ANKARA-HAYMANA BÖLGESİ EOSENİNDE BULUNAN CAMPANILE BAYLE (in FİSCHER), 1884, CİNSÎNE AİT TÜRLERİN ETÜDÜ

Transkript

1 ANKARA-HAYMANA BÖLGESİ EOSENİNDE BULUNAN CAMPANILE BAYLE (in FİSCHER), 1884, CİNSÎNE AİT TÜRLERİN ETÜDÜ Ayhan GÜNGÖR Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü, Ankara I. GİRİŞ Bu çalışma Ankara-Haymana, Hasanfakı yamaçları civarında mostrası bulunan ve kalker, killi kalker ve marnlardan oluşmuş Çayraz formasyonundan (Yüksel, 1970) toplanılan Campanile cinsine ait birkaç türün paleontolojik etüdünü kapsar. Ayrıca aynı cinse ait Çorum-Bayat civarından getirilen diğer bir türün etüdü bu çalışmaya eklenmiştir. Haymana bölgesindeki etütlerde toplanılan ve yeni bir tür olduğunu sandığımız numunelere ait çalışmamız da ileride yayınlanacaktır. İncelenen numuneler M.T.A. Enstitüsü Tabiat Tarihi Müzesinde muhafaza edilmektedir. II. PALEONTOLOJİ Sınıf: Üstfamilya: Familya: Altfamilya: GASTROPODA CERITHIACEA CERITHIIDAE CAMPANILINAE Cins: Campanile BAYLE in FİSCHER, 1884 Campanile giganteum (LAMARCK) (Levha I, şek. 1; Levha V, şek. 1) 1824 Cerithium giganteum Lamarck, in DESHAYES Description des coquilles fossiles des environs de Paris, cilt II, s ; Atlas: levha XLII, şek. l, Cerithium giganteum Lamarck, in DESHAYES Animaux sans vertebres du Bassin de Paris, cilt III, s Cerithium (Campanile) giganteum Lamarck, in OPPENHEİM Die Eocaenfauna des Monte Postale bei Bolca. Palaeontographica, cilt XLIII, s. 183, levha XII, şek Cerithium giganteum Lamarck, in COSSMANN Essai de Paleoconchologie comparee, cilt VII, s , levha l, şek Cerithium giganteum Lamarck, in COSSMANN A propos de Cerithium cornucopiae Sow., s Campanile cf. giganteum (Lamarck), m BOUSSAC Le Nummulitique alpin, s. 283, levha XVII, şek

