ÖMER YAPRAK. Yüksek Lisans Tezi Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı. Yrd. Doç. Dr. Ali ECE 2009 Her hakkı saklıdır

Transkript

1 Sivs İli Hfik İlçesinde Açıkt ve Örtültınd Domtes Yetiştiriciliğinde Erkencilik ve Verim Özelliklerinin Belirlenmesi ÖMER YAPRAK Yüksek Lisns Tezi Bhçe Bitkileri Anbilim Dlı Yrd. Doç. Dr. Ali ECE 2009 Her hkkı sklıdır

2 2 T.C GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BAHÇE BİTKİLERİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ SİVAS İLİ HAFİK İLÇESİNDE AÇIKTA VE ÖRTÜALTINDA DOMATES YETİŞTİRİCİLİĞİNDE ERKENCİLİK VE VERİM ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ ÖMER YAPRAK TOKAT 2009 Her hkkı sklıdır

3 3 ONAY SAYFASI Yrd. Doç. Dr. Ali ECE dnışmnlığınd, Ömer YAPRAK trfındn hzırlnn bu çlışm 06/01/2010 trihinde şğıdki jüri trfındn oybirliği / oy çokluğu ile Bhçe Bitkileri Anbilim Dlı nd Yüksek Lisns tezi olrk kbul edilmiştir. Bşkn: Doç.Dr. Nif GEBOLOĞLU İmz: Üye: Yrd.Doç.Dr. Ali ECE İmz: Üye: Yrd.Doç.Dr. Sezer ŞAHİN İmz: Yukrıdki sonucu onylrım Prof Dr. Metin YILDIRIM Enstitü Müdürü.././2010

4 4 TEZ BEYANI Tez yzım kurllrın uygun olrk hzırlnn bu tezin yzılmsınd bilimsel hlk kurllrın uyulduğunu, bşklrının eserlerinden yrrlnılmsı durumund bilimsel normlr uygun olrk tıft bulunulduğunu, tezin içerdiği yenilik ve sonuçlrın bşk bir yerden lınmdığını, kullnıln verilerde herhngi bir thrift ypılmdığını, tezin herhngi bir kısmının bu üniversite vey bşk bir üniversitedeki bşk bir tez çlışmsı olrk sunulmdığını beyn ederim Ömer YAPRAK 2009

5 5 ÖZET Yüksek Lisns Tezi SİVAS İLİ HAFİK İLÇESİNDE AÇIKTA VE ÖRTÜALTINDA DOMATES YETİŞTİRİCİLİĞİNDE ERKENCİLİK VE VERİM ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ Ömer YAPRAK Gziosmnpş Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bhçe Bitkileri Anbilim Dlı Dnışmn: Yrd. Doç. Dr. Ali ECE Çlışm 2009 yılınd, Sivs ili Hfik ilçesinde yürütülmüştür. Çlışmd; Beril Rz Fı, Sfir Fı ve Mete Fı sırık domtes çeşitleri kullnılmıştır. Bu çeşitler çıkt ve örtültınd yetiştirilmiştir. Deneme üç tekerrürlü olrk tesdüf bloklrı deneme desenine göre kurulmuş ve sonuçlr bun göre değerlendirilmiştir. Çlışmd; İlk hst trihi, Erkenci verim, Bitki bşın toplm verim, Bitkide meyve syısı, klite sınıflrın göre meyve iriliği ve Toplm verim değerleri incelenmiştir. Beril Rz Fı, Sfir Fı ve Mete Fı çeşitlerinde toplm verim olrk, çıktki yetiştiricilikte sırsıyl 31,033-27,723-30,993 ton h -1 verim elde edilmiş ve çeşitler rsınd önemli bir frk görülmemiştir. Örtültı yetiştiriciliğinde ise en yüksek verim 132,013 ton h -1 ile Beril Rz Fı ve 129,420 ton h -1 ile Sfir Fı çeşidinden elde edilirken bunlrı 90,160 ton h -1 ile Mete Fı çeşidi izlemiştir. Denemenin ypıldığı yıl içerisinde Sivs ili Hfik ilçesinde meydn gelen şiddetli dolu yğışı çıkt yetiştiriciliğin risklerini çıkç orty koymuştur. Bu şrtlr ltınd örtültı yetiştiriciliğinin çıktki yetiştiriciliğe göre dh uygun olcğı kntine vrılmıştır. 2009, 32 syf Anhtr kelimeler: Domtes, Örtültı Yetiştiriciliği, Erkencilik i

6 6 ABSTRACT Ms Thesis THE EFFECT OF FIELD AND UNDER-COVER PRODUCTION CONDITIONS ON EARLINESS AND YIELD PROPERTIES OF TOMATO IN HAFIK-SIVAS Ömer YAPRAK Gziosmnps University Grdute School of Nturl nd Applied Sciences Deprtment of Horticulture Supervisor: Asst. Prof. Dr. Ali ECE The reserch ws conducted in Hfik, county of Sivs-Turkey in In the reserch Beril Rz Fı, Sfir Fı nd Mete Fı pole vrieties of tomto ws used. These kinds ws produced field nd under-cover. The test hs been set up ccording to rndom blocks test figures s three recurrences nd the outcomes hve been ssessed in this context. Through the reserch; first hrvest dte, erly yield, totl yield per plnt, fruit number of plnt, bigness of the fruit ccording to qulity clssifictions nd totl output rtes hve been evluted. Through the Beril Rz Fı, Sfir Fı nd Mete Fı kinds, s totl output, respectively 31,033-27,723-30,993 ton h -1 output hs been obtined in field production nd n importnt difference hs not been observed mong the vrieties. However in undercover production the highest output hs been cquired in Beril Rz Fı with 132,013 ton h -1 nd in Sfir Fı vrieties with 129,420 ton h -1 nd these vrieties fllowed by Mete Fı with 90,160 ton h -1. The hevy hiling in the tril yer in Hfik-Sivs, Turkey; hs obviously showed the risks of field production. Eventully, it hs been observed tht under-cover production is more pproprite thn field production under these conditions. 2009, 32 pges Keywords: Tomto, Under-cover Production, Erliness ii

7 7 TEŞEKKÜR Tez konumun seçiminde ve çlışmnın yürütülmesinde her türlü desteği sğlyn dnışmn hocm Syın Yrd. Doç. Dr. Ali ECE ye, Bhçe Bitkileri Anbilim Dlı Bşknı Prof. Dr. Resul GERÇEKÇİOĞLU n, rştırmnın yürütülmesinde desteklerini esirgemeyen Hfik Ormn İşletme Şefliği çlışnlrın, Hfik Belediye Bşknlığın, mesi rkdşlrım, kıymetli krdeşim Ekmel GEÇER e ve her yönden destek oln ileme teşekkürlerimi sunrım. Ömer YAPRAK 14/12/2009 iii

8 8 İÇİNDEKİLER Syf ÖZET.. i ABSTRACT ii TEŞEKKÜR iii ŞEKİLLER DİZİNİ v ÇİZELGELER DİZİNİ... vi 1. GİRİŞ KAYNAK ÖZETLERİ MATERYAL VE YÖNTEM Mteryl Deneme Alnı Deneme Alnının İklim Özellikleri Denemede Kullnıln Çeşitler ve Özellikleri Yöntem Denemede İncelenen Özellikler BULGULAR İlk Hst Trihi Erkenci Verim Bitki Bşın Toplm Verim Açıkt yetiştiricilik Örtültınd yetiştiricilik Bitkide Meyve Syısı Açıkt yetiştiricilik Örtültınd yetiştiricilik Klite Sınıflrın Göre Meyve İriliği Açıkt yetiştiricilik Örtültınd yetiştiricilik Toplm Verim Açıkt yetiştiricilik Örtültınd yetiştiricilik TARTIŞMA SONUÇ KAYNAKLAR.. 29 ÖZGEÇMİŞ.. 32 iv

9 9 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil Syf Şekil 3.1 Denemede kullnıln çeşitlere it meyve görünümleri 14 Şekil 4.1. Dolu yğışının bitkilere vermiş olduğu zrr Şekil 4.2. Örtültınd yetiştirilen bitkilerin genel görünümü.. 18 Şekil 4.3. Erkenci verim değerleri 18 Şekil 4.4. Bitki bşın toplm verim (Açık ln).. 19 Şekil 4.5. Bitki bşın toplm verim (Örtültı). 20 Şekil 4.6. Bitkide meyve syısı (Açık ln).. 21 Şekil 4.7. Bitkide meyve syısı (Örtültı). 21 Şekil 4.8. I. Klite meyve iriliği (Açık ln). 22 Şekil 4.9. II. Klite meyve iriliği (Açık ln) Şekil 4.10.Iskrt meyve iriliği (Açık ln) Şekil 4.11.I. Klite meyve iriliği (Örtültı) Şekil 4.12.II. Klite meyve iriliği (Örtültı).. 23 Şekil 4.13.Iskrt meyve iriliği (Örtültı). 23 Şekil 4.14.Toplm verim (Açık ln) 24 Şekil 4.15.Toplm verim (Örtültı) v

