BORSALARIN YAPISI VE İŞLEYİŞİ

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2532 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1503 BORSALARIN YAPISI VE İŞLEYİŞİ Yazarlar Prof.Dr. Nurhan AYDIN (Ünite 1) Dr. Murad KAYACAN (Ünite 2, 3) Dr. Özlem SAYILIR (Ünite 4) Ali Sabri TAYLAN (Ünite 5, 6) Yrd.Doç.Dr. Aslı AFŞAR (Ünite 7) Editör Yrd.Doç.Dr. Murat ERTUĞRUL ANADOLU ÜNİVERSİTESİ i

2 Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Öğretim tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı Doç.Dr. Hasan Çalışkan Öğretim Tasarımcıları Yrd.Doç.Dr. Seçil Banar Öğr.Gör.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Grafiker Gülşah Yılmaz Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Borsaların Yapısı ve İşleyişi ISBN Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde adet basılmıştır. ESKİŞEHİR,Haziran 2012 ii

3 İçindekiler Önsöz... iv 1. Borsa, Menkul Kıymet Borsaları ve İMKB 2 2. İMKB Hisse Senetleri Piyasası İMKB Tahvil ve Bono Piyasası Kıymetli Madenler Piyasaları ve İstanbul Altın Borsası Vadeli İşlem Borsaları Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası Takas ve Operasyon İşlemleri 158 iii

4 Önsöz Borsalar açık piyasa ekonomilerinin can damarlarından birisidir. Borsalarda alıcılar ve satıcılar karşılaşırlar ve alım satıma konu olan her türlü mal, hizmet ve finansal varlığın fiyatı sağlıklı bir ortamda oluşmuş olur. Modern pazaryerleri olan borsalar bu nedenle günümüz ekonomilerinin vazgeçilmez unsurlarıdırlar. Finansal ürünlerin alım satıma konu olduğu borsalar fon ihtiyacı olanların bu ihtiyaçlarını karşıladıkları, fon fazlası olanların ise fonlarını verimli ve riski dağıtarak değerlendirebildikleri ortamlardır. Borsalar vasıtasıyla ekonomik aktivitelerin ihtiyaç duyduğu finansman sağlanabilmektedir. Günümüzde kıymetli maden borsaları ve vadeli işlemler borsaları da yerine getirdikleri hayati fonksiyonlar ile finansal sistem içinde vazgeçilmez role sahiptirler. Ekonomik sistem içinde bu derece kritik role sahip borsaların yapısı ve işleyişi hakkında öğrencilerimizi bilgilendirmek amacıyla oluşturulan bu kitap, açık ve uzaktan öğretim sistemi içinde yer alan diğer tüm kitaplar gibi pek çok kişi ve kurumun değerli emekleri ile ortaya çıkmıştır. Bu cümleden olmak üzere başta program koordinatörümüz ve yazarlarımız olmak üzere, kitapta emeği geçen herkese yürekten teşekkürlerimi arz ediyor, kitabın öğrencilerimize faydalı olmasını diliyorum. Editör Yrd.Doç.Dr. Murat Ertuğrul iv

5

6 1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Finansal piyasaları tanımlayabilecek, Menkul kıymet borsalarının ekonomik işlevlerini ve dünyadaki başlıca menkul kıymet borsalarının özelliklerini açıklayabilecek, Ülkemizde borsanın tarihi gelişimini ve İstanbul Menkul Kıymetler Borsası nın yapısını açıklayabilecek, bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz. Anahtar Kavramlar Finansal Piyasa Piyasalarda Etkinlik Menkul Kıymetler Borsası İMKB Gelişmiş Borsalar Gelişmekte Olan Borsalar İçindekiler Giriş Finansal Piyasalar Borsalar ve Menkul Kıymet Borsaları Dünyada Menkul Kıymet Borsalarının Gelişimi Türkiye de Menkul Kıymet Borsalarının Gelişimi İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) nin Organizasyonu 2

7 Borsa, Menkul Kıymet Borsaları ve İMKB GİRİŞ Piyasa, alıcı ve satıcıların karşılaştığı her türlü ortama verilen addır. Bir ekonomide çok sayıdaki piyasayı reel piyasalar ve finansal piyasalar olarak iki temel grupta toplamak mümkündür. Reel piyasaları; mal ve hizmet alım-satımının yapıldığı mal ve hizmet piyasaları ile mal ve hizmetlerin üretiminde kullanılan üretim araçlarının alınıp satıldığı piyasalar oluşturur. Finansal piyasalar ise, fon açığı veren birimlerle fon fazlası veren birimlerin karşılaştığı ve fon transferinin gerçekleştiği piyasalardır. Finansal piyasalara fon sunanların, sundukları fon karşılığında, fon talebinde bulunanlardan aldıkları varlıklara finansal varlık denir. Finansal piyasalar finansal varlıkların alıp satıldığı piyasalar olarak da tanımlanabilir. Finansal piyasalara işlerlik kazandıran kurumlarının başında ise borsalar gelmektedir. Borsalar işlem gören varlık türüne göre adlandırılır. Hisse senedi, bono ve tahviller gibi finansal varlıkların işlem gördüğü piyasalara menkul kıymetler borsaları; döviz alış-verişinin yapıldığı piyasalara döviz borsaları; mal ticaretinin yapıldığı piyasalara emtia borsaları; altın, gümüş, platin gibi madenlerin işlem gördüğü piyasalara kıymetli maden borsaları denir. Borsaların Yapısı ve İşleyişi kitabının ilk ünitesi olan bu ünitede borsalar, menkul kıymetler borsaları ve İstanbul Menkul Kıymetler Borsası(İMKB)konusunda bilgiler verilecektir. FİNANSAL PİYASALAR Bir ekonomide var olan üç temel birim hanehalkı (bireyler), işletmeler ve devlettir. Günümüzde bu birimlere yabancılar da ilave olmuştur. Finansal piyasaların gittikçe globalleştiği günümüzde diğer ülke kişi ve kurumlar da her geçen gün artan bir biçimde finansal piyasalarda yer almaktadır.ekonomik birimlerin her zaman tasurruflarını yatırıma dönüştürme olanakları yoktur. Tasarrufların yeterli miktarda olmaması, yeterli fırsatların olmaması, riske karşı tutumların farklı olması ve benzeri nedenlerle tasarruf sahiplerinin tasarruflarını yatırımlara dönüştürmeleri çoğu zama mümkün olmamaktadır. Günümüz piyasa ekonomilerinde tasarrufta bulunan birimlerle yatırım yapan birimler farklı birimlerdir. Ekonomik gelişim ve refah düzeyinin artması için tasarruf eden birimlerle (fon arz eden birimler) yatırım yapacak birimlerin (fon talep eden birimler) karşılaştırılması, dağınık halde bulunan tasarrufların bir araya getirilerek, yatırım yapacak birimlere, güven ortamı içinde aktarılması gerekir. Finansal piyasalar ekonomik birimlerin karşılaştığı ve bu birimler arasında fon akışının gerçekleştirildiği ortamlardır. Dolayısıyla finansal piyasalar; fon arz edenlerle fon talep edenlere fayda sağlarken diğer taraftan ülke ekonomisine de fayda sağlayarak refah düzeyinin artmasında anahtar rol oynamaktadır. Finansal piyasalarda fon arz ve talebinin etkin bir biçimde karşılaşabilmesinde yardımcı aracı kuruluşlara, finansman ya da yatırım araçlarına ve piyasaların sağlıklı ve güven içinde işleyebilmesi için çeşitli yasal düzenlemelere ihtiyaç vardır. Bu unsurların tümü bir ülkenin finansal sistemini oluşturur. Finansal piyasalar farklı açılardan sınıflandırılabilir. Finansal varlıkların ilk kez alınıp satılmasına göre; Birincil ve İkincil Piyasalar: Birincil piyasa yeni çıkarılmış tahvil, hisse senedi gibi menkul kıymetlerin şirketler ya da hükümetler tarafından ilk alıcılara satıldığı finansal piyasadır. İkincil piyasa ise daha önce çıkarılmış menkul kıymetlerin ikinci elden alınıp satıldığı finansal piyasadır. İkincil piyasalarda menkul kıymetler, bu menkul kıymetleri ihraç eden şirketlerden bağımsız bir şekilde, şirkete 3

