Şiddetin Psikodinamik ve Bilişsel Kökenleri

Transkript

1 DERLEME Şiddetin Psikodinamik ve Bilişsel Kökenleri Dr. Gülcan GÜLEÇ, a Dr. Cem KAPTANOĞLU a a Psikiyatri AD, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Tıp Fakültesi, Eskişehir Yazışma Adresi/Correspondence: Dr. Gülcan GÜLEÇ Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri AD, Eskişehir, TÜRKİYE gulcangulec@gmail.com ÖZET Şid det in san ya şa mı nın her za man bir par ça sı ol muş tur. Dün ya nın her ye rin de çe şit li şekil - ler de et ki si gö rül mek te dir. Dün ya Sağ lık Ör gü tü (DSÖ) şid de ti; ger çek ya da teh dit ama cıy la, ya ra - la ma, ölüm, psi ko lo jik za rar, ge li şim bo zuk lu ğu ya da yok sun luk la so nuç lan ma ola sı lı ğı yük sek olan fi zik sel zor ve gü cün ki şi nin ken di ne, bir di ğer ki şi ya da gru ba ya da top lu ma kar şı ka sıt lı kul la nı - mı ola rak ta nım la mak ta dır. İnsan sal dır gan lı ğı nın ve ya şid de tin, dür tü sel en gel len mey le ya kın dan iliş ki si ol mak la bir lik te, in san lar da öf ke ve sal dır gan lık ya ra tan du rum lar, hay van lar la kar şı laş tı rı - la ma ya cak ka dar çe şit li, kar ma şık, bir baş ka de yiş le in sa ni dir. Bu ya zı da insan da şid de tin psi ko di - na mik ve bi liş sel kö ken le ri tar tı şıl mış tır. Anah tar Ke li me ler: Şid det; sal dı rı; psi ko a na li tik te o ri; bi liş sel bi lim ABS TRACT Vi o len ce has al ways be en part of the hu man ex pe ri en ce. Its im pact can be se en, in va - ri o us forms, in all parts of the world. The World He alth Or ga ni za ti on de fi nes vi o len ce as: The inten ti o nal use of physi cal for ce or po wer, thre a te ned or ac tu al, aga inst one self, anot her per son, or aga inst a gro up or com mu nity, tha te it her re sults in or has a high li ke li ho od of re sul ting in in jury, de ath, psycho lo gi cal harm, mal de ve lop ment or dep ri va ti on. Alt ho ugh the agg res si on or vi o len ce of the hu man be ings are clo sely re la ted to dri ve frus tra ti on, the si tu a ti ons that bring out an ger and aggres si on in hu mans are di ver se and comp lex, in ot her words, they are hu ma ni a ta ri an. In this ar tic - le, the psychody na mic and cog ni ti ve ori gins of hu man vi o len ce are dis cus sed. Key Words: Vi o len ce; ag gres si on; psycho a naly tic the ory; cog ni ti ve sci en ce :14-20 Copyright 2011 by Türkiye Klinikleri iddet insan yaşamının her zaman bir parçası olmuştur. Dünyanın her yerinde çeşitli şekillerde etkisi görülmektedir. Her yıl bir milyondan fazla insan kendi kendine, kişilerarası, toplu şiddetin bir sonucu olarak ölümcül olmayan yaralanmalar yaşamaktadır. Keder ve acının insana maliyeti ise hesaplanamamakta, hatta büyük bir bölümü neredeyse görünmemektedir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) şiddeti; gerçek ya da tehdit amacıyla, yaralama, ölüm, psikolojik zarar, gelişim bozukluğu ya da yoksunlukla sonuçlanma olasılığı yüksek olan fiziksel zor ve gücün kişinin kendine, bir diğer kişi ya da gruba ya da topluma karşı kasıtlı kullanımı olarak tanımlamaktadır. Fiziksel zor veya güç kullanımı ihmal ve fiziksel, cinsel, psikolojik istismarın tüm tiplerini içermektedir. 1 İnsan davranışının karmaşık doğasından dolayı insan saldırganlığı ya da şiddetinin tam olarak ne anlama geldiği üzerine anlaşabilmek zordur. 2 D. Riches, Sembolist yaklaşımın şiddetin maddi olduğu kadar zihinsel de olduğunu vurgular. D. Riches e göre, Maddi olarak şiddet, 14

2 ŞİDDETİN PSİKODİNAMİK VE BİLİŞSEL KÖKENLERİ nes ne le ri çar pıt mak, ha sa ra uğ rat mak ve ya yok et mek için zor uy gu lan ma sıy la il gi li dir; zi hin sel ola rak ise kimlik le rin sal dı rı ya uğ ra ma sıy la. Zi hin sel ta sa rım da ki bir un sur teh dit edil di ği za man sal dı rı ger çek leş miş olur. 3 Yu ka rı da ki ta nım da be lir ti len mad di ve ya sem bo lik şiddet dav ra nı şı nın ger çek leş ti ği iliş ki ler or ta mın da, ta raf - lar dan en az bi ri nin, in san ve ya in san lar ol du ğu nu vur gu la mak ge re kir. Şid det (vi o len ce), ge nel lik le in san sal dır gan lı ğı için kul la nı lan bir kav ram ol ma sıy la, sal dırgan lık (ag gres si on) tan fark lı lık gös te rir. Eto log lar, hayvan lar da ki sal dır gan lı ğı, fi zik sel sal dır gan lık ve ya sal dır gan ca sos yal işa ret ler le ka rak te ri ze dav ra nı ş olarak ta nım lı yor lar. 4 Ör ne ğin, sü rü li der li ği için dö vü şen iki er kek ge yik ve ya yu mur ta la rı na yak la şıl dı ğı za man, teh dit edi ci ses ler çı ka ran ku luç ka da ki bir ta vuk, sal dır - gan bir dav ra nış ser gi le mek te dir. Hay van dav ra nış la rı üze ri ne ya pı lan araş tır ma lar, da ha ön ce den bi li ne nin aksi ne, hay van lar da, her an bo şal ma ya ha zır bir hay va ni sal dır gan lık iç gü dü sü nün ol ma dı ğı nı, hay van la rın an cak be lir li du rum lar ve uya ran lar kar şı sın da sal dır gan laş tık - la rı nı gös ter miş tir. Hay van lar, ya şam alan la