GENÇ ERİŞKİN ERKEKLERİN CİNSEL YOLLA BULAŞAN HASTALIKLAR KONUSUNDA BİLGİ DÜZEYLERİ (ANKARA 2004)

Transkript

1 ARAŞTIRMA GENÇ ERİŞKİN ERKEKLERİN CİNSEL YOLLA BULAŞAN HASTALIKLAR KONUSUNDA BİLGİ DÜZEYLERİ (ANKARA 2004) Uz.Dr. Cengiz Han AÇIKEL, Dr. Mustafa Alpaslan BABAYİĞİT, Yrd.Doç.Dr. Selim KILIÇ, Prof.Dr. Metin HASDE, Doç. Dr. Bilal BAKIR GATA Halk Sağlığı AD, Ankara Özet Cinsel yolla bulaşan hastalıklar (CYBH) tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de önemli sağlık sorunlarındandır. Bu araştırma ile genç erişkin erkeklerin CYBH, özellikle HIV/AIDS konusundaki bilgi düzeylerinin ve bunlara etki eden faktörlerin incelenmesi amaçlanmıştır. Bu araştırma, Kasım-Aralık 2004 Tarihlerinde, Ankara Etimesgut Zırhlı Birlikler Okulu ve Eğitim Merkez Komu tanlığında yapılmıştır. Araştırma için basit rasgele yöntem ile 325 kişi seçilmiş, 310 kişiye ulaşılmıştır. Kat ılımcıların tamamı genç erişkin erkeklerdir, yaş ortalaması 21,8 + 1,7 olarak bulunmuştur. Araştırmaya katılanların farklı bilgi sorularına verdikleri doğru cevaplar incelendiğinde en yüksek doğru cevap Bir prezervatif kaç kez kullanılır? sorusuna verilmiştir (%86,5). Katılımcılar tarafından en fazla bilinen hastalık AIDS olarak bulunmuştur (%76,1). Gonore %49,7 ile ikinci sırada bilinirken, sifiliz sadece katılımcıların %6,5 tarafından bilinmiştir. Genel bilgi puanlarına bakıldığında 10 üzerinden 6,4+2,3 tür. Öğrenim düzeyi ilkokulu bitirmemiş olanlarda başarı puanı ortalamas ı sadece 4,2 iken, bu değer öğrenim süresine paralel artmış ve lise ve üstü okul mezunlarında 7,1 e çıkmış, gruplar arası farkın istatistik olarak anlamlı olduğu bulunmuştur (p=0,001). Batı bölgesinde doğmuş olanlar ve halen batı bölgesinde yaşamakta olanlar en yüksek başarı puanı ortalamasına sahiptir (Sırasıyla 7,8 ve 7,1). Sonuç olarak CYBH açısından yüksek risk grubunda olan genç erişkin erkeklerin önemli bilgi gereksinimleri olduğu, bu gereksinimin doğu bölgesinde yaşayanlarda daha fazla olduğu görülmüştür. Bu yönde eğitim planlamaları yapılması yararlı olacaktır. Anahtar kelimeler: Cinsel yolla bulaşan hastal ıklar, Genç erişkin, AIDS, Bilgi düzeyi Sorumlu Yazar (Corresponding Author) Dr. Cengiz Han AÇIKEL, GATA Halk Sağlığı AD, Etlik, Ankara Tel: E- posta: cacikel@gata.edu.tr Abstract Knowledge Levels of Young Adult Men About Sexually Transmitted Diseases (Ankara 2004) Sexually transmitted disease (STD) is an important health problem as all over the world in our country. We aimed to determine the level of male adolescents knowledge about STD particularly about HIV/AIDS and evaluate the factors regarding to their knowledge. This st udy was performed in November December 2004 in Etimesgut Military Troop. Three hundred twenty five person was selected by simple randomized methods, and 310 person accepted to participate in this study. All participants were young male military persons and the mean age was 21,8+1,7. The best known topic was How many times can a condom used? (86,5%). AIDS was the best known STD (76,1%), and the Gonore was second, 49,7%, but syphilis was only known 6,5%. Over all knowledge score was 6,4+2,3 (max:10). Mean score of participants who had not graduated elementary school, were only 4,2. We realized that this result increased with education level. Mean score was 7,1 in participants with high school or upper education level and difference between these two groups was statistically significant (p=0,001). Participants who were born and living in the west part of the country had the highest mean score (7,8 and 7,1 respectively). Consequently, young adults who ve been at high risk about STD, have knowledge needs, especially who live in the east region. It will be useful to have education programmes about this subject. Key words: Sexually transmitted diseases, Adolescent, AIDS, Knowledge level. 16

2 GİRİŞ Cinsel yolla bulaşan hastalıklar (CYBH) tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de önemli sağlık sorunlarındandır. Sağlık Bakanlığı 1996 verilerine göre ülkemizde 1071 gonokok enfeksiyonu, 2435 hepatit B enfeksiyonu bildirilmiş, Hepatit B sayısı 2002 yılında 5813 e çıkmıştır (1,2) yılında yatarak tedavi gören gonore vakaları 2554, frengi vakaları 2248 olarak bildirilmiştir (3). Tüm dünyada, CYBH en çok genç erişkin yaş gruplarında görülmektedir. Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre her yıl yaklaşık 330 milyon kişi cinsel yolla bulaşan hastalıklara yakalanmaktadır (4). Dünyanın her yerinde HIV taşıyıcılarının sayısı artış göstermektedir. İki yıl öncesine göre kıyaslandığında, özellikle Doğu - Orta Asya da ve Doğu Avrupa daki artışlar dikkat çekmektedir. Doğu Asya daki HIV taşıyıcılarının sayısı yılları arasında %50 artmıştır. Bu artışta genişleyen HIV epidemisine Çin in katkısının büyük olduğu görülmektedir. Doğu Avrupa ve Orta Asya da ise %40 lık bir artış olduğu görülmüştür (5). Türkiye de ilk AIDS vakası 1985 yılında görülmüştür. Aynı yıl bir de taşıyıcı tespit edilmiş, sonraki her yıl taşıyıcı ve AIDS vakalarının sayısı giderek artmıştır. Sağlık Bakanlığı Aralık 2003 verilerine göre ülkemizde 1712 HIV/AIDS vaka/taşıyıcısı bulunmaktadır. Bütün dünyada olduğu gibi ülkemizde de AIDS vaka/taşıyıcılığının en sık görülen yaş grubu yaş arasıdır (%72,7). Dikkati çeken başka bir durum ise 5-19 yaş arası 60 vaka ve taşıyıcı bulunmasıdır (%3,5). Cinsiyete göre dağılım erkeklerde % 68.6, kadınlarda % 31,4 tür (6). Bu araştırma ile genç erişkin erkeklerin cinsel yolla bulaşan hastalıklar, özellikle HIV/AIDS konusundaki bilgi düzeylerinin ve bunlara etki eden faktörlerin incelenmesi amaçlanmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Kesitsel tipte planlanan bu araştırma Kasım-Aralık 2004 yılında Ankara Etimesgut Zırhlı Birlikler Okulu ve Eğitim Merkez Komutanlığında yapılmıştır. Anılan birlik TSK lerinde er olarak askerlik görevini yapacak kişilerin ilk katılım yerleri olan er eğitim birliklerindendir. Birliğe 3 ayda bir yaklaşık 4000 asker katılış yapmakta ve 9 haftalık temel eğitim sonrası Türkiye nin değişik