8 bir fon girişi olmadan alınır ve satılırlar. Chicago Borsası, New York Borsası ve İstanbul Menkul Kıymetler Borsası gibi borsalar daha önce çıkarılmış menkul kıymetlerin alınıp satıldığı ikincil piyasalardır. Menkul kıymetler ikincil piyasada alınıp satıldığında bu menkul kıymetleri ihraç eden şirketlere fon girişi olmaz; sadece tasarruf sahipleri arasında fon akışı olur. Menkul kıymetler sadece birincil piyasada işlem gördüğünde ihraççı şirketlere fon girişi olur. İkincil piyasaların şirketlere katkısı; finansal araçların satışını kolaylaştırmasıdır. İkincil piyasalar ya da ikincil piyasanın kurumları olan borsalar, finansal araçların daha likit olmasını sağlarlar. Likidite, finansal araçların çabuk, kolay ve değerini kaybetmeden paraya çevrilebilmesi özelliğini ifade eden bir kavramdır. Likidite sağlamanın yanında ikincil piyasalar menkul kıymeti ihraç eden firmanın birincil piyasada satacağı menkul kıymetin fiyatını belirler. Birincil piyasada menkul kıymeti satın alacak firmalar, bu menkul kıymetleri ihraç eden firmalara yalnızca ikincil piyasada oluşan fiyatı ödemek isteyecektir. İkincil piyasalarda fiyatlar ne kadar yüksekse birincil piyasada menkul kıymetini satan firma o kadar yüksek fiyatla ihraçta bulunacak, böylece eline geçecek sermaye miktarı da o kadar fazla olacaktır. Finansal varlıkların niteliğine göre; Şirketler neden borsayı izlemek durumundadırlar? Borç Piyasası ve Öz sermaye Piyasası: Finansal piyasalarda en yaygın kullanılan finansman yöntemi borçlanmalardır. Borç bankalardan sağlanabileceği gibi, borçlanma araçları ihraç edilerek tasarruf sahiplerinden de sağlanabilir. Ticari bankacılığın ağırlıkta olduğu ülkemiz gibi gelişmekte olan ülkelerde işletmelerin en çok kullandığı finansman şekli banka kredisi olmaktadır. Bunun yanında işletmeler bono ve tahvil gibi finansal araçlarla da fon sağlayabilirler. Ülkeler geliştikçe, borsalar etkinlik kazandıkça işletmelerin hisse senetleri, tahviller gibi sermaye piyasası araçlarından faydalanmaları artacaktır. Tahviller, kurumların uzun vadeli finansman ihtiyaçlarının giderilmesinde kullandıkları borçlanma araçlarındandır. Tahviller genellikle 5-10 yıl gibi uzun vadeli olarak çıkarılan, orta ve uzun vadeli borçlanma araçlarındandır. Ülkemizde özel kurum tahvillerinde vade en az 2 yıl, devlet tahvillerinde ise bir yıldır. Uzun vadeli fon ihtiyacının karşılanmasında kullanılacak araçlardan bir diğeri hisse senetleridir. Hisse senetlerinde vade yoktur; bu nedenle çoğu zaman sonsuz vadeli menkul kıymetler olarak adlandırılır. Hisse senedine yatırım yapan yatırımcılar kuruma ortak olarak, kurumun karı ve varlıkları üzerinde hakka sahip olmaktadırlar. Hisse senedi ihraç eden kurum ise öz sermaye yoluyla fon sağlamış olmaktadır. Dereceleri birbirinden farklı olmakla birlikte, yatırımcılar açısından menkul kıymetlerde geleceğe yönelik bir belirsizlik vardır. Örneğin tahvillerde vade, yatırılan para ve faiz oranı bilinir. Tahville ilgili belirsizlik gelecekte faiz oranlarının değişmesi ve tahvili çıkaran firmanın mali durumunun kötüleşmesi ile ilgilidir. Hisse senetlerinin belirsizliği ise tahvillere göre daha fazladır. Dolayısıyla hisse senedi yatırımcıları üstlenecekleri daha yüksen risk nedeniyle tahvil getirisinden daha yüksek getiri beklerler. Menkul kıymetlerin geleceğe dönük olarak taşıdığı belirsizlik, menkul kıymetlerin değerinin düşmesine veya yükselmesine neden olmaktadır. Bu ise yatırımcıları kar ya da zararla karşı karşıya bırakmaktadır. Bu nedenle menkul kıymetler piyasası spekülasyon yapılmaya elverişli piyasalardır. Spekülasyon işlemi küçük fiyat oynamalarından yararlanmaya ve hızlı karar vermeye dayalı olduğundan borsalarda bu tür yatırımcılara sık rastlanır. Para en likit finansal değerdir. Hazine bonoları, menkul değerler içinde likiditesi en yüksek finansal varlıktır. Getiri, bir yatırımdan belirli bir dönem içinde elde edilen gelirdir. Risk ise yatırımdan beklenen getirinin elde edilememe olasılığıdır. Bir finansal varlığın riski arttıkça getirisinin de artması gerekir. 4

9 Piyasanın örgütlenme durumuna göre; Organize Piyasalar ve Organize Olmayan Piyasalar: Belirli bir fiziki yeri ve çalışma düzeni olan, hukuki ve yönetsel kuralları saptanmış, ilgili kurum ve kuruluşların denetimi ve gözetimi altında çalışan piyasalara organize (örgütlenmiş) piyasalar denir. Örneğin hisse senetleri için New York Borsası (NYSE), Chicago Borsası ve İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) organize piyasalardır. Örgütlenmiş piyasalarda borsaya kote olmuş şirketlerin menkul kıymetleri belirli kurallar çerçevesinde alınıp satılırlar. Organize piyasalarda merkezi bir yerde menkul kıymet alıcıları ve satıcıları ya da onların temsilcileri ya da brokerleri karşılaşır. Hukuki ve yönetsel kuralları olmayan, fiziki ve resmi belirli bir mekana sahip olmayan, işlemlerini organize piyasaların dışında gerçekleştiren ve denetim ve gözetimden uzak olan piyasalara organize olmayan (örgütlenmemiş) ya da tezgah üstü piyasalar denir. Bu piyasalarda menkul kıymet almak ya da satmak isteyen kişilerle alım satım yapmaya hazır olan ve bir menkul kıymet stoku olanlar faaliyet gösterir. Örgütlenmemiş, diğer bir ifade ile serbest piyasalarda pek çok finansal kurum telefon, telex, fax ve bilgisayarlarla birbirleriyle iletişime geçerek, fonların transferi gerçekleşir. Örgütlenmemiş piyasalarda borsaya kote olmuş ve kote olmamış, genellikle küçük ve yeni kurulan işletmelerin menkul değerleri alınıp satılmaktadır. Brokerlar bir komisyon karşılığında fon arz edenlerle talep edenleri karşılaştıran kurumlardır. Brokerlar kendi nam ve hesabına değil, başkaları nam ve hesabına işlem yaparlar. Dealerlar başkaları ve kendi nam ve hesabına işlem yapan aracı kurumlardır. Bu kurumlara pazar yapıcı kurumlar da denir. Onlar piyasada fiyatlar ucuz iken alış, fiyatlar yüksek olduğunda satış yaparak piyasanın etkin çalışmasında önemli rol oynarlar. Finansal varlığın vadesine göre; Para ve Sermaye Piyasaları: Vadeleri bir yıl veya bir yıldan daha kısa olan menkul kıymetlerin alınıp satıldığı piyasalar para piyasaları olarak adlandırılmaktadır. Para piyasasının üç özelliği öne çıkmaktadır. Bunlar; kredilerin geri ödenmeme riski çok azdır, vadeler kısadır, para piyasası araçlarının paraya dönüştürme maliyetleri düşüktür şeklinde ifade edilebilir. Para piyasalarının temel kurumu bankalardır. Para piyasasında işlem gören finansal araçlar ise ticari krediler, banka kredileri, alacak senetleri, teminat ve kefalet mektupları, finansman bonoları, repo ve ters repo, menkul kıymetleştirilmiş finansal araçlar ve hazine bonolarıdır. Vadeleri bir yıldan daha uzun süreli fonların karşılaştığı piyasalar ise sermaye piyasaları olarak adlandırılır. Menkul kıymet borsaları sermaye piyasasının en önemli kurumlarından biridir. Bu piyasanın diğer temel kurumları; bankalar, aracı kurumlar, yatırım ortaklıkları, gayrimenkul yatırım ortaklıkları, girişim sermayesi yatırım ortaklıkları, yatırım fonları ve portföy yönetim şirketleri olarak sayılabilir. Sermaye piyasasının baslıca finansal varlıkları; hisse senetleri, devlet tahvilleri, şirket tahvilleri, hisse senediyle değiştirilebilir tahvil, katılma intifa senedi, ipotekli borç ve irad senedi, kar ve zarar ortaklığı senedi ve gelir ortaklığı senetleridir. Ödemelerin hemen ya da gelecekte yapılmasına göre; Spot Piyasalar ve Vadeli Piyasalar: Alım satıma ilişkin ödemelerin ve konu olan menkul kıymet veya malların tesliminin hemen yapıldığı piyasalara spot piyasalar denilmektedir. Öte yandan alım satıma ilişkin ödemelerin ve konu olan menkul kıymet veya malların tesliminin gelecekte bir tarihte yapılacağının bir sözleşme ile belirlendiği piyasalara vadeli piyasalar denilmektedir. Gelecekte yerine getirilmesi gereken sözleşmeler forward, futures, opsiyon ve swap sözleşmelerinden ve bu sözleşmelerden türetilen diğer sözleşmelerden oluşmaktadır. Bu tür sözleşmelerin vade sonundaki değeri, sözleşmeye konu olan varlığın fiyatı tarafından belirlendiğinden bu sözleşmelere türev ürünler, bu türev ürünlerin işlem gördüğü piyasalara da türev piyasalar da denilmektedir. Türev ürünlerden futures ve opsiyon işlemleri borsalarda(örgütlenmiş piyasalar) işlem görürken, swap ve forward işlemleri örgütlenmemiş piyasalarda işlem görürler. 5

