Katı Atık Depo Alanları Çevresel Zararlarının Önlenmesine Yönelik Yasal Mevzuat ve Ağaçlandırma Politikaları

Transkript

1 201 Katı Atık Depo Alanları Çevresel Zararlarının Önlenmesine Yönelik Yasal Mevzuat Ağaçlandırma Politikaları Ufuk COŞGUN Batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, PK. 264, Antalya ÖZET: Ülkemizde katı atıkların toplanması, taşınması geri kazanılması ile çevre insan sağlığına olumsuz etki yapmadan nihai bertarafına ilişkin yükümlülük, yetki sorumluluklar 5393 sayılı Belediye Yasasının maddeleri ile Belediyelere 5216 sayılı Büyükşehir yasasının 7. Maddesi ile Büyükşehir Belediyelerine rilmiştir. Çalışmada, atık depo alanlarının seçimi, uygulamanın başlatılmasıyla birlikte üzerinde durulması gereken çevreye zararları konularının nasıl aşıldığı /ya aşılamadığı Antalya ili örneğinde tartışılmaktadır. Özellikle katı atık depo alanlarının büyük bir çoğunluğunun orman alanları içerisinde olması doğal yapı üzerinde önemli negatif etkiler doğurmaktadır. Bu anlamda depo alanları etrafında ciddi bir bitkisel bariyer/zon uygulanması gereği ortaya çıkmaktadır. Ancak ilgili yasal mevzuatta bu yönde bir yaklaşım görülememektedir. Bu alanlarda hava, su toprağa yönelik olası negatif etkilerin önlenmesi konusunda politikaların yetersiz olduğu /ya uygulamaya yeterince geçirilemediği görülmektedir. Depo alanlarının etrafında yaşanan olumsuz etkileri bertaraf edebilecek daha ekonomik uygulamaların gerçekleştirilmesi mümkündür. Remedisyon olarak tanımlanan iyileştirme çalışmaları depo alanlarında gerçekleştirilmektedir. Fitoremedisyon olarak tanımlanan yaklaşımlardan bu yönde yararlanabilmek olanaklı bulunmaktadır. Sadece depo alanlarının etrafının hâkim rüzgâra dik yönde 5-10 sıra rüzgâr perdesi niteliğindeki ağaçlarla ağaçlandırılması bile yakın yerleşim alanlarının kötü kokulardan korunmasını sağlayabilecektir. Bu çalışmanın amacı, atık alanları etrafında uygulanabilecek değişik fitoremedisyon yöntemleriyle çevresel olumsuzların ekonomik bir şekilde aşılabileceğini göstererek; ilgili yasal süreçte bu yönde düzenlemelerin yer almasını sağlayacak tartışmayı başlatmaktır. Anahtar Sözcükler: katı atık depo alanı, fitoremedisyon, ağaçlandırma politikaları Legislation on Prention of Environmental Damage from Solid Waste Storage Areas and Reforestation Policies ABSTRACT: In this study, the process of construction of waste landfill sites is evaluated. It is discussed at Antalya case that the selection of sites and the negati effects on environment that needs to be emphasised and whether those effects could be orcome or not, when the implementation starts. As majority of waste storage sites are inside forests, it leads the major negati effects on the nature. The authority and responsibility regarding solid waste landfill, recory, transport and disposal without giving harmful effect on environment and human health is the duty of municipalities in accordance with the item 14 and 15 of law no:5393 and metropolitan municipalities in accordance with the item 7 of Law no:5216. Air pollution and negati impacts on potable and utility water due to penetration to the ground water emerge in the settlements next to landfill sites. Penetrating waste or leftors from landfill sites gi harmful effect to the soil, hence to forest ecosystem in which landfill sites take place. Rehabilitation works known as Remediation are carried out in landfill sites. It is possible to implement economically sound applications around the landfill sites to remo the adrse effects. Approaches described as Fitoremediation are the applications of Remediation Works. En coring the surrounding of landfill sites with the windbreak consisting of planted trees within 5-10 rows against the prevailing wind will prent offensi odor for settlements within the approximity of landfill sites. This study aims to set discussion on concerning legislati process in order to include concerning arrangements and indicate that environmental adrse effects can be orcome by implementing fitoremediation works. Keywords: fitoremedisyon, effects of solid waste landfill on forests GİRİŞ Çevrenin sağlıklı bir şekilde tutulması kullanılması aynasal yasal görevlerdendir. Çevre ile ilgili önemli sorunkaynaklarındanbirisini deatıklar oluşturmaktadır. Atıkların toplanması, taşınması depolanması iş işlemleri ise yasalarla belediyelerin görevleri arasındadır. Sor. Yazar: Coşgun, U., ufukcosgun@gmail.com Ülkemizde katı atıkların toplanması, taşınması geri kazanılması ile çevre insan sağlığına olumsuz etki yapmadan nihai bertarafına ilişkin yükümlülük, yetki sorumluluklar 5393 sayılı Belediye Yasasının maddeleri ile Belediyelere 5216 sayılı Büyükşehir yasasının 7. Maddesi ile Büyükşehir Belediyelerine rilmiştir sayılı Çevre Yasası nın 11. maddesinde Atıkların üretiminin zararlarının önlenmesi ya azaltılması ile atıkların geri kazanılması geri kazanılabilen atıkların

2 202 kaynağında ayrı toplanması esastır. Atık Yönetim Planlarının hazırlanmasına ilişkin esaslar, Bakanlıkça çıkarılacak yönetmelikle düzenlenir. hükmü yer almaktadır. Atıkların oluşumundan bertarafına kadar çevre insan sağlığına zarar rmeden yönetimlerinin sağlanmasına yönelik esasların belirlenmesi amacıyla Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmeliğin 8. maddesi gereğince Bakanlık, ulusal atık planı/planlarını hazırlamak/hazırlatmakla yetkili görevlidir. Kamu görevi olan bu sürecin sonunda atık depo alanları olarak da çoğunlukla orman alanları kullanılmaktadır. Yasal süreçler irdelendiğinde atıkların toplanması, depolanması, taşınması bertaraf edilmesi ile ilgili detaylı yasa yönergeler olduğu görülmektedir. Orman alanlarının bu amaçlar için kullanımı ise 6831 sayılı yasanın 17. maddesi ile düzenlenmektedir. tüm yasal süreçler irdelendiğinde atık alan ortamlarının çevreye olumsuz etkilerine yönelik sınırlandırmaların bulunmadığı görülmektedir. Bu alanların sınırlarından hemen sonra doğal alanlar gelmektedir. Arada bir tampon bölge uygulaması görülmemektedir. bu alanların düzenli olarak kontrolü ile görevli kamu kurumu yetkilileri ile yapılan görüşmelerde de atık alanlarla doğal alanlar arasında herhangi bir koruma kuşağının olmadığı bu yönde bir yasal yaptırımın da bulunmadığı ortaya çıkmıştır. diğer yandan özel mülkiyete konu bazı orman içi açıklıkların da çeşitli amaçlarla kullanımı çerçesinde bu alanların katı atık alanları olarak kullanılabildiği örnekler de görülmektedir (Coşgun ark. 2007). Özel mülkiyete konu orman içi açıklık alanların kullanımlarına yönelik de herhangi bir yasal kısıtlamaya rastlanılmamıştır. Bu alanlar tarım, yerleşim vb amaçlı kullanımların yanı sıra katı atık alanları olarak da kullanılabilmektedir. Yukarıda da belirtildiği gibi katı atık alanlarının kullanımına yönelik yasal statüler oluşturulmuş olmasına karşın bu alanların yakın çevrelerine yönelik etiklerin değerlendirilmesi söz konusu olduğunda ciddi belirsizlikler yasal boşluklar olduğu görülmektedir. bu tür kullanımlar için alanların etrafında kullanım yoğunluğuna bağlı olarak belirli bir alanın koruma /ya korunma zonu niteliğinde değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu zon içerisinde de fitoremedisyon teknoloji yer almak zorundadır. MATERYAL METHOD Çalışmada materyal olarak atıklarla ilgili yasalar, yönetmelikler, tamimler ile genelgeler kullanılmıştır. Ulusal uluslar arasıremidasyon fitoremidasyon konularında yapılan çalışmalar Antalya ilinde üç farklı nitelikte örnek katı atık alanı incelemeleri de diğer materyalleri oluşturmaktadır. İncelenen örnek katı atık alanları merkezde; Antalya ili Katı Atık Düzenli Depolama Alanı, kentin doğusundaki Manavgat ilçesi MATAP (Manavgat Çevre Turizm Altyapı Tesisleri Yapma İşletme Birliği) Koruma Katı Atık Ayrıştırma Düzenli Depolama Tesisi (MATAP Solid Waste Processing Facility and Landfill) ile batısındaki Kumluca İlçesi Düzenli Depolama Tesisi, Sera Atığı Depolama Alanıdır. Çalışmada kaynak taraması, konu uzmanları ile yüz yüze görüşme örnek alanlarda yerinde inceleme gözlem yöntemleri kullanılmıştır. Katı Atık Yönetim Mevzuatı Ülkemizde ormanlara yönelik çevresel her türlü etkinlikler yakın bir zamana kadar Çevre Orman Bakanlığı tarafından düzenlenmekte, denetlenmekte geliştirilmekteydi. Yeni örgütlenme