10 10 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge Syf Çizelge 3.1. Deneme lnının toprk nliz sonuçlrı Çizelge 3.2. Denemenin ypıldığı döneme it iklim özellikleri 13 Çizelge 3.3. Denemenin ln en ykın istsyon oln Merkez İlçeye it uzun yıllr iklim verileri ( ) 14 Çizelge 3.4 Denemede kullnıln çeşitlere it, üretici firmlr trfındn belirtilen bzı özellikler.. 14 vi

11 1 1. GİRİŞ Anvtnı Güney Amerik oln domtes, ülkemiz ekonomisinde çok önemli bir yere shiptir. Yetiştirme ypıln bölgelerde çiftçilerimizin önemli gelir kynklrındn birisini oluşturmktdır. Sğlık ve beslenme yönünden çok yrrlı oln domtes, Düny d ve Türkiye de tze ve işlenerek tüketimi en bşt gelen sebzeler rsınd yer lmktdır (Aybk ve Kygısız, 2004). Ülkemizin iklim koşullrı domtes yetiştiriciliği için çok uygun oluşu, bu sebzeyi işleyecek snyi nin 1970 li yıllrdn itibren hızl kurulmuş olmsı, bu sebzeye oln yönelmeyi hızlndırmış ve Türkiye domtes üretiminde Düny ülkeleri rsınd lt sırlrdn hızl üst sırlr tırmnrk Amerik ve İtly gibi üretim devlerinin rsın girmiştir. Ayrıc sdece üretimin miktrı rttırılmmış, domtesten elde edilen işlenmiş domtes ürünleri çeşitlendirilmiş, kliteli ürün stın ln Jpony, Knd ve ABD pzrın d ml stbilecek bir üretim miktrı ve klitesine ulşılmıştır. Bu gün Türkiye üretim miktrı ve ürün klitesi ile pek çok ülkeyi geride bırkrk ilk üç rsın girmeyi bşrmıştır (Vurl ve rk., 2000). Ülkemizdeki yıllık toplm sebze üretiminin yklşık olrk %40 nı domtes oluşturmktdır. Ülkemizin yıllık domtes üretimi 9,9 milyon ton civrınd olup, çık lnlrd ypıln üretimin pyı %86 dır (Anonim, 2007; Aybk ve Kygısız, 2004) yılınd; Düny d domtes üretimi 130 milyon ton olup, dekr ortlm verim 2,6 tondur. Ülkemizde ise 9,9 milyon ton üretim gerçekleştirilerek, dekr ortlm verim 4.2 ton civrınddır (Anonim, 2007). Bir toplumun dengeli beslenmesi için bütün gıdlrın yıl boyu dengeli olrk tüketilmesi gerekmektedir. Anck insn gıdsını oluşturn bütün bitkileri doğl koşullrd yıl boyu yetiştirmek vey muhfz etmek mümkün olmmktdır. Anck, domtes sıck iklim sebzesi olmsı nedeniyle doğl koşullrd yıl boyu yetiştirmenin mümkün olmdığı, sdece iklimin uygun olduğu zmnlrd yetiştirilebilen ve kıs süreli muhfz edilebilen sebzelerden birisidir.

12 2 Vitmin içerikleri çısındn önemli birer sğlık kynğı olrk tnımlnn sebzeler, çeşitli vitminleri içermekle birlikte, bzı sebzeler önemli miktrdki vitmin içerikleri ile tnınırlr. Domtes de beslenme progrmlrınd önemli yeri oln bir sebzedir. 100 g domteste; 0,55 mg B 6 vitmini, 1700 IU A vitmini, 0,10 mg B 1 vitmini ve 21 mg C vitmini bulunmktdır. Bu vitmin içeriklerine göre 38 sebze rsınd B 6 vitmince 6. ve A ve B 1 vitminince 13., C vitminince 23. sırd yer lmktdır (Sevgicn, 1999). Domtes bitkisi gece ile gündüz sıcklıklrı rsınd C lik frk görülen geçiş yöreleri ile kr iklimini sevmektedir. Essen gen merkezine bktığımız zmn, bu özelliği görülmektedir. Bitki yüksek hv neminden hoşlnmz nck kök çevresinin düzenli su lmsı bitkinin mükemmel gelişmesini ve yüksek verim oluşturmsını sğlmktdır. Domtes en iyi gelişimini C rsındki sıcklıklrd gösterir. 30 C nin üzerindeki sıcklıklrd bitki gelişmesi devm eder, çiçeklenme meydn gelir, nck polen çimlenmesi kötüleşir, polen tüpü meydn gelse de yeterli derecede uzymz ve döllenme oluşmdığı için çiçek dökülür, prtenokrpik küçük meyveler meydn gelir ve verim zlır (Vurl ve rk., 2000). Meyve ypısı üzümsü oln domtese kırmızı rengini veren lycopene mddesidir. Domtes meyvelerinde büyüklük, çeşit ve tohum syısı ile ilgilidir. Bu nedenle prtenokrp olmyn çeşitlerde, tozlşm ve döllenme olyı ne kdr güzel gerçekleşmişse domtes meyvesi, o kdr çeşit özelliğine bğımlı olrk şekillenecek demektir (Sevgicn, 1999). Çğımızdki hızlı nüfus rtışı, insnlığın krşılştığı en büyük sorunlrdn biri oln beslenme problemini de berberinde getirmektedir. Bu problemi çözmek mcıyl öncelikli olrk trım lnlrındn mksimum düzeyde ürün lınımının sğlnbilmesi yönündeki çlışmlr hız kznmktdır (Çlı, 2007). Toplm 78 milyon hektr ln ship oln ülkemizde, trım lnlrı toplm ln içinde %36 lık ( h) bir py shiptir. Bunun d, %68 inde trl bitkileri, %13 ünde bhçe bitkileri yetiştiriciliği ypılırken, %19 luk bir kısım d nds yrılmktdır (Sevgicn ve rk., 2000). Ülkemiz yklşık 25 milyon tonluk sebze üretim miktrı ile

13 3 Avrup d birinci, dünyd dördüncü ülke konumunddır (Abk, 2006). Ülkemiz, oldukç değişik ekolojik şrtlr ship olduğundn, pek çok sebze türünün yetiştiriciliğine olnk sğlr. Örtültı yetiştiriciliği de bu grup içersinde önemli bir yere shiptir (Sevgicn ve rk., 2000). Örtültı trımı, bitkilerin mevsimleri dışınd yetiştirilmesini olnklı kıln bir yetiştiricilik şeklidir. Frklı uygulmlrı oln örtültı trımınd, erkencilik sğlnırken, yetiştiriciliğin mümkün olmdığı ylrd iklimin olumsuz yönleri düzenlenerek (sıcklık, nem) yetiştiricilik ypılır (Tüzel ve rk., 2005). İlkbhrd erkencilik sğlmy yönelik olrk kullnıln plstik tünellerin ekolojiye bğımlı bir gelişme göstermesi doğldır (Sevgicn ve rk., 2000). Türkiye de domtes yetiştiriciliği, Krdeniz Bölgesinin yoğun yğış ln lnlrı dışınd, her yerde ypılbilmektedir. Özellikle Mrmr, Ege ve Akdeniz Bölgelerinde büyük boyutlrd domtes yetiştirilmektedir (Vurl ve rk., 2000). Hfik ilçesinin, iklim özellikleri ve vegetsyon süresinin kıslığı dolyısıyl çıkt yetiştiricilikte istenilen sonuçlr lınmmktdır. Yörenin iklim özelliklerinden dolyı d bölgede ekonomik nlmd yetiştiricilik her dönemde mümkün olmmktdır. Bu nedenle ekonomik çıdn yetiştiriciliğin ypılbilmesi için örtültı yetiştirme sistemlerinin kullnılmsı gereği orty çıkmktdır. Bu çlışmd d yüksek plstik tünel kullnılrk domtes yetiştiriciliğinin ypılıp ypılmycğı belirlenmeye çlışılmıştır.

