ARAPLARDA FONETİK İLMİNİN DOĞUŞU

Transkript

1 bilimname IV, 2004/1, ARAPLARDA FONETİK İLMİNİN DOĞUŞU Arş. Gör. İstanbul Ün. Edebiyat Fakültesi Bu çalışmada, Araplarda sesbilim araştırmalarının doğuş, gelişme ve bir ilim haline gelme süreci ele alınmaktadır. Fonetik el-halîl ile başladı, Sîbeveyh tarafından geliştirildi ve ilk kez İbn Cinnî tarafından sarf ve nahiv ilimlerinden bağımsız bir i- lim dalı olarak ele alındı. Seslerin sayısı, çeşitleri, mahreçleri ve sıfatları ile ilgili araştırmalar, zamanla ses sisteminin yapısı ve sesin fiziksel özelliklerini de içine alacak şekilde genişledi. Başlangıçta sarf ve nahiv bilginleri tarafından araştırılan sesbilim konuları, zamanla felsefe, tıp, kıraat ve tecvid alimleri tarafından da ele alındı. Bu gelişmeye bağlı olarak fonoloji, akustik, fizyolojik ve deneysel sesbilim araştırmaları bağımsız birer bilim dalı olarak geliştiler. Sesbilim (phonetics/ilmu l-esvât veya savtiyyât), insan dilinin seslerini ve dillerin ses yönünü inceleyen bilim dalıdır 1. Dil seslerinin nasıl meydana getirildiğini, seslerin özelliklerini, sınıflandırılmasını, sesin ses dalgalarıyla nasıl aktarıldığını, dinleyiciye nasıl ulaştırıldığını, dinleyenin bu sesleri nasıl aldığını kısaca dillerin ses yönünü inceleyen bilimdir. Ses, insanda var olan sindirim, kas, sinir ve boşaltım sistemi gibi bir sistemin ürünüdür. Sesi oluşturan ve şekillendiren bu sistem akciğerler, soluk borusu, gırtlak, ses telleri, ağız, damak, geniz, diş ve dudak kısımlarından oluşur. Fonetik ilmi hem yeni hem de eski bir ilimdir: Yenidir, çünkü İsviçreli dil bilimci Ferdinand de Saussure 2 ( ) tarafından XX. asrın başlarında tesis edilen Linguistiğin yan dallarından biri kabul edilmektedir; eskidir, çünkü her dilin üzerine bina edildiği ilimlerden birisidir. Dil, kelimeleri oluşturan, kelimelerin cümledeki dizilişiyle de çeşitli manalara ulaştıran seslerden ibarettir. Ünlü Arap dilbilimcisi İbn Cinnî nin tanımına göre dil: Her toplumun kendisiyle maksatlarını ifade ettiği seslerdir. 3 Ses ise el-câhız a göre: Konuşma aracı ve kendisiyle hecelemenin meydana geldiği, cümlelerin oluştuğu bir yetidir. Dilin hareketlerinin bir lafız ya da 1 Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil, I-III, Ankara 2000, II, 9. 2 Bessâm Burke, İlmu l-esvati l-âmm, Beyrut 1988, Merkezu l-inmâ el-kavmî, 10. Bu ilmin kuruluşunun De Saussure e nisbet edilmesi bu alanda daha önce hiçbir araştırmanın yapılmadığı anlamına gelmez. Ancak De Saussure Genel Dilbilim Dersleri adlı eseriyle bu ilmin öncüsü sayılmaktadır. 3 İbn Cinnî, Ebu l-feth Usmân, el-hasâ is, (thk. Muhammed Alî en-neccâr), 2. bsk., Beyrut (t.y.), Dâru l-hudâ, I, 33.

2 118 nazım veya nesir şeklinde bir söz olması ancak sesin çıkmasıyla mümkündür. Harfler ise ancak hecelenmek ve diğer harflerle bitişmek suretiyle cümle oluştururlar. 4 Dilin temel öğeleri olmaları nedeniyle, insanlar kendi dillerini oluşturan seslere önem vermişlerdir. Fonetikle ilgili eserlerden şu an elimizde bulunanların en eskileri M.Ö. VII. Yüzyıla ait olup Sanskritçe nin ses kurallarına ait bölümler içeren Rig Veda lardır. Fonetik araştırmalarını, ilk olarak dilbilimin yan kollarından bağımsız bir ilim olarak görenler de yine Hintlilerdir. Özellikle Hintli Banînî Ashtadhyayi adlı kitabıyla meşhur olmuştur 5. Daha sonra M. Ö. V. Yüzyılda Hippokrates in, seslerin organlarla ilişkisi ve üretilişi konusunda bazı fikirler ileri sürdüğü bilinmektedir. Platon ve Aristo dan nakledilen seslerle ilgili dağınık görüşler ve Romalı önde gelen düşünürlerden olan Briskiyan ve Ternityanus a ait görüşler bu önemin birer kanıtıdır. Batı da Fonetik çalışmaları başlangıçta genel dilbilim içerisinde bir alt birim olarak doğmuştur. Dilbilgisi kitaplarının ilk bölümünü genel olarak o dile ait sesbilgisi oluşturuyordu. Ancak XIX. Yüzyılın sonu ve XX. Yüzyılın başlarında dil seslerinin incelenmesi ayrı bir araştırma alanı haline gelmiş, hatta bu alan içindeki konuların derinlemesine incelenmesi bu konuların fonetiğin alt bölümleri olarak müstakil bir ilim dalı haline dönüşmesine neden olmuştur 6. Araplarda sesbilim araştırmaları daha geç bir dönemde başlar. Cahiliyye döneminde sözlü olarak aktarılan şiir geleneğinde ve henüz el-halîl tarafından sistemli bir hale getirilmeden önce beyitlerdeki ahengi korumak amacıyla, hecelerin açık veya kapalı, uzun veya kısa olması esasına dayalı aruz bahirlerinin kullanılması, kulak tırmalayıcı, telaffuzu zor kelimeler kullandıkları için İmru u l-kays gibi meşhur şairlerin eleştirilmeleri, yazılış şekilleri birbirinin aynı olan harflerin, karışıklığa meydan vermemek için noktalar ile birbirlerinden ayrılması, başlangıcı II/VIII. asrın sonlarına denk gelen fonetik ilminin doğuşunu hazırlayan öncü çalışmalardandır. el-halîl ve Sîbeveyh tarafından seslere ait konular, sarf (morfoloji) ve nahiv (syntax) bilgileriyle karışık bir halde ve eserlerde dağınık bölümler halinde ele alındı. Nadiren sesbilime ait bağımsız çalışmalar yapılmışsa da genel olarak sarf, nahiv, tıp, tecvid ve felsefe kitapları içerisinde bir kaç bölüm oluşturmaktan öteye geçememiştir. Buna rağmen yapılan sesbilim çalışmalarının bir çoğu, farklı fonetik sahalarda Batı da yapılan güncel çalışmalarla paralellik arz etmektedir. Fonetik ilimlerinin 4 el-câhız, Ebû Usmân Amr b. Bahr, el-beyân ve t-tebyin, (thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn), Kahire 1975, el-mektebetu l-hâncî, I, Mahmûd es-sa rân, İlmu l-luga, Beyrut (t.y.), Dâru n-nehdati l- arab, 87-88; Ahmed Muhtâr Umer, el- Bahsu l-lugavi inde l- Arab, Kahire 1982, Âlemu l-kutub, Aksan, a.g.e., I, 25.