yapısıyla konu, iki bakanlık kapsamında yürütülmektedir. Ancak, atık alanlar bu alanlara yönelik düzenlemelere ilişkin yasal mevzuatta bir değişiklik olmamıştır. Yasal mevzuat geçerliliğini sürdürmektedir. Katı atıklar bu amaçlarla orman alanlarının kullanımına yönelik yasal süreç irdelendiğinde; Katı atık sistemi, (Anonim 2011a) Katı atık mevzuatı, (Anonim 2011a) Çevre Orman Bakanlığı kuruluş amacı ile görevleri, (Anonim 2011b) Katı atık depolama bertaraf alanı olarak orman alanlarının kullanılmasına izin ren 6831 sayılı yasanın 17. Maddesine yönelik yaklaşımlar, (Anonim 2011c) Çevresel Etki Değerlendirme Yönetmeliği, (Anonim 2011d) karşımıza çıkmaktadır. Katı Atık Yönetimi Sistemi Katı atık yönetim sisteminde aşağıda belirtilen atık türlerinin hali hazırda nasıl toplandığı taşındığı bertaraf edildiği hakkında özet bilgi rilmeli; aktarma istasyonları, düzenli depolama, kompost, mekanikbiyolojik ayrıştırma, düzensiz depolama sahaları, tıbbi atık yönetimi ilgili tesisleri, katı atıktan maddesel geri kazanım tesisleri, hafriyat inşaat yıkıntı artıkları değerlendirme bertaraf sahaları vb. hakkında detaylı bilgi rilmesi gereklidir. Ambalaj Atıklarının Toplama Geri Atık Pillerin Akümülatörlerin Pil Toplama Geri Kazanımı Bertarafı,(Anonim 2011a) Evlerden Kaynaklanan Tehlikeli Atıkların Toplanması Bertarafı, (Anonim 2011a) Tıbbi Atık Toplama Bertarafı, (Anonim 2011a) Park-Bahçe Atıklarının Toplanması Geri Organik Atıkların Toplanması Geri Bitkisel Atık Yağların Toplanması Geri Hafriyat İnşaat Atıkları Toplanması Geri Kazanım Bertarafı, (Anonim 2011a) Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin Toplanması Geri

3 203 Atık Yağların Toplanması Geri Kazanımı Bertarafı, (Anonim 2011a) Evsel Katı Atıkların Toplanması Geri PCB PCT'li Atıkların Toplanması Bertarafı, (Anonim 2011a) Katı Atık Yönetim Mevzuatı Endüstriden çıkan katı atıklar dışında, konut işyerlerinden oluşan katı atıklar ile sağlık merkezlerinden kaynaklanan tıbbi atıkların toplama, taşıma bertaraf edilmesi İşlemleri Belediyelerin görevidir. Büyükşehir Belediyeleri olan illerde atıkların toplanması, geçici depolanması bertaraf tesislerine taşınması işlemleri İlçe Belediyelerinin görevleri arasındadır. Düzenli depolama sahalarının inşası, işletilmesi ayrıca yakma, gazlaştırma, kompost, mekanik biyolojik ayrıştırma gibi diğer bertaraf geri kazanım tesislerinin inşası işletmesi de Büyükşehir Belediyelerinin görevleri arasındadır. Türkiye'de atıkların toplanması taşınması ayrıştırılması bertarafı aşağıdaki mevzuata göre yürütülmelidir sayılı Çevre Kanunu (Anonim 2011e), 4856 sayılı Çevre Orman Bakanlığı Teşkilat Görevleri Hakkında Kanun (Anonim 2011e), 5216 sayılı Büyükşehir Belediye Kanunu (Anonim 2011e), 5393 sayılı Belediye Kanunu (Anonim 2011e), 2464 sayılı Belediye Gelirleri Kanunu,(Anonim 2011e), Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği (Anonim 2011e), Gemilerden Atık Alınması Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Atık Pillerin Kontrolü Yönetmeliği (Anonim 2011d), AtıkYağların Kontrolü Yönetmeliği (Anonim 2011d), Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin Kontrolü Yönetmeliği Bitkisel Atık Yağlarının Kontrolü Yönetmeliği Toprak Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Hafriyat Toprağı, İnşaat Yıkıntı Atıkları Yönetmeliği PoliklorluBifenil Ve PoliklorluTerfenillerin Kontrolü Hakkında Yönetmelik AtıkYönetimi Genel Esaslarına İlişkin Çevre Kanununca Alınması Gereken İzin Lisanslar Hakkında Yönetmelik 4856 sayılı Çevre Orman Bakanlığı Teşkilât Görevleri Hakkında Kanunda (Anonim 2011e) amaçlar; Bu Kanunun amacı, çevrenin korunması iyileştirilmesi, kırsal kentsel alanda arazinin doğal kaynakların en uygun rimli şekilde kullanılması korunması, ülkenin doğal bitki hayvan varlığı ile doğal zenginliklerinin korunması, geliştirilmesi her türlü çevre kirliliğinin önlenmesi ile ormanların korunması, geliştirilmesi orman alanlarının genişletilmesi. şeklinde belirtilmektedir. Aynı yasanın ikinci maddesi Çevre Orman Bakanlığının görevlerini rmektedir. İkinci maddenin; a, b, c, d, e, f, g, j, k, m, ş alt maddeleri çevresel nitelikli, atıkları