DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU (DEHB) T.C. Efeler Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayını

Transkript

1 DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU (DEHB) T.C. Efeler Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayını KASIM 2014

2 DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU (DEHB) Hazırlayan Ramazan KAYRAK Psikolog T.C. Efeler Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayın 5 KASIM 2014

3 M.MESUT ÖZAKCAN T.C. EFELER BELEDİYE BAŞKANI SUNUŞ Ülkemizin nüfusunun % 10 unu oluşturan engelli yurttaşlarımızın sorunlarının çözülmesi, yaşam kalitesinin yükseltilmesi ve bunun için doğru politikalar, kalıcı çözümler üretmek hepimizin ortak sorumluluğudur. Efeler Belediyesi olarak misyonumuzda belirttiğimiz gibi, Toplumcu Belediyecilik anlayışının gereği olarak Katılımcı ilkemiz doğrultusunda engellilere kaliteli bir kentte yaşam sürdürebilmeleri, kendine yeterli, üretken bağımsız bireyler haline gelmeleri ve buna uygun hizmetler sunulması amaçlanmaktadır. Sunmakta olduğumuz hizmetlerin başında, engelliler alanında faaliyet gösteren sivil toplum örgütlerinin desteklenmesi gelmektedir. Bu nedenle Efeler Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü tarafından hazırlanmış olan bu kitapçık engelli yurttaşlarımıza yönelik bir adım olarak daha güçlü bir toplum bilincine katkıda bulunmaya yardımcı olmayı amaçlamıştır Bu kitapçığın herkese yardımcı olması dileğiyle 1

4 ÖN SÖZ Dünyanın diğer ülkelerinde olduğu gibi, ülkemizde de engelli bireylerin bulundukları konum ve yaşam standartları, en önemli toplumsal sorunlardan birisidir. Bilindiği gibi dünya nüfusunun yaklaşık %11 i ( milyon kişi) ülkemiz insanlarının ise yaklaşık %13 ü (9 milyona yakın insan) engelli bireylerden oluşmaktadır. Genel nüfus içinde engellilik oranı erkeklerde %11,10 iken, kadınlarda % 13,45 tir.ege bölgesinde engellilik oranı ise %11,86 dır. Ülkemizde bulunan yaklaşık 9 milyon engelliden ancak 350 bin kadarına özel eğitim ve rehabilite hizmeti verilebilmektedir. Evde bakım, engelli maaşı, iş ve rehabilite hizmetleri gibi olanaklardan yararlananların toplamı ise 670 bin dolayındadır. 9 milyon engelliden ne yazık ki ancak %7,2 sine ulaşılabilmiştir. Bu oranın ne kadar yetersiz olduğu, açıkça ortadadır. Engellilerle birlikte yaşayan anne baba ve eğitimcilerin, engelli bireyin özellikleri, kapasitesi ve sorunları konusunda bilinçli, bilgili ve donanımlı olmaları son derece önemlidir. Çünkü bilgi çağımızın en önemli gücüdür. Engelli bireyi eğitmek, yaşam koşullarını iyileştirmek, kendi kendine yetebilirliğini arttırmak, onu üretken ve verimli kılabilmek için, daha çok çabaya ve özel alan çalışmalarına gerek duyulmaktadır. Bu kitapçık, engelli çocuğu olan anne babalar ve onlarla birlikte çalışan eğitimcilerin yararlanabilmesi amacıyla temel bilgileri içeren bir kılavuz niteliğinde hazırlanmıştır. Yaşamı birlikte paylaşabilmek ve engelsiz kılabilmek umuduyla Ramazan KAYRAK Psikolog 2