3 Araplarda Fonetik İlminin Doğuşu 119 doğuşu Avrupa da XX. yüzyılın başlarına rastlamasına rağmen Araplarda bu ilimlerin doğuşunu II-III/VIII-IX. asırlara kadar geriye götürmek mümkündür. Ancak sesbilim çerçevesinde bir bütün halinde ele alınan ve seslerin farklı yönlerini inceleyen bu çalışmaların müstakil birer ilim halinde ele alınmaları XX. yüzyılın ikinci yarısında gerçekleşmiştir. Konusu sesler olan bilim dallarını şu şekilde sıralayabiliriz 7 : 1. (علم الا صوات العام ) Genel Sesbilim- General Phonetics 2. (علم الا صوات الوظیفى) Görevsel Sesbilim- Phonology 3. (علم الا صوات النطقى) Söyleyiş Sesbilimi- Articulatory Phonetics 4. (علم الا صوات السمعى) Dinleyiş Sesbilimi- Auditory Phonetics 5. (علم الصوتیات الموج ى والسمع ى) Akustik Fonetik- Acoustic Phonetics 6. (علم الا صوات الف یز ی اي ى) Fizyolojik Sesbilim- Physiological Phonetics 7. (علم الا صوات التج ر ب ى) Deneysel Sesbilim- Experimental Phonetics Arap dilcilerin, hümanist ilimler arasında ele aldıkları en eski ilimlerin başında genel sesbilim gelmektedir. Müslüman Araplar Hintlilerin sesbilim alanındaki araştırmalarını daha da ilerlettiler. İnsaf sahibi Batılı araştırmacılar Bu ilimde Avrupalıları sadece iki toplum geçebilmiştir; Hintliler ve Araplar 8 sözleriyle bu gerçeği dile getirirler. İngiliz dilbilimci John Firth de Sesbilim iki kutsal dilin hizmetinde doğdu ve gelişti. Bu iki dil Sanskritçe ve Arapça dır 9 diyerek Arapların sesbilim konusunda kaydettikleri ilerlemeyi işaret etmektedir. II/VIII. asırda el-halil b. Ahmed in yaptığı sesbilim araştırmaları, bugün bile geçerliliğini korumakta ve fonetik çalışanlara ilham kaynağı olmaktadır. Sîbeveyh de genel sesbilim alanında yaptığı çalışmalar nedeniyle Batılılar tarafından takdir edilmiş, fonetik ilmine katkılarından dolayı Doğulu ve Batılı araştırmacılar tarafından Arapların en büyük övünç kaynaklarından birisi olarak nitelendirilmiştir 10. Bununla birlikte, sesbilim konuları ilk zamanlarda sarf, nahiv, aruz ve belâgat gibi lisanî ilimler ve tıp, hikmet, felsefe, musiki, kıraat ve tecvid gibi ilimlerle karışık bir halde işlendi. Hatta bu sahalarda yazılan kitapların hiç birinin sesbilim araştırmalarından uzak kalmadığı söylense yeridir. Nitekim el-fârâbî nin bu konuda şöyle dediği nakledilir: Sesbilim, ilk olarak bir kelimedeki hece harflerinin sayısını, her 7 Fonetik ilimlerinin bu şekilde tasnifi için bkz. Aksan, a.g.e., Gotthelf Bergsträsser, et-tatavvuru n-nahvî li l-lugati l- arabiyye, (nşr. Ramazân Abduttevvâb), Kahire 1982, Mektebetu l-hâncî, Ahmed Muhtâr, a.g.e., Bu övgülerden biri için bkz. Ebû Sa îd es-sîrâfî, Ma zekerahu l-kûfiyyûn mine l-idgâm, (thk. Sabîh et- Temîmî), Cezâir (t.y.), Dâru ş-şihâb, 38.

4 120 birinin ses aletlerinin (ağzın) neresinden çıktığını, sesli ve sessiz olanlarını, harflerin hangi seslerden oluştuğunu araştırır. 11 Araplarda genel sesbilim ve alt bölümleri ile ilgili araştırmalara konu olan ilimleri üç grupta incelemek mümkündür: 1. Lisanî ilimler (sarf, nahiv, aruz, belâgat) Bu gruba giren ilimlerdeki sesbilim araştırmaları ilk sözlüğün ortaya çıkışıyla başlamıştır. Kelimelerin dizilişinin ses esasına göre yapıldığı bu sözlük Arap dilbilim düşüncesi tarihinde bize kadar ulaşan ilk ve düzenli sesbilim araştırması kabul edilen el-halîl b. Ahmed el-ferâhîdî (ö. 175/791) nin Kitâb el- ayn isimli eseridir. Fonetiğe ait bir mukaddime ile başlayan bu lügatin sahibi olan el-halîl, Araplarda ilimlerin anahtarı kabul edilmektedir. Aruz ilminin mucidi olmasının yanı sıra musiki ve sesbilim alanlarına da hakkıyla vakıf bir bilgindir. Bunun da ötesinde Hamza el- İsfehânî el-halil e Terâkîbu l-esvât isminde sesbilime ait müstakil bir eser nispet etmektedir 12. el-halil, mahreçleri tespit etmek için harfleri birer birer deneyen ilk kimsedir. Harfleri şöyle denemekteydi: Her harfin başına bir hemze getirerek harfi onunla bir hece halinde söylüyordu; eb, et, eh, e, eğ gibi. Harfleri sıralarken harflerin konuşma organından çıktıkları yere itibar eden el-halîl, ayn harfinin boğazın en iç kısmından çıktığını görünce sıralamaya boğaz harfleri ile başlamış, sonra boğazın biraz daha yukarısından çıkan ve ayn a yakın olan harfleri sıralamış ve son olarak dudaktan çıkan mim harfi ile bitirmiştir 13. el-halîl in bu sıralaması, o an için doğruluğunu sınama imkanı olmayan kişisel tercihleridir. Çünkü o devirde günümüzdeki gibi sesbilim araştırmaları büyük ölçüde kendilerine bağlı olan gelişmiş ses ölçüm cihazları yoktu 14. el-halil in bu eserini Sîbeveyh in büyük bir dikkat ve önemle gerçekleştirdiği fonetik araştırmalarını içeren el-kitâb ı izledi. Lehçelerin özellikleri, lehçeler arası 11 Abdusselâm el-museddî, et-tefkîru l-lisânî fi l-hadârati l- arabiyye, Tunus 1981, Dâru l- arabiyye li lkitâb, İbn Sînâ, el-huseyn b. Abdullah, Esbâbu hudûsi l-hurûf, (thk. Muhammed Hassân et-tayyân-yahyâ Mîr Alem), Dımaşk 1403/1983, Mecma el-lugati l- arabiyye, 120. Halil b. Ahmed in hal tercemesine yer veren kitaplarda bu isimde bir esere rastlanılmadı. Ancak biyografi kitapları bu konuda el-halîl e ait başka eserlerin isimlerini vermektedir; Kitâb en-nagam, Kitâb el-îkâ gibi; İbn Hallikân, Vefeyât ela yân, (thk. İhsân Abbâs), Beyrut 1978, Dâru Sâdır, II, 246; es-suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân, Buğyetu l-vu ât fî tabakâti l-lugaviyyîn ve n-nuhât, (thk. M. Ebu l-fazl İbrâhîm), Beyrut 1964, el- Mektebetu l- asriyye, I, el-halîl b. Ahmed el-ferâhîdî, Kitâbu l- Ayn, (thk. Mehdî el-mahzûmî-ibrâhîm es-sâmerrâ î), İran 1405, Dâru l-hicre, I, Günümüz sesbilim araştırmalarında kullanılan sonograf vb. gelişmiş araç, gereç ve teknikler için bkz. Ahmed Muhtar Umer, Dirâsetu s-savti l-lugavî, Kahire 1972, Âlemu l-kütüb,