orman alanlarının korunması konularını içermektedir. Bu maddeler atıklar, çevresel kaygılar ormanların korunması bakımından birbirlerini tamamlamaktadır. Görüldüğü gibi Çevre Orman Bakanlığının kuruluş amacı görevleri çok geniş bir alanı kapsamaktadır. Çevre Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü nün 2010/9 nolu Genelgesinin (Anonim 2011f) Entegre Atık Yönetim Planı na yönelik olduğu görülmektedir. Bu genelgede; Ülkemizde katı atıkların toplanması, taşınması geri kazanılması ile çevre insan sağlığına olumsuz etki yapmadan nihai bertarafına ilişkin yükümlülük, yetki sorumluluklar 5393 sayılı yasa ile Belediyelere 5216 sayılı yasa ile Büyükşehir Belediyelerine rilmiştir. Bu nedenle, katı atıkların toplanması, taşınması geri kazanılması genellikle kamu adına yürütülmektedir. Atık yönetim sistemi, atık yönetim mevzuatı, atık alanlarına yönelik kullanım izinleri, atıkların toplanması, taşınması, depolanması bertarafı aşamalarında çevrenin orman alanlarının korunmasını amaçlamaktadır. Ülkemizde kamu tarafından kullanılan katı atık depolama bertaraf tesislerinin %90 oranında orman alanlarında yer almakta olduğu görülmektedir sayılı orman yasasının 17. maddesi gereği gerekli düzenlemeler yapıldığı takdirde katı atıklar için kamu yararı adına orman alanlarının ücretsiz olarak kullanımına izin rilmektedir. Katı atıklar için kullanılan tüm orman alanlarında atık alanları ile orman alanları arasına çekilen dikenli tel çit uygulaması dışında bir tampon zon oluşturulmadığı da görülmektedir. Böyle bir zon uygulamasına atık alanındaki yaban hayatının, havanın, suyun toprağın olumsuz etkilenmemesi için mutlak gereklilik bulunmaktadır. Fitoremedisyon Toprak su kirliliği ülkemizde dünyada yaygın olan problemlerdendir. Toprak su kirliliğinin giderilmesi için pek çok yöntem mevcuttur.

4 204 Ancak, bu yöntemler ileri teknoloji, yüksek maliyet, çok zaman çaba gerektirmektedir. Bu yönde, istenen çevre teknolojisinin geliştirilmesi için yeni yaklaşımlardan birisi fitoremidasyondur. Fitoremidasyon, yeşil bitkiler kullanılarak kirleticilerin çevreden uzaklaştırılması ya daha az zararlı hale getirilmesi olarak tanımlanmaktadır bu teknoloji bitkilerin ağır metalleri biriktirme kabiliyetlerini ya onları daha günli bileşiklere dönüştürülmesini esas almaktadır (Memon, et.,el, 2001). Fitoremidasyon, metallerin, hidrokarbonların, pestisitlerin klorlu solntlerindegretasyonu (ayrıştırma), asimilasyonu (özümseme), metabolize olması (değişim), ya detoksifikasyonu (arındırma) için bitkilerin kullanıldığı yeni bir teknoloji olarak adlandırılmaktadır (Susarla ark. 2002). Fitoremidasyon, kirlenmiş toprakların sedimentlerin in-situ (yerinde) iyileştirme çalışmaları için jetasyon kullanılması olarak da tanımlanmaktadır (Schnoor ark. 1995). Pulfordand Watson, 2002 çalışmalarında; ağır metallerle kirlenmiş alanların fitoremidasyonu için potansiyel ağaç kullanımı konuları ile ağaçların metallere karşı olan toleransı, kirlenmiş alanlarda yetiştirilen ağaçlar tarafından metallerin alımı, ağaç içerisinde metallerin bölümlere ayrılması, kullanılan ağaçların fitoremidasyonu konularını irdelemişlerdir. Çalışmada; Fitoremidasyonun 6 alt bölümü tanımlanmaktadır (Pulford ark. 2002). 1-Fitoekstraksiyon; ağır metaller organik bileşikler gibi kirletici maddelerin çevreden uzaklaştırılması için bitkinin hasat edilebilen kısımlarında bu kirletici maddeleri biriktiren akümülatör özellikteki bitkilerin kullanılmasıdır. 2-Fitodegredasyon; organik kirleticilerin ayrıştırılması için bazı mikroorganizma bitkilerin kullanılmasıdır. 3-Fitostabilizasyon; kirleticilerin başka bir ortama taşınması, erozyonun önlenmesi kirlenmiş toprakların mekanik olarak stabilize edilmesi için kirleticileri tolere eden bitkilerin kullanılmasını içeren işlemlerdir. 4-Fitovolatilizasyon; uçucu nitelikteki kirleticilerin ortamdan uzaklaştırılması için bitkilerin kullanılmasıdır. 5-Fitoimmobilizasyon; bitkilerin kök bölgesindeki ilgili kimyasal proseslerle çözünmüş kirleticilerin taşınması, dolaşımı uzaklaştırılması için uygulanan bir işlemdir. 