rı nı ve yavru la rı nı ya ban cı lar dan ko ru mak, cin sel eş bul mak, li der lik ve bes len me gi bi dür tü le ri nin do yu mu en gel - len di ğin de sal dır gan la şa bil mek te dir ler. Eto log K. Lorenz e gö re, Hay van lar ale min de, nor mal ko şul lar da, ay nı tü rün üye le ri ara sın da cid di ya ra lan ma ve ya ölüm - le bi ten sal dır gan lık en der di r. 5 Bi li nen 4000 me me li türün den yal nız in san lar ve şem pan ze ler er kek le rin bir bi ri ne bağ lı ol du ğu, kar şı lık lı ola rak bir bir le ri ni destek le di ği sal dır gan ko a lis yon lar oluş tur duk la rı top lu luk - lar da ya şar lar. 2 Te ca vü ze in san dı şın da oran gu tan ve fok lar da sık; şem pan ze, go ril ve ulu yan may mun da na diren rast lan mak ta dır. 2 Di ğer hay van lar la kar şı laş tı rıl dı - ğın da in sa nın sa hip ol du ğu bi liş sel ka pa si te, ken di dav ra nış la rı nı in ce le me, kıs kanç lık, in ti kam, nef ret, ihti ras, hük met me ka pa si te le ri nin far kı na var ma sı nı sağla mak ta dır. 2 Öy ley se, ne tür psi ko bi yo lo jik ve çev re sel güç ler bir ara ya ge le rek in san la rın akıl la rı nı tam ola rak na sıl kul la na cak la rı nı ya da kul la na ma ma la rı nı be lir le - mek te dir. İnsan sal dır gan lı ğı nın ve ya şid de tin, dür tü sel en gel len mey le ya kın dan iliş ki si ol mak la bir lik te, in san - lar da öf ke ve sal dır gan lık ya ra tan du rum lar, hay van lar - la kar şı laş tı rı la ma ya cak ka dar çe şit li, kar ma şık, bir baş ka de yiş le in sa ni dir. İnsan yav ru su, kül tü rün, di lin simge sel dün ya sı na gi re rek, sos yal le şe rek in san la şır. Bu insan laş tı rı cı sü reç, in sa nın bi yo lo jik, iç gü dü sel ge rek si nim le ri nin kül tür için de ye ni den ta nım lan dı ğı, in sa ni leş ti ği bir sü reç tir. Bi yo lo jik iç gü dü le rin, top lum ve kül tür için de sim ge sel an lam lar ka zan ma sı nın bir sonu cu ola rak, dür tü sel ge rek si nim le rin en gel len me siy le Gülcan GÜLEÇ ve ark. açık la na ma ya cak çok çe şit li öf ke, sal dır gan lık ve ya şiddet ne den le ri or ta ya çı kar. Bu ne den ler, hay va ni dür tü le rin do yu mu nun öte sin de, top lum sal laş - ma nın, in san laş ma nın, kül tü rel bir var lık ol ma nın ge tir - di ği ide al ler, öz de şim ler, öz lem ve emel ler le il gi li dir. 6 İle ti şim tek no lo ji sin de ki ge liş me ler, te rö rizm, sa - vaş, ayak lan ma lar gi bi be lir li şid det tür le ri ni te le viz yon iz le yi ci si için gö rü nür ha le ge tir miş tir. Gün lük ola rak da ha faz la şid det ev ler de, iş yer le rin de hat ta in san la ra ba - kım ver mek için ku ru lan tıb bi ve sos yal ku rum lar da orta ya çık mak ta dır. Kur ban la rın ço ğu çok genç ve ken di le ri ni ko ru ya ma ya cak ka dar za yıf ken, bir kıs mı da sos yal söz leş me ler ve ya bas kı lar ne de ni ile ses siz kal mak zo run da dır. Şid de tin et ki le ri ni ve ba zı ne den le ri ni görmek ko lay ken, ne den le rin ço ğu in san ha ya tı nın sos yal, kül tü rel ve eko no mik ya pı sı nın de rin le ri ne giz len mek - te dir. Son araş tır ma lar sal dır gan lı ğa yat kın lı ğın bi yo lo jik, ai le sel, top lum sal, kül tü rel ve di ğer dış fak tör ler le et ki - le şe rek oluş ma ola sı lı ğı nın da ha faz la ol du ğu nu gös ter - mek te dir. 1 Şid det eği li mi nin kül tü rel bek len ti ler den et ki len di ği in kar edi le mez. Er kek ço cuk lar ve ye tiş kin - ler sal dır gan lık ve şid de tin er kek si lik le il gi li ol du ğu nu öğ re nir ken ka dın lar ka dın sı lık la il gi li ol ma dı ğı nı öğ re - nir ler. 7 Med ya da ki şid de tin tüm yaş lar da ki sal dır gan dav ra nış la rı uya rı cı yön de kı sa sü re li et ki si var dır. Dünya yı ol du ğun dan da ha vah şi bir yer ola rak can lan dı rır. Şid de ti hak lı gös te rir (şid det içe ren sah ne le rin %40 ı kah ra man ta ra fın dan ser gi len mek te dir), ço cuk la ra saldır gan fi kir ler ver mek te dir. 2 Fiz yo lo jik ola rak in san sal dır gan lı ğı de fan sif ve ofan sif ola rak iki tip te ka te go ri ze edil miş tir. De fan sif saldır gan lı ğın se rum kor ti zo lü ile iliş ki li; ofan sif sal dır gan - lı ğın ise dü şük be yin se ro to ner jik ak ti vi te si, yük sek se rum tes tos te ron dü zey le ri ve dü şük se rum kor ti zol sevi ye le ri ile ka rak te ri ze ol du ğu bil di ril mek te dir. 2 Bla ir sal dır gan lı ğın nö ro bi liş sel mo de li ni ta nım lar ken; in san - da sal dır gan lı ğın iki for mu ol du ğunu bil dir mek te dir. Reak tif sal dır gan lık bir en gel len me ve ya teh di te ya nıt ola rak ge liş mek te, araç sal sal dır gan lık ise bir ama ca yönlen di ril miş sal dır gan lık ola rak ta nım la mak ta dır. Ya şa - mın er ken dö nem le rin de or bi tof ron tal kor teks te ge li şen lez yo nu olan ki şi ler re ak tif sal dır gan lık gös ter mek te dir. Re ak tif sal dır gan lı ğın kon tro lü yü rü tü cü emos yo nel sistem ler ta ra fın dan sağ lan mak ta dır. Ar tan teh dit ile tehdit-ya nıt sis te mi te tik le mek te dir. Dü şük dü zey teh dit ile ce vap dur du ru lur. Fron tal ye ter siz li ği olan has ta lar şiddet dür tü le ri ni in hi be et me de ye ter siz kal mak ta dır. Özel lik le edi nil miş sos yo pa ti de gö rü lür. 8 Ge li şim sel psiko pat la rın an ti sos yal dav ra nış la rı ise araç sal dır. Psi ko - 15