10 Piyasalarda fon arz ve talebi doğrudan ya da finansal aracılar vasıtasıyla karşılaşabilir. Finansal sistemde fonların el değiştirmesi genellikle finansal aracı kuruluşlar tarafından gerçekleştirilir. Finansal sistem içerisinde aracı kuruluşların sundukları hizmetler ülkeden ülkeye ve zamana bağlı olarak değişiklikler gösterse de temel işlevleri fon akımını kolaylaştırmaktır. Finansal varlıkların, araya bir kurum girmeksizin aracısız el değiştirmesi doğrudan finansman, aracılar vasıtasıyla el değiştirmesi dolaylı finansman denir. Fon fazlası olan birimlerle fon açığı olan birimlerin doğrudan karşılaşması finansal işlemler içinde oldukça küçük bir yer tutar. Fonlar daha çok finansal kurumlar olarak da adlandırılan aracı kuruluşlar aracılığı ile el değiştirmektedir. Aracı kuruluşlar olmaksızın çok sayıda küçük tasarrufların uygun zamanda, uygun fiyatlarla, etkin bir biçimde fon talep edenlere transfer edilmesi güçtür. Menkul kıymetler borsasındaki işlemler doğrudan finansman özelliği göstermektedir. Bu piyasada yatırımcılar uygun gördükleri finansal varlıklara fonlarını yatırırlar; yaptıkları yatırımın riskini kendileri üstlenirler. Doğrudan finansmanda fon arz ve talebi doğrudan karşılaşsa da bu süreci hızlandırmak ve etkinliği artırmak için bazı kurumların aracılık etmesi söz konusu olabilmektedir. Finansal piyasalarda farklı amaçlarla işlem yapan kişi ve kurumları; yatırımcı, spekülatör, arbitrajcı ve hedger olarak gruplandırılmak mümkündür. Yatırımcılar; belirli bir getiri sağlamak amacıyla birikimlerini yatırım araçlarına bağlayan birimlerdir. Yatırımcı yaptığı yatırımın maliyetini ve riskini üstlenir. Yatırımcı elindeki fonlarla satın aldığı menkul kıymetin niteliğine bağlı olarak sermaye kazancı, karpayı ya da faiz geliri elde edebilir. Piyasadaki faiz oranları, yatırımcının gelir düzeyi, borçlanabilme olanakları ve yatırımcının sahip olduğu karakter özellikleri yatırımı etkileyen faktörlerdir. Yatırımcılar bireysel ya da kurumsal yatırımcılar olabilir. Kurumsal yatırımcılar piyasalarda blok yatırımlar yapan, yatırım fonları, yatırım ortaklıkları, sigorta şirketleri gibi kurumlardır. Spekülatörler gelecekle ilgili beklentileri doğrultusunda aynı piyasada kısa süreli fiyat dalgalanmalarından yararlanarak gelir elde etmek amacıyla alım satım yapan birimlerdir. Spekülatörün yaptığı bu işleme spekülasyon denir. Spekülatör genellikle kısa vadeli fiyat değişimlerinden yararlanarak belli bir getiri elde etmeyi amaçlar. Spekülatör kısa vadeli fiyat değişimleri tahminine dayanarak işlemlerde bulunduğundan önemli ölçüde risk üstlenen kişidir. Arbitrajcı aynı ve eşit miktardaki bir finansal ürünü eş anlı olarak bir piyasadan alıp diğer bir piyasada avantajlı bir fiyattan satarak hiç riske girmeden fiyat farklılıklarından faydalanarak kar elde etmeyi amaçlayan kişidir. Arbitrajcının yaptığı bu işe arbitraj denir. Örneğin A ülkesinde bakırın fiyatı üç birimken B ülkesinde dört birim ise, arbitrajcı A ülkesinden üç birime bakır alacak ve B ülkesinde dört birime satacaktır. Hedger ise gelecekte ortaya çıkabilecek faiz oranı, döviz kuru ve fiyat hareketlerinden kaynaklanan risklerden korunmak amacıyla vadeli işlemler piyasasında sözleşme alım satımı yapan kişidir. Hedgerın yaptığı bu işe hedging (finansal riskten korunma) denilmektedir. Spekülatörler riske girerken arbitrajcı herhangi bir riske girmemektedir. Yatırımcının amacı belirli bir vadede, belirli bir riske karşı, beliri bir getiri elde etmektir. Spekülatör kısa vadeli fiyat hareketlerinden, arbitrajcı hiç riske girmeden farklı piyasalarda oluşan farklı fiyatlardan faydalanmayı, hedger ise gelecekle ilgili finansal riskleri en aza indirmeyi amaçlar. Finansal Piyasaların Etkinliği Finansal piyasaların etkinliği kavramı ilk olarak 1970 yılında ortaya çıkmıştır. Etkin piyasa; çok sayıda alıcı ve satıcının bulunduğu ve bu alıcı ve satıcıların tek başlarına yaptıkları alım satım işlemlerinin piyasayı etkileyecek bir paya sahip olmadığı piyasadır. Etkin bir finansal piyasada menkul kıymetlerle ilgili tüm bilgiler düşük maliyetlerle ve kolaylıkla sağlanabilir. Aynı zamanda ekonomik, politik ve sosyal yapıdaki değişikler piyasaya derhal yayılır. Etkin piyasalarda alım satımla ilgili maliyetler çok düşük olup, bu tür piyasaların kurumsal yapısı çok gelişmiştir. Etkin piyasalarda düzenleyici ve denetleyici düzenlemeler piyasalarının istikrarlı çalışmasını sağlamaktadır. Günümüz ekonomilerinde bu koşulların sağlandığı bir piyasanın var olduğu söylenemez. 6