6-Fitofiltraston; yoğun olarak ağır metal içeren kirleticileri kapsayan sucul atık ortamlardan sudan ağır metallerin absorbe adsorbe edilmesi için bitki köklerinin kullanılmasıdır. Doğal temizleme iyileştirme teknolojilerinde amaç bir başka ortamı kirletecek ikincil atık kirleticiler oluşturmadan etkili olmaktadır (UN 2000, Ghosh Singh 2005). Doğal bir teknoloji olan fitoremidasyon bu noktada önem taşımaktadır. Fitoremidasyon teknolojisi bir çok üstünlükleri de sunmaktadır. Hem suda hem de topraktaki ağır metallerin giderilmesinde kullanılabilmektedir. Düşük maliyetlidir. Metallerce zengin bitki atıklarının geri dönüşümüne izin rebilmektedir. Topraktaki ağır metallerin yanı sıra petrol atıkları radionüklitler gibi toksik maddelerin ekstraktesi sağlanabilmektedir. Çevreye rilen rahatsızlığı asgari düzeyde tutabilmektedir. Kirlilik giderilirken ikincil atıkların oluşmaması ya bertarafı sağlanabilmektedir. Bitkilerin ağır metal biriktirme /ya onları daha az zararlı ya daha günli dönüştürme kabiliyetlerini sunmalarını sağlamaktadır. Uygulama düşük teknoloji temel ormancılık ziraat teknikleri gerektirmektedir. Toprağın temizlenmesi yanı sıra toprağı, fiziksel, kimyasal, biyolojik özelliklerinin iyileştirilmesine olanak sağlamaktadır. Teknolojinin uygulanmasında halkın katılımı sağlanmakta halk tarafından yüksek oranda kabul görmektedir. Fitoremidasyonla ilgili çalışmalar Türkiye de yeni olmasına karşın, Amerika bazı Avrupa ülkelerinde bir süredir devam etmektedir. Amerika da 1982 den beri fitoremidasyon teknolojisi ticari hale dönüştürülmüştür(pulford ark. 2002). Avrupa Birliği ülkelerinde endüstriyel alanların remidasyonu (iyileştirilmesi) için döneminde yasal fonlar kapsamında 2,250 milyar euro luk bütçe ayrıldığı görülmektedir (EEA 2007). BULGU TARTIŞMA Katı atkılarla ilgili yasal süreçlerin incelenmesi sonucunda; katı atıkların toplanması, taşınması depolanmasıyla bertarafına yönelik olarak oldukça geniş bir yasa, yönetmelik genelge olduğu görülmektedir. Ülkemizde yasal statü gereği atıklarla ilgili iş işlemler (toplanması, depolanması bertarafı) belediyelerin görevleri arasında yer almaktadır. Bu durumuyla da genellikle atıklarla ilgili iş işlemler kamu sektörünce yürütülmektedir. Atık depolama alanları ise yine yasal süreçler sonucunda belirlenmektedir. Genellikle kamu sektörü tarafından gerçekleştirilen atık iş işlemleri yine bir kamu alanı olan orman alanlarına konuşlanmaktadır. Kamu sektörü tarafından kamu alanlarında yer alan atık alanlarının projelendirilmeleri projelerin uygulanmaları aşamalarına yönelik yasal süreç yürütülmektedir. Buna karşın, orman alanları üzerinde yer alan atık alanları ile orman alanları arasında yer alması gereken bir zon uygulaması bulunmamaktadır. Yasal süreçlerde bu yönde bir yaklaşım bulunmamaktadır. Böyle bir zon uygulamamasının olmaması orman alanları üzerinde yer alan atık alanlarının,

5 205 a- atık alanın yer aldığı bölgenin yaban hayatına, b- atık alanın yer aldığı bölgenin havası, suyu toprağına olumsuz etkilerde bulunmasına neden olmaktadır. Toprakların ağır metallerle kirlenmesinin önlenmesi amacıyla günümüzde birçok kontrol yaklaşımı kullanılmaktadır. Bu yaklaşımlardan en yaygın olarak kullanılanları Kirleticiye müdahalede bulunmayarak, kirlenmiş alanın kullanımını yasaklamak, Kirleticiyi bölge içerisinde immobilize etmek bölgeyi kontrol altına almak, Kirlenmiş toprağı nihai bertaraf sahasına taşıyarak depolamak, Toprağı yerinde (in-situ) ya bölge dışında(ex-situ) arıtmak şeklindedir. Kirlenmiş toprakların arıtımı amacıyla kullanılan fiziksel, kimyasal, termal biyolojik prosesleri içeren birçok metot bulunmaktadır. Bu metotlar; İzolasyon immobilizasyon teknolojileri Mekanik ayırma teknolojileri Pirometalurjik teknolojiler Elektrokinetik teknolojiler Biyokimyasal teknolojiler Toprağı su / sıvı ile yerinde(in-situ) temizleme teknolojileri Toprak yıkama (kimyasal sızma) teknolojileri Fitoremediasyon teknolojileri olarak sıralanabilmektedir (Vanlı Yazgan 2011). Bitkiler tarafından topraklardan alınma potansiyeline sahip kirleticiler, metaller (Ag, Cd, Co, Cr, Cu, Hg, Mn, Mo, Ni, Pb, Zn), metalloidler (As,Se), radionükleidler (90Sr, 137Cs, 239Pu, 