ZEYTİNYAĞI ENDÜSTRİSİ ATIKSULARININ FİZİKSEL ÖN ARITIMI

Transkript

1 ZEYTİNYAĞI ENDÜSTRİSİ ATIKSULARININ FİZİKSEL ÖN ARITIMI Ezgi OKTAV, Adem ÖZER Dokuz Eylül Ünivesitesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, İzmir ÖZET Zeytinyağı üretimi sonrasında açığa çıkan atıksular, İtalya, İspanya, Yunanistan, Türkiye gibi Akdeniz ülkelerinde, yüzyıllardan beri önemli bir kirlilik kaynağı olmuştur. Bu atıksuların çevresel etkileri son yıllarda ön plana çıkmış, arıtımı için yapılan çalışmalar giderek artmıştır. Karasuyun çevreye verilecek seviyeye gelene kadar birkaç kademeden oluşan, hem fiziksel-kimyasal, hem de biyolojik arıtma ünitelerinden ve proseslerinden geçirilmesi gerekmektedir. Bu bildiri kapsamında, kesikli ve sürekli üretim proseslerine ilişkin üretim akım şemaları verilmekte, üretim sonrası oluşan atıksular miktar ve kirlilik karakteristikleri açısından tanımlanmakta ve birbirleri ile kıyaslanmaktadır. Zeytinyağı üretimi atıksularının fiziksel ön arıtımı amacıyla yapılmış olan bu çalışmada, kartuş filtreden ve filtre bezlerinden filtrasyon denenmiştir. Kartuş filtreden filtrasyon sonrasında elde edilen KOİ, AKM ve yağ gres giderme verimleri sırasıyla %23, %50 ve %0.05 iken 4 farklı filtre bezinde filtrasyon sonrasında bu verimler %35, %81 ve %61 e yükselmiştir. Buna rağmen ulaşılan kirlilik konsantrasyonları hala çok yüksek değerlerdedir ve ileri arıtma kademelerine ihtiyaç duyulmaktadır. Anahtar Kelimeler: Zeytinyağı endüstrisi, karasu, fiziksel ön arıtım PHYSICAL PRETREATMENT OF OLIVE OIL MILL WASTEWATERS ABSTRACT Wastewater, which is produced from olive oil production process, has been very important pollution source in Mediterranean countries such as Italy, Spain, Greece, and Turkey. In recent years, environmental impact of this kind of wastewater has a great potential, in

2 addition, some researcher have been focused on the treatment of olive oil mill wastewater. OMW usually requires a combination of physical-chemical and biological treatment units and processes to meet the discharge standards for the receiving environments. In this study, the flow schemes of batch and continuous olive oil production processes are given and the wastewater streams, originating from production processes, are characterized and compared in terms of quantity and quality. The aim of this study was physical pretreatment of olive oil mill wastewater. So, filtration from cartridge filter and filter cloths was applied. COD, SS, and oil-gress removal efficiencies after cartridge filter was 23%, 50%, and 0.05%, consecutively. After filter cloth filtration, these efficiencies were achieved 35%, 81%, and 61%, for COD, SS, and oil-gress. However, obtained pollution concentrations were still very high and advanced treatment technologies were needed. Key Words: Olive oil industry, olive oil mill wastewater, physical pretreatment 