11 Etkin bir piyasada menkul kıymet fiyatları yeni gelen bir bilgiye göre çok kısa sürede ayarlanır ve fiyatların menkul kıymet hakkındaki bütün bilgileri yansıttığı kabul edilir. Menkul kıymet yatırımcıları içinde bulundukları piyasanın etkinlik derecesine göre alım satım stratejileri geliştirmektedirler. Piyasalarda etkinlik arttığı ölçüde menkul kıymet fiyatları da o derecede doğru belirlenecektir. Rekabete dayalı ekonomilerde finansal piyasaların rolü kıt kaynakların en verimli şekilde kullanılmasına katkı sağlamaktır. Piyasaların bu katkıyı sağlaması kaynak dağıtımı etkinliği olarak adlandırılmaktadır. Piyasadaki işlem maliyetlerinin rekabete dayalı olarak belirlenmesi ve aracıların normal karlar elde etmesi faaliyet etkinliği olarak adlandırılmaktadır. Piyasadaki menkul kıymetlerin fiyatlarının anında ve tam olarak mevcut bilgileri yansıtması ise bilgisel etkinlik olarak adlandırılmaktadır. Etkin piyasalar hipotezinde etkinlik kavramı, bilgisel etkinliği ifade etmektedir. Hipotezin en önemli varsayımlarından biri yatırımcıların herhangi bir bilgiyi kullanarak normalin üstünde getiri elde edemeyeceğidir. Etkin piyasalar hipotezi sadece hisse senedi piyasaları için değil diğer piyasalar için de geçerli olduğu kabul edilir. Piyasalarda etkinlik arttıkça normalin üzerinde getiri elde etme olasılığı azalacaktır. Piyasa etkinliği; zayıf formda etkinlik, yarı kuvvetli formda etkinlik, kuvvetli formda etkinlik şeklinde üç düzeyde tanımlanmaktadır. Zayıf formda etkinlik: Hisse senetlerinin geçmiş fiyat ve miktar verilerinden faydalanarak, basit olarak satın al ve tut yatırım politikasına göre daha fazla getirinin elde edilebileceği piyasalara zayıf formda etkin piyasalar denir. Yarı kuvvetli formda etkinlik: Hisse senedi fiyatları, halka açıklanan tüm bilgileri yansıtacak şekilde oluşuyorsa piyasada yarı kuvvetli formda etkinliğin olduğu kabul edilmektedir. Piyasa yarı kuvvetli formda etkin olduğunda içeriden bilgi elde edenler, ancak kısa dönemli fiyat hareketlerinden faydalanarak ortalama getirinin üzerinde getiri elde edebilirler. Kuvvetli formda etkinlik: Piyasadaki hisse senetleri fiyatları halka açıklanan ve açıklanmayan tüm bilgileri yansıtıyorsa piyasanın kuvvetli formda etkin olduğu kabul edilmektedir. Sonuç olarak etkin piyasalar hipotezi, hiçbir yatırımcının piyasada normalin üstünde getiri sağlayamayacağını ileri sürmektedir. Bu hipotezde kamuya açıklanmış ya da açıklanmamış tüm bilgilerin çok hızlı bir biçimde, tüm yatırımcılara ulaşacağı, bu nedenle de fiyatların bu bilgiler doğrultusunda yeniden oluşacağı, dolayısıyla hiç kimsenin normalin üstünde getiri elde etme şansının olamayacağı kabul edilmektedir. Bu tür piyasalarda fiyatlar zaten tüm bilgileri yansıttığı için herhangi bir yatırımcı herhangi bir bilgiyi kullanarak normalin üstünde getiri elde etme şansı olamayacaktır. Ancak yapılan araştırmalarda çeşitli borsalarda yatırımcıların normalin üzerinde getiri elde ettiği görülmektedir. Çeşitli piyasaların etkinlik düzeyleri farklılık göstermektedir. Piyasaların etkinliğinde borsada işlem gören menkul kıymetlerle ilgili verileri toplayarak analiz edecek profesyonel yatırımcı grubunun varlığı önemli olmaktadır. Kurumsal yatırımcıların ağırlıklı olduğu piyasalarda etkinlik düzeyi yükselecektir. Piyasalarda etkinlik artığı ölçüde finansal piyasalardan beklenen fayda artacak; etkinlikten uzaklaşıldıkça kaynakların doğru fiyatlarla, doğru alanlara aktarılması zorlaşacaktır. Etkin piyasalar gelişmiş piyasalardır. BORSALAR VE MENKUL KIYMET BORSALARI Borsa, en geniş anlamıyla, ticaret ya da finansal işlemlerle uğraşan kişilerin bir araya geldikleri kamuya açık piyasalara verilen addır. Borsa ismi, Belçika nın başkenti olan Brüksel de para ticaretiyle uğraşan Van der Burse ailesinin, cephesi üç kese figürlü arma ile süslenmiş konağından gelmektedir. 15. yüzyılda çevre kentlerden gelen tacirler alışveriş ve döviz, senet işlemlerinde, Hotel des Burses adlı bu konakta gerçekleşen işlem fiyatlarını referans almışlardır. Bu konağın ün kazanmasıyla, Kıta Avrupa sının başka merkezlerinde kurulan benzeri yerlere de Borsa adı verilmeye başlanmıştır. Her türlü varlıkla ilgili borsa oluşturulabilir ve borsalar işlem gören varlık türüne göre adlandırılır. Hisse senedi, bono ve tahviller gibi finansal varlıkların işlem gördüğü piyasalara menkul kıymetler borsaları; döviz alışverişinin yapıldığı piyasalara döviz borsaları; mal ticaretinin yapıldığı piyasalara emtia borsaları; altın, gümüş, platin gibi madenlerin işlem gördüğü piyasalara kıymetli maden borsaları denir. 7

12 Menkul Kıymet Borsalarının Ekonomiye Katkıları Piyasa ekonomisinin vazgeçilmez kurumlarından biri olan borsaların ekonomiye katkıları aşağıdaki başlıklar altında ifade edilebilir. Likidite Sağlama: Borsalar kişi ya da kurumların ellerindeki menkul kıymetlerin en kolay paraya çevrildiği yerlerdir. İhraçtan veya ikincil piyasadan menkul kıymet satın alan yatırımcılar ellerindeki menkul kıymetleri satmak istediklerinde satmakta güçlük çekerlerse tekrar menkul kıymet satın almak istemeyeceklerdir. Daha önemlisi, kısa veya uzun bir süre sonra paraya ihtiyaç olan yatırımcılar fonlarını menkul kıymetlere yatırmayacaklardır. Borsanın likidite sağlama fonksiyonu piyasaya yeni kaynakların yöneltilmesini de kolaylaştıracaktır. Borsanın likidite derecesi üç kriterle ölçülmektedir. Bunlar derinlik, genişlik ve esnekliktir. Piyasa derinliği; işlem gören menkul kıymet için fiili işlem fiyatının altında ve üzerinde fiyatlarla çok sayıda ve yeterli miktarda alış ve satış emirlerinin bulunmasıyla ilgilidir. Derinliği olan piyasalar; alım ve satım işlemlerinin menkul kıymetin gerçek değerine yakın fiyatlara ulaşmasını sağlayarak yatırımcının kaybetme riskini en aza indirir. Piyasa genişliği; menkul kıymetle ilgili alış ve satış emirlerinin hacmini ifade eder. Piyasa genişliği piyasanın likiditesini artıran bir faktördür. Hacim ne kadar genişse alım satımda menkul kıymetin gerçek değerine yakın bir değeri bulması kolaylaşır. Piyasa esnekliği; piyasada işlem gören menkul değerlere ait emirlerin geçici olarak artıp azalmasına bağlı olarak piyasa dengesinin bozulması sonucunda piyasaya hızla yeni emirlerin gelmesi ve kısa zamanda piyasayı yeniden dengeye sokacak bir özelliğin olmasıyla ilgilidir. Piyasada Tek Fiyat Oluşturma: Borsalar, çok sayıda alıcıyı ve satıcıyı bir araya getirerek tek bir fiyatın oluşmasını en iyi şekilde sağlayan ortamlardır. Borsa bültenlerinin yayınlanmasıyla da, borsada oluşan fiyatlar bir ülkenin, hatta dünyanın her yerinde uygulanabilir hale gelmektedir. Menkul kıymet işlemleri organize olmayan piyasalar da bile olsa, bu işlemlerde fiyatlar borsada oluşan fiyatları baz alacağı için borsalar doğru fiyatlandırmada önemli rol oynayacaklardır. Böylece, küçük tasarruf sahiplerinin fiyat konusunda aldatılma olasılığı engellenmiş olmaktadır. Güven Oluşturma: Menkul kıymet borsalarında bir menkul kıymetin işlem görebilmesi bazı koşullara bağlıdır. Özellikle yatırımcıların korunması amacıyla borsada işlem görecek menkul kıymetlerin kotasyon işlemlerinin yapılması gereklidir. Borsa yönetimince belirlenecek kurallar çerçevesinde, işletmelerin geçmiş dönem faaliyetleri incelenerek, yatırımcıların kandırılması veya zarara sokulmaları önlenmeye çalışılır. Ayrıca borsada alınan tedbirlerle fiyatlardaki dalgalanmalar ve spekülatif oyunlar önlenmeye çalışılmaktadır. Bu tür uygulamalar piyasaya olan güveni artırmaktadır. Ekonomide Barometre Olma: Borsalarda çok sayıda menkul kıymet işlem görmekte ve fiyatlar da sürekli kamuoyuna duyurulmaktadır. Dolayısıyla borsada işlem gören menkul kıymetleri ihraç eden kurumlar yakından izlenebilmektedir. Eğer şirket başarılı ise hisse senetlerine olan talep artarak hisse senedi fiyatı yükselirken; başarılı değilse talep düşerek hisse senedi fiyatı düşecektir. Böylece borsada oluşan fiyatlar tasarruf sahipleri, şirketler ve iktisatçılar için çok yararlı bir gösterge olabilecektir. Bunun yanında makro ekonomi açısından da borsalar barometre görevi görürler. Ülkedeki büyüme, enflasyon, yatırımlar gibi durumların en iyi gözlenebileceği yerler borsalardır. Ayrıca borsa; faiz oranları, döviz fiyatları gibi faktörlerle yakın ilişki içinde olduğundan bunların da gözlemlenmesi ve yorumlanmasında yardımcı olur. Mülkiyeti Tabana Yayma : Borsalar, halka açılmayı ve bu yolla sermayenin tabana yayılmasını teşvik eder. Etkin ikinci el piyasalarda çok sayıda tasarruf sahibine, küçük miktarlarda satış yapılarak sermayenin tabana yayılması mümkün olur. Borsalar, halka açılmayı ve pazarlamayı kolaylaştıran aracı kurumlar olmaktadır. Bu durumda sermaye mülkiyeti topluma yayılmakta ve küçük tasarruflar büyük teşebbüslere ortak olabilmektedir. Semayeye Hareketlilik Kazandırma ve Sanayide Yapısal Değişikliği Kolaylaştırma: Şirketlerin başarı durumları borsadaki hisse senedi fiyatlarına yansıyacaktır. Borsalarda etkinlik arttığı ölçüde işletme ile işletmenin hisse senetlerinin borsa fiyatları arasında etkileşim artacaktır. Borsada menkul kıymetlerinin değeri sürekli artan işletmelerin piyasa değerlerinin yükselmesi, diğer yatırımcıların da 8