2 HAYMANA EOSENİNDEKİ CAMPANILE TÜRLERİ Campanile giganteum (Lamarck), in BOUSSAC Essai sur l'evolution des Cerithides dans le Mesonummulitique du Bassin de Paris, s Cerithium (Campanile) giganteum Lamarck, in COSSMANN & PISSARRO Iconographie complete des coquilles fossiles de l'eocene des environs de Paris, cilt IV, s. 30; Atlas: cilt II, levha XXV, şek Tanım. Kabuk çok büyük, kalın, muntazam şekilde konik. Spir çok uzun, turlar muntazam, orta kısımları hafif bombeli, derin sütür çizgileri ile birbirlerinden ayrılırlar. Süsleri-spiral çizgiler (numunemizde silik) ve çıkıntılı olarak sütür çizgisi üzerine dizilmiş tüberküllerden oluşmaktadır (Levha V, şek. 1). Bu türe ait olduğunu düşündüğümüz ikinci numune üzerinde tüberküller aşınma nedeniyle, aynı düzeyde bir kabarıklık haline gelmiştir (Levha I, şek. 1). Turun bu kısımları bir önceki tur üzerine çıkıklıklar yapmakta ve aynı zamanda bu çıkık kısmın üst yanı, oluğumsu bir girintiyi de oluşturmaktadır. Bu çıkıklıklar yaşlı fertlerde daha belirlidir. Son tur çok büyük, aşağı yukarı tüm yüksekliğin dörtte biri kadardır. Ağız açıklığı geniş ve uzun, labrum geniş, yaygın, kolumel kenarı girintilidir. Sifonlar numune kınk olduğundan tam olarak görülmüyor. İki kolumel, bir pariyetal pli mevcuttur. Ölçüler: Numunemizde mevcut, 5 tur yüksekliği 13.9 cm 8 tur yüksekliği 34 cm (iç kalıp) Son tur yüksekliği 14.8 cm Son tur çapı 14 cm Kabuğu aşınmış iç kalıp halindeki en büyük numune uzunluğu, yerinden çıkarılmadan yapılan ölçüye göre 40 cm civarındadır. Benzeyiş ve farklar. Numuneler genel biçim, spir uzunluğu, tur süsleri ile tür tanımına tamamen uymaktadırlar ve Campanile cornucopiae Sowerby, Campanile incomptum Dixon'a ilk bakışta benzemekte iseler de, tur profilleri ve süs özellikleri ile farklıdırlar. Bulunduğu yer. Haymana-Çayraz köyü (Hasanfakı yamaçları). Yaş. Numunemiz beraberinde kapsadığı, Assilina exponens Sowerby, Assilina granulosa d'archiac, fosillerinin gösterdiği gibi Lütesiyen yaşındadır. 1 Numunelerimizin beraberinde Velates schmideliamıs (Chemnitz) Gastropodlar bol olarak bulunmaktadır. Campanile leymeriei (d'archiag) (Levha II, şek. 1; Levha III, şek. 1) 1846 Cerithium giganteum Lamarck, in LEYMERİE Mem. sur le terrain â Numm. des Corbieres. Mem. Soc. geol. de France, seri II, cilt I, s. 367, levha XVI, şek Cerithium n. sp. d'archiac, in de TCHİHATCHEFF Sur les depots sedimentaires de l'asie Mineure. Bull. Soc. geol. de France, seri II, cilt VII, s Cerithium giganteum Lamarck, in BELLARDI Catalogue raisonne des fossiles nummulitiques du Comte de Nice. Mem. Soc. geol. de France, seri II, cilt IV, s Numunelerimle beraber bulunan Foraminiferlerin tayinleri Sayın Yunus Pekmen tarafından yapılmıştır.

3 32 Ayhan GÜNGÖR Cerithium leymeriei d'archiac, in de TCHİHATCHEFF Asie Mineure, Paleontologie, s , levha II, şek Campanile leymeriei d'archiac, in STCHEPİNSKY Türkiye karakteristik fosilleri. M.T.A. Monogr., seri D, no. l, s. 57, levha XXIV, şek. 3. Tanım. Kabuk iç kalıbı çok büyük, konik. Spir uzun, turlar muntazam, orta kısımları içbükey, kenarlara doğru bombeleşerek, kalkık, yuvarlak bir çıkıntı meydana getirirler. Turların bu dizilişi derin ve muntazam basamaklar halindedir. Son tur çok gelişmiş, ortası bombeli, kenarlara doğru çukurlaşarak âdeta bir şapka gibi sütür üzerine oturmuştur. Böylece çok yüksek ve yayvan bir basamak teşkil ederek dışarıya doğru taşmış, dip kısmı yassılaşmıştır. Bu durum numunemizde belirli şekilde görülmektedir. Ağız açıklığı meyilli, labrum kenarı aşağıya doğru genişleyerek kavis meydana getirmiştir. Kolumel pli mevcut değildir. Ölçüler: Numunemizde mevcut, 6 tur yüksekliği 26 cm (iç kalıp) Son tur yüksekliği 11 cm Son tur çapı 14.3 cm (Kabuk uzunluğunun 65 cm olabileceğini tahmin etmekteyiz.) Benzeyiş ve farklar. Numunemiz, son tur özelliği, kabuk şekli ile Campanile giganteum Lamarck'tan kolaylıkla ayrılır. (Özellikle son turun bir şapka biçiminde oluşu, kolumel plilerin görülmeyişi.) Bulunduğu Yaş. Lütesiyen. yer. Haymana-Çayraz köyü (Hasanfakı yamaçları). Campanile tchihatcheffi (d'archiag) (Levha IV, şek. l, 2, 3; Levha V, şek. 2) 1850 Cerithium n. sp. d'archiac, in de TCHİHATCHEFF Sur les depots sedimentaires de l'asie Mineure. Bull. Soc. geol. de France, seri II, cilt VII, s Cerithium tchihatcheffd' Archiac, in de TCHİHATCHEFF Asie Mineure, Paleontologie, s , levha I, şek Campanile îchihatcheffi d'archiac, in STCHEPİNSKY Türkiye karakteristik fosilleri. M.T.A. Monogr., seri D, no. l, s. 57, levha XXIV, şek Tanım. Kabuk büyük, konik. Hafif konveks olan turlar üzerinde sayıları ikiden altıya kadar-değişen eşit aralıklı, az veya çok belirli spiral bantlar mevcuttur. Aynı zamanda bu bantlar arasında sütür çizgisine paralel olarak sıralanmış derin çukurluk dizileri bulunmaktadır. Bazı turlarda numunemizde de görüldüğü gibi spiral bantlar silinmiş iseler de çukurluklar belirlidir. İç kalıp halinde olan numunelerde sütür bölgeleri derin oluklar halindedir. Fakat kabuk parçalarının bulunduğu yerlerde sütürlerin bu kadar derin olmadığı görülmektedir (Levha IV, şek.l). İç kalıp numunemizin son turu üzerindeki spiral bantlar ve bantlar arasındaki çukurluklar daha belirlidir. Ağız açıklığı dik olmayıp, ön ve arka kanallar eğiktir. İki kolumel bir pariyetal pli mevcuttur.