14 4 2. KAYNAK ÖZETLERİ Türk insnının beslenmesinde thıllrdn sonr ikinci sıryı ln sebzelerin yetiştiriciliğinde Türkiye yklşık 25 milyon tonluk üretim miktrı ile Avrup d birinci, dünyd dördüncü ülke konumunddır. Son yirmibeş yıl içinde üretim miktrınd yklşık %60 ornınd bir rtış olmuş ve bu rtışın önemli bölümü verimdeki yükselmelerden elde edilmiştir. Yetiştirilen sebzelerin %80 i çıktn %20 si örtültı trımındn gelmektedir. Örtültı trımının boyutlrı yıllık %17 dolylrınd bir ornd büyümekte, genel üretim içindeki pyı d düzenli biçimde yükselmektedir. Türkiye ser vrlığı 30 bin h toplm örtültı lnı d 55 bin h ulşmıştır (Abk, 2006). Serlrd yetiştirilen en önemli sebze türü oln domtes, gelişimini her ne kdr çok frklı iklim koşullrınd sürdürebilse de özellikle çiçeklenmeden itibren meyve tutumu ve olgunlşmsı sırsınd çevre koşullrın çok dh fzl hsssiyet gösterir. Çevre koşullrının ynı sır, bitki köklerinin geliştiği ortm koşullrı d, verim ve ürün niteliğini belirleyen temel fktörlerin bşınd yer lır. Çeşitlerin gelişimi ve verimliliği yetiştirildiği ortmlrın fiziksel, kimysl ve biyolojik özelliklerine ve bitki beslenmesine bğlı olrk doğrudn y d dolylı olrk etkilenir. Verimin ser içindeki çevresel fktörlerden, özellikle de sıcklıktn çok etkilendiği, bu nedenle de ser içindeki iklim koşullrının iyileştirilmesi gerekir. Bu nedenle piysy yeni çıkn çeşitlerin ısıtmsız ser koşullrındki reksiyonlrının önceden tespit edilmesi gerekmektedir. Bitkinin kök bölgesini çevreleyen ortmın d yeterli hvlnmyı sğlmsı, fiziksel, kimysl ve biyolojik değişimlere krşı krrlı olmsı, yeterli su tutm kpsitesine ship olmsı, bitkilere toksik etki ypbilecek mddeler içermemesi, hstlık ve zrrlılrdn ri olmsı, ucuz ve koly temin edilebilir olmsı gerekir (Krçncı ve Tüzel, 2001). Güny (1981) göre domteste Avrup d genellikle m 2 ye 3-4 bitki dikilir. Dikim 0,8x0,4 metre vey 0,8x0,35 metrelik rlıklrl ypılbilir. Bitki bşın düşen ln rttıkç meyve iriliği, bitki bşın verim ve erkencilik rtr. Bun krşın dekr verimde zlm meydn gelir. Norml şrtlrd sonbhr ekiminde hektrdn ton,

15 5 ilkbhr ekiminden hektrdn ton verim lınbilir. Çiftçi şrtlrınd hektr verim tondur. Birim lndn yüksek verim lınmsını sğlyrk küçük lnlrın mrjinl olrk değerlendirilmesine olnk veren örtültı yetiştiriciliği, ynı zmnd yıl içerisinde düzenli bir iş gücü sğlmsı nedeniyle de ülkemizdeki en önemli fliyetlerden birisi hline gelmiştir (Sevgicn ve rk., 2000). Serlrd üretime etki eden en önemli etmen yörenin iklim koşullrıdır. Bir bölgede sercılığın ypılbilmesi için o bölgenin iklim değerleri bitki gelişimi oln sınır değerlerle krşılştırılmlıdır. Serlrd uygun bitki gelişimi için gerekli iklim kriterleri en düşük sıcklık, ortlm sıcklık, en yüksek sıcklık, güneşlenme süresi toprk sıcklığı ornsl nemdir (Bytorun ve rk., 1996). Sırık domteslerinde koşullrın yeterli olmsı hlinde çiçeklenme bir kez bşlyınc bitkinin hytı boyunc devm eder. Çiçeklenme sürgün ucundn bşlmkt sonr lterl çiçekler doğmktdır. Ticri vryetelerde genellikle bir slkımdn 4-12 çiçek oluşmktdır. İri ve kliteli meyve elde etmek rzulndığınd slkımlrd meyve tutumu gerçekleştiğinde ypılck seyreltme verim düşürmeksizin prtik sğlr (Boztok ve rk., 1989). Meyvenin lbileceği irilik dh çok tozlnm ve döllenmeye bğlı tohum syısı, gübreleme ve su fktörlerince belirlenmektedir. İyi bir döllenmede polen tozu cnlılığı ve syısı büyük önem tşımktdır. 40 C nin üzerindeki ve 10 C nin ltındki sıcklık koşullrınd polen tozu oluşumu zlmktdır (Levy, 1987). Domteslerde bitki bşın verimi meyvelerin det ve ğırlıklrı belirlemektedir. Bu nedenle yüksek verim iyi meyve tutumun ve gelişimine bğlı klmktdır (Clvert, 1973). Yzgn (1993) göre ise domteste sır rsı olrk 0,8 m uygundur. Bitkiler rsındki mesfe çeşide, mevsime ve yetiştirme metodun bğlı olrk 0,3-0,5 m

16 6 rsınd değişir. Hektr düşen bitki syısı dettir. Nisn dikimlerinde bitkiler rsı mesfeyi drltıp 0,3 m r ile dikmekle %25 ornınd verim rtışı sğlnbilmektedir. Tsmbnkis (1987), Dombo ve Dombito domtes çeşitleri ile iki yıl süre ile 0,8 m sır rsı 0,25-0,35 ve 0,5 m sır üzeri hesbı ile dikim yprk yürüttüğü çlışmd verimin 0,25 m sır üzerinde 158 ton/h, 0,5 m sır üzerinde 122 ton /h olduğunu ve sır üzeri mesfeler rttıkç meyve klitesinde rtış olduğunu belirtmişlerdir. Mngl ve Jsim (1987), Sonti nd Montecrlo domtes çeşitlerini plstik sery 0,2-0,3 ve 0,4 m sır üzeri hesbı ile dikerek yürüttükleri çlışmd; en yüksek verimi her iki çeşitte de 0,2 m sır üzeri ve koltuk lm kombinsyonund belirlemişlerdir. Borelli (1984), ser koşullrınd domteste 0,8 x 0,3 m 0,8x 0,15 m dikim rlıklrı ile 3. ve 6. slkımdn sonr uç lm mumelesi uygulnmıştır. Bitki bşın meyve syısı ve meyve ğırlığı en yüksek 0,8 x 0,45 m mumelesinden, nck toplm verim dr rlıklrd dh fzl olmuştur. Dikim rlığı ile budm rsınd interksiyon görülmemiştir. Toplm verim 6. slkımdn sonr uç lm mumelesinde, erkencilik ise 3. slkımdn sonr uç lm mumelesinde dh fzl olmuştur. Mhrkni ve Suwwn (1989), Clud RAF domtes çeşidini iki yıl süreyle 1 x 1,15 m 0,75 x 0,25 0,5 x 0,25 m ve 0,25 x 0,25 sır üzeri ve sır rsı hesbıyl diktiklerini ve en fzl toplm verimin en yüksek bitki yoğunluğund ve 500 ppm Ethephon uygulmsındn elde edildiğini bildirmektedirler. Crriel ve rk., (1984), domteste dikim rlıklrını belirlemek mcıyl iki deneme ypmışlrdır. Birinci denemede fideleri 1 m sır rsı 0,25 m, 0,33 m, 0,5 ve 1,0 m sır üzeri ( 40000, 30000, ve det bitki/h) hesbıyl dikmişler ve verim miktrlrını sırsıyl 62,6-46,4-35,7 ve 30,3 ton/h olrk belirlemişlerdir. İkinci denemede ise fideleri 0,7 m sır rsı ve 0,32 m, 0,42 m, 0,58 m ve 1,0 m sır üzeri (44500, 34000, ve det bitki/h) hesbıyl dikmişler ve verim miktrlrını sırsıyl 89,7-79,5-51,8 ve 45,3 ton/h olrk tespit etmişlerdir. Ayrıc birim ln

17 7 düşen bitki syısı rttıkç verimin rttığını nck bitki bşın meyve syısı, meyve iriliği ve meyvedeki sud çözünebilir kuru mddelerin zldığını belirlemişlerdir. Güny (1981) göre fide dikimi ile hst rsınd genellikle gün geçmektedir. Tindll (1968), ise domtes hsdının çeşitlere göre değişmekle birlikte dikimden gün sonr bşldığını bildirmektedir. Rvestijn (1986) e göre domteste çiçeklenmeden hst kdr gün süre geçer. Domteste tohum ekiminden hst kdr 150 gün geçtiği bildirilmektedir (Anonim 1990). Ayrıc domteste dikimden ilk hst kdr geçen süre(gün), erkenci (65-75 gün), ort erkenci (75-85 gün), geççi (85-95 gün) olrk sınıflndırılmktdır (Anonim, 1990b). Güny (1981), domteslerde ilk çiçek slkımlrının bzı çeşitlerde 6-7. boğumdn sonr, bzılrınd ise 2-3. boğumlrdn sonr oluştuğunu, örtültı yetiştiriciliğinde ilk 2. ve 3. boğumdn sonr ve bunu tkiben 1-2 boğum tlyrk çiçek veren çeşitlerin tercih edildiğini bir slkımd genellikle 8-16 meyve bulunduğunu ve bu syının 30 kdr çıkbileceğini bildirmektedir. Vrış (1985), Michign d ypıln bir çlışmd hektrd bitki bulunn ve 9. ve 12. slkımdn uç lm ypıln mumelelerde erken ilkbhr üretiminde 9. slkım mumelesinden 270 ton/h, geç ilkbhr üretiminde ise 12 slkım mumelesinde 220 ton/h verim elde ettiğini bildirmektedir. Yetiştiricilikte örtültı kullnımının mcı, don tehlikelerinin bulunduğu ve sıcklığın yetersiz kldığı dönemlerde, bitkilerin çevresinde, onlrın optimum isteklerine ykın bir tmosfer sğlmk, böylece norml yetiştirme döneminin dışınd d nitelikli, nicelikli ve sğlıklı ürün elde etmektir. Örtü sistemlerinde bitkilerin tümünün çevresinde dış koşullrdn yrılmış bir tmosfer ve dh sıck bir ortm oluşturmk esstır (Yzgn ve Işık, 1990) Sönmez ve rk. (2008) ısıtmsız yüksek plstik tünellerde frklı ürün desenleri ve ekonomik nlizlerini belirlemek üzere ypmış olduklrı çlışmd, domtesten kg/d verim ve 730 TL bürüt kr elde edildiğini belirtmektedirler.