5 Araplarda Fonetik İlminin Doğuşu 121 mukayese ve lehçelerle istidlal 15, kıraatle ilgili bilgiler 16, hemzenin yazılış kuralları ve farklı ses biçimleri 17 i lâl ve ibdâl gibi hocası el-halîl in derslerinden derlediği sesbilimle ilgili konular el-kitâb da dağınık bir halde yer almaktadır. Sîbeveyh son bölümü sesle ilgili konuların en önemlilerinden biri olan idgâm 18 konusuna tahsis etmiş, Arapça da seslerin ve ses öbeklerinin sayısı, mahreçleri, sesli ve sessiz harfler, asıl ve fer i harfler, Arapça da ses düzeni ve ses uyumu gibi konuları kendinden sonra gelenlere kaynak olacak şekilde ele almıştır. Sîbeveyh e göre sesler ses sistemindeki iki organın birbirine yakınlaşması veya uzaklaşması ile oluşur. Uzuvlardaki yakınlaşma tamamen kapanma şeklinde olursa, nefes bir anda basınçla dışarı çıkacağından ünlü ve sert sesler ortaya çıkar. Kapanma tam olmazsa ve arada açıklık kalırsa bu durumda yumuşak sesler oluşur. Sîbeveyh in ses oluşumuna dair verdiği bu bilgiler modern sesbilimin verilerine tamamen uygundur. Nitekim son araştırmalar, sesin konuşma organındaki her hangi iki bölgenin birbirine yakınlaşması veya uzaklaşması sonucu oluştuğunu ortaya koymaktadır. Açıklık fazla olursa (open approximation) nefes hiç takılmadan rahatça dışarı çıkacağı için, bu sırada oluşan harfler yumuşak sesler, aradaki açıklık dar olduğunda (close approximation) ise, ses dar bir koridordan geçeceği için çınlamayla dışarı çıkacak ve sert sesler oluşacaktır. Sîbeveyh ten sonra nahiv ve dille ilgili eserlerde onların metodu takip edilmiş, fonetik araştırmalarında, özellikle de harflerin mahreçleri ve sıfatları 19 konusunda onların ifade ve terimleri yakın ifadelerle tekrarlanmıştır. Bu eserler arasında el- Muberred in (ö.285/898) el-muktedab ı 20, İbn es-serrâc ın (ö.316/928) el-usûl fi nnahv ve Risaletu l-iştikâk ı 21, İbn Dureyd in (ö.281/894) Cemhere fi l-luga sı 22, ez- Zeccâcî nin (ö.340/951) el-cumel i 23, el-ezherî nin (ö.370/980) Tehzîb el-luga sı 24 bu tarz eserler arasında sayılabilir. el-kitâb ın şerhlerinden olan es-sîrâfî nin 15 el-halîl, el- Ayn, 1, el-halîl, a.g.e., 1, el-halîl, a.g.e., 3, el-halîl, a.g.e., 4, İbrâhîm Enîs, el-esvât el-lugaviyye, Mısır 1975, el-mektebetu l-anglo, 105; Ahmed Muhtâr, el-bahsu llugavî, 106; Abdussabûr Şâhîn, Eseru l-kırâ ât fi l-esvât ve n-nahvi l- arabî, Kahire 1987, Mektebetu l- Hâncî, Ebu l- Abbâs el-muberred, el-muktedab, (thk. Muhammed Abdulhâlık), Beyrut 1963, Âlemu l-kütüb, I, Ebû Bekr İbnu s-serrâc, el-usûl fi n-nahv, (thk. Abdu l-huseyn el-katlâ), Beyrut 1985, Muessesetü r- Risâle, III, İbn Dureyd, Cemhere fi l-luga, Beyrut 1351, Dâru Sâdır, I, ez-zeccâcî, Abdurrahmân b. İshâk, el-cumel fi n-nahv, (thk. Ali Tevfîk el-hamd), Beyrut 1982, Dâru l-emel, el-ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed, Tehzîb el-luga, (thk. Abdusselâm M. Hârûn), Mısır 1964, el-muessesetu l-mısriyye, I,