238U, 234U), ametaller (B) diğer organik bileşikler (TPH, PAHs,Pestisitler, PCBs) olmak üzere birçok maddeyi kapsamaktadır. Ancak bitkilerce bir kirleticinin topraktan alınabilmesi için, öncelikle toprak şartlarının bitkinin isteklerine uygun olması gerekmektedir. Toprak ph sı bu konuda en önemli parametrelerden biri olarak öne çıkmaktadır. Diğer taraftan topraktan ağır metal alma performansı yüksek olan bitkilerin, genel olarak özel coğrafik alanlarda yetiştikleri buna bağlı olarak özel gelişme şartları gerektirdikleri belirlenmiştir. Ancak çok yaygın alanlarda gelişebilen fitoremediasyon amacıyla başarılı bir şekilde kullanılan bitkilere de rastlanılmaktadır (Introduction to Phytoremediation 2000). Antalya ili genel olarak kireç taşı ana kayanın hakim olduğu kalkerli, karstik bir yapıya sahiptir. Kalkerli, karstik yapı ise sünger gibi bir içerikte olduğu için son derece geçirimli bir tabakadır. Her türlü sızıntılar alt tabakalara, yer altı sularına ulaşabilme olanağına sahiptir. Aynı zamanda Antalya nın yağış rejimi çok dikkat çekicidir. İklim rejiminde ani, kısa süreli yağış miktarı yüksek yağışlar yer almaktadır. Bu nedenle de sık sık taşkınlar görülmektedir. Örneğin 9-10 Ekim 2011 tarihindeki 24 saatlik bir süreçteki yağışta metre kareye 300 kg gibi çok yüksek değerde yağış gerçekleşmiştir. Bu iki unsurun orman üzerinde kurulmuş olan atık alanlarına etkileri ise gerçekten çok olumsuz gelişmeler doğurabilmektedir. Ormanlar üzerine kurulmuş olan atık alanları (Şekil: 1, 2, 3) öncelikle bölgedeki yaban hayatını olumsuz etkilemektedir. Atıklardan yararlanma üzere bölgeye gelen kuş türleri yörenin doğal kuş türlerinin buralardan uzaklaşmasına neden olmaktadır. Bölgede öncelikle kuş habitatı olumsuz etkilenmektedir. Hızlı yoğun yağışlar nedeniyle oluşan taşkınlar atık alanlarında biriken malzemenin hızla bölgeye yayılmasına neden olmaktadır. Böylece atık alanı çevresindeki toprak su kaynakları kirlenmelerle karşı karşıya kalmaktadır. Genellikle yerleşim alanlarından çok uzakta yer almayan atık alanlarındaki çökelmelerden kaynaklanan kokular rüzgâr yoluyla yerleşim alanlarındaki insanları da olumsuz etkilemektedir. Hâkim rüzgâr yönüne hızına göre atık alanının yaklaşık olarak 15 km çapındaki bir alan hava kirliği nedeniyle etkilenebilmektedir. Orman alanı üzerinde yer alan atık alanlarının bu olumsuz etkilerinin minimize edilebilmesi için mutlaka etrafında bir tampon alan uygulamasının yer alması gerekmektedir. Bu zon içerisinde de remediasyon tekniğinin yer alması gerekmektedir (Şekil 1, 2, 3). Fitoremidasyon yoluyla oluşturulabilecek zon uygulaması atık alan etrafında yaklaşık 100 m lik bir alan içerisinde gerçekleştirilmelidir (Şekil: 4). Oluşturulacak 100 m genişliğindeki tampon zon öncelikle yaban hayatının olumsuz etkilenmesini azaltama amacına yönelik olmalıdır. Fitoremediasyon teknolojisi ile yaşama geçirilecek zon uygulaması ani, hızla gerçekleşen aşırı yağışlarla ortaya çıkabilecek taşkınlarla atık sızıntılarının toprağa suya geçmelerini azaltarak ciddi bir filtrasyon görevi yaparak toprak su kaynaklarının kirlenmesini önlemeye de hizmet ekmek zorundadır. Bu nedenle oluşturulacak koruma alanı içerisinde otlandırma, çalı ağaç biçimlendirmesinden oluşan bir yapı kurulması gerekmektedir. Yörenin ekolojik yapısına uygun çayır-mera jetasyonu ile kurulacak ilk metrelik alan taşkınlarla oluşan akıntının hızın azaltmaya yönelik olmalıdır. Bunu yine metrelik bir çalı formasyonundan oluşan zon izlemelidir. Her iki zon içerisinde 5-10 metrelik bir alanın geçiş için iç içeliğinin sağlanmasına da ayrıca dikkat edilmelidir. Daha sonra bu yapıyı ağaç tabakasından oluşan bir biçimlenme izlemelidir. burada seçilecek türler fitoremediasyon tekniği ile yöre ekolojik koşulları kısıtlarına uygun olan türlerden oluşturulmalıdır. Çalı katıdan ağaç katına geçişte de yine 5-10 metrelik bir ortak yapının sağlanmasına özen gösterilmesi gerekmektedir (Şekil: 4). Atık alanları etrafında hâkim rüzgâr yönüne dik olacak şekilde gerçekleştirilecek rüzgâr perdesi uygulamaları ise yerleşim alanlarının hava kirliğinden etkilenmesini azaltmayı hedef almalıdır.