1. GİRİŞ Zeytincilik ve zeytinyağı üretiminin % 95 i Yunanistan, İtalya, İspanya, Suriye, Tunus ve Türkiye gibi Akdeniz ülkelerince karşılamaktadır. Zeytinyağı üretimi sırasında oluşan en önemli sorun, üretim sırasında katı yan ürün olarak oluşan pirina ve sıvı yan ürün olarak ortaya çıkan karasudur (Oktav ve Özer, 2003). Zeytinyağı üretiminde klasik (pres) ve sürekli (kontinü) olmak üzere iki farklı yöntem mevcuttur. Her iki yöntemde de zeytinler yıkanmakta, ezilmekte, hamur sıkılmakta ve yağ karasudan ayrılmaktadır. Ancak, klasik yöntemde kullanılan taş değirmen ve pres yerine, sürekli sistemde metal değirmenler, dövücüler ve santrifüj yer almaktadır (Oruç, 2002). Zeytinyağı üretimi sırasında açığa çıkan karasuyun miktarı ve özellikleri, zeytinyağı üretim prosesine, işlenecek olan zeytinin türüne, zeytin yetiştiriciliği sırasında kullanılan ilaç ve gübre cinsine, yetiştiricilik yapılan bölgenin iklimine bağlı olarak değişiklikler göstermektedir (Andreozzi, 1998). Zeytinyağı üretimi sırasında herhangi bir kimyasal madde ilave edilmemektedir. Bu nedenle, oluşan karasu, esas olarak zeytin içindeki kirletici maddeleri içermektedir. Bu tür atıksuların genel kirletici özellikleri: KOİ mg/l, BOİ mg/l, toplam katılar mg/l, toplam fenoller mg/l, yağ mg/l, toplam azot 579 mg/l, toplam fosfor 55.6 mg/l, klorür mg/l ve ph olarak tespit edilmiştir (Ubay ve Öztürk, 1997; Samsunlu, v.d., 1998). Karasu, bu yüksek kirlilik içeriği nedeniyle, acilen çözülmesi gereken çevresel problemler arasında yer almaktadır. Karasuyun arıtımı için pek çok yöntem geliştirilmiştir. Lagünde buharlaştırma ya da sulama amaçlı kullanma, yakma, buharlaştırarak konsantre hale getirme, membran prosesler, ters osmoz, anaerobik ve aerobik biyolojik arıtma, kimyasal ve elektrokimyasal arıtma, sulama amaçlı kullanma, hayvan yemi olarak kullanma uygulanan yöntemler arasında yer almaktadır (Oktav, 2001). Karasuyun ön arıtımı amacıyla yapılan bir çalışmada, kimyasal arıtma ve santrifüjleme işlemleri kullanılmıştır. Santrifüjleme işleminin kirlilik giderme verimi üzerindeki etkisini arttırmak amacıyla numuneyi asidik hale getirilmiştir. Numunenin ph ı H 2 SO 4 çözeltisi ile ph=4.7 den ph=2 ye getirilip santrifüjlendiği zaman % 47 yağ-gres, % 68 KOİ giderme verimi elde edilmiştir (Mitrakas, v.d., 1996). Bir diğer çalışmada karasu çökeltim,

3 santrifüjleme ve süzme gibi fiziksel arıtma kademelerinden geçirilmiştir. Nihai arıtım ise aktif karbon adsorpsiyonu ile olmuştur. Elde edilen maksimum giderme verimleri fenol için % 81, organik madde için ise % 71 olarak bulunmuştur (Al-Malah, v.d., 2000). Yapılan bir başka çalışmada ise ham karasu numunesini havalandırılmış, 5 saat sonunda % 33 KOİ giderme verimi elde etmişlerdir (Şengül, v.d., 2000). Bu çalışma kapsamında, İzmir ili Bornova ilçesinde bulunan ve 3 fazlı sürekli yönteme göre zeytinyağı üretimi yapan bir tesisin atıksuları incelenmiştir. Tesisten karasu numunesi alınarak kirlilik karakteristiği saptanmış, karasuyun ön arıtımı amacıyla yapılan fiziksel arıtma denemelerinin sonuçları sunulmuştur. 