6 122 (ö.368/978) Şerh el-kitâb ı 25, er-rummânî nin 26 (ö.384/994), A lem eş-şentemerî (ö.476/1083) ve Ebû Ali el-fârisî nin (ö.377/987) şerhleri de Arap fonetiği ile ilgili önemli bilgiler veren eserlerdendir. Bunlardan başka ez-zemahşerî nin (ö.538/1143) el-mufassal ı da konuyu Sîbeveyh çizgisinde ele alır ve kitap Arap harflerinin mahreçleri ve sıfatları ile başlayan idgâm konusuyla sona erer. 27 Onun bu araştırması üzerine İbn Ya îş (ö.643/1245) fonetikle ilgili çok zengin bilgiler içeren şerhini 28 yazmıştır. Önce harflerin mahreçleri ve sıfatlarını açıklamış, ardından kitabın sonuna kadar idgâm konusunu ele almıştır. ez-zemahşerî den bir buçuk asır sonra gelen Radî el-esterâbâzî (ö.686/1287) Şerh eş-şâfiye isimli eserinde fonetiği sarf (morfoloji) ilmi ile birlikte ele almış, harflerin mahreçleri ve sıfatlarını açıkladıktan sonra idgâm, i lâl, ibdâl ve imâle konularını müstakil bir bölüm halinde uzun uzadıya ele almıştır 29. Burada seslerle ilgili yapılan çalışmalardan, kaynaklarda ismi geçen, ancak günümüze kadar ulaşamayanları da unutmamak gerekir. Bunlardan Sibeveyh in öğrencisi olan Kutrub lakaplı Muhammed el-mustenîr 30 (ö.206/821) in Kitâb elesvât ı, el-ahfeş in 31 (ö.215/830), Ya kûb b. es-sikkît in 32 (ö.246/860) ve İbn Ebi d- Dunyâ nın 33 (ö.281/894) el-esvât isimli eserleri, Huneyn b. İshâk ın 34 Arapça ya çevirdiği Galinos un Kitâb es-savt ı gibi. İbnu n-nedîm in bu konuda zikrettiği eserlerin en ilginç olanı Mortus un 35 altmış mil öteden sesi duyulan bir müzik aletine dair yazdığı Kitâb âle musavvite isimli eseridir. Fonetik konusunu müstakil bir eserde ele alıp diğer ilimlerden bağımsız bir şekilde değerlendiren ilk sesbilimci İbn Cinnî (ö.392/1001) dir. O, Sırru sınâ ati li râb adlı eserinde Arap harflerinin her birinin mahreçlerini, sıfatlarını, i lâl, ibdâl, 25 es-sirafinin şerhinin sadece küçük bir cüzü Abdulmun im Fâiz tarafından basılmıştır. Basılan şerhin sonunda idgâm hakkında iki risale bulunmaktadır. Bunlardan ilki Mâ zekerehu l-kûfiyyûn min el-idgâm adıyla Sabîh et-temîmî tarafından, ikincisi de İdğâm el-kurrâ adıyla Muhammed Ali er-redînî tarafından ilmi neşri yapılmıştır. Her iki risalede de fonetikle ilgili pek çok bilgi bulunmaktadır. 26 er-rummânî, Ebu l-hasen Ali b.îsâ, Şerhu Kitâb Sîbeveyh, Süleymaniye ktp.,(feyzullah ef.), no: 1987, 158b-162a. er-rummânî nin ayrıca kelimeyi oluşturan harflerin birbiriyle uyumu, ya da uyumsuzluğu hakkında fonetik hükümler içeren en-nuket fî i câz el-kur ân isimli bir eseri daha bulunmaktadır. 27 ez-zemahşerî, el-mufassal fî ilmi l- arabiyye, Beyrut (t.y.), Dâru l-cîl, İbn Ye îş, Ye îş b. Alî, Şerh el-mufassal, Beyrut (t.y.), Âlemu l-kütüb, X, Radıyuddîn Muhammed b. el-hasan el-esterâbâzî, Şerh Şâfiye İbn Hâcib, (thk. M. Nûru l-hasan), Beyrut 1975, Dâru l-kutubi l-ilmiyye, III, İbnu n-nedîm, el-fihrist, (thk. Rızâ Teceddüd), Tahran 1971, 58; Yâkût el-hamavî, Mu cem eludebâ, Beyrut (t.y.), Dâru ihyâi t-turâsi l- arabî, XIX, el-fihrist, 58; İbnu l-kıftî, Ali b. Yûsuf, İnbâhu r-ruvât alâ enbâhi n-nuhât, (thk. M. Ebu l-fazl İbrâhîm), II, İbnu n-nedîm, el-fihrist, İbnu n-nedîm, a.g.e., İbnu n-nedîm, a.g.e., İbnu n-nedîm, a.g.e., 329.

7 Araplarda Fonetik İlminin Doğuşu 123 idgâm, nakil ve hazf gibi durumlarını, harf ve hareke arasındaki farkı, harflerden güzel ve çirkin olanları, harflerin birbirine bitişmesi ve uyumsuzluğu gibi konuları ele almış ve haklı olarak fonetiğin öncüsü kabul edilmiştir. O, şöyle diyordu: Arkadaşlarımızdan hiç birisinin bu sanata, bu havuza daldığını, doyurucu bilgi verebildiğini duymadım. Görüşü olan bunu söyledi. Allah doğruya yardım eder. 36 Bundan dolayı bazı araştırmacılar Araplarda sesbilim terimini ilk kullananın İbn Cinnî 37 olduğunu söylerler. Zira o adı geçen eserinde şu ifadelere yer verir: Ancak ilmin bu türünün yani ses ve harflerin bilgisinin, musiki ile alakası ve ortaklığı vardır. Çünkü musiki, ses ve harflerin sanatıdır 38 İbn Cinnî nin fonetikle ilgili çalışmaları sadece Sırru sınâ ati l-i râb adlı eseriyle sınırlı olmayıp diğer kitaplarında da konuyu ele alır. Bu eserlerin başında ses bilimle ilgili zengin malzeme içeren el-hasâ is gelir. Sesbilimle ilgili verilerin bir kısmı kitabın farklı bölümlerine 39 serpiştirilmiş iken, harekelerin sayısı, harekelerin ve harflerin uzatılması gibi konular müstakil birer bölüm olarak ele alınmıştır 40. Diğer taraftan İbn Cinnî, harekelerin ve seslerin uzatma miktarları konusunda er-risâle fî meddi lesvât ve mekâdîri l-meddât adlı müstakil bir risale yazan ilk müelliftir, ancak onun bu çalışması bize ulaşmamıştır 41. Lisanî ilimlerine dair sıraladığımız bu kitapların yanı sıra sesbilimle ilgili bilgiler içeren başka kitaplar da vardır. Bunlardan bazıları şunlardır: 1-Ebû Amr eş-şeybânî (ö.206/821) nin, kabilelerin dilleri ve lehçelerinin özellikleri hakkında te lif ettiği Kitâb el-cîm i İbn Cinnî, Sırru sınâ ati l-i râb, (thk. Mustafâ es-sekâ ve arkadaşları), Kahire 1954, Mustafa el-bâbî el- Halebî, I, İbn Cinnî nin fonetikle ilgili fikirleri birçok araştırmacının çalışmasına konu olmuştur. Hanry Fleische ın İbn Cinnî nin Sırru sına ati l-i râb adlı eserinin ışığında Araplarda fonetik düşünce adıyla arapça ya çevrilen makalesi (bkz. Mecelletu l-mecma el-lugati l-arabiyye, XXIII, Kahire 1968), Husâm en- Ne îmî nin ed-dirâtu s-savtiyye ve l-lehciyye inde İbn Cinnî, Bağdat 1980, Vizâratu s-sekâfe, adlı eseri ve Muhammed Hasen Bâkilâ nın İbn Cinnî âlimu s-savtiyyât, Londra 1982, adlı eseri bu çalışmalardan bazılarıdır. 38 İbn Cinnî, Sırru sınâ ati l-i râb, I, Fısıltı ile söylenen harfler konusunda bkz, I, 57-59; harfin çınlaması ve delalet konusundaki etkisi için bkz, I, 65-66; İşmam, beyne beyne hemzesi ve revm için bkz, II, İbn Cinnî, el-hasâ is, III, Yâkut el-hamevî nin kaydettiğine göre onun bu risalesi 16 varaktan ibaret olup oğlu Âl in el yazısıyla Ebû İshâk İbrahim b. Ahmed et-taberî ye yazılmıştır. Bkz. Yâkût el-hamevî, Mu cemu l-udebâ, XII, Müellifin kitabının hemen hemen her sayfasında kabile lehçelerinin ses özellikleri konusunda bilgi bulunmaktadır. Her bir özellik Numeyri şöyle dedi, Absî şöyle dedi veya Tâî şöyle dedi gibi sözlerle, ait olduğu kabileye isnat edilmektedir. Örnek olarak bkz. I,