5 Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Nedir? Dikkat eksikliği, aşırı hareketlilik ve isteklerini (dürtülerini) kontrol edememe şeklinde ortaya çıkan bir bozukluktur. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) oldukça yaygın görülen, tedavisi mümkün olan bir sorundur. Tedavi edilmediğinde ise yaşam boyu süren ve bir insanın tüm yaşam evrelerini olumsuz etkileyen bir rahatsızlık olarak dikkat çekmektedir. Görülme Oranı Nedir? Erkeklerde görülme oranı(kızlara göre 4 kat) daha yüksektir. Okul çağındaki çocukların %3-5 inde, DEHB görülebilmektedir. Toplumun geneli dikkate alındığında görülme oranı, çocuklarda%8, gençlerde %6, yetişkinlerde ise % 4 şeklindedir. Ülkemizde toplumun ortalama %5 inde DEHB görülmektedir. Dikkat Eksikliği Hiperaktiviteye Yol Açan Nedenler Kesin olarak saptanamamış olsa da, pek çok etkenin bu rahatsızlığa yol açabildiği bilinmektedir. a) Hamilelik ve Doğum Sonrası Nedenler: Küçük yaşta hamilelik, hamilelik sırasında alkol, sigara, ilaç kullanılması. Hamilelik sırasında anne adayının hastalanması, tansiyon yüksekliği, yoğun stres, zor doğum olması, erken doğum ve bebeğin kilosunun düşük olması. Bebeklik döneminde bazı enfeksiyonlar, ateşli hastalıklar, aşırı kurşun ve toksin maddelere maruz kalma vb. b) Kalıtımsal Nedenler: Genetik özelliklerin DEHB nin ortaya çıkmasında önemli rol oynadığı bilinmektedir. Anne-babada dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunun bulunması, çocukta da ortaya çıkma riskini %50-60 gibi yüksek oranda artırmaktadır. Yakın akrabalarından birinde bulunması ise çocukta görülme riskini %10-30 dolayında etkilmektedir. İkizlerden birinde görülmesi, diğerinde de görülme oranını %80 dolayında artıran bir etmendir. Çok ender de olsa genetik kökenli troid bozuklukları, DEHB belirtilerini artırmaktadır. c)nörolojik Nedenler: En sık görüleni, hamilelik döneminde veya doğum sırasında ya da doğum sonrasında ortaya çıkan beyin hasarlarıdır. Bazı çocuklarda ise beyinde yapısal ve işlevsel sorunlar olduğu görülmektedir. Beyin kan akımında ve elektriksel akımında önemli bozukluğa rastlanılmaktadır. Bunlar dışında çocuğun beslenme alışkanlıklarının ya da ailenin çocuğa yaklaşım ve tutumlarının, çocuğun televizyon izleme ve oyun etkinliklerinin, 3

6 dikkat eksikliği hipraktivite bozukluğunun ortaya çıkmasında etkisi olduğu yönünde bilimsel bulgulara rastlanmamıştır. DEHB, Tedavi Edilebilir mi? Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, tüm toplumlarda oldukça yaygın olarak görülen, kolay tanınan ve tedavi edilme oranı son derece yüksek bir rahatsızlıktır. Erken tanı, tedavi olasılığını artırmaktadır. Bu önemli sorunun tedavisinde uzman, aile-çocuk ve eğtimcilerle işbirliği içinde olmalıdır. Tedavi sürecinde ailenin bilinçli olması ve desteği, özel eğitim uygulamaları ve ilaç tedavisi büyük önem taşımaktadır. Günümüzde DEHB tedavisinde %95 oranında başarılı olunabilmektedir. DEHB, Tedavi Edilmediğinde Sorun Olur mu? DEHB önemsenmediğinde veya tedavisi ihmal edildiğinde, yol açtığı sorunlar son derece önemlidir. Bireyin okul başarısında, toplumsal ve özel yaşamında, büyük sorunlara neden olabilmektedir. Bireyin okul ve iş yaşamında başarısızlıklara, davranış bozukluklarına, alkol ve madde kullanımına, sorunlu evliliklere, çeşitli bedensel rahatsızlıklara, yaralanma ve kazalara yol açan önemli bir sorundur. Bu nedenle DEHB in tedavisi ihmal edilmemeli, kulaktan dolma bilgilerle, hareket edilerek ilaç tedavisi aksatılmamalı ya da bilimsel geçerliliği kanıtlanmamış bazı yöntem ve yiyecek-içecek, diyet gibi yollarla boşa zaman harcanmamalıdır. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluluğunun Belirtileri Nelerdir? Her çocuk yaşının gereği hareketlidir. Ancak her hareketli dikkatsiz ve yaramaz çocuğa Hiperaktiv Çocuk demek, elbette doğru olmaz. Öyleyse Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu tanısı konulabilmesi için aranacak temel belirtiler ve ölçütler olmalıdır ve o ölçütler şunlardır: Üç temel belirti vardır: 1- Dikkat Eksikliği: Dikkatleri son derece dağınık ve yetersizdir. Dikkatini yöneltmede ve dikkatini belirli şeye yoğunlaştırmada zorlanır. Çabuk sıkılır. İlgilendiği şeyden hemen bıkıp diğerine geçer. Bir işin sonunu getiremez. Ders işlemede, ödev yapmada zorlanır. Çabuk unutur, dağınıktır, eşyalarını sık sık kaybeder. 2- Aşırı Hareketlilik (Hiperaktivite): Aşırı hareketlidir ve kontrolsüz davranışlar sergiler. Yerinde duramayan, adeta bir duvara tırmanan, hızlı konuşan, daldan dala atlayan çocuklardır. Karşılıklı konuşmada, kurallara uymada, grup oyunlarında zorlanırlar. Huzursuz ve hırçındırlar. Anne karnında bile kıpır kıpırdırlar. Bebeklik döneminde ise uyku ve beslenme düzenleri çok 4