4 HAYMANA EOSENİNDEKİ CAMPANILE TÜRLERİ 33 Benzeyiş ve farklar. Numunemiz, Campanile giganteum Lamarck ve benzeri türleri her ne kadar şekil olarak andırmakta ise de turlarda mevcut bantlar ve çukurluk dizileri ile kolaylıkla ayrılmaktadır. Bulunduğu Yaş. Lütesiyen. yer. Haymana-Çayraz köyü (Hasanfakı yamaçları). Campanile parisiense DESHAYES (Levha V, şek. 3) 1866 Cerithium parisiense Deshayes, in DESHAYES Description des animaux sans vertebres dans le Bassin de Paris, cilt III, , levha 76, şek Campanile parisiense Deshayes, in BOUSSAC Essai sur l'evolution des Cerithides dans le Mesonummulitique du Bassin de Paris, s. 26, levha II, şek. 3; levha l, şek Cerithium parisiense Deshayes, in COSSMANN & PISSARRO Iconographie complete des coquilles fossiles de l'eocene des environs de Paris, cilt IV, s. 30, Atlas: levha XXV, şek Cerithium (Campanile) parisiense urkutense Munier-Chalmas, in STRAUSZ Die Eozângastropoden von Dudar in Ungarn, Geol. Hung., Ser. Pal., fas. 33, s. 32, levha VII, şek Tanım. Kabuk orta büyüklükte, konik, turların dizilişi muntazamdır. Dört turdan ibaret iyi korunmuş numunemizin son iki turu, oldukça sivrilmiş ve her turda sekiz adet olmak üzere büyük tüberküller kapsamaktadır. Bu tüberküller iki sütür çizgisi arasında ve tur enince hafif meyilli olarak uzanmaktadırlar; bunlardan iyi korunmuş olanlarının orta yerleri incelerek sivrilmiştir. Bunu takip eden daha yaşlı iki turda ise, tur genişliğinin üst yarısında beş sıra granüllü, spiral kordonlar görülmektedir. Bunların en ortasındaki kordon diğerlerine oranla daha kalın, üzerindeki granüller ise daha iridir. Turun alt yarısında ise eşit büyüklükte ve eşit aralıklarla dizilmiş tüberküller bulunur. Numunemizde ağız açıklığı muhafaza edilmediğinden ağzın şekli ve kolumel plileri görülmemektedir. Ölçü: Numunemizde dört tur yüksekliği 7.4. cm. Benzeyiş ve farklar. L. Strausz'un (1966) numunelerine göre bizim numunemiz daha uzun olup, Boussac'ın (1912) formlarına bütün özellikleri ile uygunluk göstermektedir. Bulunduğu yer. Çorum-Bayat. Y a ş. Üst Eosendir (Priyaboniyen) ve beraberinde: Nummulites garnieri de la Harpe ve Nummulites fichteli Michelotti bulunmuştur.

