Yüksek Verimli Süt İneklerinin Beslenmesinde Dikkat Edilmesi Gereken Kurallar

Transkript

1 Yüksek Verimli Süt İneklerinin Beslenmesinde Dikkat Edilmesi Gereken Kurallar Prof.Dr. Hasan Rüştü Kutlu Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü, Adana Sığırlarda süt verim ortalaması her yıl yaklaşık %2-3 civarında artmaktadır. Bu artışta genetik yapının iyileştirilmesinin payı %33-40 iken, beslemenin payı %60-67 gibi yüksek bir orana sahiptir. Yani süt verimindeki artışın üçte ikisinin kaynağı beslenme koşullarının iyileştirilmesi ve bu hayvanların beslenmesinde daha kaliteli yem kaynaklarının kullanılmasıdır. Çok daha yüksek verime sahip özel sürülerde ise verim artışında; özel hormon uygulamaları ile günde sağım sayısının 2 den 3 e çıkarılmasının ayrı bir payı vardır. Bir laktasyonda elde edilen süt miktarını etkileyen fizyolojik dönemler, kuru dönemin son 20 günü ile doğumdan sonraki ilk 30 gündür. Toplam 50 günden oluşan bu dönemlerde uygulanacak özel besleme stratejileri ve geri kalan 315 günde uygulanacak rutin besleme ve bakım uygulamaları ile sürüde istenen süt verim düzeyine ulaşılabilir. Bu dönemlerde dikkat edilmesi gereken en önemli noktalar; vücut kondisyonunun değişimi, metabolik hastalıkların önlenmesi, kuru madde alımının artırılması, doğum sonrası dönemde arzu edilen miktar ve bileşimde süt eldesi ve hayvan sağlığının uzun süreçte korunmasıdır. Özellikle bahse konu 50 günde yapılacak bakım ve beslemeye dair özel uygulamalar, arzu edilen verimin garanti altına alınmasına büyük katkı sağlayacaktır. Klasik Kuru Dönem Yemlemesi (gebeliğin son günler arası) Kuru dönemde uygulanacak besleme programı, ineğin gelecek laktasyona hazırlanması içindir. Bu dönemde uygulanacak besleme, gebeliğin son döneminde ve gelecek laktasyonun başında inekte herhangi bir metabolik rahatsızlığın oluşmaması, canlı ağırlık değişiminin uygun düzeyde gerçekleşmesi, hızla büyüme moduna giren fötüs için gerekli besin maddelerinin sağlanması, rumenin sağlıklı çalışmasının devamı ve gelecek laktasyon döneminde ineğin üreme aktivitesinin optimizasyonu açısından son derece önemlidir. Bu dönemde yapılacak beslemede kullanılacak rasyonun besin madde içeriği Çizelge 1 de verilmiştir. Bu dönemde hayvana verilecek kaba yem miktarı, hayvanın canlı ağırlığının %1 i

2 olacak şekilde ayarlanmalı ve böylece rumen fonksiyonları dinamik tutulmalıdır. Besin madde gereksinmesinin geri kalan kısmı ise yoğun karmalarla karşılanmalı; ancak aşağıdaki noktalar mutlaka dikkate alınmalıdır. 1. Kesinlikle küflenmiş veya bozulmuş kuruot veya silaj hayvana verilmemelidir. Aksi takdirde hayvanın bağışıklık sistemi zarar göreceğinden hastalıklara karşı dayanıklılık önemli oranda düşer. Bu dönemde yine düşük kaliteli kaba yemden sakınılmalıdır. Çünkü bu tür materyaller, yem tüketimini sınırlar ve ekstra besin madde gereksinimine neden olur. 2. Rumen papillalarının mevcut durumunu korumak için belli miktarda mısır silajı tavsiye edilir. 3. Kuru dönemde inek kesinlikle ağırlık kaybetmemeli, fakat yağlanma oluşacak kadar da yoğun beslenmemelidir. Hayvan zayıf bir görüntüye sahipse, günde en fazla 200 gram ağırlık kazancı sağlayacak şekilde beslenmelidir. Kuru Dönem Geçiş Yemlemesi (Gebeliğin son 20 günü) Gebe hayvanın klasik kuru dönem yeminden, laktasyon başında verilen erken dönem süt yemine alıştırmak ve hayvanı laktasyona hazır hale getirmek için kullanılan geçiş dönemi yemi ile gebeliğin son 20 gününde yapılan modern yemleme yöntemidir. Bu yemleme özellikle doğumu takiben oluşması muhtemel metabolik rahatsızlıkların önlenmesi için ayrıca önemlidir. Gebeliğin son 20 gününde yemleme açısından gerekli değişimler yapılmazsa, yani geçiş dönemi uygulanmazsa aşağıdaki olumsuzlukları gözlemlemek mümkündür; 1. Doğum sonrası ineğin kuru madde tüketimi düşük ve yetersiz olması. 2. Yem tüketiminin kesilmesi ve özellikle genç ineklerde rumen asidosiz riskinin artması. 3. Doğumu takip eden laktasyonda süt veriminde istenilen düzeye ulaşılamaması. 4. Yağlı karaciğer, ketosiz, süt humması ve abomasum kayması gibi metabolik rahatsızlıkların görülmesi. Kuru dönem geçiş yemlemesinde elde edilecek başarı temelde bu döneme uygun besin madde gereksinimlerini karşılayacak rasyonların kullanılmasına bağlıdır. İdeal koşullarda kuru dönem geçiş yemlemesi, uygun rasyonlarla doğumdan 20 gün önce başlamalıdır. Bu