2. ZEYTİNYAĞI ÜRETİM PROSESİ ve KİRLETİCİ ÖZELLİKLERİ Zeytinyağı üretiminde kullanılan iki ana proses bilinmektedir: Pres prosesi (kesikli üretim) ve sürekli üretim prosesi (santrifüj sistemleri). Sürekli (kontinü) proseste, presin yerini santrifüj almıştır ve sürekli işletim söz konusudur. Kullanılan dekantöre bağlı olarak iki farklı proses ile üretim yapılabilmektedir: a) Proses suyu gerektiren ve üretim sonucunda üç faz oluşturan 3-faz prosesi b) Proses suyu gerektirmeyen ve üretim sonucunda sadece iki faz oluşturan 2-faz prosesi Pres Prosesi Zeytinyağı üretiminde uygulanan klasik üretim prosesidir. Yağ, hidrolik presler kullanılarak çıkartılır. Kuru ve yaş yöntemler olmak üzere iki şekilde uygulanır: Kuru sistemde yağ, disklerin yardımıyla mekanik olarak ekstrakte edilir. Yaş sistemde ise torbalar kullanılarak birden çok kademede ekstraksiyon yapılır. İlk aşamadan sonra sıcak su ile yıkama gerçekleşir (Şengül, 1991). Bu üretim sistemi besleme, hammadde depolama, temizleme, kabuk kırma ve ezme, kurutma-kavurma, sıkma, filtrasyon/dekantasyon ünitelerinden oluşur. Kırma işlemi gerek çekiçli kırıcı ile, gerekse geleneksel taş kırıcı ile yapılabilir. Oluşturulan hamurun bileşimi % 20 yağ, % 25 katı madde ve % 55 zeytin özsuyu biçimindedir Sürekli Proses Bu üretim sistemi, besleme, yıkama, kırma ve hamur hazırlama ünitelerinden oluşmaktadır. Sürekli sistemde presin yerini santrifüj (dekantör) almıştır. Kullanılan dekantöre bağlı olarak iki farklı proses mevcuttur. Biri proses suyu gerektiren ve üretim sonucunda üç faz (yağ, atıksu, pirina) oluşturan, diğeri ise proses suyu kullanımı gerektirmeyen ve üretim sonucunda iki faz (yağ ve pirina) oluşturan proseslerdir. Şekil 1 de zeytinyağı üretiminde kullanılan farklı prosesler özetlenmektedir.

4 Şekil 1. Zeytinyağı Üretim Prosesleri (Demichelli & Bontoux,1996) 2.3. Zeytinyağı Üretim Proseslerinin Kıyaslanması Zeytinyağı üretim proseslerinde oluşacak atıksuyun miktarı ve kirlilik özellikleri, tesiste uygulanan yönteme ve teknolojiye bağlı olarak farklılıklar göstermektedir. Çizelge 1 de zeytinyağı üretiminde kullanılan farklı proseslerin su kullanımları ve atıksu özellikleri verilmektedir (Demichelli & Bontoux,1996). 2-fazlı santrifüj prosesi, proses suyu gereksinimi olmadığından, su ve enerji gereksinimi yönünden avantajlı olan tek prosestir. Oluşan düşük atıksu hacmi ve çok düşük kirlilik yükü sebebiyle, bu proses avantajlıdır. Bu prosesin diğer ilave avantajları, elektrik tüketiminde azalma ve atıksu uzaklaştırmadaki kolaylık olarak sıralanabilir. 