7 değişkendir. Yorulmak bilmeyen, bir yerde duramayan, dersi izlemeyendinlemeyen, çevreyi sık sık rahatsız eden çocuklardır. 3- İsteklerini (Dürtülerini) Kontrol Edememe: İstek ve tepkilerini kontrol etmede zorlanırlar. Anlık ve sonucunu düşünmeden tepki gösterirler. Sınır ve kural tanımazlar. Çok sabırsızdırlar, isteklerini erteleme yetenekleri yok gibidir. Sıralarını bekleyemezler. Çevrelerinde sıkça ya sorun çıkarırlar ya da sorun yaşarlar. Karşısındakini dinlemede zorlanır, sık sık başkasının sözünü keserler. Genelde hızlı ve çok konuşurlar. Anlık ve kontrolsüz davranışlarından dolayı gözü karadır izlenimi oluştururlar. Bu üç temel belirtinin herhangi birisi diğerlerine göre daha baskın olarak da görülebilir. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan çocuklar, dikkatsizlikleri, aşırı hareketlilik ve kontrolsüz davranışlarının yanında öğrenme güçlüğü ve okuldaki başarısızlıklarıyla da dikkat çekerler. Öğretmenlerinin, yakın çevresinin, anne-babasının sık sık şikayet ve uyarılarına hedef olurlar Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu İçin Tanı Ölçütleri Dikkat Eksikliği Belirtileri: Dikkatini verememe, ayrıntılara dikkat etmede zorluk Başladığı işi bitirmede zorlanma, dikkatini sürdürmede yetersizlik Dikkatinin kolayca dağılması Kendisine gerekli olan araç ve gereçleri sık sık kaybetme Görev ve sorumluluklarını düzenlemede, organize etmede zorlanma Zihinsel çaba ve dikkat gerektiren görevlerden kaçınma ya da isteksiz olma Günlük yaşamında unutkanlık Başkalarını dinlemede zorlanma, yüz yüze konuşmaktan kaçınma Verilen ödev ve işleri bitirememe, yönerge veya kuralları izlemede yetersiz kalma Ölçüt: 1. Bu belirtilerden en az altı tanesinin bulunması gerekir 2. Bu belirtiler yedi yaşından önce başlamış olmalıdır 3. Bu belirtilerin en az altı ay görülmesi gerekir. 5