18 8 Çiçek slkımlrının kplı ve nemli hvlrd 2-3 sniye, güneşli günlerde 1 sniye sllnmsı çiçek tozlrının stigmy dökülmesinde son derece yrrlı olmkt ve meyve tutumunu rttırmktdır (Lipri, 1982) Sğlm (1994), Tokt koşullrınd örtültınd İlkbhr periyodund 30 sırık domtes çeşidi ve 4 frklı ekim zmnının ele lındığı rştırmd, en yüksek toplm verimin Vivi Fı (291,07t/h), Arlett Fı (272,29 t/h), RS ( 266,29 t/h), FA-144 (256,09 t/h), Vemone Fı (255,34 t/h), Lucy Fı (254,77 t/h) ve Zeynep Fı (252,47 t/h) çeşitlerinden elde edildiğini belirtmektedir. Curtero ve Bguen (1980), İspny koşullrınd yürüttükleri çlışmlrd hektr bitki dikilerek, Vemone çeşidinin ilkbhr periyodund ortlm meyve ğırlığı 120 g, erkenci veriminin 59 ton/h, toplm verimlerinin ise 222 ton/h olduğunu, hektr bitki dikilerek, Vivi ve Vemıne çeşidinin ilkbhr periyodund ortlm meyve ğırlıklrının 109 g ve 96 g, erkenci veriminin 59 ton /h ( 57,5 ton/h ı pzrlnbilir),43 ton/h, (42 ton / h ı pzrlnbilir) olduğunu, hektr bitki dikilerek, Robin CVF, Vemone ve Angel çeşitlerinin ilkbhr periyodund ortlm meyve ğırlıklrının sırsıyl 210 g, 112 g ve 91 g, erkenci verimlerinin 31 ton/h, 42 ton/h ve 26 ton / h, toplm verimlerinin 146 ton /h, 208 ton/h ve 185 ton/h elde edildiğini bildirmektedirler. Igntov (1993), Moskov bölgesinde Bluzy, Menuet ve Gmm domtes çeşitlerinin ilk bir ydki erkenci verimlerinin ton/h, toplm verimlerinin ise ton/h olduğunu bildirmektedir. Sevgicn ve rk., (1990) ile Güny (1986), ülkemiz örtültı domtes yetiştiriciliğinde verimin ton/d rsınd, ybncı ülkelerde ise ton/d rsınd olduğunu bildirmektedirler. Domtesin verimi sonbhrd bitki bşın 2,7 4,54 kg, ilkbhrd 4,54 9,08 kg dolyınddır. Krtş ve rk., (2002), Isprt d ısıtmsız ser koşullrınd ypmış olduklrı çlışmd Yeni Tly Fı, Speks 852, Hzer 189, Elif 190, Hzer 1410 ve Titnic

19 9 domtes çeşitlerini verim ve klite özellikleri yönünden krşılştırmışlrdır. Arştırmd verim, erkenci verim, meyve çpı, meyve boyunu incelemişlerdir. Çlışmnın sonucund verim, erkenci verim bkımındn domtes çeşitleri kendi rlrınd krşılştırıldığınd, Yeni Tly çeşidi verim (7729,97 kg/d) ve erkenci verim (% 52,79) ile diğer çeşitlerden üstün olduğunu orty koymuşlrdır. Toplm verim yönünden Elif 190, Hzer 1410 ve Speks 852 çeşitlerinin Yeni Tly dn sonr en yüksek verime ship olduklrını belirtmişlerdir. Ayrıc Hzer 189 (138,15 g ), Titnic (123,26 g), Elif 190 (112,86 g) ve Yeni Tly (111,57 g) çeşitlerinin meyvelerinin diğerlerinden dh iri olduğunu tespit etmişlerdir. Çeşitlerin skorbik sit içeriklerini mg/ 100 g; ph değerlerini ise rsınd değiştiğini belirtmişlerdir. Ercn ve rk., (2002), Akdeniz Üniversitesi Zirt Fkültesi rştırm ve uygulm lnınd çık trl koşullrınd ypmış olduklrı denemede 7 domtes çeşidi ( Leopold, Blogovest, Mrgrit, Kostnom, Portlnd, Mster, L l f ) ile iki tnık ( Ldy Fı ye XPH 5811) çeşitlerini kullnmışlrdır. Tohumlrı 10 Mrt 2000 trihinde ekmişler, fideleri 7 Nisn 2000 trihinde rziye şşırtmışlrdır. Verim, ortlm meyve ğırlığı, meyve eni, meyve boyu ve SÇKM değerleri MSTAT isttistik progrmınd vryns nlizine tbi tutulmuş, frklılık gösteren ortlmlr Duncn testiyle gruplndırmışlrdır (p<0,05). Çlışmnın sonucund Kostnom, XPH5811, L l f ve Mster çeşitlerinin en yüksek verim değerine ship olduğu sptnmış, nck Mster çeşidinin zyıf bitki gelişimi ve bunun sonucund oluşn meyve ynıklıklrı nedeniyle yz ylrınd Antly d yetiştirilmeye uygun olmdığı, L l f çeşidinin ise çtlmy eğilimi göstermesi nedeniyle yetiştiricilik için uygun bir çeşit olmdığını belirtmişlerdir. Grrido ve rk., (1996), İspny (Vlenci) d soğuk serlr için uygun domtes çeşitlerinin belirlenmesi mcıyl yptıklrı çlışmd; 9 domtes çeşidinin (Optim, Cobr, Bo, Rmon, Rmbo, Alpdo, No:3880, Rdj ve Dniel) ısıtılmyn serlrd gelişme kbiliyetlerini denemişlerdir. Çlışmnın sonucund erkencilik çısındn çeşitler rsınd frklılık bulunmmış. Toplm verim en yüksek Dniel (12,31 kg/ m²)

20 10 çeşidinden elde edilmiş olup bölge için Dniel çeşidini tvsiye edilir nitelikte bulmuşlrdır. Willumsen ve rk., (1990), 11 domtes çeşidi üzerinde yptıklrı bir çlışmd, verim, erkencilik ve klite yönünden çeşitleri krşılştırmışlrdır. Çlışm sonucund en yüksek verim Spectr, Multiset,ve Solentos çeşitlerinden elde etmişlerdir. Singh ve rk., (1990), İki yıl süreyle yürüttükleri denemede domteste meyve verimi ile meyve syısı, meyve uzunluğu ve meyve ğırlığı rsınd pozitif korelsyon bulunduğunu; meyve syısı, meyve uzunluğu ve meyve ğırlığının meyve verimini doğrudn etkilediğini tespit etmişlerdir. Vn yöresinde denemeye lınn 19 det stndrt ve hibrit domtes çeşitlerindeki bzı özellikler ele lınrk bunlrın dptsyon kbiliyetlerinin belirlendiği bir çlışm yürütülmüştür. Çlışmd kullnıln 19 stndrt hibrit domtes çeşidinin pzrlnbilir meyve verimi, ortlm meyve ğırlığı, SÇKM, sitrik sit cinsinden titre edilebilir sitlik miktrı ve PH değerleri incelenmiştir. Killi ve killi- tınlı ypıd oln deneme prselleri zot, fosfor ve orgnik mddece fkirdir. Suni gübre uygulnmyn prsellere sdece 2 ton / d hesbıyl çiftlik gübresi verilmiştir. Pzrlnbilir verim en iyi 6,692 kg/d ile 6315 Fı çeşidinden lınırken, 113,0g/meyve ile Ovl Red en iri meyveli çeşit olrk tespit edilmiştir. SÇKM en yüksek % 5,20 ile flcon ve Topzio d bulunmuştur. Sitrik sit cinsinden titre edilebilir sitlik miktrınd 0,53 mg/g ile 63/5 ve PH d 4,62 ile Universl Merch çeşitleri isttistiki yönden frklı olmmkl birlikte, ilk sıryı lmış olduğu tespit edilmiştir (Akıncı ve rk., 1995). İtly koşullrınd; Nemron Fı ve Splendid Fı çeşitleri için ısıtmsız cm ve plstik sery en uygun dikim zmnının Mrt sonu vey Nisn bşı olduğunu belirtmişlerdir (Aphiden ve rk., 1989). Yüksek plstik tüneller özellikle ısıtm ypılmyn yörelerde ilk ve son turfnd mcıyl dh koly tesis edilmeleri nedeniyle tercih edilmelidir. Plstik tünelin

21 11 ısıtılmynlrınd 3 hft, ısıtılnlrınd 6 hft erkencilik sğlnbilmektedir (Sevgicn, 1974). Yzgn ve İşbeceren (1988), Tokt koşullrınd yüksek plstik tüneller içerisinde domtes üretimi ile çıktki yetiştiriciliğe göre gün erkencilik sğlnbileceğini bildirmektedirler. Yzgn (1981), Lucy Fı domtes çeşidinde norml plstikle örtülü kuzey-güney doğrultulu yüksek plstik tünellerde, srı plstikle örtülü doğu-btı doğrultulu yüksek plstik tünellere göre 1. klite üründe bitki bşın 0,6-0,9 kg verim rtışı ve erkencilik belirlenmiştir.