13 ilgisini çekerek sermayenin o işletmenin menkul kıymetlerine yönelmesine olanak sağlayacaktır. Piyasa değeri artan işletmeler ise kolayca fon sağlamanın yanında, düşük maliyetle fon bulma şansına da sahip olacaklardır. Borsada değeri düşen işletmeler ise, başarısızlığın nedenlerini araştıracaklar, yeni kadrolar oluşturacaklar veya birleşme yoluna giderek kuvvetli bir yapıya ulaşmaya çalışacaklardır. Gelişmiş sermaye piyasalarında değeri düşen menkul kıymetleri borsadan alarak yönetimin değiştiği işletme örneklerine sıkça rastlanmaktadır. Bu nedenle borsalar bir taraftan sermayeye hareketlilik sağlarken diğer taraftan kaynakların başarısız firmalardan başarılı olan firmalara yönlenmesine olanak sağlarlar. Bu ise sanayide yapısal değişeme hizmet edebilmektedir. önemlidir? Borsanın likidite kazandırma işlevi tasarruf sahipleri açısından neden DÜNYADA MENKUL KIYMET BORSALARININ GELİŞİMİ Borsanın tarihi çok eski devirlere dayanmaktadır. Bu devirlerde çeşitli yerlerde kurulan pazar ve panayırlarda her çeşit ticari mallar ve kıymetli madenler alınıp satılmakta idi. Pusulanın keşfi ile deniz aşırı ticaret gelişmiş, İngiltere, İtalya ve Hollanda gibi denizci ülkelerde birçok ticari merkezler kurulmuştur. Ticari merkezlerin kuruluşu, ticaretin gelişimi, ticari senetlerin ve kredi belgelerinin kullanımına neden olmuş; bu belgelerin alım ve satımını yapan aracıları ortaya çıkmıştır. Zamanla para ticareti yapan bu birimler ellerindeki senetleri tasarruf eden birimlere satarak, senetlerin el değiştirme işlemini başlatmışlardır yılında finansal varlıkların el değiştirme işlemlerini disipline etmek, belirli mekanlarda, belirli kurallara bağlı olarak işlemlerin gerçekleştirilmesini sağlamak üzere Avrupa nın en eski kentlerinden biri olan Anvers te ilk borsa kurulmuştur. 16. yüzyılda Hollanda nın Amsterdam Borsası bu borsanın yerini almıştır. Aynı yüzyılın sonlarında ve takip eden yüzyıllarda Avrupa nın diğer ülkelerinde de borsalar ortaya çıkmıştır. Menkul kıymet borsalarının yaygınlık kazanmasında en önemli etken ticaretin ve vadeli satışların artması olmuştur. 16. yüzyılda Paris ve Londra; 17. yüzyılda Berlin, Basel; 18. yüzyılda Viyana, New York; 19. yüzyılda Brüksel, Roma, Milano, Madrid, İstanbul ve Tokyo borsaları kurulmuştur. Menkul kıymet borsaları esas olarak 19. yüzyılda yatırım alanı arayan sermayenin çoğalması, anonim şirketlerin artması, deniz aşırı yatırımların ve deniz ticaretinin gelişmesi sonucunda gelişim göstermiştir. Ticaretin ve sanayinin gelişmesiyle borsada işlem yapanlar arasında uzmanlaşma ve meslek dayanışması artmış, birlikler kurulmuş, hile ve dolandırıcılığa açık olan borsa işlemlerinin disiplin altına alınması amacıyla yasal düzenlemeler ve organize olma gereği doğmuştur. Bugün başta gelişmiş ülkeler olmak üzere dünyanın pek çok ülkesinde çeşitli yasal statüde, çeşitli büyüklüklerde ve gelişmişlik düzeylerinde faaliyet gösteren ve ülkelerin ekonomik gelişimde önemli rol üstlenen borsalar oluşmuştur. Yasal statüleri açısından menkul kıymet borsaları, devlet ve yarı devlet borsaları ve özel borsalar olarak iki temel grupta toplanabilir. Devlet ve yarı devlet borsaları; genellikle yasayla kurulan, yönetimi resmi aracıların oluşturduğu, kurullara bağlı olan borsalardır. Bu tür borsalarda aracı kurumların ve komisyon oranlarının belirlenmesi devlet tarafından olmaktadır. Kıta Avrupa sındaki menkul kıymet borsaları bu özelliktedir. Özel borsalar; üyeleri tarafından anonim şirket şeklinde kurulan borsalardır. Bu borsalar kendi tüzük ya da sözleşmelerine bağlı olarak faaliyet gösterirler; borsa üyelerinin, kotasyon koşullarının belirlenmesi gibi konular borsa yönetimi tarafından yerine getirilmektedir. Ancak bu tür borsalar da bir devlet kurumu tarafından (ABD de SEC gibi) denetlenmektedir. Anglosakson ülkelerinde ve Anglosakson geleneğine sahip ülkelerdeki borsalar bu nitelikte borsalardır den sonra dünyada hakim olan liberalleşme faaliyetlerine paralel olarak devlet ve yarı devlet borsalarında liberalleşme eğilimleri artmıştır. Borsalar ilk ortaya çıkışlarında, genellikle üyeleri tarafından kurulan ve kâr amacı gütmeyen organizasyonlar şeklindeydi ve yaklaşık üç asır bu yapıyla faaliyet göstermişlerdir. Üyelik sistemi, ihtiyaçları karşılaması nedeniyle uzun zaman aksamadan bu şekilde devam edebilmiştir. Ancak 20. 9

14 yüzyılın sonlarına doğru yaşanan teknolojik gelişmeler, küreselleşen piyasalar ve artan rekabet borsaların yavaş yavaş kâr amacı güden bir yapıya geçmesine neden olmuştur. Teknoloji alanındaki gelişmeler, hem yatırımcılara dünyanın herhangi bir yerindeki borsalara erişim olanağı sağlamış, hem de işlem maliyetlerini düşürmüştür. Aynı şekilde işletmeler de farklı piyasalara kote olabilme olanağına sahip olmuşlardır. Bu durum yerel borsalar arasında olduğu kadar uluslar arası borsalar arasında da rekabeti artırmıştır. Borsalar arası artan rekabet, borsa gelirlerinin azalması riskini gündeme getirmektedir. Borsaların temel gelir kaynakları; kotasyon ve üyelik ücretleri, işlemlerden alınan borsa payları ile veri dağıtım gelirleri olmak üzere üç başlıkta toplanabilir. Artan rekabet yanında alternatif işlem sistemlerinin gelişmesi borsaları sürekli olarak teknolojik yatırımlar yapmaya, hız ve güvenlik önlemlerini artırmaya zorlamaktadır. Bu ise birçok borsayı teknolojik yatırımlarının finansmanı sorunuyla karşı karşıya bırakmakta, borsaları yavaş yavaş kâr amacı güden bir yapıya geçmeye zorlamaktadır lı yıllarda Stockholm Borsası ile başlayan borsaların şirketleşme ve özelleştirilme eğilimi sonucunda birçok borsa kâr amaçlı, hatta halka açık bir şirket yapısına geçmiştir. Menkul kıymet borsalarının şirketleşmesiyle ilgili ayrıntılı bilgiye Dünyada Borsa Şirketleşmeleri, Satın Alma ve Birleşmeleri, Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği (TSPAKB).Temmuz 2011 kaynağından ulaşılabilir. Borsalar büyüklük özellikleri dikkate alınarak sınıflandırılabilir. İşlem hacmi, piyasa değeri gibi büyüklük özellikleri dikkate alındığında borsalar; süper borsalar, büyük borsalar, orta büyüklükteki borsalar ve küçük borsalar şeklinde sınıflandırılmaktadır. Diğer bir sınıflandırma da Dünya Bankası tarafından ülkelerin kişi başı GSMH sı dikkate alınarak yapılan sınıflandırmadır. Kişi başına geliri yüksek gelir düzeyinde olan ülkelerin borsaları gelişmiş borsalar, altında olanları da gelişmekte olan borsalar(emerging stock markets) olarak sınıflandırılmaktadır yılı için kişi başı GSMH sı Dolardan fazla olan ülkelerdeki borsalar gelişmiş borsalar olarak gruplandırılmaktadır. Eğer kişi başı GSMH sı Dünya Bankası standartlarına göre yüksek gelir düzeyinde değilse o ülkenin borsası gelişmekte olan borsa ya da gelişen borsa olarak tanımlanmaktadır. Gelişmiş borsalar sanayileşmiş ülkelerde faaliyet gösteren büyük borsalardır. Dünyanın en büyük borsası NYSE, ikinci en büyük borsası Nasdaq Borsasıdır. Nasdaq Borsası elektronik bir sistemle çalışan, organize olmayan bir borsadır. New York ta kurulmuş olan bu borsada teknoloji ağırlıklı şirketlerin menkul değerleri işlem görmektedir. Gelişmekte olan borsalar gelişmekte olan ülkelerde faaliyet gösteren borsalardır. Günümüzde en önemli gelişmekte olan borsalar Güney Amarika da Arjantin, Brezilya, Şili Borsaları, Uzak Doğuda Endenozya, Malezya ve Tayland Borsaları, Avrupa da İMKB, Ürdün, Rusya Romanya ve Macaristan Borsalarıdır lı yıllarda, liberalleşme uygulamalarının etkisiyle gelişmekte olan ülke borsalarına olan ilgi artmıştır. Özellikle fon açığı yüksek olan gelişmekte olan ülkeler yabancı sermayeyi ülkelerine çekebilmek için fon akışları önündeki engelleri kaldırırken, fon girişini teşvik edici politikalar uygulamaya koymuşlardır. Ancak bu ülkelere yönelen yabancı sermaye, doğrudan yatırımlardan daha çok spekülatif amaçlarla hareket etmesi, bu ülkelerde kırılganlığı artırmıştır. Sıcak para olarak da adlandırılan bu tür yabancı fon akışlarının artmasında gelişmekte olan borsaların sağladıkları yüksek getirilerin rolü büyük olmuştur. Bununla birlikte istikrarsızlığın sık yaşandığı gelişmekte olan borsalara gelen bu fonların, istikrarın bozulması durumda hızla çıkması bu ülkelerde borsalarda dalgalanmaların boyutunu artırmıştır. Örneğin 1993 yılında İMKB %111 getiri ile dünyada en yüksek getiri sağlayan borsa olmuştur. İMKB yi %83 getiri ile Brezilya, %29 ile Endenozya izlemiştir de Meksika ve Ülkemizde görülen kriz, borsalarda %60-80 değer kaybettirmiştir yılında İMKB ve Rusya Borsaları yine en çok kazandıran borsalar olmuştur yılında İMKB, dolar bazında %72 kazandırırken, 2008 yılında %63 değer yitirerek en çok kaybettiren borsa olmuştur yılında %143 getiri ile Brezilya Borsası en yüksek getiriyi sağlarken, İMKB %102 getiri sağlamıştır. 10