8 124 2-el-Câhız (ö. 255/868) ın pelteklik, sesin özellikleri, Arapça kelime yapısı ve kelimelerde harflerin tekrarı hakkında bilgiler içeren el-beyân ve t-tebyîn i Ebû Hâtim er-râzî (ö.322/933) nin içinde uzatma harflerinin çınlaması konusunda bilgiler verdiği ez-zîne si. Bu eserinde ayrıca karşılaştırmalı dilbilim (comparative linguistiqs) kapsamında inceleyebileceğimiz Arapça ve farsça nın seslerini ele almıştır. 4-el-Bâkıllânî (ö. 403/1012) nin harflerin sıfatlarını ve surelerin başında gelmeleri ile ses özellikleri arasındaki ilgiyi incelediği İ câz el-kur ân ı el-Hafâcî (ö. 366/976) Sırru l-fesâha isimli eseri. Müellif bu eserinde sesler için müstakil bir bahis açmış ve seslerin mahiyeti ve tanımı üzerinde durmuştur. Bir başka bölümde de harfleri ele almış, her bir harfin tarifi, çeşidi, mahreci ve sıfatlarını sıralamıştır. Ayrıca harflerin bir araya gelmeleri, ses uyumu ve uyumsuzluk konuları üzerinde durmuştur Fahreddîn er-râzî (ö. 606/1209) de et-tefsîr el-kebîr inde sesleri, seslerin meydana gelişini, seslerin kısımlarını ve tıp ilmi ile sesler arasındaki ilgiyi ele almıştır. 46 Yine Mebâhis el-meşrikiyye sinde bu konuya yer vermiştir. Onun ses araçları konusundaki ilginç görüşleri, bugün modern fizik ilminin verileriyle örtüşmektedir. Bu çalışmalardan başka daha sonra gelen nahivci ve dilcilerin eserlerinin neredeyse tamamına yakınında fonetik alanında tam anlamıyla müstakil bir çalışma olarak niteleyebileceğimiz bölümler yer almıştır. Özellikle belâgat sahasında yazılan eserlerde fesâhatın ilk şartı olarak ses uyumsuzluğu (tenâfuru l-hurûf) ve telaffuz zorluğu (ta kîd lafzî) konuları ele alınır. es-sekkâkî (ö. 626/1228) ise Miftâh el- ulûm unda seslerle ilgili bilgilerin yanı sıra, konuşma araçlarının oldukça basit çizimlerine yer verir Felsefe ve Tıp ilimleri Fonetikle ilgilenen bilim dallarından ikinci gurubu felsefe ve tıp ilimleri oluşturmaktadır. Felsefecilerin başında meşhur filozof el-kindî (ö. 260/873) gelmektedir. Onun sesbilimle ilgili görüşleri başta İstihrâcu l-mu ammâ olmak üzere, diğer 43 el-câhız, el-beyân ve t-tebyîn, I, 14, 22, 34-40, 69-74; Ahmed Muhtâr, el-bahsu l-lugavî, Ebû Bekr el-bâkillânî, İ câz el-kur ân, (thk. Seyyid Ahmed Sakr), Kahire 1981, Dâru l-me ârif, 44-46; Ahmed Muhtâr, el-bahsu l-lugavî, el-hafâcî, Abdullah b. Sinân, Sırru l-fesâha, Kahire 1932, Mektebetu l-hâncî, II, 24; 53-54; 60-61; 91-94; 46 Fahreddin er-râzî, Mebâhis el-meşrikiye, Beyrut 1990, I, es-sekkâkî, Yûsuf b. Muhammed, Miftâh el- ulûm, (thk. Naîm Zerzûr), Beyrut 1983, Dâru l-kütübi lilmiyye, 13.

9 Araplarda Fonetik İlminin Doğuşu 125 eserlerinde dağınık olarak yer almaktadır. Yaptığı araştırma ve deneylere dayanarak, sözcüklerde tekrarlanan Arap harflerini sesli ve sessiz olmak üzere iki kısma ayırmış ve sesli harflerin bütün dillerde sessiz harflerden daha çok kullanıldığını tespit etmiştir. Onun bu tasnifi modern dilciler tarafından da aynen kabul edilmiştir. Daha sonra el-kindî sesli harfleri, uzun sesli harfler (uzatma harfleri) ve kısa sesli harfler (harekeler) olmak üzere iki kısma ayırır 48. Arapça seslerin birleşerek kelime oluşturma şekilleri, harf uyumu, uyumsuzluk ve kulak tırmalaması ile ilgili olmak üzere 100 ün üzerinde kural sıralar 49. el-kindî nin, pratikte rastlanan konuşma problemlerini özellikle de peltekliği ele aldığı Risâletu l-lusga 50 adlı bir başka eseri daha bulunmaktadır. Konuşma aracının kısımları ve seslerle konuşma aracı arasındaki ilişkiyi detaylı bir şekilde anlattıktan sonra peltekliğin sebeplerini, ses organlarındaki gevşeme, kasılma ve titreşimlerin sese etkisini, her bir harfin çıkış yeri ve çıkış şeklini, Sîbeveyh ve el-halîl den farklı olarak usta bir cerrah ve fizikçi titizliğiyle ortaya koyar 51. Sîbeveyh, deneme yanılma yoluyla harflerin mahreçlerinden söz ederken, el- Kindî, sesin fiziksel özellikleri, gırtlağın yapısı, boğaz ve ağzın hareketlerinin ses oluşumuna etkisi, sesin havada ilerlemesi, kulağa ulaşması, beyne giderek algılanması, harflerden oluşan seslerle anlamsız seslerin birbirinden ayrılması, ses şiddeti, ses tonu, makam ve nağme gibi tamamen fizyolojik olayları açıklamaya çalışır. Günümüzde bu alan akustik fonetiğin ilgi alanına girmektedir ve el-kindî, görüşleriyle fonoloji nin kurucusu sayılmaktadır 52. Muallim-i sânî kabul edilen el-fârâbî (339/950) de sesbilimle ilgilenmiştir. el- Mûsîkî el-kebîr adlı eserinde ses ve nağmenin oluşumunu ele almış, sesin oluşumu ile sözün ortaya çıkmasının birbiriyle ilgili olduğunu ortaya koymuştur. Ses şiddeti konusuyla ilgilenmiş ve kulakla duyulamayan seslerin ölçümü için bazı aletlerin kullanılması gerektiğini söylemiştir 53. Yine o Resâ ilu ihvâni s-safâ sında yer alan Risâletu l-mûsîkî sinde sesleri duymamızı sağlayan gücün mahiyeti konusuna değinmiş, ses türleri, sesin kaynağı, mahiyeti ve ses tonu kavramlarını açıklamıştır el-kindî, İlmu t-ta miye ve istihrâcu l-mu ammâ, Dımaşk 1987, I, 237; İbnu n-nedîm, el-fihrist, el-kindî,a.g.e., I, el-kindî, Risâletu l-lusga, (thk. Muhammed Hassân et-tayyân), Mecelletu l-mecma i l-lugati l- arabiyye bi Dımaşk, cilt: 60, cüz: 3, Dımaşk 1975, İbnu n-nedîm eserinde, el-kindî nin fonetik alanında başka risalelerini de zikretmektedir: Risâle fi lesvâti l-hamse, Risâle fi l-îkâ ve Risâle fi l-medhal ilâ sınâ ati l-mûsîkî bunlardandır. Bkz. el-fihrist, Yûsuf el-helîs, İlmu s-savtiyyât el-mevcî ve s-sem î inde ulemâ i l-muslîmîne l-kudemâ, el- Mecelletu l- arabiyye li d-dirâsâti l-lugaviyye, c. III, sayı: 2, 1995, el-helîs, a.g.e., 102 vd. 54 el-fârâbî, Resâilu ihvâni s-safâ, Kum 1405, Mektebu l-i lâm, I,