6 206 Antalya ilindeki Manavgat katı atık alanındaki yetkililerle yapılan görüşmelerde bu alanların bağlı olduğu ana /ya yan dereler üzerinde gerek periyodik gerekse ani yağışlar sonra bir ölçümün yapılmadığı görülmüştür. Oysa örneğin 9-10 Ekim 2011 tarihlerindeki Antalya ilinde gerçekleşen yağışta 24 saatlik süreçte metre kareye 300 kg yağış düşmüştür. Ciddi bir sel felaketi yaşanmıştır. Böyle büyük yağışların hemen sonrasında katı atık alanlarında akıntılar olup olmadığının kontrolü, bu alanlarla bağlantısı olan ana yan dere /ya dereciklerdeki suyun niteliğinde herhangi bir değişim olup olmadığının da kontrolünün yapılması gerekmektedir. Şekil 1. MATAP Koruma katı atık ayrıştırma düzenli depolama tesisi Şekil 2. Antalya ili katı atık düzenli depolama alanı. Şekil 3. Kumluca İlçesi düzenli depolama tesisi, sera atığı depolama alanı Şekil 4. Atık alan orman arasındaki tampon zon uygulaması SONUÇ ÖNERİLER Ülkemizde atık toplama, depolama bertaraf iş işlemleri yasa gereği kamu sektörünce gerçekleştirilmektedir. Bu işlemler için ağırlıklı olarak kamu alanı konumundaki orman alanları kullanılmaktadır. Atıkların, toplanması, depolanması bertaraf işlerine yönelik yasal mevzuatta önemli bir eksiklik olarak; atık alanları ile orman alanları arasında bir tampon bölgenin bulundurulmamasıdır. Özellikle Antalya gibi karstik geçirgen bir ana kaya türüne sahip, yağış rejimi bakımından ani, kısa süreli yoğun yağışlar atık alanlarındaki bulunan malzemenin toprağa su kaynaklarına karışmasına neden olabilmektedir. Orman alanları üzerinde yer alan atık alanları ile orman alanları arasında oluşturulacak tampon bölgede uygulanacak fitoremediasyon çalışmaları bu alanlarda yaşanacak yaban hayatı, toprak su kaynakları ile hava kirliliğini azaltacaktır. Fitoremidasyon uygulamasına yönelik olarak kullanılabilecek türler açısından da ülkemiz son derece zengin bir bitki tür çeşitliliğine sahiptir. Atık alanlar etrafında oluşturulacak tampon bölgelerde uygulanacak zon çalışmaları mutlaka yasal statüye kavuşturulmalıdır. Bu alanlarda fitoremidasyon uygulamalarında kullanılacak ülkemize özgü türlerin tespitine yönelik araştırma çalışmalarına hızla başlanması gerekmektedir. Bu

7 207 alanlarda yapılacak çalışmalara yönelik çeşitli yaklaşımlar bulunmaktadır. Atık alanlardaki fermentasyon, gaz çıkışı drenaj vb. gibi işlemlerinin kontrolünden sonra bu, alanların çayırlaştırılması gerektiği vurgulanmaktadır. çayırlaştırmada ise, Agrosist, Cynodon, Trifolium, Lolium, Dactylis, Poa, Medicago Vicia gibi türlerle karışık bir yapının kurulması gerektiği belirtilmektedir (Dirik, 2005). Çayırlandırmanın alandan sağlam bir yapıhaline gelmesinden sonra yaklaşık olarak 4-5 yıl sonra çayırlandırılmış alanda Alnus, Populus, Salix, Robinia, Betula, Ailantus gibi öncü türlerle bir ön orman kurulmaktadır. bu alanda yaklaşık 20 yıllık bir sürenin geçmesinden sonra ön orman kaldırılarak çeşitli türlerle istenen amaca uygun kalıcı bitkilendirmeler yapılabilecektir (Dirik, 2005). Aslında bu işlemler için uygulanacak tampon zon alanlarının 100 m den daha düşük miktarda olmamalıdır. Bu alanların ilk metresi çayır mera bitkileri ile bitkilendirilmeli, bunu çalı tipleri, kısa boylu ağaç ağaççıkların izlediği yapı oluşturmalıdır. Özellikle rüzgâr perdesi uygulaması amaçlı alan olarak son metrelik alan sık bir dikim aralığı ile örneğin