22 12 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Mteryl Deneme Alnı Deneme, Sivs ili Hfik İlçesi Ormn İşletme Şefliğine it rzide 2009 yılınd yürütülmüştür. Hfik, Sivs-Erzincn kryolunun 36. km sinde yer lmktdır. İlçe 1300 rkımlı olup, yüksek yerlerinde 1370 rkım kdr çıkbilmektedir. İlçenin btısınd Sivs, doğusund Zr, kuzeyinde Tokt, kuzeydoğusund Doğnşr, güneyinde Ulş bulunmktdır. Hfik ilçesi toprklrı içerisinde önemli düzlükler yer lmktdır (Anonim 2008). Deneme lnı Nisn yının birinci hftsınd pullukl sürülmüş, üçüncü hftsınd ise tekrr kzyğı ile işlenmiştir. Nisn yının dördüncü hftsınd deneme lnın 94,5 m² yüksek plstik tünel kurulmuştur. Deneme lnındn lınn toprk örnekleri Sivs Trım İl Müdürlüğü Toprk Anliz Lborturınd nliz edilmiş, sonuçlr Çizelge 3.1 de verilmiştir. Çizelge 3.1. Deneme lnının toprk nliz sonuçlrı % Verilmesi gereken Yet. Bitki Derinlik % % İşb Yryışlı Orgnik (cm) Totl Tuz Kireç ph ml P 2 O 5 Mdde N P K S.Domtes 020 0,05 9,86 7, ,59 5,93 0 9,0 0 Ekimle Birlikte DAP= 9 kg/d Anliz sonuçlrın göre tvsiye edilen gübreleme yöntem ve miktrlrı çlışmd göz önüne lınmış ve bu tvsiyelere uygun gübreleme ypılmıştır. Domtes yetiştiriciliğinde frklı gübre dozlrının kullnıldığı bir çlışm sonucund, zotlu gübrenin 53,7 kg/d, fosfor un 23,4 kg/d ve potsyumun 38,3 kg/d, ekonomik optimum verim düzeyini verdiği sptnmıştır (Demirtş ve Yılmz, 2003).

23 13 Denemede, dmlm sulm sistemi kullnılmıştır Deneme Alnının İklim Özellikleri Bölge genel olrk kışlrı soğuk, sert ve bol kr yğışlı, yz ylrı ise sıck ve kurk geçen krsl iklim özelliklerini tşımktdır. Kış ile yz mevsimleri rsındki sıcklık frklrı yüksek olduğu gibi, gece ile gündüz rsındki sıcklık frklrı d oldukç yüksektir. Hfik ilçesinde meteoroloji istsyonu olmdığı için en ykın istsyon oln ve Hfik ilçesine en ykın iklim özellikleri görülen merkez ilçe verileri dikkte lınmıştır. Denemenin ypıldığı döneme it iklim özellikleri Çizelge 3.2 de, uzun yıllr iklim verileri de Çizelge 3.3 de verilmiştir. Çizelge 3.2. Denemenin ypıldığı döneme it iklim özellikleri (Anonim 2009) Aylık Yğış (mm) Aylr Mx Sıc. ( C) Min Sıc. ( C) Sıc. Ort. ( C) Nem (%) Rüzgr Ort. (m/sn) Nisn 14,6 2,2 8,1 60,2 71,1 0,8 8,0 Myıs 19,3 6,6 13,1 57,3 45,6 0,9 9,3 Hzirn 26,2 11,8 18,9 57,5 52,6 0,9 10,9 Temmuz 26,6 13,3 19,8 60,9 47,0 1,1 10,6 Ağustos 27,0 9,6 18,2 53,7-1,0 12,9 Eylül 21,1 8,3 14,9 63,2 25,3 0,8 8,3 Ekim 22,4 6,6 14,0 56,5 16,1 0,3 7,2 Ksım 9,9 0,5 4,8 73,0 88,8 0,5 3,0 Ortlm 21,0 7,4 14,0 60,3 43,3 0,8 8,8 Güneşlenme Süre Ort. (St) Çizelge 3.2. de görüldüğü gibi en yüksek sıcklık ortlmsı Temmuz (19,8 C) yınd, en düşük sıcklık ortlmsı Ksım (4,8 C) yınd olmuştur. Aylık toplm yğış miktrın bktığımızd Ağustos yınd hiç yğış görülmezken, en fzl yğış Ksım (88,8 mm) yınd meydn gelmiştir. Güneşlenme süresi ortlmsı ise 12,9 st ile Ağustos yınd en fzl olurken, 3,0 st ile Ksım yınd en z olmuştur. Çizelge 3.2. ve 3.3. incelendiğinde görüleceği üzere denemenin ypıldığı dönem ile uzun yıllr it iklim verileri krşılştırıldığınd mksimum sıcklık ortlmlrı, minimum sıcklık ortlmlrı, sıcklık ortlmlrı, güneşlenme sürelerinde önemli bir frklılık görülmemektedir. Sdece denemenin ypıldığı dönemde uzun yıllr ortlmlrın göre yklşık olrk 11 mm lik fzl bir yğış meydn gelmiştir.

24 14 Çizelge 3.3. Denemenin ln en ykın istsyon oln Merkez İlçeye it uzun yıllr iklim verileri ( ) (Anonim 2009b) Aylr Mx Sıc. ( C) Min Sıc. ( C) Sıc. Ort. ( C) Yğış (mm) Güneşlenme Süre Ort.(St) Nisn 15,4 3,7 9,2 64,6 6,1 Myıs 19,8 7,3 13,4 62,6 8,0 Hzirn 23,8 10,0 17,1 31,6 10,5 Temmuz 28,0 12,4 20,3 8,9 11,9 Ağustos 28,3 12,1 20,1 5,8 11,5 Eylül 24,7 8,6 16,3 17,6 9,7 Ekim 18,2 4,5 10,7 37,5 6,4 Ksım 10,0-0,4 4,3 43,3 3,8 Ortlm 21,0 7,3 13,9 34,0 8, Denemede Kullnıln Çeşitler ve Özellikleri Denemede, Beril Rz Fı, Sfir Fı ve Mete Fı, hibrit domtes çeşitleri kullnılmıştır. Fideler, Antly d ticri olrk fide üretimi ypn işletmelerden sğlnmıştır. Denemede kullnıln çeşitlere it özellikler Çizelge 3.4 de verilmiştir. Çizelge 3.4 Denemede kullnıln çeşitlere it, üretici firmlr trfındn belirtilen bzı özellikler Çeşitler Üretici firm Erkencilik Meyve iriliği (g) Beril Rz Fı Sfir Fı Rito TohumculukAş. Anms Trım Ltd. Şti. Meyve rengi Meyve Şekli Yeşil omuz Hstlıklr Dynıklılık Rf ömrü Erkenci g Kırmızı Yuvrlk Yok V, ToMV, F Uzun Mete Fı Gengri Ltd.Şti. Ort g Prlk Kırmızı _ g Kırmızı Yuvrlk Yok Çtlm ve Lekeli olg. Hfif Bsık Yuvrlk Yok F, Kök çürüklüğü Uzun Uzun Denemede kullnıln çeşitlere it meyve görünümleri Şekil 3.1 de verilmiştir. Şekil 3.1. Denemede kullnıln çeşitlere it meyve görünümleri