yerlerindeki birliklerine dağılmaktadır. Erlere birlikte bulundukları süre içinde üreme sağlığı konularında eğitimler de verildiği için araştırma bu eğitimlerden önce yürütülmüştür. Araştırma için randomize yöntem ile 325 kişi seçilmiş toplamda 310 kişiye ulaşılmıştır. Tekbaş ÖF. nin 1997 yılında aynı birlikte yaptığı aile planlaması ve üreme sağlığı çalışmasında yer alan cinsel yolla bulaşan hastalıklar ve HIV/AIDS soruları kullanılarak yeni bir anket formu düzenlenmiştir. Geliştirilen anket formu 13 sorudan oluşmuş, 17

3 katılımcılar formları kendileri doldurmuştur (7). Araştırma bağımlı değişkeni olarak cinsel yolla bulaşan hastalıklar hakkındaki bilgi düzeyi alınmıştır. Bireylerin aldıkları puanlar 10 üzerinden puanlandırılarak değerlendirilmiştir. Bağımsız değişkenler olarak doğum yeri ve halen yaşamakta olduğu yer (Devlet İstatistik Enstitüsü nün demografik 5 bölge tanımına göre sınıflanmıştır), doğduğu ve halen yaşamakta olduğu yerleşim birimi (köy, nahiye-ilçe ve il) ve öğrenim düzeyi alınmıştır. Araştırma verileri standart paket programlarla ile işlenmiş ve değerlendirilmiştir Tanımlayıcı veriler kesikli değişkenler için sayı ve yüzde, sürekli değişkenler ortalama + standart sapma olarak verilmiştir. Normallik analizleri tek grup Kolmogorov Smirnow analizi ile yapılmıştır. İstatistiksel analizlerde tek yönlü varyans analizi kullanılmıştır(8) BULGULAR Araştırma kapsamında 310 kişiye ulaşılmıştır. Katılımcıların tamamı genç erişkin erkeklerdir, yaş ortalaması 21,8 + 1,7 olarak bulunmuştur. İlkokul mezunu olmayanlar 12 kişi (%3,9) iken en büyük grubu oluşturan ilkokul mezunları 190 kişi (%61,3) olarak bulunmuştur. Katılımcıların büyük çoğunluğunun orta ve doğu bölgelerinde doğdukları (%52,3) belirlenirken halen yaşadıkları bölge sorusuna en fazla batı bölgesi (%32,3) cevabı verilmiştir. Katılımcıların Tablo 1. Araştırmaya katılanların bazı sosyodemografik özellikleri (2004 Ankara) Özellik Sayı % Öğrenim (n=310) İlkokulu 12 3,9 bitirmemiş İlkokul ,3 mezunu Ortaokul 46 14,8 mezunu Lise ve 62 20,0 üstü Doğduğu bölge (n=310) Batı 54 17,4 Güney 44 14,2 Orta 84 27,1 Kuzey 50 16,1 Doğu 78 25,2 Doğduğu yerleşim birimi (n=306) Köy ,5 Nahiye-ilçe ,2 İl ,3 Halen yaşadığı bölge (n=310) Batı ,3 Güney 42 13,5 Orta 68 21,9 Kuzey 38 12,3 Doğu 62 20,0 Halen yaşadığı yerleşim birimi (n=306) Köy 80 25,8 Nahiye-ilçe 94 30,3 İl ,6 Özellik Ortalama + En küçük-en büyük SS Yaş 21,8+1,7 20,0-29,9 18

4 doğdukları yerleşim birimi sorulduğunda köy, nahiye-ilçe ve il cevapları yaklaşık aynı yüzdelerde iken halen yaşadıkları yer sorusuna en fazla il merkezi cevabı verilmiştir (%42,6). Araştırma grubunun bazı sosyodemografik özellikleri Tablo 1 de sunulmuştur. Araştırmaya katılanların farklı bilgi sorularına verdikleri doğru cevaplar incelendiğinde en yüksek doğru cevap Bir prezervatif kaç kez kullanılır? sorusuna verilmiştir (%86,5). En az doğru bilinen soru ise cinsel yolla bulaşan hastalıkların özellikleri hakkındaki bilgi sorularından birisi olmuştur. Katılımcılardan bilgi sorularına doğru cevap verenlerin sayı ve yüzdeleri Tablo 2 de görülmektedir. Tablo 2. Araştırmaya katılanların bilgi sorularını doğru cevaplama yüzdeleri (2004 Ankara) Doğru Yanlış Soru Sayı (%) Sayı (%) Bir prezervatif kaç kez kullanılabilir? 