15 Gelişmiş borsalara göre gelişmekte olan borsalarda getirilerde yüksek dalgalanmaların yaşandığı görülmektedir. Doğrudan yabancı sermaye yatırımları; bir şirketin üretimini ana merkezinin bulunduğu ülke sınırları dışına yayarak yabancı ülkelerde tek ya da ortaklarla birlikte üretim tesisi kurması, mevcut tesisleri satın alması ya da bu tesislerle birleşmesine yönelik yatırımlardır. Yabancı sermaye yatırımları finansal varlıklara yatırım şeklinde ve spekülatif amaçlarla da yapılabilir. Ancak iç piyasada üretime yönelik yatırıma dönüşmeyen bu fonlar, girdikleri ülkelerde ortaya çıkabilecek en ufak karışıklıkta, çok hızlı bir biçimde yurt dışına çıkabilmekte, borsalar başta olmak üzere o ülkenin ekonomik dengelerini bozulabilmektedir. Başlıca Menkul Kıymet Borsaları Borsalar son yıllarda neden kar amaçlı bir yapıya yönelmektedir? Günümüzde başta gelişmiş ülkeler olmak üzere dünyanın bir çok ülkesinde çeşitli büyüklüklerde, farklı gelişmişlik düzeylerinde ve farklı özelliklerde borsalar bulunmaktadır. Bununla birlikte finansal piyasalarda yaşanan globalleşmeye parallel olarak borsalar arasında benzerlikler de her geçen gün artmaktadır. New York Borsası ABD de organize olmuş 9 adet menkul kıymet borsası bulunmaktadır. Bunlardan New York Stock Exchange (NYSE) ve American Stock Exchange(AMEX) ulusal borsa, diğerleri bölgesel borsadır. ABD de ayrıca 3 adet vadeli ve opsiyon borsası vardır. Gönüllü bir dernek şeklinde kurulan New York Borsası nda yönetim kurulu borsa üyeleri tarafından seçilmiştir. Yönetim Kurulu bir taraftan üye firmaları temsil ederken diğer taraftan kamuyu temsil etmektedir. Yönetim kurulu borsaya üye alımına, bütçe tekliflerinin hazırlanmasına, yeni şirketlerin borsaya kotasyonlarına, borsanın sağlıklı bir şekilde faaliyet göstermesine yönelik kararlar almaktadır. Borsa üyeleri, Dünyanın en gelişmiş iletişim araçları ile donanmış ofislerinde görev yapmaktadır. New York Borsası üyeleri; komisyoncular (Brokers), spesiyalistler ve tacirler (Dealers) olmak üzere üç grupta toplanır. Brokerlar, yatırımcıların işlem emirlerini, bu işlemleri yerine getirmesi için spesiyalistlere veren ve karşılığında komisyon alan kişilerdir. Spesiyalistler ise, kendilerine verilen hisse senetlerinde piyasa oluşturmak için kendi hesaplarına alım ve satım yapan ve müşteri emirlerini kendilerine getiren brokerların, brokerliğini yapan üyelerdir. Dealerler da, kendi nam ve hesaplarına alım-satım yapabilen üyelerdir. Borsada 2010 yılı verileriyle 2317 şirketin menkul değerleri işlem görmektedir. ABD menkul kıymet piyasasının %85 i NYSE de işlem görmektedir. Menkul kıymetlerini, New York Borsasına kote ettirmek isteyen şirketlerin; önemli derecede aktif varlığa ve kazanç gücüne sahip olması, faaliyet alanının ulusal çıkarlara uygun olması, faaliyetlerini sürdürdüğü sektörün genel durumunun ve şirketin ilgili sektördeki durumunun istikrarlı olması, hisse senetlerinin geniş kitlelere dağıtılabilecek sayıda olması, bilançolarının bağımsız muhasebeciler tarafından, borsanın saptayacağı şekilde denetlenmiş olması ve her hisse senedi sahibine yönetiminde söz hakkı tanıyacak biçimde olması gibi işlemleri yapmış olmaları gerekmektedir. New York Borsasının 2010 tarihi itibariyle kotasyon koşulları; Bir evvelki yıldaki vergi öncesi karın en az 10 milyon Dolar olması, Önceki iki yılda vergi öncesi karın en az 2 milyon Dolar olması, Toplam varlıkların en az 75 milyon Dolar olması, Hisse senetlerinin toplam piyasa değerinin en az 50 milyon Dolar olması, 11