8 Aşırı Hareketlilik(Hiperaktivite) Belirtileri: Sürekli hareket halinde olma (sanki motor takılmış gibi) Oturduğu yerde duramama, kıpır kıpır olma, Sürekli koşturma, tırmanma, zıplama vb. Oturması gereken durumlarda yerinden kalkma Sessiz-sakin veya kontrollü olmada zorlanma Huzursuz, hırçın, gergin bir ruh halinde olma Çoğu zaman yüksek sesle, hızlı ve çok konuşma İsteklerini (dürtülerini) Kontrol Edememe Belirtileri: Ölçüt: 1. Bu belirtlerden en az üç tanesinin bulunması gerekir 2. Bu belirtiler yedi yaşından önce başlamalıdır 3. Bu belirtilerin en az altı ay görülmesi gerekir Başkalarının konuşmasını bölme veya işine karışma Sırasını bekleyememe Soru tamamlanmadan yanıt verme Yanıtları ağzından kaçırma Sonucunu düşünmeden aklına geleni o anda yapma ya da söyleme Kurallara uymada zorlanma Ölçüt: 1. Bu belirtilerden en az bir tanesinin bulunması gerekir 2. Bu belirtiler yedi yaşından önce başlamış olmalıdır 3. Bu belirtilerin en az altı ay görülmesi gerekir Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) tanısında, bu belirtilerin iki ve daha fazla ortamda da görülüp görülmediği önemli bir ölçüttür. Örneğin; bu belirtilerin okul, ev, arkadaş ortamı vb. birden çok ortamda da görülüyor olması gerekir. Ayrıca bireyin okul, iş, ev ya da günlük sosyal yaşamının herhangi bir alanında belirgin aksamaya da yol açması beklenir. 6

9 Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğuna Eşlik Eden Başka Bulgular Var mıdır? Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olanlarda düşünme, algılama, bellek, dil gelişim becerileri ve toplumsal beceri alanlarından herhangi birinde yetersizlik olduğu sıkça görülmektedir. Bunun yanında kalem tutma, çizimboyama, düğme ilikleme gibi ince motor becerilerinde de gerilik saptanmıştır. DEHB nin okul başarısını düşürdüğü görülmektedir. Bazı çocuklarda ise buna bağlı olarak öğrenme güçlüğü oraya çıkmaktadır. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, zeka gelişimini de olumsuz etkilemektedir. Yapılan araştırmalarda DEHB olan çocukların zeka ortalamaları daha düşük çıkmaktadır. Ancak normal ve üstün zekalı bireylerde de DEHB görülmektedir. Bu nedenle DEHB nin, zeka ile ilgili bir sorun olduğu söylenemez. DEHB sorunu olanlar arasında son derece başarılı insanlara da rastlamak mümkündür. Zihinsel yetersizliği olanlarda DEHB ye daha sıkça rastlanmaktadır. Aynı şekilde kaygı ve tik bozukluğu olanlar arasında DEHB görülme riski oldukça yüksektir. DEHB olanlarda bu duruma eşlik eden ve sıkça görülen diğer bulgu ve bozukluklar şunlardır: a) Öğrenme Bozukluğu: DEHB olan bireylerin %25-30 unda öğrenme güçlüğü görülmektedir. b) Karşı Gelme ve Davranış Bozuklukları: Zaman zaman büyüklerle tartışma ve onlara karşı gelme, çabuk kızma, başkalarını suçlama, kuralları çiğneme, kavga etme, çevreye zarar verme, evden-okuldan kaçma, yalan söyleme, hırsızlık, saldırganlık (yaralama, öldürme), madde kullanımı (alkol, sigara, uyuşturucu) şeklinde özetlenebilecek karşı gelme ve davranış bozukluklarına, DEHB olan bireylerde daha sıkça rastlanmaktadır. Çocukluk döneminde başlayan davranış bozukluklarının daha ağır sonuçlara yol açtığı bilinmelidir. Davranış bozukluklarıyla birlikte görülen DEHB, önemli bir sorundur ve mutlaka tedavi edilmelidir. c) Depresyon DEHB olan bireylerde depresyon görülme oranı oldukça yüksektir. DEHB nin yanında davranış bozukluğu ve karşı gelme sorunu da varsa, depresyon riski daha da artmaktadır ve %30 gibi bir orana ulaşmaktadır. d) Kaygı (Anksiyete) ve Tik Bozuklukları DEHB olan bireylerin %25 inde aynı zamanda derin kaygı bozukluğu görülmektedir. 7