268 (86,5) 42 (13,5) Prezervatifin cinsel yolla bulaşan hastalıklardan 252 (81,3) 58 (18,7) koruyuculuğu Cinsel yolla bulaşan hastalıklar hakkında genel bilgiler 202 (65,2) 108 (34,8) AIDS hakkında genel bilgiler 266 (85,8) 44 (14,2) AIDS bulaşma yolları 214 (69,0) 96 (31,0) Cinsel yolla bulaşan hastalıklardan korunma 228 (73,5) 82 (26,5) Katılımcıların bildikleri cinsel yola bulaşan hastalıklar açık uçlu bir soru ile incelenmiştir. En fazla bilinen hastalık AIDS olarak bulunmuştur (%76,1). Bel soğukluğu/gonore cevabını yazanlar ise %49,7 ile ikinci sırada yer almıştır. Sifiliz ise sadece katılımcıların %6,5 i tarafından belirtilmiştir. Bilinen cinsel yolla bulaşan hastalıklar Tablo 3 te gösterilmiştir. Tablo 3. Araştırmaya katılanların bildikleri cinsel yolla bulaşan hastalıklar için belirttikleri cevaplar (2004 Ankara) Hastalık Sayı % AIDS ,1 Gonore ,7 Hepatit B ,0 Sfiliz 20 6,5 Katılımcıların bilgi sorularına verdikleri cevaplar kullanılarak 10 puan üzerinden bir başarı puanı hesaplanmıştır. Başarı puanının sosyodemografik özelliklere göre değişimi incelenmiş, sonuçlar Tablo 4 de sunulmuştur. Öğrenim düzeyi ilkokulu bitirmemiş olanlarda başarı puanı ortalaması sadece 4,16 iken, bu değer öğrenim süresine paralel artmış ve lise ve üstü okul mezunlarında 7,07 ye çıkmış, gruplar arası farkın istatistik olarak anlamlı olduğu bulunmuştur. Batı bölgesinde doğmuş olanlar ve halen batı bölgesinde yaşamakta olanlar en yüksek başarı puanı ortalamasına sahiptir (Sırasıyla 7,81 ve 7,12), gruplar arasında fark istatistik olarak anlamlı bulunmuştur. 19

5 Doğduğu ve halen yaşadığı yerleşim yerine göre yapılan karşılaştırmada ise köyde yaşayanların bilgi düzeyleri, nahiye/ilçe ve il merkezinde doğan ve yaşayanlardan düşük bulunmuştur. TARTIŞMA Çocukluğun bağımlılığından erişkin bağımsızlığına geçiş dönemi olan adölesan, insan yaşamının en dinamik evrelerinden biridir. Adölesanların Tablo 4. Araştırma katılanların bazı özelliklerine göre başarı puanları (2004 Ankara) Özellik Ortalama Standart sapma P* Öğrenim İlkokulu bitirmemiş 4,16 1,94 İlkokul mezunu 5,16 2,49 Ortaokul mezunu 6,04 2,13 Lise ve üstü 7,07 2,05 Doğduğu bölge Batı 7,81 1,42 Güney 6,40 2,47 Orta 6,14 2,46 Kuzey 5,60 2,00 Doğu 6,30 2,43 Doğduğu yerleşim birimi Köy 5,82 2,55 Nahiye-ilçe 6,76 2,07 İl 6,69 2,22 Halen yaşadığı bölge Batı 7,12 1,80 Güney 6,38 2,69 Orta 5,85 2,49 Kuzey 5,57 2,26 Doğu 6,48 2,40 Halen yaşadığı yerleşim birimi Köy 5,70 2,50 Nahiye-ilçe 6,59 2,35 İl 6,72 2,15 * Tek yönlü varyans analizi 0,001 0,001 0,005 0,001 0,005 20