3 Gülcan GÜLEÇ ve ark. pa ti nin sos ya li zas yon sis te min de ki bo zul ma nın bir yansı ma sı ol du ğu ka bul gö ren bir gö rüş tür. Ah la ki sos ya li - zas yon için em pa ti önem li dir sos ya li zas yo nun kor ku ko şul lan ma sı ile olan ço cuk lar da dik ka ti ka ba hat li davra nış la rın baş ka la rı üze ri ne et ki le ri ne çek me nin azar, oto ri te ya da güç gös ter me den da ha iyi ol du ğu bil di ril - mek te dir. 8 Çe şit li is ten me yen de ne yim le rin çe şit li ge ne tik ve edi nil miş nö ro fiz yo lo jik has sa si yet ler le et ki le şi mi, ma la - dap tif, sık lık la da sal dır gan dav ra nış la rın gö rül me ola sı lı - ğı nı art tır mak ta dır. Do ğum sal ar tı lar ve ek si ler ne olur sa ol sun in san la rın ana kar nın da, do ğum da, be bek lik, çocuk luk ta, er gen lik ve son ra sın da ma ruz kal dık la rı dav ra - nış lar on la rın sos yal adap tas yo nu nu et ki le mek te dir. Son ça lış ma lar fron tal lob mi ye li ni zas yo nu nun 50 li yaş la ra ka dar de vam et ti ği ni gös ter mek te dir. 2 Kö tü ye kul la nı lan ço cuk lar çev re le ri ni yan lış an la mak ta ve ço ğun luk la zarar sız uya ran la rı teh li ke li ola rak al gı la mak ta dır. Ken di olum suz his le ri ni söz lü ola rak da ha zor ifa de et mek te, akran la rı nın üzün tü le ri ile ken di mut suz luk la rı ara sın da em pa ti kur mak ta zor luk çek mek te dir ler. 2 Ço cuk kö tü ye kul la nı mı sal dır gan lı ğın bi li nen en güç lü ya ra tı cı sı dır. Co i e ve Dod ge sal dır gan lı ğı bir di ğer ki şi ye za rar ver me ya da ya ra la ma yı amaç la yan dav ra nı ş ola rak tanım lar. 9 Tu ri el ise ah la kın ta nı mı nı ey lem le rin za rar lı sonuç la rı üze ri ne te mel len di rir. 10 Her iki ba kış açı sın da da is tem siz za rar ver me, mağ du ri yet kav ram la rı mer kez de - dir. Ço cuk lar da sal dır gan lık ve ah la kın ge li şi mi ni açık la - yan mo del ler den sos yal bil gi iş le me mo de li ne gö re; ço cuk lar ne ol du ğu, ne den ol du ğu na yö ne lik sos yal ipuçla rı nı yo rum la yıp kod lar lar ve bu de ne yim ler uzun sü re - li bel lek te de po la nır. Her han gi bir du rum da geç miş de ne yim le re gö re ço cuk du ru mu açık lar ve ola sı tep ki ler üre tir. Bu tep ki ler ara sın dan ken di ye ter li li ği, sos yal ilişki le ri, araç la rı ve ve re ce ği ya nı tın ola sı so nuç la rı nı değer len di re rek bi ri ni se çer. Et ki ala nı (Do ma in) mo de li ne gö re ise; ço cuk la rın ey le mi ah la ki ve ah la ki ol ma yan şeklin de de ğer len di ril me sin de za rar ve ri ci ey le min ka sıt lı ya pı lıp ya pıl ma dı ğı na hük met me si mer ke zi rol oy nar. Eğer ey lem sal dır gan ca ve hak sız bu lu nur sa mi sil le me meş ru ol mak ta dır. So nuç ola rak bu iki mo del bir leş ti ril - di ğin de ço cuk de ne yim le ri ne bağ lı sos yal dav ra nış ve sonuç la rı nın tem sil le ri ni, sos yal ku ral lar, şema lar, ah la ki, ge le nek sel ve ki şi sel alan lar la il gi li bil gi le ri la tent men tal ya pı sı için de sak la mak ta dır. Bu ge nel sos yal bil gi nin bir par ça sı ola rak ge le cek te ki ey lem le ri ni et ki le mek te dir. 11 Öf ke iç sel bir duy gu dur ve baş ka la rı na za rar ver me mo ti vas yo nun da ki ar tış ile iliş ki li dir. Bu na kar şı lık saldır gan lık di ğe ri ne za rar ver me ey le mi ile il gi li dir. Sü rek - ŞİDDETİN PSİKODİNAMİK VE BİLİŞSEL KÖKENLERİ li öf ke sal dır gan lı ğın güç lü bir pre dik tö rü dür. Her ne ka - dar du rum sal öf ke de ar tış sal dır gan lık ola sı lı ğı nı art tır sa da di ğer fak tör ler bu iliş ki yi ayır ma ya mü da ha le ede bi - lir. Ge li şim sel li te ra tür sal dır gan lı ğı re ak tif ve pro ak tif sal dır gan lık ola rak ayı rır ve sal dır gan lı ğı öf ke dı şa vu ru - mu ile gös te ren bi rey ler re ak tif sal dır ga n sal dır gan lı ğı öf ke ile dı şa vur ma yan, bir ama cı ger çek leş tir mek için kul la nan lar ise pro ak tif sal dır ga n ola rak eti ket le nir. 12,13 Sos yal bi liş sel te o ri ler fark lı du rum la ra in san la rın fark lı ce vap lar ver dik le ri ni ile ri sür mek te dir. Sos yal bil - gi iş le me sü re ci ne gö re; her han gi bir du rum da ilk ba sa - mak ta düş man ca ipuç la rı nı fark et me, kod la ma yer alır. İkin ci ba sa mak ta bu ipuç la rı yo rum la nır ve şekil len di ri - lir. Dü şün ce ler, ha tı ra lar ve his ler hep be ra ber bir ağ oluş tu rur lar. Bu ağın her han gi bir kıs mı ak ti ve olun ca bil gi iliş ki li di ğer kı sım la ra ya yı lır ve düş man ca dü şün - ce ler ar tar. Ge nel sal dır gan lık mo de li de; öf ke ve re ak tif sal dırgan lık ta gö rü len bi rey sel fark lı