25 Yöntem Arştırmd kullnıln çeşitler çık lnd ve örtü ltınd yetiştirilmiştir. Örtültı sistemi olrk yüksek plstik tünel kullnılmıştır. Bitkiler yüksek plstik tünel içerisine 1 Myıs 2009, çık ln 31 Myıs 2009 trihlerinde dikilmiştir. Dikimler bir prselde 15 bitki olck şekilde, 90 x 40 cm mesfelerde ypılmıştır. Örtültı yetiştiriciliğinde bitkileri soğuk zrrındn korumk mcıyl psif ısıtm yöntemi oln su şilteleri kullnılmıştır. Bitkiler tek gövde olck şekilde yetiştirilmiş, 8. slkımdn sonr bitkilerde uç lm ypılmıştır (Cmpos ve rk., 1989). Deneme üç tekerrürlü olrk tesdüf bloklrı deneme desenine göre kurulmuş ve sonuçlr bun göre değerlendirilmiştir (Yzgn, 1986) Denemede İncelenen Özellikler 1. İlk Hst Trihi (Gün): Dikimden ilk hsd kdr geçen süre belirlenerek çeşitlerin olgunlşm süreleri tespit edilecektir. Ayrıc örtültı ve çık koşullrd yetiştirilen bitkilerin hst trihleri krşılştırılcktır. 2. Erkenci Verim (kg h -1 ) : Örtültınd ypıln yetiştiricilikte, çık lndki ilk hsd kdr oln dönemdeki ürün, erkenci verim olrk değerlendirilecektir. 3. Bitki Bşın Toplm Verim (kg bitki -1 ): İlk hsttn son hsd kdr ğırlık olrk elde edilen verim, prseldeki bitki syısın bölünerek buluncktır. 4. Bitkide Meyve Syısı (det bitki -1 ): İlk hsttn son hsd kdr syı olrk elde edilen meyveler prseldeki bitki syısın bölünerek buluncktır. 5. Klite Sınıflrın Göre Meyve İriliği (gr det -1 ): Klite sınıflrının gruplndırılmsı; TSE domtes stndrtlrı (Anonim, 1980) ile Bş ve Sevgicn (1990) göre ypılcktır. Ağırlık olrk elde edilen I., II. ve ıskrt toplm verim değeri, syı olrk elde edilen I., II. ve ıskrt toplm verime bölünerek belirlenecektir.

26 16 I. Klite : Enine çpı 56 mm ve dh büyük olnlr, II. Klite : Enine çpı mm olnlr, Iskrt : Enine çpı 45 mm ve dh küçük olnlr şeklinde gruplndırılcktır. 6. Toplm Verim(ton h -1 ) :Ağırlık olrk bitki bşın toplm verim bir hektrdki bitki syısı ile çrpılrk ve elde edilen değer ton h -1 çevrilerek buluncktır.

27 17 4. BULGULAR 4.1. İlk Hst Trihi Açık ln dikilen bitkilerde, Beril Rz Fı çeşidi 12 Eylül 2009, Mete Fı çeşidi 15 Eylül 2009, Sfir Fı çeşidi 17 Eylül 2009 trihlerinde hst olgunluğun gelmiştir. Dikim trihinden sonr hst olgunluğun gelme süresi gün rsınd değişmiştir. Anck 5 Hzirn 2009 kşmı Hfik ilçesinde görülen şiddetli dolu yğışı sonucu çıktki bitkilerin tmmının gövde ve yprklrı kırılrk sdece gövdenin bir kısmı sğlm klmıştır. Dh sonr geliştirilen yn sürgünlerden n gövde oluşturulmuş ve böylece denemeye devm edilmiştir. Denemenin ypıldığı dönemde meydn gelen dolu yğışının, çıkt ypıln yetiştiricilikte bitkilere ypmış olduğu zrr ve dh sonr yn sürgünlerden geliştirilmiş oln n gövde Şekil 4.1. de görülmektedir. Şekil 4.1. Dolu yğışının bitkilere vermiş olduğu zrr. Örtültınd ise, Beril Rz Fı çeşidi 28 Temmuz 2009, Sfir Fı çeşidi 31 Temmuz 2009 ve Mete Fı çeşidi ise 4 Ağustos 2009 trihinde hst olgunluğun ulşmıştır. Dikim trihinden sonr hst olgunluğun gelme süresi gün rsınd değişmiştir. Açık ve örtültı yetiştiricilikte hst trihleri, çeşitlerin kendi rlrınd krşılştırıldığınd Beril Rz Fı çeşidi 46 gün, Sfir Fı çeşidi 48 gün, Mete Fı çeşidi ise 42 gün dh erken hst edilmiştir.

28 18 Örtültınd yetiştirilen bitkilerin genel görünümü Şekil 4.2. de verilmiştir. Şekil 4.2. Örtültınd yetiştirilen bitkilerin genel görünümü 4.2. Erkenci Verim Örtültınd ypıln yetiştiricilikte elde edilen erkenci verim değerleri Şekil 4.3 de verilmiştir. 60,000 Erkenci Verim (ton h-1) 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 b b Beril Rz Fı Sfir Fı Mete Fı LSD(%5): Çeşitler Şekil 4.3. Erkenci verim değerleri

29 19 Şekil 4.3. de görüldüğü gibi erkenci verim değerleri bkımındn çeşitler rsınd 0,05 seviyesinde isttistiki frk görülmüştür. Erkenci verim, Beril Rz Fı çeşidinde 56,847 ton h -1, Sfir Fı çeşidinde 46,703 ton h -1 ve Mete Fı çeşidinde 43,567 ton h -1 tespit edilmiştir Bitki Bşın Toplm Verim Açıkt Yetiştiricilik Bitki bşın toplm verim değerleri Şekil 4.4. de verilmiştir Bitki Bşın Toplm Verim-- (kg bitki-1) Beril Rz Fı Sfir Fı Mete Fı LSD (%5): Çeşitler Şekil 4.4. Bitki bşın toplm verim Bitki bşın toplm verim değerlerinde isttistiki olrk frk orty çıkmmıştır. Beril Rz Fı ve Mete Fı çeşitlerinde 0,987 kg bitki -1, Sfir Fı çeşidinde ise 0,883 kg bitki -1 değerleri elde edilmiştir.

30 Örtültınd yetiştiricilik Bitki bşın toplm verim değerleri Şekil 4.5. de verilmiştir Bitki Bşın Toplm Verim--- (kg bitki-1) b Beril Rz Fı Sfir Fı Mete Fı LSD(%5): Çeşitler Şekil 4.5. Bitki bşın toplm verim Bitki bşın toplm verim değerlerinde isttistiki olrk 0,05 seviyesinde frk orty çıkmıştır. En yüksek bitki bşın toplm verim sırsıyl Beril Rz Fı ve Sfir Fı çeşitlerinde (4,223-4,137 kg bitki -1 ) elde edilirken Mete Fı çeşidi (2,880 kg bitki -1 ) bunlrı izlemiştir Bitkide Meyve Syısı Açıkt yetiştiricilik Bitkide meyve syısı değerlerinde isttistiki olrk frk orty çıkmmıştır. Beril Rz Fı, Sfir Fı ve Mete Fı çeşitlerinde sırsıyl 9,747 8,643 9,190 det bitki -1 değerleri elde edilmiştir.

31 21 Bitkide meyve syısı değerleri Şekil 4.6. d verilmiştir Bitkide Meyve Syısı --- (det bitki-1) Beril Rz Fı Sfir Fı Mete Fı LSD (%5): Çeşitler Şekil 4.6. Bitkide meyve syısı Örtültınd yetiştiricilik Bitkilerden elde edilen bitkide meyve syısı değerleri Şekil 4.7. de verilmiştir Bitkide Meyve Syısı-- (det bitki -1) b Beril Rz Fı Sfir Fı Mete Fı LSD(%5): Çeşitler Şekil 4.7. Bitkide meyve syısı

32 22 Bitkide meyve syısı değerlerinde isttistiki olrk 0,05 seviyesinde frk orty çıkmıştır. En yüksek bitki bşın toplm verim sırsıyl Beril Rz Fı ve Sfir Fı çeşitlerinde (51,080 48,773 det bitki -1 ) elde edilirken Mete Fı çeşidi (31,130 det bitki -1 ) bunlrı izlemiştir Klite Sınıflrın Göre Meyve İriliği Açıkt yetiştiricilik Klite sınıflrın göre meyve iriliği değerleri Şekil 4.8., 4.9. ve de verilmiştir. I. Klite Meyve İriliği (gr det-1) 160, , , ,000 80,000 60,000 40,000 20,000 - Çeşitler Beril Rz Fı Sfir Fı Mete Fı LSD (%5): II. Klite Meyve İriliği (gr det-1) 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 - Çeşitler Beril Rz Fı Sfir Fı Mete Fı LSD (%5): Iskrt Meyve İriliği (gr det-1) 45,000 40,000 35,000 30,000 25,000 20,000 15,000 10,000 5,000 - Çeşitler Beril Rz Fı Sfir Fı Mete Fı LSD (%5): Şekil 4.8. I. Klite meyve iriliği Şekil 4.9. II. klite meyve iriliği Şekil Iskrt meyve iriliği Şekil 4.8. d görüldüğü gibi I. Klite meyve iriliklerinde çeşitler rsınd isttistiki bir frk görülmemiştir. Beril Rz Fı çeşidinde 130,427 gr det -1, Sfir Fı çeşidinde 131,917 gr det -1 ve Mete Fı çeşidinde 142,260 gr det -1 değerleri elde edilmiştir. Şekil 4.9. de de görüldüğü gibi II. klite meyve iriliklerinde de isttistiki olrk bir frk yoktur. Beril Rz Fı, Sfir Fı ve Mete Fı çeşitlerinde sırsıyl 63,703 65,147 42,457 gr det -1 değerleri sptnmıştır. Şekil bkıldığınd ıskrt meyve iriliklerinde de isttistiki olrk bir frk görülmemektedir. Beril Rz Fı, Sfir Fı ve Mete Fı çeşitlerinde sırsıyl 34,323 40,983 35,103 gr det -1 değerlerine ulşılmıştır Örtültınd yetiştiricilik Klite sınıflrın göre meyve iriliği değerleri Şekil 4.11., ve de verilmiştir.