10 126 Arap bilginler içinde fonetikle ilgili en geniş çalışmayı bir tabip ve aynı zamanda bir filozof olan İbn Sînâ (ö. 428/1036) yapmıştır. III-IV/IX-X. asırlarda Yunan tıbbına ait kitapların Arapça ya çevrilmesinden sonra bu kitapları okuyan İbn Sînâ, kendi kişisel birikimlerini de ekleyerek seslerin oluş nedenlerini ele aldığı Esbâbu hudûsi l-hurûf adlı eserini yazmıştır. Çağdaş bir dilbilimci gibi, söyleyiş sırasında seslerin oluşumu, çıkış yerleri, biçimleri, hece, vurgu, ton ve seslerin bitişerek sözcük öbekleri oluşturması konularını ele alır. Günümüzde bu konular fonetiğin alt bölümlerinden olan söyleyiş sesbilimi (articulatory phonetics) bünyesinde incelenmektedir. İbn Sîna, boğaz, gırtlak, dil ve ağzın kemik ve kas yapısını, dil ve kas hareketlerinin ses oluşumuna etkisini ortaya koyduğundan fizyolojik fonetik in Araplardaki ilk temsilcisi sayılır. Tabiattaki sesler ile dilin sesleri arasında bir bağlantı olduğunu söyleyen İbn Sînâ, Arapça sesler yanında Arapça olmayan p, v, g, j gibi sesleri de inceler. Esbâbu hudûsi l-hurûf, altı bölümden oluşmakta ve her bölümde fonetiğin alt bölümlerinden birine ait konular incelenmektedir. Bu bölümler şunlardır: Birinci bölümde seslerin oluş sebebini açıklar. Ona göre seslerin oluş sebebi, nefes verirken ses organının hareketleri nedeniyle havada basit veya şiddetli titreşimlerin oluşmasıdır 55. İkinci bölümde harflerin oluş sebeplerini ele alır. Ona göre nefes verirken dışarı bırakılan hava tutularak, baskı yapılarak veya yolu açılarak şekillendirilir. Nefes, konuşma organından çıktıktan sonra havada titreşimler oluşturur. Titreşimlerin sayısı, şiddeti ve titreşimler arası uzaklık (dalga boyu) harfleri oluşturur ve bu dalgalar kulağa ulaşarak seslere dönüşür 56. İbn Sînâ, sesleri tanımladıktan sonra sesleri tekil ve bitişik olmak üzere iki kısma ayırır. Üçüncü bölümde gırtlak ve dilin yapısını ele alır. Bilgilerinin orijinalliği bu bölümde kendini gösterir. Gırtlağı yaran İbn Sîna, gırtlağı oluşturan üç kıkırdağı (kalkan kıkırdak/âdem elması, halka ve ibriksi kıkırdak) tanıttıktan sonra, kaslar ve kemikler yardımıyla bu kıkırdakların hareketlerinin ses oluşumuna etkisini anlatır. Kıkırdakları hareket ettiren kasları, daraltıcı kaslar ve genişletici kaslar olarak isimlendirir. Daha sonra dilin yapısını ve dille bağlantılı sekiz kasın fonksiyonlarını anlatır İbn Sînâ, el-huseyn b. Abdullah, Esbâbu hudûsi l-hurûf, (thk. Muhammed Hassân et-tayyân-yahyâ Mîr Alem), Dımaşk 1403/1983, Mecma el-lugati l- arabiyye, İbn Sînâ, Esbâb hudûsi l-hurûf, İbn Sînâ, a.g.e.,

11 Araplarda Fonetik İlminin Doğuşu 127 Dördüncü bölüm, çalışmanın en önemli bölümüdür. Burada Arapça harflerin her birinin oluş sebebini, harf oluşumunda ses organının aldığı şekil, nefesin verilmesi veya tutulması esnasında kasların hareketi, nefes tutmanın mahiyeti, rutubetli veya kuru ortamlarda dışarı verilen nefesin sese etkisi gibi konuları ele alır 58. İbn Sînâ, ses-zaman ilişkisine de değinir. Ona göre sesler zamanla vardır; konuşma anı bittikten sonra ses de biter. Harflerin uzunluk ve kısalıklarını da bu süre belirler. Konuşma sürelerini dikkate alarak sessiz vâv ve yâ harfleri ile sesli vâv ve yâ harflerini birbirinden ayırır. Beşinci bölümde ise Arap harflerine benzediği halde Araplarda olmayan ve zâ. 59 ç, g, p, j, v gibi harfleri ele alır,(لا) harfi, lâmelif (ص) gibi okunan sad (ظ) Müellif, altıncı bölümde ise konuşma eylemi olmaksızın tabiattan bazı seslerin duyulabileceğini söyler ve dilin sesleri ile tabiatın seslerini birbirine benzetir. Örneğin hâ (خ) harfi, sert bir cisimle yumuşak bir cismin yüzeyinin kazınması esnasında çıkan sese benzer. Şîn (ش) harfi, kuru bir cismin ıslak havayı kuvvetle içine çekmesi esnasında oluşan sese benzer. Tâ (ط) harfi de avuç içleri birbirine temas etmeden ellerin birbirine vurulması ve arada kalan havanın çınlaması sonucu oluşan sese benzer 60. İbn Sînâ nın el-kânûn ve eş-şifâ gibi eserleri de dağınık halde fonetikle ilgili konular içermektedir 61. Ondan sonra gelen tabip ve filozoflar İbn Sînâ nın görüşlerini tamamen veya kısmen tekrarlamakla yetinmişlerdir. Felsefe, psikoloji ve tıp konularında birçok eser veren Abdullatîf el-bağdâdî (ö. 629/1231) nin fonetikle ilgili konulara tahsis ettiği Makâletân fi l-havâs, en-nefs ve s-savt ve l-kelâm ve el-lugât ve keyfiyyetu tevelludihâ 62 adlı eserleri bunlardan birkaç tanesidir. 58 İbn Sînâ, a.g.e., İbn Sînâ, a.g.e., Burada eski Arap lehçelerinde bu harflerden bazılarının bulunduğu göz önünde bulundurulmalıdır. Nitekim bazı kıraatlerde de bu harfler bulunmaktadır. Örneğin Hamza ve el-kisâ î kıraatine göre Kasas sûresi 23. ayeti ح ت ى ي ص د ر الر ع اع ş eklindedir. Verş kıraatine göre Bakara sûresi 3. ayet و ي ق یم ون الص لاة ş eklindedir. Bkz. Ebû Amr b. Saîd ed-dânî, et-teysîr fi l-kırââti s-seb, Beyrut 1985, Dâru l-kutubi l- arabî, 97 ve İbn Sînâ, a.g.e., Örneğin gırtlak ve dilin yapısı için bkz. İbn Sînâ, el-kânûn fi t-tıbb, (thk. Edvard el-kaşş), Beyrut 1987, Muessesetu İzzuddîn, I, 64-66; Ses, yapısı, konuşma araçları ve ses oluşum sebepleri için bkz. el-kânûn, III, ; Ses tonu, ses şiddeti ve nağme için bkz, İbn Sînâ, a.g.e., III, el-Helîs, a.g.e., 103