6 yaşam şekilleri, davranış özellikleri, bilgi düzeyleri ve diğer insanlarla etkileşimleri hem bugünkü, hem de gelecekteki yaşamlarını etkilemektedir. İnsan yaşamının önemli bir parçası olan cinselliğin beraberinde getirdiği önemli konulardan ikisi, aile planlaması ve CYBH'dır (9). Hastalıklardan Koruma ve Kontrol Merkezi (CDC) nin verilerine göre ABD de yılı sonu itibariyle yaş arası AIDS li sayısı 4528 dir ve güvenli olmayan heteroseksüel cinsel temas, damar içi ilaç enjeksiyonu, homoseksüel cinsel temas gibi risk faktörlerinin artış gösterdiği bildirilmektedir yaşları arasında AIDS lilerin %50 sini erkek populasyon oluştururken, bu oran 25 yaş üzerinde % 75 düzeylerine çıkmaktadır (10). Ülkemizde AIDS hastası ve HIV taşıyıcısı sayısı istatistiklerde çok yüksek olmamasına karşın, ilerleyen yıllarla birlikte değişecek olan yaşam koşulları düşünülerek; adölesanların üzerinde durulması gereken bir grup olduğunu düşündürmektedir. Araştırma, yarıdan fazlasının (% 61,3) öğrenim düzeyinin ilkokul mezunu ve yaş ortalamasının 21;8±1;7 olduğu bir populasyonda gerçekleştirilmiştir. Genç ve öğrenim düzeyi düşük olan bu grup, bu tür araştırmalar için gerçek bir risk grubunu oluşturmaktadır (11). Katılımcıların bildikleri cinsel yolla bulaşan hastalıklar açık uçlu bir soru ile incelenmiş, en fazla bilinen hastalık AIDS olarak bulunmuştur (%76,1). Bel soğukluğu/gonore cevabını yazanlar ise %49,7 ile ikinci sırada yer almıştır. Sifiliz ise sadece katılımcıların %6,5 i tarafından belirtilmiştir. Son yıllarda gerek ülkemizde, gerek yurtdışında yapılan bir çok araştırmada en fazla bilinen cinsel yolla bulaşan hastalığın AIDS olduğu bulunmuştur. Ankara da bir askeri birlikte 1999 yılında 302 ererbaşta gerçekleştirilen çalışmada, cinsel yolla bulaşan hastalıklar sorgulanmış ve AIDS %76,0, gonore %43,0, sifiliz %29,0, hepatit B %37,0 olarak bulunmuştur (12). Kılıç ve arkadaşlarının Sağlık Astsubay Meslek Yüksekokulu 1. sınıf öğrencilerinde yaptığı çalışmada, AIDS in cinsel yolla bulaştığı, öğrencilerin %96,0 sı tarafından bilinirken, doğru bilenler sifiliz için %73,0, gonore için %87,0 ve Hepatit B için %39,0 dur (13). Topbaş ve arkadaşlarının Trabzon daki bazı liselerde yaptığı çalışmada, CYBH olarak en çok AIDS bilinmekte (%95,0), öğrencilerin ancak %31,0 i Hepatit B yi bilmektedir (9). Hırvatistan da yaşlarında 134 öğrenci üzerinde yapılan bir çalışmada öğrencilerin hemen tamamı (% 96,5) AIDS i bilmektedirler (14). Hindistan da yaşlarında 8453 adölesan üzerinde yapılan bir çalışmada ise; AIDS i bilenlerin %39,5, başka CYBH bilenlerin ise %18,0 olduğu bildirilmiştir (15). Dünyanın büyük bir bölümünde AIDS epidemik olarak görülmektedir, bu ülkelerde yaygın olarak bilinmesi doğaldır. Ülkemizde görülme sıklığı düşük olmasına karşın bu kadar yüksek orantıda biliniyor olması dikkat çekicidir. Bu durum 21