3-fazlı üretim sisteminde oluşan atıksu hacmi ve oluşan kirlilik yükü, 2-fazlı sisteme kıyasla daha yüksektir. Pres sisteminde oluşan atıksu hacmi daha az olmakla beraber, oluşan kirlilik yükü, iki fazlı sistemden daha fazladır. Çizelge 1. Zeytinyağı Üretiminde Kullanılan Proseslerin Karakteristik Özellikleri (Demichelli & Bontoux,1996) Proses Tipi (100 kg zeytin için) Proses Suyu (L) Isı Enerjisi (MJ*) Atıksu Karakteristikleri Hacim (L) KOİ (g/kg) Kesikli (Pres) Sürekli (3-fazlı) Sürekli (2-fazlı) ZEYTİNYAĞI ÜRETİMİ ATIKSULARININ ÖZELLİKLERİ Pres yöntemiyle zeytinyağı üretimde, işlenen zeytinin %50 si kadar atıksu elde edilirken, 3-fazlı sürekli üretimde, işlenen zeytinin %60 ile %100 ü oranında atıksu oluşur. 2-fazlı sürekli üretimde ise, sulu pirina (katı atık, %60 su + %3 yağ) açığa çıkmaktadır. Karasuyun bileşimi, uygulanan üretim teknolojisine, üretim miktarına ve kullanılan zeytin

5 hammaddesine bağlı olarak farklılıklar göstermektedir. Zeytinyağı üretimi sırasında sıvı yan ürün olarak açığa çıkan karasu, çevre kirliliği yaratması nedeniyle ayrı bir öneme sahiptir. Üretim sırasında zeytin hammaddesi dışında herhangi bir madde kullanılmamasına rağmen, oluşan karasuyun organik madde içeriği çok yüksektir. Klasik ve sürekli yöntemlerle zeytinyağı üretiminde oluşan madde ve enerji dengesi girdi ve çıktıları Çizelge 2 de verilmektedir. Çizelge 2. Bir Ton Zeytinin İşlenmesine Bağlı Olarak Proseste Madde ve Enerji Dengesi, Girdi ve Çıktı Analizi (Oktav ve Şengül, 2002) Üretim Prosesi Girdiler Girdi Miktarları Geleneksel pres Zeytin 1 L prosesi Yıkama suyu m 3 Enerji kwh 3-Fazlı Dekantör 2-Fazlı Dekantör Zeytin Yıkama suyu Dekantörü temizleme suyu Yağdaki safsızlıkları yıkama suyu Enerji Zeytin Yıkama suyu Enerji 1 t m m 3 ~10 L kwh 1 t < kwh Çıktılar Yağ Katı atık (%25 su + % 6 yağ) Karasu (% 88 su) Yağ Katı atık (%50 su + % 4 yağ) Atıksu (% 94 su + % 1 yağ) Yağ Katı atık (%60 su + % 3 yağ) Çıktı Miktarları ~200 kg ~ 400 kg ~ 600 L 200 kg kg L 200 kg kg Zeytinyağı üretimi atıksularının (karasu) kirlilik karakteristikleri, literatür verilerinden yararlanarak Çizelge 3 de özetlenmiştir. Çizelge 3. Zeytinyağı üretimi atıksularının (karasu) kirlilik karakteristiklerine ilişkin literatür verilerinin özeti (Şengül v.d., 2002) Parametre Birim Pompei Fiestas Steegmans Hamadi Andreozzi (1974) (1981) (1992) (1993) (1998) ph - 4,7 5,3 3-5,9 5,09 Kimyasal Oksijen İhtiyacı (g/l) , ,8 (KOİ) Biyokimyasal Oksijen (g/l) 38,44-41, İhtiyacı (BOİ) Toplam Katı Madde (TKM) (g/l) , ,5 Organik Katı Madde (g/l) ,7-81,6 Yağ (g/l) - - 2, ,8 Polifenoller (g/l) 17, , ,2 Uçucu Organik Asitler (g/l) ,78 0,8-10 0,96 Toplam Azot (g/l) 0,81 0,3-0,6 0,6 0,3-1,2 0,95