10 Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olanların çok azında tik bozukluğu bulunmasına karşın, tik bozukluğu olanlarda DEHB görülme oranı oldukça yüksektir (%25-30 dolayında). Derin kaygı rahatsızlıklarından olan obsesif-kompulsif bozukluk da DEHB ile birlikte yaygın olarak görülebilmektedir. DEHB nin Görülme Yaşı Var mıdır? DEHB, doğumdan itibaren yaşına kadar ortaya çıkmaktadır. En çok 3-5 yaşlarında dikkat çekmekte ve ayırt edilmektedir. Çocukluk döneminde uyku sorunları daha sık görülmektedir. DEHB si bulunanların %50 sinde özellikle gençlik dönemine doğru ve zamanla bazı hiperaktivite ve dürtüsel bozuklukların etkisini yitirebildiği görülmektedir. Ancak dikkat eksikliği belirtilerinin varlığını koruduğu ve pek azalmadığı saptanmıştır. Okul öncesi eğitim, çocuklarda olası DEHB tanısının erken yaşlarda saptanmasına olanak vermektedir. DEHB Tedavisi İçin Neler Yapılabilir? DEHB tek başına görülebildiği gibi başka sorun ve bozukluklarla da birlikte görülebilmektedir. Bu yüzden tedavinin çok yönlü ve sistemli olması kaçınılmazdır. İlaç tedavisi gerekli, ancak tek başına yeterli değildir. Öncelikli olarak anne-babanın sorun hakkında bilgi sahibi olması gerekir. Varsa öğretmeni de DEHB ve çocuk hakkında bilgilendirilmelidir. Tedavinin başarısı ve kalıcılığı için uzman, anne-baba, psikolog ve eğitimcinin sürekli iş birliği içinde bulunması büyük önem taşır. İlaç tedavisi yoluyla soruna yol açan beyin dalgalarındaki düzensizlik ve davranışı etkileyen bazı kimyasal maddelerin beyinde düzenlenmesi yönünde oldukça etkili sonuçlar alınabilmektedir. İlaç kullanımı, beyinde var olan yapısal ve işlevsel bozukluğu tamamıyla ortadan kaldırmaz ve uzun süreli kullanılması gerekir. Ancak ilaç tedavisinin yanında diğer destekleyici tedavilerin de (bireysel terapi, aile terapisi, okul desteği, özel eğitim vb.) mutlaka sağlanması gerekir. Bu nedenle çocuğa ve çocuğun çevresinde bunalan herkese görev düşmektedir. Bütün bunlar bilinmesine karşın ne yazık ki, DEHB li öğrencilere RAM raporları yoluyla sağlanan özel eğitim ve rehabilitasyon hizmetleri verilmemektedir. DEHB Tedavisinde Öğretmenlere Öneriler Bu sorunun tedavi sürecinde en önemli öğelerden birisi öğretmendir. Öğretmenin bilinçli katkısı olmadan, tedavide başarıya ulaşmak oldukça zordur. Ayrıca henüz tanısı konulmamış çocukların saptanması açısından 8