lık lar la il gi li bir di zi biliş sel sü reç öner mek te dir. Bu sü reç ler de; dik kat, bel le ğin eri şi le bi lir li ği, yo rum la ma ve kon trol rol oy nar. Yük sek sü rek li öf ke dü ze yi olan ki şi ler düş man ca uya ran la ra da - ha faz la dik kat et mek te dir (art mış se çi ci dik kat). Ya şa - mın da ya da med ya da şid de te ma ruz kal mış ki şi le rin düş man ca dü şün ce le re ula şı la bi lir lik le ri ar tar, düş man ca uya ran la rı ko lay ca ve hız la ta nı mak ta dır lar. Açık ça saldır gan ve sal dır gan ol ma yan du rum lar da yo rum - la ma da so run gö rül mez ken, be lir siz düş man ca du rum - lar da sü rek li öf ke dü ze yi yük sek ki şi ler de sal dır gan yorum la ma da ha faz la ol mak ta dır (yo rum la ma yan lı lı ğı). Yü rü tü cü fonk si yon la rı da ha üst fonk si yon gö ren bi rey - ler öf ke ve sal dır gan lı ğa yö ne lik eği li mi da ha faz la kon t- rol ede bil mek te dir. Kon trol kay nak la rı du rum la rı tek rar yo rum la ma da kul la nı lır ve böy le ce düş man ca yo rum lar da ha az düş man ca ni te lik te ki yo rum lar ile yer de ğiş ti re - bi lir. Yük sek öf ke ve re ak tif sal dır gan lık gös te ren bi rey - ler de bu kon trol dü şük tür. Bu iki mo del bir leş ti ril - di ğin de; yük sek sü rek li öf ke dü ze yi ne sa hip ki şi ler de belir siz du rum la rın düş man ca ola rak yo rum lan ma ola sı lı - ğı faz la dır. Bu du rum çok oto ma tik ola rak tüm di ğer sü reç ler den ön ce ge lir. Tüm oto ma tik dik ka ti ele ge çi rir ve dü şün ce bil gi gi bi ge nel le nip öf ke pe ki şir. Bu ki şi ler - de kon trol ye ter siz li ği ar tan öf ke yi kon trol et me ye, azalt ma ya yet mez. 13 Beck, in san la rın ken di si san ki iyi ya da kö tü ta vır - la rın bir nes ne siy miş gi bi tep ki gös ter di ği ni, ya ni duygu sal ce va bın ki şi nin olay kar şı sın da ken di ne dö nük al gı la ma ve dü şün me si ne gö re şekil le ne ce ği ni bil dir - mek te dir. Bi liş sel Te ra pi ve Duy gu sal Bo zuk luk la r ad - 16

4 ŞİDDETİN PSİKODİNAMİK VE BİLİŞSEL KÖKENLERİ lı ki ta bın da öf ke duy gu su ve sal dır gan lı ğın bi liş sel di na - mik le rin den bah se de rek, teh dit al gı sı nın or ta ya çı ka bil - me si için ki şi nin ka sıt lı bir sal dı rı nın, eleş ti ri nin, bas kı nın, en gel len me nin, red de dil me nin, yok sun lu ğun, iti ra zın nes ne si ko nu mun da ol ma sı ge rek ti ği ni vur gu lar. Kar şı la şı lan bu du rum lar gü ven li ğe, onu ra, is tek le re kar - şı giz li bir sal dı rı ni te li ği ta şı ma sın dan do la yı za rar lı dır. Ay rı ca ki şi nin hak la rı na bir sal dı rı gi bi yo rum la dı ğı emir ve kı sıt la ma lar da sal dır gan lık ya ra ta bi lir. Beck, bir ki şi ta ra fın dan önem li ka bul edi len ka nun, ku ral, pren sip ve stan dart la rın ih la li ni de var sa yım sal sal dır gan lık ola rak ta nım la mak ta dır. Bu ih lal ki şi nin ken di ni in ci ne bi lir gör me si ne yol aç mak ta dır çün kü psi ko lo jik ve fi zik sel sal dı rı dan ko run ma ya ya rı yor muş gi bi al gı lan mak ta dır. Doğ ru dan bir ki şi ye yö ne lik ol ma sa bi le key fi, ta raf lı, hak sız ha re ket ler öf ke uyan dır mak ta dır çün kü ko ru ma du va rı na kar şı teh dit gi bi al gı lan mak ta dır. Ki şi sel ku ral - lar bir kül tü rel grup için de çok fark lı lık gös te rir ler ve özel ola bi lir ler. Bu tür ku ral la rın çiğ nen me siy le or ta ya çı kan öf ke di ğer le ri ne uy gun suz ve sağ lık sız gö rü ne bi - lir. Ken di doğ ru ve yan lış stan dart la rı olan bi rey için bun lar uy gun dur. Onun ki şi sel stan dart la rı nın ih la li gücü ne (var lı ğı na) ya pı lan bir sal dı rı dır. Öf ke nin de re ce si ge nel lik le sal dı rı nın ola yın kah ra ma nı olan ki şi ye ne oran da man tık sız, key fi ve ya uy gun suz gel di ği ne bağ lı - dır. Beck e gö re bu ne den ler sal dır gan lı ğı or ta ya çı kar - ma ya yet me mek te dir. Ön ce lik le ki şi sal dı rı la rı cid di ye al ma lı ve olum suz ola rak ni te len dir me li dir. Ay rı ca gördü ğü za rar dan çok suç ya da suç lu ya odak lan ma lı dır. Zi - hin za ra ra odak la nır sa üzün tü du yu lur, ka bul edi le mez dav ra nı şa odak la nıl dı ğın da öf ke du yu lur. Ki şi za rar lı uya ra nı ni te len di ren ve ta nım la yan bir de ğer len dir me ya par. Ay nı za man da za rar lı uya ra na da yan ma, onun la ba şa çık ma ko nu sun da ken di ka pa si te si ni de ğer len di rir (ikin cil de ğer len dir me). Ki şi ken di gü ven li ği ne yö ne lik en di şe duy ma dı ğı sü re ce öf ke tep ki si ne eği lim li ola cak - tır. Fa kat teh li ke se zil di ğin de öf ke ye ri ni en di şe ye bı ra - kır. 14 Erich Fromm sal dır gan lı ğın çe şit le ri ni sı nıf lan dır - mış tır. Ka za ni te li ğin de ki sal dır gan lı ğı, oyun ve mü sa - ba ka lar da ser gi le nen sal dır gan lı ğı, ken di ni ka bul et tir me ye yö ne lik sal dır gan lı ğı ya lan dan sal dır gan lı k sı nı fın da top lar. Tep ki sel şid det ise ona gö re bir in sa nın ken di si