3 dönemde kullanılacak rasyonlar hazırlanırken aşağıdaki hususlara dikkat etmek gerekmektedir. 1. Konuyla ilgili yürütülen araştırmalar, doğumdan 5 gün önce ineklerin günlük kuru madde alımlarının kg dan 8-9 kg a hızlı bir şekilde düştüğünü göstermektedir. Hayvanların besin madde gereksinimlerinin tam olarak karşılanabilmesi ve ananın ve doğacak yavrunun sağlığının garanti altına alınabilmesi için bu dönemde hazırlanacak rasyonların besin madde içeriklerinin, kuru madde alımındaki düşme dikkate alınarak yoğunlaştırılması gerekir. 2. Kuru dönem başında ineklere verilen kaba yemce zengin rasyonlar, rumen papillarının 0.5 cm den daha kısa bir uzunluğa düşmelerine neden olmaktadır. Kuru dönem geçiş yemlerinde rumende kolayca fermente olabilecek karbonhidratlarca zengin yem kaynaklarına ağırlık verilmesi ile rumen papilları 1.2 cm e kadar uzayarak ve besin maddelerinin emilimi için daha geniş yüzey alanı sağlayarak rumende açığa çıkan uçucu yağ asitlerinin daha hızlı emilmelerine ve rumende asit yoğunluğunun azalmasına yardımcı olur. 3. Kuru dönem başında daha çok selülozu sindiren bakterilerce yoğun hale gelen rumen florası, kuru dönem geçiş yemiyle birlikte selüloz yanında nişasta sindiren bakterilerce de zenginleştirilmeye çalışılmalı, yani rumen florasının yavaş yavaş değiştirilerek süt yemine uygun hale getirilmesi sağlanmalıdır. 4. Doğum sonrası görülen negatif enerji ve protein bilançosu nedeniyle oluşan ağırlık kaybı ve verim düşüklüğünün minimize edilmesi için kuru dönem geçiş yemlerinde rumende yıkıma dirençli protein oranı yükseltilmelidir. 5. Yüksek verimli süt inekleri doğumdan önceki 10. günden itibaren doğuma kadar yağlı karaciğer sendromuna yakalanma riski taşırlar. Kuru dönem geçiş yemleriyle uygulanacak rasyonel besleme ile doğum öncesi karaciğer yağlanması engellenebilir ve doğum sonrası karaciğer yağlanma riski düşürülebilir. 6. Kuru dönem geçiş yemlerine ilave edilecek vitamin E (1000 IU/gün) ile somatik hücre sayısı ve doğum sonrası mastitis riski elimine edilebilir. 7. Doğumla birlikte ineğin bağışıklık sisteminde bir zayıflama gözlenmektedir. Hormonal değişimin de getirdiği stresle birlikte mastitis riski artmaktadır. Kuru dönem geçiş yemlerine ilave edilecek iz element ve vitaminler, bu riskin azaltılmasına katkı sağlayabilir.