11 öğretmenin rolü son derece önemlidir. Bu nedenle öğretmenin başarılı olması için Dikkat Eksiklği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) hakkında bilgili ve bilinçli olması gerekir. Sorun hakkında yeterli bilgi ve donanıma sahip olamayan öğretmenler, hem öğrenciyle büyük sorunlar yaşamakta hem de tedavi sürecini olumsuz yönde etkileyecek, öğrencinin sınıf ve arkadaş ortamlarından dışlanmasına yol açacak ciddi hatalara neden olabilmektedirler. Öğretmenler sınıf ya da okulda alabilecekleri bazı basit ve kolay önlemlerle etkili sonuçlara ulaşabilirler: Öğrenci dikkatini kolay dağıtabilecek pencere veya kapı önlerine veya arka sıralara değil, ön sıraya oturtulmalıdır. Aile ile sürekli iletişim ve iş birliği içinde olunmalıdır. Bu çocuklar, dinleme yoluyla daha kolay öğrenirler.bu çocuklarla yapılacak çalışmalar daha çok dinlemeye dayalı olmalıdır. Başarılarını ölçmede, yazılı ve test yerine daha çok sözlü sınavlar tercih edilmelidir. Arkadaşlarının alaya almasına, çocuğu dışlamasına engel olunmalıdır. Bu çocuklar daha fazla sabır ve hoşgörü gerektiren çocuklardır. Gerekli ilgi, sevgi ve destek gösterilmelidir. Bu çocukların temel sorunu tembellik değil, algılama ve beyin işlev bozukluğudur. Bu çocuklarının en önemli sorunlarından birisi unutkanlık ve dağınıklıktır. Ödevlerini eksik yazarlar veya genellikle de unuturlar. Bir ödev defterine gerekli notlar tutturulmalı, yapılacak işler için de bir çizelge oluşturulmalıdır. Bir bütün veya uzun ödevler yerine, ödevini veya zamanı parçalara bölme daha yararlı olmaktadır. Sorumluluk alabilmesi için verilen ödevler, mutlaka kontrol edilmelidir. Çocuktan ders ve davranışla ilgili neler beklendiği baştan saptanmalı ve çocuğun kendisine açıklanmalıdır. Beklentilerimiz çocuğun düzeyine uygun ve gerçekçi olmalıdır. Çocuk yetersizliklerinden veya davranış ve sorunlarından dolayı herkesin içinde eleştirilmemeli ve asla rencide edilmemelidir. Derse olan ilgi ve dikkati artırabilmek için değişik araç-gereç, tepegöz, kasetçalar, bilgisayar vb. kullanılmalıdır. 9

12 Derslerde bütün duyuları(görsel, işitsel, dokunsal)harekete geçirecek tekniklere yer verilmelidir. Derse başlamadan geçmiş dersin kısaca tekrarını, bu dersin içeriğini, kullanılacak araç-gereçleri ve ne istendiğini özetlemek yararlı olabilmektedir. Bu öğrenciler istenmeyen davranışlar sergileyebilir. Bu davranışlarından dolayı sınıf içnde uyarılarak küçük düşürülme yerine; diğer öğrencilerin bilmediği, yalnızca onunla öğretmen arasında geçerli olacak gizli bir işaret dili oluşturulabilinir. Bu öğrencilere uzun süreli hedefler yerine kısa süreli hedefler konulmalıdır ve sonuçlar sık sık geribildirilmelidir. Öğrencinin başarabileceği minik görevler verilerek sık sık onurlandırılmalıdır. Uygun davranşları mutlaka takdir edilmelidir. Uygun ve olumlu davranışları olumlu pekiştireçlerle (puan verme, artı koyma, sözel övgü vb.) ödüllendirilmelidir. Çocuğun uygun olmayan davranışını engellemek tek başına yetmez. Bu davranışın yerine geçecek olumlu bir davranış hedefi gösterilmelidir(ilgi ve yeteneklerine dikkat edilerek).örneğin; saldırgan, vurup-kıran bir çocuğun, yetenekli olduğu bir spor çalışmasına yönlendirilmesi gibi Bu çocukların istek ve dürtülerini kontrol etme becerileri oldukça zayıftır. Çoğu zaman yönlendirme ve desteğe gereksinim duyarlar. Bunun için çocuğa davranışa geçmeden önce dur-düşün-söyle-şimdi yap şeklinde bir teknik öğretilmesi olumsuz sonuçlar vermektedir. DEHB li çocuklar günlük görev ve sorumluluklarını planlamada genellikle yetersizlik gösterirler. Evde ve okulda yapılması istenilen birkaç hedef davranış saptanmalı bu davranışlara uyulup uyulmadığı(artı-eksi) şeklinde ödüllendirme araçlarıyla izlenmelidir. Davranış çizelgesi çocuğun organize olmasında ve hedef davranışları gerçekleştirmesinde oldukça etkili olmaktadır. Çocuğun kimi zaman göstereceği bazı olumsuz tepkilerin de görmezlikten gelinmesi yararlı olabilmektedir. Öğrenciye ismiyle hitap etmek, mümkün olduğunca göz teması oluşturmak ve dokunarak iletişimi kurmak, çocuğun dikkatini toplamasında etkili olmaktadır. Bu çocuklara seçmeli soru ve ödevler vermek, çocuğun yapabilme isteğini olumlu yönde etkilemektedir. Bu çocuklar, genellikle özgüveni ve kendilerine olan saygısı sarsılmış çocuklardır. Oysa her çocuğun güçlü olduğu, ilgi duyduğu ve başarılı olabileceği mutlaka belli bir alan vardır. 10

13 Bu alanın saptanarak, çocuğun yönlendirilmesi ve desteklenmesi, bir çocuğun kazanılması açısından son derece önemlidir. Bu çocukların okuldan dışlanması, arkadaş çevresinde rencide edilmesi, eğitiminde iyice uzaklaşmasını yol açmaktadır. Dışlanan çocuklar, ileride davranış bozuklukları geliştirmesi, suça yönelmesi, madde bağımlılığına sürüklenmesi riskinin yüksek olması nedeniyle hem bireysel hem de toplumsal sorunlara kaynak oluşturmaktadır. Bu nedenle eğitimcilerin DEHB konusunda bilinçli ve dikkatli olması, tedavi sürecine katkıda bulunması, her açıdan önemlidir. DEHB Tedavisinde Ailelere Öneriler Ailenin DEHB konusunda bilinçli olması, tedavinin başarısı için en önemli unsurdur. DEHB hakkında uzmanlardan bilgi alınmalıdır. Çocuğun durumu görmezden gelinmemeli, sorunun varlığı kabul edilmeli ve zaman yitirilmeden tedavi ve eğitim süreci başlatılmalıdır DEHB li çocuklar, doğal olarak yaşının gerisinde bir gelişim ve başarı gösterirler. Bu çocukları, yaşının 3 te ikisi düzeyde kabul ederek, beklentiler buna uygun oluşturulmalıdır. Aile, çocuğun yaşına uygun bir açıklama yapmalıdır. Sorunun ne olduğu, ne yapılacağı, ilaç kullanımı ve çocuktan neler beklendiği, uygun bir dille açıklanmalıdır. Sorunun açıklanması yerine çocuktan gizlenmesi, tedavi sürecini olumsuz etkiler ve çocuğun kendisini başarısız, sevilmeyen ve istenilmeyen birisi olarak görmesine neden olabilir. Bazı aileler, çocuğun sorunu okuldan ve öğretmeninden gizlemeye, hata gizli saklı ilaç kullanmaya çalışmaktadır. Oysa bu durum okula ve öğretmene mutlaka açıklanmalı ve onların aktif bir şekilde desteği sağlanmalıdır. Okul-aile ve uzmandan oluşan işbirliği, tedavi şansını yükseltmektedir. Çocuğun davranışlarından hep yakınarak, eleştirmek ve onunla çatışmaya girmek, sorunları gidermez tam tersine sorunların artmasına veya derinleşmesine yol açar. DEHB olan çocuk, ailesi açısından oldukça zor bir çocuktur. Özgüvenleri zedelenmiş, kendine olan saygısı sarsılmış olan bu çocuklara, gerekli destek, anlayış ve sevgi gösterilmeli ancak, aşırı koruyucu bir yaklaşımdan da kaçınılmalıdır. Anne-baba çocuğuna kuralları net olarak koymalı ve ödün vermeden uygulanmalıdır. Gereğinden çok ceza uygulanmamalıdır. Gereksiz cezalandırma, çocuğun cezaya karşı duyarsızlaşmasına yol açacaktır. Cezanın, çocuğun yaşıyla ve suçla orantılı olması gerekir. Ceza, suçun hemen ardından uygulanmalıdır. 11