16 Halkın elinde en az 1,1 milyon adet hisse senedi bulunması, 100 ve daha fazla hisse senedi olan kişi ve kurumların sayısının 400 den fazla olması gibi özetlenebilir. Bu koşulları sağlayamayan şirketler borsa kotundan çıkarılmaktadır. NYSE de 1366 üye bulunmaktadır ve bu sayı 1953 yılından beri de değişmemiştir. Üyeler uzmanlık durumlarına göre; komisyon brokerları, salon brokerları, salon işlemcileri ve uzmanlar olarak isimlendirilirler. Tokyo Borsası Tokyo Borsası, Uzak Doğunun en önemli hisse senedi borsası olup, borsada 2010 yılı itibariyle 2293 şirketin hisse senetleri işlem görmektedir. Borsa üyeleri, düzenli üyeler ve saitori ler olarak iki grupta toplanmışlardır. Düzenli üyeler, kendileri ve müşterileri adına alım ve satım yapabilirler. Saitoriler ise, düzenli aracılar arasındaki işlemlerde bir aracı şeklinde hizmet vermekte ve bir tür brokerın brokerı olduklarından, bu yönleri ile New York Borsasındaki spesiyalistlere benzemektedirler. Tokyo Borsasında işlemler sürekli alım-satım tipinde ve tamamen bilgisayarlar desteği ile yapılmaktadır. Aracı kurumlar, müşterilerin alım ve satım emirlerini alarak, bunları borsa salonundaki saitorilere iletmektedirler. Saitoriler aracı kurumlara aracılık etmekte ve müşteri emirleri daha sonra merkezi bilgisayar sistemine geçilmektedir. Tokyo Borsası, bir şirket olarak faaliyet göstermekte ve organizasyon şeması da bir şirket organizasyon şeması niteliğindedir. Tokyo Borsası üzerinde kamu otoritesinin sıkı bir denetimi söz konusu olup, ilgili kararlar maliye bakanlığı tarafından alınmaktadır. Maliye bakanlığına bağlı bir birim olarak çalışan Menkul Kıymetler Kurulu, doğrudan borsayı, aracı kurumları ve menkul kıymet ihraç eden şirketleri denetlemektedir. Menkul kıymetlerin kote edilmesinde sermayenin en az % 20 sinin halka açılması zorunluluğu olup, bir yıl içinde bu oranın % 30'a çıkarılması istenmektedir. Londra Borsası Londra, tarih boyunca Dünyanın finans merkezi olmuş ve bu özelliğini halen sürdürmekte olan bir şehirdir. Bu özelliği ile Londra Borsası menkul kıymet borsaları arasında en büyük borsalar arasında yer almaktadır. Londra Borsası 300 yılın üzerinde bir geçmişe sahiptir. Modern anlamda ilk organize borsa Londra da 1801 yılınında kurulmuştur. Londra Borsası nda, dünyanın en büyük borsaları arasındaki yerini koruması için çok önemli değişiklikler yapılmış, bu girişim ile uluslararası rekabette çok önemli avantajlar sağlanmıştır yılında Büyük Patlama (Big Bang) diye anılan düzenlemeler ile sermaye piyasasına yönelik önemli değişikliklerle; banka ve diğer finansal kurumlara aracılık yapma fırsatı getirilmiş, komisyonlar serbest bırakılmış, işlem yapan kurumlara hem brokerlik hem de dealerlık yapma imkânı sağlanmış, işlemlerin yüz yüze yapılması yerine bilgisayar ve telefonlar aracılığıyla yapılması sağlanmıştır. Borsanın yönetiminden sorumlu olan borsa konseyi, yerini 1991 yılında yapılan düzenleme ile aralarında borsanın yöneticileri ve üyelerinden oluşan bir yönetim kurulu ile değiştirmiş, ticari ünvanını ise Londra Borsası (London Stock Exchange-LSE) olarak belirlemiştir ten sonra borsalar arası rekabet ve alternatif işlem sistemleri, Londra Borsası nın yeni bir işlem sistemine geçmesi yönünde çalışmalara yönlendirmiştir yılında Borsa kâr amaçlı bir şirkete dönüştürülmüş, 2001 yılında kendi Borsasında halka açılması yönünde karar alınmıştır. Artık bir şirket yapısına kavuşan ve halka açık bir şirket olan Londra Borsası, rakipleri ve diğer yatırımcılar için de yatırım yapılabilir hale gelmiştir. Londra Borsası, 2007 yılında İtalya Borsası nı satın almış, ardından oluşan Londra Borsası Grubu büyümesini devam ettirmektedir. Londra Borsası nda, Big Bang ile yapılan düzenlemelerin sonucunda; işlemler, borsadan aracı kurumların bürolarına taşınmış ve bilgisayarlardan alınan bilgiler üzerine yapılmaya başlanmıştır. Bu sistemde işlem gören hisse senetleri, Alfa, Beta, Gamma ve Delta olara gruplandırılmıştır. Alfa hisse 12

17 senetleri, en aktif şekilde işlem gören hisse senetleridir. Beta ve Gamma grubu hisse senetleri, Alfa grubuna göre daha az aktif senetlerdir. Delta hisse senetleri ise likiditesi en az olan hisse senetleridir. Londra Borsasında dört pazar vardır. Bunlar Londra Opsiyon Pazarı, Birleşik Krallık Hisse Senetleri, Uluslararası Hisse Senetleri ve Kamu Menkul Kıymetleri ve sabit faizli menkul kıymetlerdir. Amerikan Borsası New York Borsası'nın kurulması yönünde bir grup broker'in 1792 yılında kendi aralarında alım satım yapmalarını öngören "ButtonwoodTree" anlaşmasının imzalanmasının yanı sıra, diğer bir grup komisyoncu da New York'un finans merkezinde borsa dışı yeni bir pazar oluşturdular. "KerbBrokers" olarak nitelendirilen bu komisyoncular, 1921 yılında Amerikan Borsası'nın kurulmasında öncü rol oynadılar. AMEX veya Amerikan Borsası olarak adlandırılan bu Borsa da 796 şirketin 950 menkul kıymeti işlem görmektedir. Amex te küçük ve yeni kurulmuş işletmelerin menkul kıymetleri işlem görmektedir. ABD'nin ikinci büyük borsası olan Amerikan Borsası ile New York Borsası, ABD içindeki toplam menkul kıymet alım satım hacminin % 90'ına sahiptirler. AMEX de müşteri alım-satım emirleri düzenli veya yardımcı üyelere verilmektedir. Ayrıca bankalar da bu emirleri kabul edebilmektedir. Bankalar borsa üyeleri değillerdir; ancak borsaya üye firmalara bu emirleri ileterek yatırımcılara yardımcı olmaktadırlar. Avrupa borsalarının en büyüğü Paris te yer alan Euronext Borsasıdır. Bu borsa Hollanda, Belçıka, Fransa ve Portekiz in bir araya geldiği bir borsadır. TÜRKİYE DE MENKUL KIYMET BORSALARININ GELİŞİMİ Türkiye deki organize menkul kıymet piyasalarının kökleri 19.yüzyılın ikinci yarısına kadar uzanmaktadır. İlk menkul kıymetler piyasası Kırım Savaşı nı takiben 1866 yılında Osmanlı İmparatorluğu zamanında kurulmuş olan Der Saadet Tahvilat Borsası dır. Osmanlı İmparatorluğunca, Kırım Savaşının getirdiği harcamaları ve savaş sonrası yatırımları finanse etmek üzere önemli miktarlarda tahviller ihraç edilmiştir. Osmanlı İmparatorluğunun ihraç etmiş olduğu tahviller için İstanbul da kısa sürede ikincil piyasa oluşmuştur. Bu piyasada genellikle Galata semtinde oturan gayrimüslüm bankerler tarafından işlemler yürütülmüştür. Bu bankerlerin ve Osmanlı İmparatorluğundan alacaklı olan devletlerin katkısıyla kurulan Der Saadet Tahvilat Borsası ilk resmi Osmanlı borsasıdır. Borsada genellikle Alman, Fransız ve İngiliz şirketlerinin hisse senetleri ve tahvilleri işlem görmekteydi ve borsa 20. Yüzyıl başlarında Londra dan sonra Avrupa nın en önemli borsası haline gelmişti. Osmanlı ekonomisinden yüksek getiri sağlamayı amaçlayan Avrupalı yatırımcılar için de bir araç olan bu Borsanın adı 1906 yılında Esham ve Tahvilat Borsası olarak değiştirilmiştir. Avrupa nın aktif bir piyasası olarak faaliyet gösteren borsa, İmparatorluğun yıkılmasıyla canlılığını yitirmiş, 1. Dünya Savaşı sırasında da kapanmıştır. Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluşundan sonra 1929 yılında çıkarılan 1447 sayılı Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsaları Kanunu" ile sermaye piyasalarının, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası adı altında organize olması sağlanmıştır. Ancak, 1929 Krizi ve 2.Dünya Savaşı nın çıkması, henüz hareketlenmeye başlamakta olan Türk iş dünyasını olumsuz etkilemiş ve borsanın başarısını gölgede bırakmıştır lı yıllara kadar borsanın hem adında bir kaç kez değişlikler yapılmış, hem de İstanbul dan Ankara taşınmıştır. Ankara ya taşınan borsanın faaliyetlerinde herhangi bir gelişme yaşanmaması nedeniyle 1941 yılında tekrar İstanbul a taşınmış, ancak borsada bir canlılık görülmemiştir. Cumhuriyet döneminde kurulan borsalarda hisse senedi ve tahvil yanında döviz alım satım işlemleri de yapılmakta idi. Ancak 1931 yılından sonra kambiyo kontrollerinin artmasına paralel olarak döviz işlemleri önemini yitirmiş, 1959 dan sonra da bu tür işlemler tamamıyla kaldırılmıştır. Ülkemizde sermaye piyasalarının yeniden canlılık kazanması 1960 lı yıllarda başlamıştır li yıllardan itibaren ülkede daha liberal politikaların uygulanması, devletin bazı ödemeleri tasarruf bonolarıyla yapması sonucunda halkın elinde önemli miktarlarda bonoların birikmesi, bu bonoların paraya dönüştürülme ihtiyacını artırarak, bu piyasada işlem yapan aracı kişilerin türemesine ve ikinci el 13