33 23 I. Klite Meyve İriliği (gr det-1) 140, , ,000 80,000 60,000 40,000 20,000 b b Beril Rz Fı Sfir Fı Mete Fı LSD(%5): II. Klite Meyve İriliği (gr det -1) b b Beril Rz Fı Sfir Fı Mete Fı LSD (%5): Iskrt Meyve İriliği (gr det -1) Beril Rz Fı Sfir Fı Mete Fı LSD (%5): Çeşitler 0 Çeşitler 0 Çeşitler Şekil I. Klite meyve iriliği Şekil II. klite meyve iriliği Şekil Iskrt meyve iriliği Şekil de görüldüğü gibi I. Klite meyve iriliklerinde çeşitler rsınd 0,05 seviyesinde isttistiki frk görülmüştür. En yüksek meyve iriliği 131,283 gr det -1 ile Mete Fı çeşidinden elde edilirken, bunu Sfir Fı (124,590 gr det -1 ) ve Beril Rz Fı (120,923 gr det -1 ) çeşitleri izlemiştir. Şekil de de görüldüğü gibi II. klite meyve iriliklerinde de 0,05 seviyesinde isttistiki olrk frk vrdır. 69,557 gr det -1 ile Mete Fı çeşidi en yüksek değeri verirken, 65,087 gr det -1 ile Sfir Fı ve 64,993 gr det -1 ile Beril Rz Fı çeşitleri ynı isttistiki grup içerisinde yer lmıştır. Şekil e bkıldığınd ıskrt meyve iriliklerinde de isttistiki olrk bir frk görülmemektedir. Beril Rz Fı, Sfir Fı ve Mete Fı çeşitlerinde sırsıyl 34,963 35,277 34,867 gr det -1 değerlerine ulşılmıştır Toplm Verim Açıkt yetiştiricilik Şekil de görüldüğü üzere toplm verim değerleri bkımındn çeşitler rsınd isttistiki olrk frk yoktur. Toplm verim değerleri Beril Rz Fı, Sfir Fı ve Mete Fı çeşitlerinde sırsıyl 31,033 27,723 30,993 ton h -1 olrk belirlenmiştir. Toplm verim değerleri Şekil de verilmiştir.

34 Toplm Verim (ton h-1) Beril Rz Fı Sfir Fı Mete Fı LSD (%5): Çeşitler Şekil Toplm verim Örtültınd yetiştiricilik Toplm verim değerleri Şekil de verilmiştir Toplm Verim-- (ton h-1) b Beril Rz Fı Sfir Fı Mete Fı LSD(%5): Çeşitler Şekil Toplm verim

35 25 Şekil de de görüldüğü gibi toplm verim değerlerinde 0,05 seviyesinde isttistiki olrk frk vrdır. En yüksek verim Beril Rz Fı (132,013 ton h -1 ) ile Sfir Fı (129,420 ton h -1 ) çeşitlerinde elde edilmiş, bunlrı Mete Fı (90,160 ton h -1 ) çeşidi tkip etmiştir.

36 26 5. TARTIŞMA İnsn için en temel ve değişmeyen ihtiyç beslenme ve bunun için de değişik gıd kynklrıdır. Bu ihtiycın giderilebilmesi için kynklrın en verimli kullnılmsı ve mevcut imkânlrın iyileştirilmesi kçınılmz olmuştur yılınd vejetsyon süresi kıs oln Sivs ili Hfik ilçesinde çıkt ve örtültınd domtes yetiştiriciliği çlışmsı ypılmıştır. Beril Rz Fı, Sfir Fı ve Mete Fı hibrit sırık domtes çeşitleri kullnılrk ypıln çlışmd, çık ln dikilen bitkilerde, dikim trihinden sonr hst olgunluğun gelme süresi çeşitlerin özelliklerinde belirtilen süreden uzun olmuştur. 5 Hzirn 2009 kşmı Hfik ilçesinde görülen şiddetli dolu yğışı sonucu çıktki bitkilerin tmmının gövde ve yprklrı kırılrk sdece gövdenin bir kısmı sğlm klmıştır. Dh sonr geliştirilen yn sürgünlerden n gövde oluşturulmuştur. Dolu zrrı çık lnd hsdın gecikmesinde etken olmuştur. Örtültınd ise, dikim trihinden sonr hst olgunluğun gelme süresi gün rsınd değişmiştir ve çeşitlerin özelliklerinde belirtilen süre içerisindedir. Çizelge 3.2. de denemenin ypıldığı döneme it iklim özelliklerinde de görüldüğü üzere örtültın dikim trihi oln Myıs yındki sıcklık değerlerinden dolyı bitki gelişimi yvş olmuştur. Açıktki yetiştiricilikte fidelerin zrr görmesine rğmen örtültındki yetiştiricilik ile rsınd hst olgunluğun gelme süresindeki günlük frk görülmesi fide dikim zmnınd ki iklim özelliklerinden kynklnmktdır. Hst trihine göre çeşitler geççi sınıf içerisinde değerlendirilebilir (Anonim, 1990b). Örtültınd ypıln yetiştiricilikte, çık lndki ilk hsd kdr oln dönemdeki ürün, erkenci verim olrk değerlendirilmiştir. Örtültınd erkenci verim değerleri bkımındn çeşitler rsınd frklılık gözlemlenmiş, bu frklılığın, çeşitlerin genetik frklılığının verime ynsımsı şeklinden kynklndığı düşünülmektedir. Önceki ypıln çlışmlrdki erkenci verime göre bölgenin iklim verileri dikkte lındığınd elde edilen sonuç norml sınırlr içerisinde görülmüştür (Curtero ve Bguen, 1980).

37 27 Açıkt yetiştiricilikte, bitki bşın toplm verim değerlerinde çeşitler rsınd frk gözlemlenmemesine rğmen, düşük bir verim değerinin orty çıkmsı 5 Hzirn dolu zrrı ile ve bölgenin vejetsyon süresinin kıslığı ile çıklnbilir. Örtültınd bitki bşın verim değerleri çeşitler rsınd frklılık gösterse de, her iki üretim şeklinde de Sevgicn ve rk., (1990) ile Güny (1986) nın bildirdiği ilkbhr yetiştiriciliği verim değerlerinin ltınd klmıştır. Bu sonucund rştırmnın ypıldığı Hfik ilçesinin iklim özellikleri ve rkım frkındn kynklndığı düşünülmektedir. Açıkt yetiştiricilikte çeşitlerin bitkide meyve syısı değerlerinin örtültın ornl düşük çıkmsı, örtültı yetiştiricilikte erken dikim ve vejetsyon süresinin uztılmsı, çıktki yetiştiriciliğe göre iklim şrtlrındn dh z etkilenmesi gösterilebilir. Çeşitler rsındki frklılıklrın ise verim frklılıklrındn kynklndığı düşünülmektedir. Klite sınıflrın göre I., II. klite ve ıskrt verim değerleri, çıkt ve örtültı yetiştiriciliğinde çeşitlerin özelliklerinde belirtilen değerlerden düşük klmıştır. Bu frklılığın çeşit özelliklerinin belirlendiği iklim koşullrı ile denemenin ypıldığı bölgenin frklılığındn düşünülmektedir. Toplm verim; çıkt yetiştiricilikte, iklim koşullrı nedeniyle bitkilerin zrrlnmsı ve vejetsyon süresinin kıs olmsı sonucund tüm meyvelerin olgunlşmdn don zrrının oluşmsı nedeniyle düşük çıkmıştır. Örtültı yetiştiriciliğinde ise Sevgicn ve rk., (1990) ile Güny (1986) ın bildirdiği verim değerlerine ykın sonuçlr elde edilmiştir.