6 Zeytinyağı üretiminden oluşan atıklar, presleme işleminden oluşan pirina (zeytin katı atıkları ve zeytin çekirdeği) ve zeytin öz suyu olarak sınıflandırılabilir. Pirina, yağı alınmak üzere pirina yağı çıkaran işletmelere gönderilir ve burada solvent ekstraksiyonu ile yağı ayrılır. Arta kalan yağsız pirina esas olarak lignin ve selüloz içermekte olup, yüksek ısıl değere sahiptir. Kompostlanabilir ve yakılabilir. Kaliforniya da zeytinyağı endüstrisinde prosesin ısıl gereksinimini karşılamak üzere, pirina ve zeytin çekirdekleri yakılmaktadır. İtalya da pirina pelet haline getirilip, yakıt olarak kullanılmaktadır. Zeytinyağı üretimi yapılan tesislerde pirina preslenip kurutulduktan sonra kazanlarda yakılabilmektedir. Zeytinyağı üretiminden oluşan atıksu, aşağıdaki tipik özelliklere sahiptir; Yoğun viyolet-koyu kahve renkten, siyaha kadar renk, Kuvvetli, zeytinyağına özgü bir koku, Yüksek derecede organik kirlilik (220 g/l ye kadar KOİ değerleri ile, KOİ/BOİ 5 oranı arasındadır (zor ayrışabilir atık) ph değeri aralığında, Yüksek miktarda polifenol içeriği (80 g/l ye kadar), Yüksek miktarda katı madde içeriği (20 g/l toplam katı madde ye kadar). 4. YÖNTEM 4.1 Atıksu Karakterizasyonu Atıksuyun karakterizasyonunu saptamak için Standart Metodlara göre analiz yapılmıştır (APHA, AWWA, 1992). Hamsuda analizlenen parametreler ph, Kimyasal Oksijen İhtiyacı (KOİ), Toplam Organik Karbon (TOK), Askıda Katı Madde (AKM) ve Yağ-grestir. Arıtılabilirlik çalışmaları kapsamında ise KOİ, AKM ve yağ-gres parametrelerinin giderilme verimleri incelenmiştir Arıtılabilirlik Çalışmaları Bu çalışma kapsamında, karasuyun fiziksel ön arıtımı incelenmiştir. Bu amaçla yapılan laboratuvar ölçekli denemelerde, OSMONICS firmasından temin edilmiş olan membran sistemi kullanılmış, bu sistemde yer alan kartuş filtreden ve membran hücresine yerleştirilen filtre bezlerinden filtrasyon denenmiştir. Membran sisteminin şematik görüntüsü Şekil 2 de verilmektedir.

7 Şekil 2. Laboratuvar ölçekli membran sistemi 20 µm gözenek çapına sahip olan kartuş filtre, membran sisteminin başında yer almaktadır. Kartuş filtreden sonra iki vana bulunmaktadır. Membran hücresine giden vana kapatılıp besleme tankına giden vana açılmış, böylece, numunenin kartuş filtreden filtrasyonu sağlanmıştır. Bu işlem 0.4 L/sa debide 30 dakika sürmüştür. Ön filtrasyondan geçirilen numune, membran hücresi içine yerleştirilmiş olan dört farklı filtre bezinden, arka arkaya geçirilmiştir. Deneylerde kullanılan filtre bezleri polyester malzemeden yapılmıştır ve piyasada hava geçirgenliğine göre satılmaktadır. Filtre bezlerine ait hava ve su geçirgenliği değerleri Çizelge 4 te verilmektedir. Çizelge 4. Deneylerde kullanılan filtre bezlerinin hava ve su geçirgenlikleri Filtre Bezleri Hava geçirgenliği (L/dm 2.sa) Su geçirgenliği (L/m 2.sa) Filtre bezi I Filtre bezi II Filtre bezi III Filtre bezi IV DENEYSEL ÇALIŞMALAR 5.1. Ham Atıksuyun Özellikleri Deneyler sırasında kullanılan, 3- fazlı üretim yapan zeytinyağı fabrikasından alınan atıksu numunesine ait kirlilik karakteristikleri Çizelge 5 te verilmektedir Fiziksel Ön Arıtım Denemeleri Karasuyun ön arıtımı amacıyla kartuş filtreden ve dört farklı gözenek çapındaki filtre bezinden filtrasyon denenmiştir.