servi türü ile ağaçlandırılmalıdır. Tüm bu işlemler alanın kullanımına başlamadan önce yapılan işlemlerle eş zamanlı olarak başlatılması gereklidir. Katı Atık alanın kullanımı için gerçekleştirilecek teknik nitelikte iş işlemler yürütülürken eş zamanlı olarak bu alan etrafındaki koruma/korunma zonundaki işlemleri de başlatılması gereklidir. Gerek Çevre Orman Bakanlığının ilgili taşra teşkilatındaki yetkililerle, gerekse atık alanlarındaki görevlilerle yapılan görüşmeler, atık alanlarının etrafında herhangi bir koruma bölgesi oluşturulmasına yönelik yaklaşımların bulunmadığını ortaya çıkarmıştır. Yine bu alanların etkisinde olan ana /ya yan dere dereciklerde periyodik bir su kalitesi ölçmelerinin de yapılmadığı görülmüştür. Özellikle ani yağışlardan sonra bu alanlarda mutlaka su kalitesinin ölçümlenmesine yönelik yasal süreçlerin yaşama geçirilmesi gerekmektedir. Diğer yandan, özel mülkiyete konu orman içi açıklıkların oldukça çeşitli kullanım alanları olduğu bilinmektedir. Söz konusu alanların özel sektörce kiralanmak /ya satın alınmak yoluyla katı atık alanları olarak kullanılması sürecinin de yaşama geçtiği görülmektedir. Bu alanların katı atık depo alanı olarak kullanımlarında da benzer koruma zonlarının oluşturulmasını sağlayacak yasal statülerin kısa sürede oluşturulması gereklidir. KAYNAKLAR Anonim, 2011a. Belediyeler İçin Entegre Atık Yönetim Planı Hazırlama Kılavuzuhttp:// CYGM/AnaSayfa.aspx?sflang=tr, (Erişim tarihi: ). Anonim, 2011b. Çevre Orman Bakanlığı Kuruluş Amacı İle Görevleri, gov.tr, (Erişim tarihi: ). Anonim, 2011c. Orman Kanunu, mevzuat. basbakanlik.gov.tr/, (Erişim tarihi: ) Anonim, 2011d. Çevresel Etki Değerlendirme Yönetmeliği, AnaSayfa/yonetmelikler.aspx?sflang=tr, ( ). Anonim, 2011e Sayılı Çevre Yasası; (Erişim tarihi: ). Anonim, 2011f. Çevre Orman Bakanlığı Genelge No. 2010/9, ler.aspx?sflang=tr,(erişim tarihi: ). Coşgun, U.,Şianeci, R., Sarıbaşak, H Atık Çamurlar Orman Alanlarının Amaç Dışı Kullanımı (Antalya İli Örneği), TÜRKAY 2007 AB Sürecinde Türkiye de Katı Atık Yönetimi Çevre Sorunları Sempozyumu, İstanbul. Dirik, H Kırsal Peyzaj (Planlama Uygulama İlkeleri), İ.Ü. Orman Fakültesi Yayınları No: 4559/486, ISBN: , 453 s, İstanbul. Ghosh, M., Singh, S., Review on Phytoremediation of Heavy Metals and Utilization of Its by Products, Applied Ecology and Environment Research 3 (1): Environmental Protection Agency (EEA), EPA, (Environmental Protection Agency), Introduction to Phytoremediation, EPA/600/R99/107, Cintinati, Ohio, USA, P 72, (Erişim Tarihi: ). Memon, A.R., Aktoprakgil, D., Özdemir, A., Vertii, A Heavy Metal Accumulation and Detoxification Mechanisms in Plants. Research Article.25: TÜBİTAK, Gebze. Susarla, S.,Mediana, V., F., McCutcheon, S., C Phytoremediation: An Ecological Solution to Organic Chemical Contamination. Ecological Engineering, 18: Schnoor, J., L., Ligt, L., A., McCutcheon, S., C., Wolfe, N., L. And Carreira L., H Phytoremediation of Organic and Nitrient contaminants. Environmantal Science and Technoloji, vol. 29, no. 7, pp Pulford,, D., Watson, C Phytoremediation of Heavy Maetal-Contaminated Land by Trees a Review. Environmantal International, 1032; 12. United Nations, Compendium of Soil Clean Up Technologies and Soil Remediation Companies. Second Edition. New York, Genava and Trieste. Vanlı, Ö., Yazgan, M (Erişim tarihi: ).