38 28 6. SONUÇ Ticri nlmd sebze yetiştiriciliği olmyn Sivs ili Hfik ilçesinde yetiştirilen ürün deseni çeşitliliği çok zdır. Hâlbuki lınck bsit önlemlerle ilçede bu kısıtlı ürün desenini rtırmk mümkündür. Ypıln denemede de vejetsyon süresi kıs oln Hfik ilçesinde domtes (Lycopersicon Lycopersicum L.) yetiştiriciliğinde çıkt yetiştiricilik ile örtültı yetiştiriciliği rsındki frklılklr belirlenmeye çlışılmıştır. Denemenin ypıldığı yıl içerisinde meydn gelen dolu zrrı d göstermiştir ki, Hfik ilçesinde çıkt yetiştiricilik her zmn risklidir ve hedeflenen verime çıkt yetiştiricilikte ulşmk, iklim şrtlrı, rkım ve bun bğlı olrk vejetsyon süresinin kıslığı nedenlerinden dolyı mümkün olmmktdır. Açıktki ile örtültı yetiştiricilik hst trihleri krşılştırıldığınd, örtültınd Beril Rz Fı çeşidi 46 gün, Sfir Fı çeşidi 48 gün, Mete F1 çeşidi ise 42 gün dh erken hst edilebilmektedir. Örtültı yetiştiriciliği; bitkilerin mevsimi dışınd yetiştirilebilmesi, erkencilik sğlmsı, yetiştiriciliğin mümkün olmdığı ylrd iklimin olumsuz yönleri düzenlenebilmesi (Sevgicn ve rk., 2000) gibi kolylıklrındn, dh z risk içermesi ve çevresel fktörlerden dh z etkilenmesinden dolyı Hfik ilçesi için idel bir yetiştiricilik şeklidir. Sonuç olrk Hfik ilçesinde sebze yetiştiriciliğinde örtültı yetiştiriciliği tercih edilmeli, vejetsyon süresi ve iklim koşullrın bğlılık mümkün olduğu kdr en z indirilmelidir.

39 29 7. KAYNAKLAR Abk, K., 2006, Türkiye Sebzeciliği ve Geleceği, VI. Sebze Trımı Sempozyumu, S:1-5, Eylül, Khrmnmrş Akıncı, İ.E., Krtş, S., Türkmen, Ö., Bzı Domtes Çeşitleri Üzerine Bir Arştırm, Türkiye II. Ulusl Bhçe Bitkileri Kongresi, S: VAN. Anonim, FAO Sttisticl Dtbses, Agriculture, Agriculture nd Food. Anonim, TSE Domtes Stndrtlrı, 794, Ankr. Anonim, Vegetble Trining Mnul, Asin Vegetble Reserche nd Development Center. Shnhu, Tinn, 447 pp, AVRDC Pupliction No: Anonim, 1990b. Ohlsens enke Seed Cotloque, Anonim, Hfik İlçe Trım Müdürlüğü. Sivs Anonim, Meteoroloji istsyonu 2009 Yılı İklim Verileri, Sivs Anonim, 2009b, Aphiden, S., Indre, D., Aphıden, M., Pven, F., Stef, I., The Results of Studies on Plnting Time For Tomtoes in The Unheted Greenhouse, Buletinol Institutului Agronomic Clui Npoc Seri Agricultur 43, Aybk, H. Ç., Kygısız, H., Domtes, Hsd Yyıncılık Ltd. Şti., 280 s. İstnbul. Bş, T., Sevgicn, A., Ser Domteslerinin Verim, Erkencilik ve Kliteleri Üzerine Frklı Budm Şekillerinin Etkileri, Türkiye 5. Sercılık Sempozyumu, 17,18,19 Ekim, , İzmir. Bytorun, N., Abk, K., Üstün, S. İkiz, Ö GAP lnlrınd ser trım potnsiyeli ve shil bölgeleri ile krşılştırılmsı. GAP 1. sebze trımı Sempozyumu (7-10 Myıs 1996-Şnlıurf ), Bizim Büro Bsım Evi , Ankr Borelli, A., The Effect of Plnting Density nd Stoping on the Production of Green House Tomtoes, Rivist Dell Ortoflorofruticoltur Itlin, 67(2), , 1983, Hort. Abst. 54(2-3), 930. Boztok, K., A. Gül ve T. Yoltş, Isıtmsız ser domtes yetiştiriciliğinde bitkide bırkılck slkım syısı ve dikim sıklığının ürüne etkileri üzerine rştırmlr. E.Ü.Zir. Fk. Dergisi., No. 25, Clvert, A., Environmentl responces in. The UK Tomto Mnuel. Ed. By. H.G. Kingdm, Grower Boks, London pp ) Cmpos, J.P., Belford, C.C., Glvo, J.D., Fontes, P.C.R., The Effect of Stem Pruning nd Plnt Popultion on Tomto Productivity, Revist Geres, 34(192) 208, 1987, Hort. Abst.,59(1), 372, Crriel, R., Brvo, A., Duimovic, A., Effect of Different Plnt Popultions Yields nd Fruit Chrcteristics of Solnum murictum, Cienci e Investigtion, Agrri, 9(3), , 1982, Hort. Abst. 54(1). Cuertero, J., Bguen, M., Ensydo De Vrieddes De Tomte Bjo Inverndero De Polietileno, Cmpn, Esction Experimentil L Myor, CSIC, Algrrobo, Mlg, Spin. Çlı İ.Ö., Domtes (Lycopersicon esculentum Mill.) Bitkisinde Metlxyl in Stomlr Üzerine Etkisi: C.Ü. Fen-Edebiyt Fkültesi Fen Bilimleri Dergisi (2007) Cilt 28 Syı 1 Demirtş, B., Yılmz, İ., Ser Domtes Yetiştiriciliğinde Frklı Gübre dozlrının Fonksiyonel Anlizi, uvt. ulkbim.gov.tr/ uvt/ index.

40 30 Ercn, N., Ayr, F., Şensoy, A. S., Temirkynk, M., Bzı Domtes Çeşitlerinin Antly Koşullrınd Açıkt Yetiştirilme Olnklrı Üzerine Bir Çlışm, Akdeniz Üniversitesi Zirt Fkültesi Dergisi, 15 (2), Grrido, F., Grci, O., Gomez, Y., Indeterminte Tomtoes for Cool Greenhouses, Horticultur No: 117, p., cb. Abst. No: Güny, A., Özel Sebze Yetiştirciliği II, Çğ Mtbsı, 323, Ankr. Güny, A., Jeoterml Sulrdn Neden yrlnmylım?, Serd Üretim, 69-70, Nisn Igntov, S.I.,1993. Tomto Hybrids Bred t the Reserche Institue of Vegetbles Frming, Krtofel i Ovoshchi, No: 5, 14-15, 1991, Hort. Abst. 63(1), 1226, Krçncı, A., Tüzel, Y., 2001, Bitki Kök Bölgesine Yerleştirilen Bzı Mteryllerin Ser Domteslerinde Verim ve Meyve Klitesine Etkileri, s:91-96, 6. Ulusl Sercılık Sempozyumu, Fethiye, Muğl Krtş, A., Ünlü, H., Pdem, H., Isıtmsız Serd Bzı Domtes Çeşitlerinin Verim Ve Klite Özellikleri, S.D.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 6;2, 9-16, Isprt. Levy, A., H.D. Rbinowitch nd N. Kedr., Morphologicl nd physiolgicl chrceters effecting flower drop nd fruit set ot tomtoes t high tempertures., Euphyci, 27; Lipri, v Results of studies on methots ppplying fruit setting growth regultors to tomtoes in protected cultivtion. Rivist dell ortolor frtticultur İtlin, 66; (Hort bst. Vol. 52 no(384) Mhrkni, F.J., Suwwn, M.A., Effect of Etephon nd Plnt Popultion on Yield nd Fruit Qulity of Tomtoes es in teh Jordn Vlley, Dirst, 14(11), 29-47, 1987, Hort.Abst. 59(1), 362. Mngl, J.L., Jsim, A.M., Response of Tomto Vrieties to Pruning nd Plnt Spcing Under Plstic House, Hryn Journl of Horticulturl Sciences, 16(3-4), Rvestijn, W.V., Pollen, Pollen Tubes nd Fruting Tomto, Groenten en Fruit, 41(32), 40, 41-43, 1986, Hort.Abst. 56(12), Sğlm, N., Tokt Koşullrı İçin Isıtmsız Yüksek Plstik Tünellerde İlkbhr Mhsulü Yetiştiriciliğine Uygun Domtes çeşitlerinin Belirlenmesi ile Seçilen Çeşitlere Ait Değişik Örtü Tipi ve Ekim Zmnınd Yetiştirilen Fidelerin verim ve Erkenciliğe Etkisi Üzerine Arştırmlr, GOÜ. Fen Bilimleri Enstitüsü, (Yyınlnmmış Doktor Tezi), Tokt. Sevgicn, A., Plstikler ve Turfnd Sebzecilik, Ege Üniversitesi Zirt Fkültesi Dergisi, Seri A, 11(2), Sevgicn, A., Özgümüş, A.A., Aln, R., Türkiye de Sebze Yetiştiriciliğinin Gelişimi, Sorunlrı ve Çözüm Önerileri, Türkiye Zirt Mühendisleri III. Teknik Kongresi, 8-12 Ock, Ankr. Sevgicn, A., Örtültı Sebzeciliği, Ege Üniversitesi Bsımevi, 302 s., İzmir. Sevgicn, A., Y. Tüzel, A. Gül ve R. Z. Eltez, Türkiye de Örtültı Yetiştiriciliği Türkiye Zirt Mühendisliği V. Teknik Kongresi, Cilt: 2, Sıngh, P. K., Sıngh, R. K., Sh, B. C., Correltion nd Pth Anlysis in Tomto, Annul of Agriculturl Reserch, 10(2) , 1989, Pln Breed bst. 60(6), 5767.