12 Kıraat ve Tecvid ilimleri Fonetikle ilgili en kapsamlı bilgi içeren kitaplar şüphesiz kıraat ve tecvid ilimlerine ait kitaplardır. Çünkü bu ilimler yazılış ve okunuş bakımından Kur an kelimelerini en ince ayrıntısına kadar incelerler. Hatta bazı araştırmacılara göre bu iki ilmin yaptığı araştırmalar nahiv ilmi kapsamında ele alınan fonetiği zenginleştirmiş ve müstakil bir ilim dalı haline gelmesine yardımcı olmuştur 63. Bergsträsser bu gerçeği şöyle ifade eder: Fonetik, başlangıçta nahiv ilminin bir bölümünü oluşturuyordu. Sonra tecvid ve kıraat alimleri bu ilimle ilgilendiler ve Kur an la ilgili bir çok konuyu eklediler. 64 Kıraat ve tecvid alimlerinin yaptıkları bu çalışmalar görevsel sesbilim (fonoloji) nin ilgilendiği konular arasındadır. Çok erken bir dönemde, Kur an ı düzgün bir şekilde oku 65 ayetinin bir gereği olarak Kur an ın en güzel bir şekilde okunması için çalışmalar yapıldı. Her bir sesin özellikleri, vurgu, ton, nağme ve ezgi gibi kavramlar üzerinde duruldu. Başlangıçta sözlü aktarıma dayalı bu çalışmalar, Kur an'ın Hz. Osman hattı üzere yazıya geçirilmesinden sonra yazılı eserlere dönüştü. Kur an'ın farklı okunuş şekillerine bağlı olarak kıraat imamları eserlerinde fonetik konularına yer verdiler. Mahreç ve sıfatları birbirine yakın ve benzer olan harflerin idgâmı veya ayrışması, hemze üzerine yapılan vurgu, hemzenin kolaylaştırılması, atılması ve başka harflere dönüşmesi, elif ve fethanın uzatılması vb. konular eserlerde ele alındı 66. Tarihçilere göre kıraatler hakkında yapılan ilk çalışma kıraat imamlarının sayısını 25 olarak tespit eden Ebû Ubeyd el-kâsım b. Sellâm (ö. 224/838) a aittir 67. Bize kadar ulaşan ilk kitap ise, İbn Mucâhid(ö.324/935) in kıraatlerin sayısını yedi olarak belirlediği Kitâb es-seb a sıdır. Ondan sonra da kıraatlerin sayısının farklılığına rağmen çalışmalar devam etmiştir 68. Tecvid ilmi konusunda ilk yazılan eser Kur an ın güzel okunmasına dair Mûsâ b. Ubeydillâh b. Hâkân (ö. 325/936) ın 51 beyitlik el-kasîdetu l-hâkâniyye fi t-tecvîd adlı eseridir Muhammed Munsıf el-kummâtî, el-esvât ve vezâ ifuhâ, (y.y.) 1986, Menşûrâtu câmi ati l-fâtih, Bergsträsser, et-tetavvuru n-nahvî, 11. Arıca bkz. Mehdî el-mahzûmî, el-halîl b. Ahmed el-ferâhîdî a mâluhû ve menhecuh, Beyrut 1986, Dâru r-râ idi l- arabî, s Kur an, Müzzemmil sûresi, Kemâl Bişr, İlmu l-lugati l-âmm, Mısır 1975, Dâru l-me ârif, Hacı Halîfe, Mustafa b. Abdullah, Keşfu z-zunûn an esâmi l-kutub ve l-funûn, II, 1317; İbnu l-cezerî, en-neşr fi l-kırâ âti l- aşr, (thk. Alî Muhammed ed-dabbâ ), Beyrut (t.y.), Dâru l-kütübi l- ilmiyye, I, Diğer çalışmalar için bkz. İbnu l-cezerî, en-neşr, 34-35; Hacı Halîfe, Keşf, II, İbn Hâkân, el-kasîdetu l-hâkâniyye, (thk. Alî Huseyn el-bevvâb), Mecelletu l-mevrid el- Irâkiyye, XIV, sayı: 1, Bağdad Onun bu çalışması daha sonra ed-dânî (ö. 400/1009) tarafından şerh edil-