7 hastalığın sonuçlarının kötülüğü, yazılı ve görsel basında çok yer alması ve bu konuda çalışan sivil toplum örgütlerinin gayretlerine bağlanabilir. Katılımcıların %86,5 i bir kondomun bir defa kullanılabileceğinin, %81,3 ü kondomun cinsel yolla bulaşan hastalıklardan koruduğunun farkındadır. Tekbaş ın 1997 yılında genç erişkin erkeklerde yaptığı çalışmada Bir kondom kaç defa kullanılabilir? sorusuna bir kez cevabını verenler %78,3 olarak bulunmuştur (7). Yedi yıllık bir dönemde bu düzeyde bir bilgi artışı olması normal görülmektedir. Benzer olarak Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırmasına (TNSA) göre 1998 yılında gebeliği önleyici yöntem olarak kondomu bilen kadınlar %79,9 iken, 2000 yılında %89,7 ye çıkmıştır (16, 17). Kondom cinsel yolla bulaşan hastalıklar hakkında en çok bilinen yöntemlerdendir. Ayrıca kaç kez kullanılacağının bilinmesinin önemi tartışılmaz yılında Hırvatistan da yapılan bir çalışmaya göre en çok bilinen kontrasepsiyon yöntemi kondomdur (%90,0) ve bunun en iyi yöntem olduğunu düşünenler katılımcıların %70,0 idir (16). Hindistan da yapılan bir çalışmada AIDS e karşı güvenilir önlemler sorgulandığında, %30,0 tek eşlilik, %17,4 ü ise güvenli cinsel ilişkide kondom kullanmak gerektiğini belirtmişlerdir (15). Katılımcılara AIDS ile ilgili genel bilgi düzeyinin incelendiği soruya katılımcıların %85,8 i, AIDS in bulaşma yollarına dair sorulan soruya ise %69,0 u doğru olarak cevap vermiştir. Cinsel yolla bulaşan hastalıklardan korunmada en etkin yöntemin sorgulandığı soruya katılımcıların %26,5 i yanlış cevap vermiştir. Tekbaş ın 1997 araştırmasında AIDS hakkında genel bilgi düzeyinin sorgulandığı soruya katılımcıların %74,3 ü, AIDS bulaşma yollarıyla ilgili soruya %60,4 ü doğru cevap vermiştir. Yine cinsel yolla bulaşan hastalıklardan korunmada en etkili yöntemin sorulduğu soruya yanlış cevap verenler katılımcıların %46,8 idir den bu yana sorulara verilen cevaplardaki bu farkın, 2004 yılında çalışmaya öğrenim düzeyi yüksek olanların katılımındaki yükseklikten kaynaklandığı düşünülmektedir (7). Genel bilgi puanlarına bakıldığında 10 üzerinden 6,4+2,3 tür. Tekbaş ın çalışmasında genel bilgi puanının 5,6+1.9 olduğu görülmektedir. Öğrenim düzeyi ilkokulu bitirmemiş olanlarda başarı puanı ortalaması sadece 4,2 iken, bu değer öğrenim süresine paralel artmış ve lise ve üstü okul mezunlarında 7,1 e çıkmış, gruplar arası farkın istatistik olarak anlamlı olduğu bulunmuştur (p=0,001). Bu durum Tekbaş ın 1997 araştırmasında da benzerdir. Anılan araştırmada başarı puan ortalaması ilkokulu bitirmemiş olanlarda 3,7 iken ortaokul ve üzeri eğitim alanlarda 5,6 olarak bulunmuştur (7). Batı bölgesinde doğmuş olanlar ve halen batı bölgesinde yaşamakta olanlar en yüksek başarı puanı ortalamasına 22

8 sahiptir (Sırasıyla 7,8 ve 7,1). Gruplar arasındaki fark istatistik olarak anlamlı bulunmuştur (p=0,001). Halen yaşadığı yerleşim yerine göre yapılan karşılaştırmada ise köyde yaşayanların bilgi düzeyleri, nahiye/ilçe ve il merkezinde yaşayanlardan düşük bulunmuştur (Sırasıyla; 5,7, 6,6, 6,7 ve p=0,005). Tekbaş ın 1997 deki araştırmasında ise bu durum; köyde, nahiye/ilçe ve ilde yaşayanların bilgi düzeyleri (sırasıyla 5,2, 5,8 ve 5,9) şeklindedir (7). Araştırma genç erişkin erkeklerin cinsel yolla bulaşan hastalıklar hakkındaki bilgi düzeylerini değerlendirmek açısından faydalı olmuştur. Zaman içindeki değişimi görebilmek için sorular