18 piyasanın gelişmesine neden olmuştur. İkincil piyasanın gelişimini, 1970 lerde Almanya da yaşayan işçiler tarafından kurulan çok ortaklı şirketlerin, halka kapalı olarak kurulan birçok anonim şirketlerin halka açılması da desteklemiştir. Ülkemizde hisse senedi piyasasının gelişiminde Türkiye Sınai Kalkınma Bankası nın katkıları da unutulmamalıdır. Türkiye Sınai Kalkınma Bankası bir çok şirketin hisse senetlerini ya da tahvillerini kuruluş aşamasında alarak onları finanse etmiştir. Banka elindeki hisse senetlerini, şirketler belirli bir büyüklüğe ulaştıktan sonra halka satarak yeni şirketlerin finansmanında kullanmaktaydı. Sermaye piyasasının gelişiminde bankerlerin rolü de olmuştur li yılların sonlarında yüksek enflasyon oranlarına karşılık devlet tarafından belirlenen faiz oranlarının çok düşük düzeylerde kalması, piyasada banker adı verilen tefecilerin artmasına neden olmuştur. Bankaların tahvil ve mevduat sertifikalarına uygulayacakları faiz oranlarını devletin belirlemesi, bankerlere ise bu tür kısıtlamaların olmaması piyasaya kısa sürede, çok sayıda bankerin girmesine neden olmuştur. Kısa sürede halktan yüksek faizlerle toplanan büyük miktarlardaki fonlar uygun şekilde kullanılmadığı için birçok banker geri ödemede zorluklarla karşılaşmışlardır. Bunun sonucunda birçok banker krize girmiş, birçok tasarruf sahibi paralarını geri alamamışlardır. Yaşanan kriz sermaye piyasasının düzenlenmesi yönündeki çalışmaları hızlandırmış;1981 yılında 2499 Sayılı Sermaye Piyasası Kanunu çıkarılmış, bir sene sonra da menkul kıymetler piyasasının idaresinden, kontrolünden ve mevzuatının düzenlenmesinden sorumlu bir kurum olan Sermaye Piyasası Kurulu(SPK) kurulmuş, 3 Ocak 1986 tarihinde hisse senetleri piyasasında ilk işlem gerçekleştirilmiştir. * Sayılı Sermaye Piyasası Kanunu * Sayılı Menkul Kıymet Borsaları Hakkında Kanun Hükmünde Kararname * Menkul Kıymet Borsalarının Kuruluşu ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik * İMKB Yönetmeliği * İMKB faaliyete geçti * İMKB de ilk hisse senetleri işlemi gerçekleştirildi. Türkiye de dört farklı türde borsa faaliyette bulunmaktadır. Bunlar; tarımsal ürünlerin spot olarak işlem gördüğü ticaret borsaları, menkul kıymetlerin işlem gördüğü İstanbul Menkul Kıymetler Borsası, kıymetli madenlerin işlem gördüğü İstanbul Altın Borsası (İAB) ile finansal ve tarımsal sözleşmelerin işlem gördüğü Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası dır (VOB). İMKB nın Diğer Borsalarla Karşılaştırılması İMKB faaliyete başladığı 1986 yılından itibaren hızlı bir gelişim sürecine girmiştir. Bununla birlikte halen hak ettiği büyüklüğe ulaştığı söylenemez. İMKB yi daha iyi değerlendirmek için, diğer gelişmekte ve gelişmiş borsalarla birlikte ele almak yararlı olacaktır. Bu amaçla aşağıda İMKB ve diğer borsalara yönelik verilerin yer aldığı çeşitli tablolara yer verilmiştir. Tablolara geçmeden önce borsaların gelişmişlik düzeylerinin ortaya konulmasında kullanılan bazı ölçütlerden bahsetmek gerekmektedir. Piyasaların gelişmişlik düzeyleri belirlenirken genellikle kullanılan kriterler şunlardır: piyasa kapitilasyonu, işlem haçmi, piyasada kote olan şirket sayısı, sermaye piyasasına gelen yurt içi tasarrufların milli hasılaya oranı, yerel ve kurumsal yatırımcı tabanı, yoğunlaşma, yabancıya açıklık durumu, türev piyasaların varlığı, piyasada işlem gören menkul kıymet çeşitliliği, dışa açıklık derecesi, yeni ihraç miktarı, ortalama şirket büyüklüğü, teknolojik alt yapı, borsanın kuruluş tarihi gibi kriterler ele alınmaktadır. Piyasa Kapitalizasyonu: Bir şirketin piyasa kapitilasyonu, dolaşımdaki hisse senedi sayısı ile hisse senetlerinin piyasa fiyatlarının çarpılmasıyla hesaplanır. Piyasa kapitilasyonu şirketin piyasa değerini 14

19 ifade eder. Piyasanın toplam değeri de borsaya kote olmuş şirketlerin piyasa değerlerinin toplamıyla bulunur. Piyasanın büyüklük ölçüsü olarak piyasa kapitilasyonu değeri kullanılır. İşlem Hacmi: Borsada belirli bir sürede işlem görmüş hisse senetlerinin toplam değerini ifade eder. İşlem hacmi piyasanın likidite gücünün ve derinliğinin önemli bir unsurudur. Derinlik piyasada çeşitli fiyatlardan çok sayıda alıcı ve satıcının olmasını ifade eder. Piyasada Kote Olan Şirket Sayısı: Kote şirket sayısının yüksek olması o ülkede şirketlerin sermaye piyasalarından faydalandığının bir göstergesi olabilmektedir. Ancak tek başına yeterli gelmeyebilir. Yeni ihraçların olması yanında kote olan şirketlerin sermaye artırımlarının olması da şirketlerin sermaye piyasalarından faydalandıklarının göstergesi olacaktır. Hisse Senedi Piyasalarının Ülke Ekonomisindeki Yeri: Piyasanın gelişim düzeyini gösteren kriterlerden biri de sermaye piyasalarının ülke ekonomisindeki taşıdığı öneminin belirlenmesidir. Bunu ölçmede; işlem hacminin gayri safi milli hasılaya oranı, yeni ihraç tutarının sabit sermaye yatırımlarına oranı, piyasa çarpanları gibi oranlar kullanılmaktadır. Bu oranların büyümesi şirketlerin finansmanında borsanın önemini ortaya koymaktadır. Yoğunlaşma: Piyasada en büyük piyasa değerli ya da işlem hacmi açısından en aktif hisse senetlerinin piyasa değerinin, piyasa kapitalizasyon oranına oranlanmasıyla piyasanın yoğunluk derecesi ölçülebilir. Yoğunluk derecesinin artması borsanın az sayıda şirketin etkisi altında olduğunu ifade eder. Yabancıya Açıklık Oranı: Liberalleşme uygulamalarına paralel olarak gelişmekte olan ülkelerde de borsalara yabancı yatırımcıların yatırım yapmasını özendiren politikalar uygulaya konulmuştur. Bugün ülkemizin de içinde yer aldığı gelişen piyasalar kategorisinde olan ülkelerde temettü ve sermaye kazançlarının yurt dışına transferinde kısıtlamalar bulunmamaktadır. Tablo 1.1 de İMKB nın içinde yer aldığı gelişmekte olan ülkelerin makro ekonomik verileriyle menkul kıymet borsalarına ilişkin verileri görülmektedir. Tablo1.1 incelendiğinde görüleceği üzere ülkemiz, hem makro ekonomik veriler hem de borsa verileri açısından birçok gelişmekte olan ülkenin gerisinde kalmaktadır. Ancak 2010 yılı verilerinin dönemi ortalamalarına göre daha iyi durumda olduğu görülmektedir. Buradan İMKB nin bir gelişim içinde olduğu söylenebilir. Tablo 1.1 in son iki satırında ülkemizle diğer gelişmekte olan ülkelerin on yıllık ortalama değerleri verilmektedir. İMKB ye yönelik veriler ele alındığında işlem gören firma sayısı ve piyasa kapitalizasyon oranı açısından ülkemizin GOÜ ortalamasının gerisinde, işlem haçmi açısından ise daha ilerisinde olduğu görülmektedir. Bu ise İMKB nin diğer GOÜ e göre likiditesinin daha yüksek olduğunu ifade eder. 15

20 Tablo 1.1: Bazı Gelişmekte Olan Ülkeler (GOÜ) İçin Çeşitli Büyüklük ve Oranlar (2010) Gelişmekte Olan Ülke (GOÜ) Kişibaşı GSYH (dolar) MAKROEKONOMİK VERİLER Büyüme Hızı (%) Cari İşlemler Dengesinin GSYH'a Oranı (%) Tahvil Stoku* / GSYH MENKUL KIYMET BORSALARI Piyasa Kap. / GSYH İşlem Hacmi / GSYH Şirket Sayısı Arjantin 9, Brezilya 10, Bulgaristan 6, Çek Cumhuriyeti 18, Estonya 14, Güney Afrika 7, Macaristan 12, Malezya 8, Romanya 7, Rusya 10, Venezuela 9, TÜRKİYE 10, GOÜ 2010 Yılı Ortalaması TÜRKİYE Ortalaması GOÜ Yılı Ortalaması 10, , , Kaynak: BIS, EFAMA, IMF, WFE Tablo.1.2 İMKB ve bazı büyük borsalarla ilgili olarak; piyasa değerleri, piyasa değeri payları ve GSYH nın bir oranı olarak piyasa değerleri verilmektedir. Borsalarla ilgili veriler, İMKB nın da üyesi olduğu Dünya Borsalar Federasyonuna (World Federation of Exchanges-WFE) üye 59 ülkenin 54 borsasına aittir. 16