nin ya da baş ka sı nın ya şa mı nı, öz gür lü ğü nü, onuru nu ve ma lı nı ko ru mak için kul lan dı ğı şid det tir (sa vu - nu cu sal dır gan lık) ve kor ku dan do ğar. Ölüm de ğil ya şa mın hiz me tin de dir, ama cı yı kım de ğil ko ru ma dır. Teh dit edil me duy gu su ve bu nun yol aç tı ğı şid det ço ğu Gülcan GÜLEÇ ve ark. za man ger çek lik ten de ğil in san zih ni nin bu lan dı rıl ma - sın dan do ğar. Si ya sal ve din sel ön der ler yan daş la rı nı düşman ta raf ta ra fın dan teh dit edil dik le ri ne inan dı ra rak öz nel bir kar şı koy ma duy gu su ya ra tır lar (uyum cu saldır gan lık). Tep ki sel şid det en gel le me ler den, ha set ve kıskanç lık tan da do ğar (araç sal sal dır gan lık). Tep ki sel şid det te te mel amaç za ra rı baş ka yö ne çe vir mek tir. Erich Fromm, yu ka rı da sa yı lan sal dır gan lık çe şit le ri ni yu muşak sal dır gan lık la r baş lı ğın da top lar. Öç alı cı şid det te ise za rar za ten ve ril miş ol du ğun dan sa vun ma iş le vi or ta da yok tur. Güç süz le rin, sa kat la rın, za rar gö re rek yı kıl mış - lar sa ken di le ri ne say gı la rı nı onar mak için baş vu ra bi le - cek le ri tek yol öç al mak tır. Ödün le yi ci şid det ölüm sev gi sin den da ha ha fif an cak da ha has ta lık lı bir şid det tü rü dür. Güç süz lük ten do ğan, güç süz lü ğü ödün le yen bir şid det tü rü dür. Ya ra ta ma yan in san yok et mek is ter; yara tır ken, yok eder ken salt bir ya ra tık ol ma ro lü nün ötesi ne ge çer. Bir can lı tü rü üze rin de tam ve ke sin de ne tim sağ la ma dür tü sü dür, sa diz min özü nü oluş tu rur. Ödün le - yi ci şid det tep ki sel şid det gi bi ya şa mın hiz me tin de değil dir; ya şa mın ye ri ni alan has ta lık lı bir şey dir; onun sa kat lı ğı nın boş lu ğu nun ka nı tı dır. 15 Erich Fromm öç alı - cı ve ödün le yi ci şid de ti kı rı cı sal dır gan lık lar: yı kı cı lık, za lim li k baş lı ğı al tın da top lar. Teh di de kar şı bir sa vun - ma de ğil dir, ka lı tım sal ola rak prog ram lan ma mış tır, insa na öz gü dür, baş lı ca dı şa vu rum la rı (öl dür me, za lim lik) baş ka her han gi bir ama ca ge rek duy mak sı zın haz ve ri ci - dir. 16 PSİ KA NA Lİ TİK AÇI DAN ŞİD DET* ŞİD DET: İÇ GÜ DÜ MÜ, EN GEL LEN ME YE TEP Kİ Mİ? Psi ka na li tik ku ram da sal dır gan lık üze ri ne bir bi rin den fark lı iki gö rüş var dır. Bi rin ci gö rü şü sa vu nan lar; in san sal dır gan lı ğı nı, cin sel lik gi bi do ğuş tan ge len te mel bir içgü dü ola rak ka bul eder ler. İkin ci ler ise, sal dır gan lı ğın nar si sis tik ya ra lan ma ya yol açan en gel len me le re kar şı bir tep ki ol du ğu nu ile ri sü rer ler. Sal dır gan lık üze ri ne psi ka na li tik tar tış ma lar, S. Fre ud un, 1920 yı lın da yaz dı - ğı Haz İl ke si nin Öte sin de ad lı ese rin de, dür tü ku ra mı - nı ye ni den ele alıp kök lü de ği şik lik ler yap ma sıy la alev len miş tir. S. Fre ud, 1920 ye ka dar in san da cin se l ve ego dür tü le ri gi bi iki te mel dür tü nün ol du ğu nu, saldır gan lı ğın bu dür tü le rin do yu mu nun en gel len me siy le or ta ya çı kan bir tep ki ol du ğu nu sa vun muş tu. An cak 1920 den son ra, ölüm ve ya şam dür tü le ri ola rak iki te - mel dür tü nün ol du ğu nu ile ri sür dü. 17 İnsan da ki cin sel (li bi di nal) dür tü le ri de kap sa yan, da ha bü yük bü tün lük - ler ya rat ma ya yö ne lik ya şam dür tü sü (Eros) ve can lı or ga niz ma nın, iç ge ri li mi çok da ha dü şük olan can sız, 17

5 Gülcan GÜLEÇ ve ark. inor ga nik du ru ma yö ne li şi ni ta nım la yan, ölüm dür tü - sü (Tha na tos). Sal dır gan lı ğın, dür tü ku ra mı çer çe ve sin - de, psi ka na li zin en tar tış ma lı ko nu su ha li ne gel me si ne yol açan ge liş me ise, Kle in, Eiss ler, Ro sen feld gi bi psi ka - na list le rin, ölüm dür tü sü nü sal dır gan lık dür tü sü ola rak yo rum la ma la rı dır. 18 On lar ve ta kip çi le ri için saldır gan lık, in sa nın do ğuş tan ge len te mel dür tü le rin den bi ri dir. Bir baş ka de yiş le in san da, her an bo şal ma fır sa tı kol la yan, öte ki ni, nes ne yi tah rip et me ye yö ne lik bir saldır gan lık dür tü sü var dır. Ölüm dür tü sü nün bu bi yo lo jik yo ru mu, in sa na de ğiş mez sal dır gan bir öz at fe de rek, çeşit li di ni ide o lo ji ler ve ya sos yal Dar wi nizm gi bi bir çok tu tu cu akı mın et ki le ri ni güç len dir miş tir. 6 Psi ka na li zin bu te mel tar tış ma sı nı net leş ti re bil mek için, Fre ud un ölüm dür tü sü kav ra mı nın sal dır gan lık la iliş ki si ne kısa ca göz at mak ta ya rar var. YA ŞA MIN BEK Çİ LE Rİ DE BAŞ LAN GIÇ TA ÖLÜ MÜN KÖ LE LE RİY Dİ S.F S. Fre ud, 1920 yı lın da ya yım la nan Haz İlke si nin Ötesin de ad lı ese ri ne ka dar, ruh sal ay gı tın iş le yiş il ke si ni, acı dan ka çış, haz za yö ne liş ola rak ka bul et miş ti. Bu eserin de ise Fre ud, haz il ke si nin öte sin de ki Nir va na il ke - si n den söz eder. Zi hin sel ya şa mın ve bel ki de ge nel ola rak si nir sel ya şa mın ege men eği li mi uya ran la ra bağ lı iç sel ge ri li mi azalt ma, sa bit tut ma ya da kal dır ma ça ba - sı dı r der. Ar tık Fre ud için, haz il ke si, bir baş ka de yiş le cin se l ve ego dür tü le ri, bu il ke nin (Nir va na) hiz me - tin de dir. Haz il ke si, işi zi hin sel ay gı tı tü müy le uya rıl - ma dan kur tar mak ya da on da ki uya rıl ma mik ta rı nı sa bit ya da ola bil di ğin ce dü şük tut mak olan bir iş le vin hiz metin de ça lı şan bir eği lim dir. Fre ud a gö re can lı or ga niz - ma yı yön len di ren te mel il ke; İş le rin da ha ön ce ki bir du ru mu nu ye ni den kur ma ya yö ne lik bir it ki dir. 17 İşle rin da ha ön ce ki bir du ru mu ise, iç sel ge ri li min sı fı ra ya kın ol du ğu can sız inor ga nik mad de, ya ni ölüm den baş - ka bir şey de ğil dir. Fre ud, hiç bir yer de, ölüm dür tü - sü nü her can lı da olan bir öl me, öl dür me ar zu su an la mın da kul lan ma mış tır. İş le rin da ha ön ce ki bir duru mu n da ya ni yal nız ca ölüm de eri şi le bi le cek, tüm ge rilim ve uya ran lar dan arın ma ha li ne, Nir va na ve ya ok ya nus sal ya şan tı ya can lı or ga niz ma nın ulaş ma sı nın im kan sız lı ğı ve bu im kan sız lı ğın sal dır gan lı ğı ça ğır dı ğı - dır Fre ud un vur gu la dı ğı. Her can lı var lık, uyum ara yı - şın da dış dün ya ya, nes ne ye muh taç tır. Bu ne den le nes ne ler üze rin den uyu mu ya ni ölü mü ara ya cak tır. Fre ud, ölüm dür tü sü nü zor lan tı lı bir yi ne le me il ke si - ne bağ lı iş le yen il kel bir dür tü ola rak ta nım lar. Söz konu su zor lan tı lı yi ne le me, psi ka na liz sü re cin de or ta ya çı kan ak ta rı m da ol du ğu gi bi ye ni den bu lu nan nes - ŞİDDETİN PSİKODİNAMİK VE BİLİŞSEL KÖKENLERİ ne ler le ya şa mın için de ger çek le şir. İnsa nın tek rar tekrar de ne mek te ki, var lı ğı nı sür dür mek te ki ve o za man ora da ola nı şimdi bu ra da bi te vi ye tek rar et mek te ki ka rar lı lı ğı, ener ji si ni ölüm dür tü sü n den alır. Fre ud, ay - nı yer de şöy le ya zar; Ar tık can lı nın her en gel kar şı sın - da ken di var lı ğı nı sür dür me ko nu sun da şaşır tı cı ka rar lı lı ğı nı he sa ba kat ma mız ge rek mez. Bi ze ka lan şey can lı nın yal nız ca ken di bil di ği gi bi öl mek is te di ği ger çe - ği di r. 17 Bu ra da Fre ud un işa ret et ti ği, ke sin ti siz haz zı, do yu mu ken di bil di ği gi bi ara yan öz ne nin ulaş ma yı arzu la dı ğı ho me os ta zın ar dın da ki ölü m dür tü sü ve ya aranan uyum ha li nin ölü me ben zer li ği dir. Tek bir dür tü var dır, o da ölüm dür tü sü dü r di yen La can a gö re ise, haz ara yı şı nın kö ke nin de, kay gı (ank si ye te)yı ya tış tır mak için, can lı or ga niz ma-dış dün ya ara sın da ki uyu mu ya kala ma ça ba sı var dır; Var lı ğı mı zı den ge li, bü tün ve ken dimiz le Bi r his set mek için, bi zi ank si ye te den ko ru ya cak be den sel do yu mun ve re ce ği uyu mu/ahen gi (con sis tency) ar zu et ti ği miz için, bi ze bir za man lar haz ver miş şey le ri tek rar la rı z. 19 Bu bağ lam da La can a gö re, in san da ölü me yö ne lik bir dür tü yok tur. An cak ra hat sız edi ci iç ve dış uya ran lar dan uzak, iç sel ve dış sal tam bir uyum ha li ni ara ma nın bi za ti hi ken di si ölü me doğ ru de ğil, ama ölüm ta ra fın dan ile ri itil mek tir. Fre ud un be lirt ti ği gi bi, ken - di var lı ğı nı sür dür me mü ca de le si, güç, ik ti dar ara yı şı, nes ne yi ele ge çir me ar zu su, bir baş ka de yiş le ya şa ma işta hı nın ken di si, yal nız ca ken di bil di ği miz gi bi öl mek is te ği nin gös ter ge le ri dir. Sal dır gan lık iş te bu ara yı şın önü ne çı kan en gel le re yö ne lir. Bir baş ka de yiş le, sal dır - gan lık, özü müz de ki, do ğa mız da ki bir dür tü nün it me siy - le de ğil, Nir va na il ke siy le iş le yen, te mel dür tü nün, ölüm dür tü sü nü n en gel len me siy le, tep ki sel ola rak orta ya çı kar. Nes ne ler üze rin den sü ren mut lak uyum/ ahenk ara yı şı, nes ne nin, öte ki nin di ren ci ni kır ma, onu ken di ne uy dur ma ça ba sıy la ko şut tur. An cak bu ko şut - luk mut lak bir ku ral de ğil dir, ölüm dür tü sü ve sal dır - gan lı ğı öz deş kıl maz. Ay rı ca söz ko nu su bir lik te gö rül me ha li, in sa nın nes ne ye, dün ya ya her li bi di nal yö ne li şi nin şid de ti ça ğır dı ğı an la mı na da gel mez. Nes ne nin ve ya öte ki ni n ona ya tı rı lan li bi di nal ener ji ye di ren ci, kültü rün, uy gar lı ğın ol du ğu ka dar ha ya tın da de ğiş mez koşu lu dur. Öte ki ni dik ka te al ma ma, sı nır la rı nı sü rek li öte ki ni n sı nır la rı na doğ ru ge niş let me ça ba sı nın di rençle kar şı laş ma ma sı im kan sız dır. An cak her en ge lin, her öte kiy le kar şı laş ma nın mut la ka şid det üret me si ge rek - mez. Bü tün lü ğe ula şa ma ma nın kay gı sı, öf ke si; şiir, bes - te, re sim, mi ting, ör güt, par ti, icat, re kor, gol vb ola bi lir. Bun lar, nes ne nin di ren ci nin ya rat tı ğı ha yal kı rık lık la rı - nı nes ne yi ye ni den bu la ra k onar ma gi ri şim le ri dir. Za - ten uy gar lıkta bu gi ri şim le rin top la mı de ğil mi dir? Bi rey 18