14 Çocuğa niçin ceza aldığı açıklanmalı, böylelikle yanlışını görmesi sağlanmalıdır. İstenilen şey çocuğa net olarak belirtilmelidir. Örneğin; Okula gidiyoruz, hazırlan ne değildir. Bunun yerine okula gidiyoruz, çantanı hazırla, ayakkabılarını giy şeklinde net ifadeler kullanılmalıdır. Yapılması istenilen şeyler, sırasıyla ve parçalara bölerek ifade edilmelidir. Örneğin ders çalış yerine önce Türkçe ödevinden başlayıp onu bitir şeklinde bir yönlendirme daha yararlı olacaktır. Bu çocukların sürekli yapamadıklarını veya olumsuz yönlerini görmek ve üzerine gitmek, sorunların artmasına yol açacaktır. Bunun yerine olumlu yönlerini önce çıkartmak ve sık sık övmek, onların olumsuz yönlerini azaltmak ve olumlu davranışlarını pekiştirmede daha etkili bir yoldur. Bu çocuklar, kendi başlarına bir işe başlama ve sorumluluk almada yetersiz kalırlar. Bu yüzden bu çocuklara neyi nasıl ve ne zaman yapacakları konusunda günlük, hatta haftalık bir çizelge hazırlayarak, yönlendirici olmak gerekir. Bu çocukların dikkati çabuk dağılır ve çabuk sıkılırlar. Çalışma odaları ve çalışma masası, oldukça düzenli ve az uyarıcı düzeneğinde olmalıdır. Uzun süreli ders çalışma yapamazlar. Çalışırken zamanı parçalara bölmek, kısa süreli molalar vererek çalışmak, daha etkili olabilmektedir. Bu çocuklar için hedef davranışlar saptayarak bir çizelge hazırlanmalı ve puan vererek, ödüle ulaşması şeklinde düzenlemeler, oldukça yararlı sonuçlar vermektedir. Bu çocuklar zaman zaman öfke krizine girebilirler. Öfke krizi sırasında üzerine gitmemek, sakinleşmesini beklemek gerekir. Ergenlik döneminde, bu çocukların sorunlarında belirgin bir artış görülebilir. Ergenlik döneminde, anne-babanın otoriter-denetleyici bir yaklaşımı değil, daha paylaşımcı ve destekleyici bir tutuma yönelmesi önemlidir. Çocukla aile arasındaki iletişim son derece önemlidir. Çocuğa yanlışını anlatırken, bunun doğrusunu da göstermek gerekir. Çocuğa, bu sorunun kalıcı olamayacağını, işbirliği içinde zamanla aşılacağı güvencesi verilmelidir. Yaşanan sorunların, onun kişiliğinden veya kusurlarından kaynaklanmadğı, zamanla tedavi edileceği vurgulanmalıdır. Çocuğun ilaç alması aksatılmadan uygulanmalı, aile- uzman- eğitimci işbirliği mutlaka sürdürülmelidir. İlaç tedavisi yanında, özel eğitim uygulamalarının da kaçınılmaz olduğu dikkate alınmalıdır. 12

15 Dikkat Eksikliği Hiperektivite Bozukluğunun çözümsüz olmadığı, erken tanı ve özellikle konu hakkında bilinçli olmanın önemi ortadır. Bilgi, her alanda olduğu gibi, bu alanda da en büyük güçtür. Ayrıca bakanlığın da DEHB li çocuklara özel eğitim ve rehabilite hakkı sağlaması da genel ve öncelikli bir beklentidir. ÖNYARGI EN BÜYÜK ENGEL DİR 13

16 T.C. Efeler Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayını ÜCRETSİZDİR KASIM 2014