8 Çizelge 5. Ham atıksuyun karakterizasyonu Parametre Birim Değer PH KOİ mg/l TOK mg/l AKM mg/l Yağ-Gres mg/l Kartuş Filteden Filtrasyon 20 litre ham karasu numunesi besleme tankına alınmış, 20 µm gözenek çapındaki kartuş filtreden filtrasyonu sağlanmıştır. 0.4 l/sn debide 1 saat süren filtrasyon sonucunda kartuş filtre üzerinde 1-2 mm katı madde birikmesi gözlenmiştir. Kartuş filtrasyon sonucunda maksimum kirlilik giderme verimi AKM parametresinde gözlenmiştir (%49.9). KOİ de %22.5 lik verim elde edilirken, yağ ve greste pek giderim gözlenmemiştir. Filtrasyon sonrasında elde edilen kirlilik konsantrasyonları Çizelge 6 da verilmektedir. Çizelge 6. Kartuş filtreden filtrasyon sonrasında ulaşılan kirlilik konsantrasyonları Parametre Ham su Arıtılmış su Giderme verimi (%) KOİ (mg/l) AKM (mg/l) Yağ ve gres (mg/l) Filtre Bezlerinden Filtrasyon Kartuş filtreden geçirilmiş olan karasu numunesi tekrar besleme tankına alınmıştır. Bütün filtre bezleri, membran hücresine yerleştirebilmek için, 10.5x15 cm boyutunda kesilmiştir. Filtrasyon işlemleri 100 L/sa debide ve atmosferik basınçta yapılmıştır. Membran hücresine ilk önce, gözenek çapı en büyük olan I numaralı filtre bezi yerleştirilmiştir. 20 litre numune bu bezden 110 dakikada filtrelenmiştir. Filtrelenen karasu ayrı bir yerde toplanmıştır. Membran hücresindeki filtre bezi değiştirilerek II numaralı filtre bezi sisteme alınmıştır. Bütün numunenin filtre bezi II den süzülmesi 120 dakika sürmüştür. Aynı işlemler sırasıyla filtre bezi III ve IV e de uygulanmıştır. Toplam filtrasyon süreleri sırasıyla 200 ve 600 dakikadır. Filtre bezlerine girişte ve bezlerden çıkışta numuneler alınarak kirlilik analizi yapılmıştır. Kirlilik konsantrasyonları ve elde edilen giderme verimleri Çizelge 7 de verilmektedir. 6. SONUÇLAR Akdeniz ülkelerinin en önemli endüstriyel faaliyetlerinden biri olan zeytinyağı üretimi sonrasında açığa çıkan karasu, içerdiği yüksek kirletici özellikleri nedeniyle, acilen çözülmesi gereken çevre sorunlarından birisidir. Bu bildiri kapsamında da, İzmir ili Bornova ilçesinde bulunan ve 3 fazlı sürekli yönteme göre zeytinyağı üretimi yapan bir tesisin atıksuları incelenmiştir. Tesisten karasu numunesi alınarak kirlilik karakteristiği saptanmış, karasuyun ön arıtımı amacıyla yapılan fiziksel arıtma denemelerinin sonuçları sunulmuştur.