13 Araplarda Fonetik İlminin Doğuşu 129 Ebu l-hasan Alî b. Ca fer es-sa îdî el-mukri (ö. 461/1068) e ait et-tenbîh ale l-lahni l-celiyy ve l-lahni l-hafiyy adlı eser de Arapça seslerin telaffuz özelliklerine dair bir bölüm içermektedir. el-mukri burada gizli konuşma bozukluklarına değinir ve özellikle Kur an okuyucusunun telaffuz bozukluklarından kurtulmak için dikkat etmesi gereken hususları sıralar 70. İbnu l-bennâ (ö.471/1078) nın Beyânu l- uyûb adlı eseri konuşma bozuklukları, seslerin yanlış telaffuz edilmesi ve tedavi yöntemlerinin yanı sıra Kur an ı güzel okumanın sırları, alışkanlık haline gelen hatalar, bazı harflerin ısrarla yanlış okunması ve konuşma hastalıkları gibi konuları da içerir 71. Tecvidle ilgili kitaplar içinde genel sesbilime ait en fazla bilgi içeren kitap şüphesiz Ebû Muhammed el-mekkî b. Ebî Tâlib el-kaysî (ö.437/1045) nin Kitâbu r- Ri âye li tecvîdi l-kırâ e ve tahkîki t-tilâve adlı eseridir. Müellifin de belirttiği gibi bu kitap, harflerin sıfatları, lakapları ve anlamları konusunda teferruatlı bilgi veren ilk kitaptır. Yazar, Arap harflerinin 44 lakabını açıkladıktan sonra bu lakaplardan her birinin, harfte bulunan bir anlama işaret ettiğini söyler 72. Fonetiğe dair az veya çok bilgi içeren bu üç gurup eser dışında, edebiyat kitapları ve sözlüklerde de fonetikle ilgili bilgilere rastlamak mümkündür. Örneğin Câhız, el-beyân ve t-tebyîn inde konuşma bozuklukları, hızlı konuşma, kekemelik, diş eksikliğinin konuşmaya etkisi, pelteklik gibi konulara yer vermiştir 73. Arap dilcilerinin ilk zamanlardan itibaren eserlerinde sesbilimle ilgili konulara geniş yer vermelerine rağmen hiç değinmedikleri ya da yeterince üzerinde durmadıkları konular da bulunmaktadır. Meselâ seslerin özellikleri, sınıflandırılması, benzeşme ve ayrışma gibi ses fenomenleri, i lâl, ibdâl, kalb, idgâm gibi konular ayrıntılı bir biçimde ele alınırken, vurgu ve nağme konuları gözden kaçırılmış ya da el- Halîl de olduğu gibi aruz veznine ve Arap şiirine ait konular olarak algılanmıştır. Kimi dilciler ise nağme konusunu ele almayı macera peşinden koşmaya benzetmiş ve konunun dilciler ve musikîciler tarafından ortaklaşa ele alınması gerektiği bahanesinin ardına sığınmışlardır 74. Her ne kadar el-kindî ve İbn Sînâ vurgu, ahenk (harmoni), ritim ve nağme kavramlarını açıklamaya çalışmışlarsa da bu çabalar, sesin fiziksel bazı özelliklerini açıklamaktan öteye geçememişlerdir. miştir. Ayrıca ed-dânî ninde harflerin mahreçleri, çeşitleri, sıfatları, sakin nûn ve tenvinin durumları gibi konuları ele aldığı et-tahdîd fi l-itkân ve t-tecvîd adlı bir eseri bulunmaktadır. 70 el-mukri, et-tenbîh ale l-lahni l-celiyy ve l-lahni l-hafiyy, (thk. Gânim Kaddûrî Hamd), Mecelletu lmecma el- Irâkî, XXXVI, cüz: 2, 1985, İbnu l-bennâ, Beyânu l- uyûb, (thk. Gânim Kaddûrî Hamd), Mecelletu l-ma hedi l-mahtûtâti l- arabiyye, XXXI, cüz: 1, 1987, el-kaysî, er-ri âye, (thk. Ahmed Hasan Ferhat), Dımaşk 1973, Dâru l-kütübi l- arabiyye, el-câhız, el-beyân ve t-tebyîn, I, 69 ve İbrâhîm Enîs, el-esvâtu l-lugaviyye, 186.

14 130 Nağme (gam) konusunu Batı tarzında ele alan ilk müellif Temmâm Hassân dır. O, Batı dillerinde bir çok türü olmasına rağmen Arapça da iki tür nağme olduğunu söyler: Alçalan ses (falling tone/inişli gam) ve yükselen ses (rising tone/çıkışlı gam) 75. Nağme, konuşma dilinde seslerin taşıdığı anlamların açıkça ortaya çıkmasına yardımcı bir unsurdur. Herhangi bir cümlenin sözcükleri ve sözcüklerin cümledeki dizilişi değiştirilmeden nağmesi değiştirilse, cümle farklı bir anlam ifade eder. Örneğin ن ع م (evet) kelimesi tek başına normal haliyle söylendiğinde her hangi bir sorunun cevabı olur. İnişli gamla söylendiğinde, konuşanın zihninde şüpheye yer vermeyecek şekilde olumlu bir anlam oluşturur. Çıkışlı gamla söylendiğinde ise konuşanın zihinde bir şüphe oluştuğunun göstergesidir. Fizyolojik fonetik araştırmalarında eksik kalan noktalardan biri de ses telleridir. Ses oluşumu ve tonlamada çok etkili olmasına rağmen İbn Sînâ nın Esbâbu hudûsi l-hurûf u da dahil hiçbir kitapta ses tellerinden bahsedilmez. Ses titreşiminde önemli rol oynayan gırtlak da eserlerde bağımsız bir organ olarak ele alınmaz. Araplarda XIX. asrın sonlarına kadar uzun bir duraklama devresine giren sesbilim çalışmaları, Batı da modern sesbilim araştırmalarının başlamasından sonra, Arap diliyle ilgilenen müsteşrikler tarafından yeniden diriltilmiştir. Eski ve yeni Arap lehçelerine ait Arabiya, Recherches sur l histoire de la langue et du style arabe adlı değerli araştırmasıyla Johann Fuck, Durûs fî ilmi esvâti l-lugati l- Arabiyye adlı eseriyle J. Contineau, et-tetavvuru n-nahvî li l-lugati l- Arabiyye adlı eseriyle G. Bergsträsser ve İlmu esvâti l-lugati l- Arabiyye adlı eseriyle W. H. T. Gairdner bu dirilişin öncüleri olmuşlardır. XX. asrın ikinci yarısından itibaren Avrupa daki fonetik araştırmalarını inceleyen ve bir kısmını Arapça ya çeviren Arap dilciler, fonetik alanında Avrupa da kaydedilen ilerlemeleri Arap diline uyarladılar. Bu meyanda yapılan çalışmaların bazıları şunlardır: İbrâhîm Enîs in el-esvâtu l-lugaviyye si, Temmâm Hassân ın Menâhicu lbahs fi l-luga sı, Mahmûd es-sa rân ın Fıkhu l-luga sı, Muhammed el-antâkî nin el- Vecîz fî fıkhi l-luga sı, Kemal Bişr in İlmu l-lugati l-âm adlı eseri ve Alî Abdulvâhid Vâfî nin İlmu l-luga ve Fıkhu l-luga adlı eserleri. Bazı çalışmalar ise Batı metinlerinin aynen çevirisinden ibarettir; Ahmed Muhtâr Umer in Dirâsetu s-savti l-lugavî si gibi. Sonuç Genel Sesbilim araştırmaları Araplarda el-halil ile güzel bir başlangıç yaptı, Sîbeveyh tarafından geliştirildi ve İbn Cinnî tarafından sistemleştirilerek bir ilim dalı haline getirildi. Ancak daha sonra gelenler onların sözlerini benzer ifadelerle tekrarlamaktan öteye geçemediler. Yazılan eserlerin çokluğuna rağmen fonetiğe katkıları 75 Ahmed Muhtâr, el-bahsu l-lugavî,

15 Araplarda Fonetik İlminin Doğuşu 131 çok sınırlı oldu. Arap alimlerinin fonetik çalışmalarını, sesbilimin alt bölümlerini de göz önünde bulundurarak kesin çizgilerle birbirinden ayırmak ve sınıflandırmak mümkün değildir. Çünkü bütün eserlerde sesle ilgili bilgiler sınıflandırmaya tabi tutulmadan sarf ve nahiv ilimleri içinde değerlendirildi. el-halîl ve Sîbeveyh genel sesbilim in, el-kindî, fonoloji nin, İbn Sînâ, fizyolojik, akustik ve deneysel fonetiğin, İbn Cinnî söyleyiş ve dinleyiş fonetiğinin kurucusu ve önde gelen temsilcileridir.