5 34 Ayhan GÜNGÖR III. SONUÇ İncelenen türlerin yaşları önceki verilere uymaktadır. Bu yaşlar ayrıca incelenen numunelerle beraber bulunan mikrofosillerle de kanıtlanmıştır. Gerek incelenen numuneler ve gerekse beraber bulunan mikrofosiller, sakin, açık denizle ilgisi olan, normal tuzlulukta ve 20 derecenin üzerinde sıcaklıkta bir ortamı belirtmektedirler (Nemkov, 1960, Tivollier, 1967). Yayma verildiği tarih, 10 nisan 1974 BİBLİYOGRAFYA BELLARDI, L. (1852): Catalogue raisonne des fossiles nummulitiques du Comte de Nice. Mem. Soc. geol. de France, ser. II, vol. IV. p BOUSSAC, J. (1911): Le Nummulitique Alpin. p (1912): Essai sur l'evolution des Cerithides dans le Mesonummulitique du Bassin de Paris. p COSSMANN, M. (1906): Essai de Pleoconchologie comparee. Part. VII, p (1908): A propos de Cerithium cornucopiae Sow. COSSMANN M. & PISSARRO, G. ( ): Iconographie complete des coquilles fossiles de l'eocene des environs de Paris. Texte: IV, p DESHAYES, G. P. (1824): Description des coquilles fossiles des environs de Paris. Texte II, p (1866): Description des animaux sans vertebres dans le Bassin de Paris. t. III, p LEYMERİE, A. (1846): Memoire sur le terrain â Nummulites des Corbieres et de la Montagne Noire. Mem. Soc. geol. de France, t. I, part. II, p OPPENHEİM, P. (1896): Die Eocaenfauna des Monte Postale bei Bolca. Palaeontogr. vol. 43, p NEMKOV, G. I. (1960): Dimorphisme chez les Nummulites. BRGM, no. 2685). Vopr. Mikrop. S.S.S.R, no. 3, p (Traduct. STCHEPİNSKY, V. (1946): Türkiye karekteristik fosilleri. M.T.A. Monogr., seri D, no.l. s.57. STRAUSZ, L. (1966): Die Eozângasrropoden von Dudar in Ungarn. Geol. Hung. Ser. Paleontologica, fasc. 33, S TCHİHATCHEFF, P. de (1850): Sur les depots sedimentaires de l'asie Mineure. Bull. Soc. geol. de France, ser. II, t. VII, p ( ): Asie Mineure, Paleontologie, p TİVOLLİER, J. (1967): Etude des variations isotopiques O 18 /O 16 et C 14 /C 12 dans quelques fossiles de l'ere tertiaire des bassins de Paris et de Belgique. These, p YÜKSEL, S. (1970): Etude geologique de la region d'haymana (Turquie Centrale). These Univ. de Nancy, p. 179.

6 Ayhan GÜNGÖR LEVHA - I Şek. l Campanile giganteum (Lamarck) x 0.56

7 Ayhan GÜNGÖR LEVHA - II Şek. l Campanile leymeriei (d'archiac) x 0.63

8 Ayhan GÜNGÖR LEVHA - III Şek. l Campanile leymeriei (d'archiac) x 0.63

9 Ayhan GÜNGÖR LEVHA - IV Şek. l Campanile tchihatcheffi (d'archiac) x 0.77 Şek. 2, 3 Campanile tchihatcheffi (d'archiac) x 0.7

10 Ayhan GÜNGÖR LEVHA - V Şek. l Campanile giganteum (Lamarck) X 0.85 Şek. 2 Campanile tchihatcheffi (d'archiac) x 0.63 Şek. 3 Campanile parisiense Deshayes x 1.2