9 Çizelge 7. Filtre bezlerinden filtrasyon sonrasında elde edilen kirlilik konsantrasyonları Parametre KOİ (mg/l) KOİ giderme verimi (%) AKM (mg/l) AKM giderme verimi (%) Yağ ve gres (mg/l) Yağ ve gres giderme verimi (%) Ham su Kartuş filtre Filtre bezi I Filtre bezi II Filtre bezi III Filtre bezi IV Zeytinyağı üretimi atıksularının fiziksel ön arıtımı amacıyla yapılmış olan bu çalışmada, kartuş filtreden ve filtre bezlerinden filtrasyon denenmiştir. 20 µm gözenek çapına sahip olan kartuş filtre, membran sisteminin başına yerleştirilmiştir. Numunenin kartuş filtreden 30 dakika filtasyonu sonrasında %23 KOİ, %50 AKM ve %0.05 yağ-gres giderme verimleri elde edilmiştir. Ön filtrasyondan geçirilen numune, membran hücresi içine yerleştirilmiş olan dört farklı filtre bezinden, en gözenekliden en sıkıya doğru arka arkaya geçirilmiştir. Deneyler sırasında kullanılan filtre bezleri polyester malzemeden yapılmıştır ve piyasada hava geçirgenliğine göre satılmaktadır. Her bir filtreden filtrasyon sonrasında filtrat bir bidon içinde toplanmıştır. Bir filtre bezinin çıkış suyu, diğer filtre bezinin giriş suyu olarak kullanılmıştır. Her bir filtre çıkışında numune alınarak KOİ, AKM ve yağ-gres analizi yapılmıştır. Son filtreden çıkışta %35 KOİ, %81 AKM ve %61 yağ-gres giderme verimi elde edilmiştir. Fiziksel ön arıtımdan geçirilmiş olan karasuyun KOİ si mg/l, AKM si 3530 mg/l ve yağ-gres konsantrasyonu 1110 mg/l dir. Ulaşılmış olan kirlilik konsantrasyonları hala çok yüksek değerlerdedir ve membran proseslerle arıtım, biyolojik arıtım gibi ileri arıtma kademelerine ihtiyaç duyulmaktadır. KAYNAKÇA [1] E. Oktav ve A. Özer, 2003, 2. Ulusal Çevre Kirliliği Kontrolü Sempozyumu, ODTÜ Ankara, Türkiye, 349. [2] N. Oruç, 2002, 1. Zeytinyağı Üretiminde Çevre Sorunları ve Çözümleri Uluslararası Çalıştayı, Balıkesir Ünivesitesi, Balıkesir, Türkiye, 15. [3] R. Andreozzi, 1998, Water Research, 32, [4] G. Ubay ve İ. Öztürk, 1997, Water Science and Technology, 36, 287. [5] A. Samsunlu, O. Tünay, Z. Öztürk, K. Alp, 1998, 6. Endüstriyel Kirlenme Sempozyumu 98, İ.T.Ü., İstanbul, Türkiye, 93. [6] E. Oktav, 2001, I. Ulusal Katı Atık Kongresi, İzmir, Türkiye, 23. [7] M. Mitrakas, G. Papageorgiou, A. Docoslis, G. Sakellaropoulos, 1996, European Water Pollution Control, 6, 10. [8] K. Al-Malah, O. J. Azzam, N. I. Abu-Lail, 2000, Separation and Purification Technology, 20, 225.

10 [9] F. Şengül, E. Oktav, E. Çokay, 2000, 2000 GAP Çevre Kongresi, Harran Üniversitesi, Şanlıurfa, Türkiye, 713. [10] F. Şengül, 1991, Endüstriyel Atıksuların Özellikleri ve Arıtılması, Dokuz Eylül Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Basım Ünitesi, İzmir, Türkiye. [11] E. Oktav, F. Şengül, 2002, I. Ulusal Çevre Sorunları Sempozyumu, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, Türkiye, 212. [12] M. Demichelli, L. Bontoux, 1996, Studies Survey on Current Activity on the Valorization of By-Products from Olive Oil Industry, Institute for Prospective Technological, Seville, İtalya [13] F. Şengül, E. Oktav, E. Çokay Çatalkaya, 2002, I. Zeytinyağı Üretiminde Çevre Sorunları ve Çözümleri Çalıştayı, Balıkesir Üniversitesi, Balıkesir, Türkiye, 35. [14] American Public Health Association, American Water Works Association, Water Pollution Control Federation, 1992, Standart Methods for the Examination of Waster and Wastewater, 18 th Edition, Washington, USA.