Tekbaş ın 1997 de kullandığı forma paralel hazırlanmıştır. Bu soru formunun kısa olmasına, bilgi düzeyinin detaylı şekilde incelenememesine neden olmuştur. Bunun yanı sıra soru formunun kısalığı doldurulmasını kolaylaştırmış ve katılımı arttırmıştır. Araştırma sonucunda gençlerin cinsel yolla bulaşan hastalıklar hakkındaki bilgi düzeylerinin 1997 yılına göre artış gösterdiği görülmüştür. Fakat katılımcıların gonore ve sfiliz gibi önemli hastalıkların ismini bile bilmemeleri düşündürücüdür. Yapılacak eğitimlerde bu hastalıklara önem verilmesi uygun olacaktır. Cinsel yolla bulaşan hastalıklar hakkındaki bilgilerin üreme sağlığı eğitimleri ile entegre verilmesi ve yapılacak eğitim öncesi-eğitim sonrası karşılaştırmalarla değerlendirilmesi yararlı olacaktır. KAYNAKLAR 1. TC Sağlık Bakanlığı, 1996 Sağlık İstatistikleri, Sağlık Bakanlığı Yayını, Ankara, TC Sağlık Bakanlığı, 2001 Sağlık İstatistikleri, Sağlık Bakanlığı Yayını, Ankara, TC Sağlık Bakanlığı, Yataklı Tedavi Kurumları İstatistik Yıllığı, Sağlık Bakanlığı Yayını, Ankara, Communicating family planning in reproductive health, WHO Publication, Geneva, Babayiğit MA, Bakır B. HIV Enfeksiyonu ve AIDS: Epidemiyoloji ve Korunma, TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2004; 3 (11): TC Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü. 2nci 6 Aylık Geri Bildirimi Tekbaş ÖF. Erbaş ve erlerin aile planlaması eğitimi için eğitim materyali geliştirilmesi. Halk Sağlığı Uzmanlık Tezi. Ankara, Açıkel CH, Kılıç S. Tıbbi Araştırmalarda İstatistik Yöntem Seçimi, TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni. 2004; 3 (7): Topbaş M, Çan G, Kapucu M. Trabzon da bazı liselerdeki adölesanların aile planlaması ve cinsel yolla bulaşan hastalıklar hakkındaki bilgi düzeyleri. Gülhane Tıp Dergisi. 2003; 45(4): AIDS in 13 to 19 Years Olds, by and Year of Report, through 2002, US. images/l265/l265.pdf (Erişim tarihi: 07/02/2005). 23

9 11. Bakır B, Tümerdem N, Özer M, Tüfekçi F, Uçar M, Hadse M. İstanbul ve Ankara daki bir grup askerin AIDS konusundaki yaklaşımları. Gülhane Tıp Dergisi. 2003; 45 (1): Ceylan S, Açıkel CH, Kılıç S, Kır T, Hadse M. Genç erişkin erkeklerin AIDS konusundaki eğitimleri. Sağlık ve Toplum. 2002; 12(2): Kılıç S, Açıkel CH, Kır T, Oğur R, Uçar M. Sağlık Astsubay Meslek Yüksek Okulu öğrencilerinin HIV/AIDS hakkındaki bilgi düzeyleri ve tutumları. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2004; 3(6): Kapamadzija A, Bjelica A, Segedi D. Children knowledge of sex behavior and contraseption, Med Pregl. 2001; 54(1-2): Gupta N., Mathur A., Singh MP., Saxena NC., Reproductive health awareness of school-going, unmarried, rural adolescent, The Indian Journal of Pediatrics. 2004; 71 (9): Toros A., Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 1998, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etüdleri Enstitüsü, Ankara, Tezcan S. Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 2003, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etüdleri Enstitüsü, Ankara,