6 ŞİDDETİN PSİKODİNAMİK VE BİLİŞSEL KÖKENLERİ ve ya top lu mun, an cak nes ne yi ye ni den bul ma yol la rı açık sa, şid de tin bi rey sel ve ya top lum sal dü zey de en aza in di ri le bil me si müm kün ola bi lir. 6 EGO, KEN Dİ Nİ ÖTE Kİ NİN KAR ŞI TI OLA RAK KU RAR İnsan yav ru su nun ya şa mı nın ilk ay la rın da zih ni, iç ve dış uya ran la rın ya rat tı ğı im ge ler, du yum lar ve duy gu lar kar ma şa sı dır. Be den sel al gı la rı, his le ri bü tün lük ten uzak tır. De ne yim le ri, par ça lı, bağ lan tı sız ve ke sin ti li bel lek iz le ri ola rak kay de di lir. Bu im ge sel kar ma şa nın için de, or ga ni ze, dü zen li, akıl lı us lu bir ya pı ha li ne gelme ye ça lı şan ego nun en bü yük kor ku su, bu or ga nik köken li dü zen siz li ğin tem sil le rin den olu şan ka o sun, kay gı nın için de kay bol mak tır. İnsan yav ru su nun ilksel ego su nun (ego çe kir dek le ri nin), için de yüz dü ğü bu kar ma şa da kay bo lup git me si ni ön le yen, an ne si ve ya onun ye ri ne ge çen in san(lar)la kur du ğu, haz ve ren, doyu ran iliş ki ler dir. Bir baş ka de yiş le ego, be be ğin ba kım ve ren ki şiy le kur du ğu iyi iliş ki le re tu tu nur. Ego nun kaos tan ka çıp sı ğı na bi le ce ği tek yer, tek rar la yan do yum ya şan tı la rıy la il gi li bel lek iz le ri dir. Ego, haz ve ren iyi nes ne iliş ki le rin de ken di ni bi rik ti rir, ku rar. Bu ne den - le ego için, iyi nes ne iliş ki le ri nin sü rek li li ği son de re ce önem li dir. Do yu mu en gel le yen her ke sin ti, ego nun ken di ni, bü tün lü ğü nü kay bet me si dir. Ken di ni ku ra bil - mek için iyi nes ne si nin ay na la ma la rı na böy le si ne muhtaç olan ego, ku ru lu şu ge re ği nar si sis tik tir. Ba kım ve ren den ay rı lık, kar ga şa ya, par ça lan mış lı ğa, bö lün - müş lü ğe ge ri düş mek tir. Bu ne den le ego la rı mız, dü zen aşı ğı dır. Ço cuk lar, ma sal lar da ki ca dı la rın ta ma men kö tü, kah ra man la rın ise ta ma men iyi ol ma la rı nı is ter ler. Si yah ve be yaz dan oluş muş bir dün ya la rı var dır, gri ye ta ham mül ede mez ler. Çün kü, ka ran lık ta yi tip gi di ver - mek ten kor kan cı lız, ür kek ego la rı, iç ve dış düş man la rı kar şı sın da, an cak, dün ya yı, İ yi ya ni ben ve kö tü ya - ni ben ol ma yan/öte ki ola rak iki ye bö le rek tu tu na bi lir. Bu böl me nin (split ting) şid de ti, ego nun tu tu nup ken di - ni ku ra bil di ği tek yer olan iyi nin kö tü ta ra fın dan yutu lu ve re ce ği kay gı sı nın şid de tiy le doğ ru oran tı lı dır. Be be ğin be de ni ve/ve ya dış dün yay la iliş ki sin de kö tü ya şan tı la rın ağır bas ma sı, bir baş ka de yiş le çok faz la engel len mey le kar şı laş ma sı (iç ve dış düş man la rın çok lu ğu ve acı ma sız lı ğı), bu böl me nin şid de ti ni art tı ran, bü tün - leş me yi ge cik ti ren bir et ken dir. Bek le ten, aç bı ra kan, kuca ğı na al ma yan an ne de ki kö tü, öte ki ne, üçün cü ye at fe di lir. Öte ki, iyi de ki le ke, öcü, ca na va r dır. An ne si, onun ya nın da de ğil se, mut la ka öte ki ni n yanın da dır. Bir ba kı ma iyi nes ne den ay rı lı ğın kay gı sı öteki ne üçün cü ye yan sı tı lır. An cak bu yol la iyi nin iyi li ği Gülcan GÜLEÇ ve ark. ko ru na bi lir. Kö tü nün iyi ye ön le ne mez bu laş ma sı, hem se vi len hem de nef ret edi le nin ay nı ki şi ol du ğu nun an la şıl ma ya baş lan ma sı, Nir va na nın im kan sız lı ğı nın ve - ya cen net ten ko vul ma nın ilk ha ber ci si dir. Ego, mü kem - me li ye ti ni ya ra la yan, sı nır sız ve ke sin ti siz do yu mu en gel le yen, ke sin ti ye uğ ra tan ve ya ego ide a li ile ara sı nı açan bü tün üçün cü le ri, öte ki le ri, ya ban cı la rı kö tü ola rak dam ga lar. Ar tık üçün cü ler, öte ki le r, mut lu lu - ğu mu zu, cen ne ti mi zi, ide al le ri mi zi ta lan et me ye ça lı şan ve bu ne den le et ki siz ha le ge ti ril me si ge re ken düş man - lar ola rak, ego la rı mı zın kar şı sın da ki yer le ri ni alır lar. Zizek in de yi şiy le, öte ki le r, Bi r lik ve bü tün lü ğü mü zü bo zan, ke yif hır sız la rı dır. Biz de ki iyi yi ça la rak keyfi mi zi ka çı rır lar. 20 Bü tün lük ve ek sik siz lik ar zu su nun ego da üret ti ği bü yük ruh sal ener ji, ego nun kı rıl gan/ya - lan cı bü tün lü ğü nün öte ki le r ta ra fın dan her teh dit edili şin de, sal dır gan lı ğa dö nü şür. Bu bağ lam da sal dır gan lık, nar si sis tik ego ya pı sı na eş lik eden ge ri lim dir. TAM LIK, ÖTE Kİ ÇAL DI ĞI İÇİN DE ĞİL, ZA TEN HİÇ OL MA DI ĞI İÇİN ERİ ŞİL MEZ DİR İ yi de ki kö tü, kö tü de ki iyi, hu zur suz edi ci dir. Ağız ta dıy la sev me ye ve ya nef ret et me ye en gel olur. İyi ile kö tü nün bir bi ri ne bu laş ma ya baş la dı ğı dö nem de, tama men iyi nes ne, es ki saf lı ğı nı kay be der ken, ço cu ğun, öz deş leş ti ği ta ma men iyi ben ha li de aşın ma ya baş lar. Bu yol la ço cuk, kö tü ya nıy la ya ni nef ret eden, acı çe - ken, aç ya nıy la da yüz leş mek zo run da ka lır. Öte kin de - ki iyi ve kö tü bir lik te li ği, öte ki n de ki iyi ye za rar ver me kay gı sı nı, öte ki nin kö tü ya nı na sal dı rır ken iyi ya nı nı da tah rip ede rek, iyi ye za rar ve ren ol mak, ya - ni ken di iyi li ği ni de tah rip et mek kay gı sı nı or ta ya çıka rır. Bu kay gı, in san la rın eş du yum ya pa bil me be ce ri si nin, suç lu luk duy gu su nun ve öte ki ne ver di ği za ra rı onar ma ça ba sı nın kö ke ni dir. M. Kle in, kö tü ile iyi yi bü tün leş tir me sü re ci ne, in san laş ma yo lun da geçi len ölüm cül kav şa k adı nı ve rir 21. Düş man lar öte- ki ler üre ten top lum mü hen dis le ri nin id di a et tik le ri gi bi, in san la rın dün ya yı iyi bi z ve kö tü on la r ola rak böl me le ri ve do la yı sıy la ay rım cı lık, düş man lık, öte ki leş tir me ve şid det, ka çı nıl maz bir in san lık du ru mu değil dir. Tam ak si ne, böl me ye da ya lı bu pa ra no id du rum, in san laş ma yo lun da aşıl ma sı ge re ken ölüm cül bir kavşa k tır. Bi rey sel ve ya top lum sal an lam da bu kav şa k ın ba şa rıy la ge çil me si, her tür lü şid de tin önün de ki en önem li en gel dir. An cak bu kav şa ğı ka za sız be la sız geçen ler, ben/bi z de ki kö tü ve o/on la r da ki iyi yi göre bi lir ler. Bir baş ka de yiş le kö tü yü ve ya ek sik lik le ri ni sem bo li ze edip, bir in san lık du ru mu olarak kı rıl gan lık la rı nı iç sel leş ti rir ler. Kav şa ğı geç me k, 19

7 Gülcan GÜLEÇ ve ark. ego yu, şid de te kış kır tan ölüm cül sav rul ma la ra kar şı daya nık lı kı lar. Di ğer yan dan bu, ha ya tı böl me den, de ği - şik renk le riy le, ha ki ka ti ne da ha ya kın kav ra ya bil me nin yo lu nu açar. Bi rey ve ya top lum, ka yıp cen ne t e ulaşma sı nı, ta mam lan ma sı nı en gel le ye nin, öte ki(ler) de - ğil de biz zat ha ya tın ken di si ol du ğu nu fark et ti ği za man, ŞİDDETİN PSİKODİNAMİK VE BİLİŞSEL KÖKENLERİ an cak o za man, düş man öte ki(ler) üre ten düş man kon sept le ri ne da ya lı ego kur gu la rı ve ide o lo ji ler ha yatın dı şı na iti lir. 6 *Bu bö lüm, Psi ke art Der gi si, 2009 Ey lül-ekim 8. sayı sın da ya yım lan mış Kap ta noğ lu C.,Ne den Şid det? başlık lı ya zı te mel alı na rak ha zır lan mış tır. 1. World He alth Or ga ni za ti on. World re port on vio len ce and he alth. In: Krug EG, Dahl berg LL, Mercy JA, Zwi AB, eds. Ge ne va; p Le wis DO. Eriş kin An ti sos yal Dav ra nı şı, Suç ve Şid det. In: Sa dock BJ, Sa dock VA. Eds. Ay dın H, Boz kurt A (çe vi ri ed.) 8. bas kı. İstan - bul. Kap lan and sa dock s Text bo ok of Psychi - atry; p Ric hes D. An tro po lo jik Açı dan Şid det. 1. bas - kı, İstan bul: Ay rın tı Ya yı ne vi; p McKin ney WT. Ani mal Re se arch and Its Re levan ce to Psychi atry. In: Sa dock BJ, Sa dock VA, eds. 8 th ed. Phi la delp hi a: Kap lan and sa - dock s Text bo ok of Psychi atry; p Lo renz K. İş te İnsan (Sal dır gan lı ğın Do ğa sı Üze ri ne). 1. bas kı, İstan bul: Cum hu ri yet Ki tap la rı; p Kap ta noğ lu C. Ne den Şid det? Psi ke art 2009;8: Lip ton EL, Ba rash DP. Sos yo bi yo lo ji. In: Sa - dock BJ, Sa dock VA, eds. Ay dın H, Boz kurt A (çe vi ri ed.) 8.bas kı. İstan bul. Kap lan and sa - dock s Text bo ok of Psychi atry; p.637. KAYNAKLAR 8. Bla ir RJ. Ne u ro cog ni ti ve mo dels of ag gres si - on, the an ti so ci al per so na lity di sor ders, and psycho pathy. J Ne u rol Ne u ro surg Psychi atry 2001;71(6): Co i e JD, Dod ge KA. Ag res si on and An ti so ci - al Be ha vi or. In:Da mon W, Ei sen berg N. Eds. Wi ley; 5 th ed. New York: Hand bo ok of Child Psycho logy; p Tu ri el E. The De ve lop ment of Mo ra lity. In:Da - mon W, Ei sen berg N. Eds. Hand bo ok of child psycho logy. 5 th ed, New York: Wi ley; p Ar se ni o WF, Le me ri se EA. Ag gres si on and mo ral de ve lop ment: in teg ra ting so ci al in for - ma ti on pro ces sing and mo ral do ma in mo dels. Child Dev 2004;75(4): May ne TJ, Am bro se TK. Re se arch re vi ew on an ger in psychot he rapy. J Clin Psychol 1999;55(3): Wil kows ki BM, Ro bin son MD. The cog ni ti ve ba sis of tra it an ger and re ac ti ve ag gres si on: an in teg ra ti ve analy sis. Pers Soc Psychol Rev 2008;12(1): Beck AT. Bi liş sel Te ra pi ve Duy gu sal Bo zuk - luk lar. Türk can A (çe vi ren), Özak kaş T. Edi - tör. İstan bul: Li te ra Ya yın cı lık; p Erich Fromm. Sev gi nin ve şid de tin Kay na ğı. Sal man Y, İçten N (çe vi ren), 6. bas kı, İstan - bul: Pa yel Ya yı ne vi; p Erich Fromm. İnsan da ki Yı kı cı lı ğın Kö ken le ri. Al pa gut Ş (çe vi ren), 2. bas kı, İstan bul: Pa yel Ya yı ne vi; p Fre ud S Be yond the Ple a su re Prin cip le. Stan dard ed. Lon don: Ho garth Press; p Ste in R. A New Lo ok at the The ory of Me la ni - e Kle in. Int J Psycho a nal 1990;71(Pt 3): Zi zek S. İde o lo ji nin Yü ce Nes ne si. 1. bas kı, İstan bul: Me tis Ya yın cı lık; p Rag land E. Es says on the Ple a su res of De - ath. 1 st ed. New York: Ro ut led ge; p Kle in M. Envy and Gra ti tu de and Ot her Works nd ed. Lon don: Vi ra go; p