4 8. Yüksek verimli ineklerde doğum öncesi kan kalsiyum düzeyinin 8 mg/dl ye düşmesi (hipokalsemi) olağandır. Ancak önlem alınmadığı takdirde, düz kas kontraksiyonlarının azalmasına bağlı olarak; doğum sonrası eşin atılamaması, uterusun normal yapısına dönememesi, bir sonraki gebeliğe hazırlanamaması ve abomasumun kayma riski çok yüksektir. Kuru dönem geçiş yemlerinde anyonik tuzlar kullanılarak doğum öncesi hipokalsemi önlenebilir. Tüm bu nedenlerle, kuru dönem geçiş yemlemesinde kullanılacak rasyonlar, doğum sonrasında oluşabilecek metabolik hastalık riskini ortadan kaldıracak şekilde formüle edilmelidir. Buna ilişkin bilgiler Çizelge 1 de verilmiştir. Doğum sonrası metabolik hastalık riskinin minimize edilmesi amacıyla kuru dönem geçiş yemlemesinde bazı yem katkı maddelerinin kullanımının da uygulamaya aktarılması gerekmektedir. Kuru dönem geçiş yemlerinde hayvan başına günde 6 gram niasin ilavesi ile doğum sonrası ketosiz riski minimize edilebileceği gibi kuru madde alımında görülebilecek düşme de engellenebilir. Doğumdan bir hafta önce hayvan başına günde kg propylen glycol içirilmesi (yeme ilavesi durumunda hayvanlar genellikle bu yemi reddeder), karaciğer yağlanmasını önleyeci, kan şekerini yükselteci ve ketosiz riskinin azaltıcı etkiye sahiptir. Yem katyon-anyon farkının sıfırın altında ( arasında) olması, yani anyon düzeyinin artırılması gerekmektedir. Bu amaçla yeme 2-3 equivalents anyonik tuz eklemesi yapılmalıdır. İstenilen katyon - anyon farkı için, yeme gr tuz karışımlarının (magnesyum sülfat, kalsiyum sülfat, kalsiyum klorid ve amonyum klorid gibi) eklenmesi gereklidir. Yine bu dönemde rasyondaki toplam kalsiyum % e çıkarılmalı ve toplam kalsiyumun en az %0.50 i anyonik tuz (kalsiyum sülfat, kalsiyum klorid) kaynaklarından karşılanmalıdır. Bu tür anyonik tuzların lezzetsiz olduğu bilindiğinden, anyonik tuz katkılı yemlerin hayvanlarca istenilen miktarda tüketildiğinden emin olunmalıdır. Kuru dönem geçiş yemlerine ayrıca, rumen koşullarını iyileştirmek ve selüloz sindirimini uyarmak amacıyla günde hayvan başına gram canlı maya katkısı da yapılabilir.

5 Doğum Sonrası İlk Dönem (laktasyon başı) Yemlemesi Doğumu takip eden ilk 30 günlük süre, ineğin sağlığı ve laktasyonda elde edilecek süt miktarı açısından ekonomik olarak önemlidir. Doğum sonrası ilk 30 günlük süre içinde işletme ekonomisini etkileyen çeşitli unsurların yakından bilinmesi gerekmektedir. 1. Süt veriminde pik noktası doğum sonrası günde ulaşılır. 2. Pik dönemdeki her bir kg lık süt verim fazlası, laktasyon toplamı olarak kg lık süt verimi artışı demektir. 3. Negatif enerji bilançosunu en yükseğe ulaştığı dönem, doğumu takiben ilk 3 haftadır. 4. İneklerin 1/3-1/2 si bu dönemde ketosize ve yağlı karaciğer sendromuna yakalanırlar. 5. Rumen asidosizi genç ineklerde en çok gözlenen metabolik rahatsızlıktır. 6. Doğum sonrası ilk kızgınlık doğumu takip eden günlerde gözlenir. 7. Doğumu takip eden ilk üç haftaya ait enerji bilançosu, 60 gün sonrasına kadar yumurtalıklarda folikül oluşumunu etkiler. Doğum sonrası en çok üzerinde durulması gereken konu, hayvanın gereken besin madde tüketimini sağlamasıdır. Normal koşullarda laktasyonun başında kuru madde tüketimi olması gerekenin %15-20 altındadır. Kuru madde tüketimindeki azalmanın besin madde gereksiniminin karşılanmasında eksiklik yaratmaması için mutlaka bu dönemde hazırlanacak rasyonların besin madde içeriklerinin yoğunlaştırılması ve böylece gerekli besin madde alımının sağlanması gerekir (Çizelge 1). Ayrıca kuru madde tüketimindeki düşüklüğün önlenmesi için de bazı tedbirlerin alınması gerekir. Bu amaçla; 1. TMR (Total Mixed Ration; kaba-kesif yem karışımı ile tam yemleme) uygulaması hem kuru madde alımını artıracak hem de asidoz riskini azaltacaktır. 2. Bu dönemde kullanılacak kaba yemler kalite olmalı, enerji içerikleri kuru maddesinin kg nda en az 1.32 Mcal NE L veya 2.25 Mcal ME düzeyinde olmalıdır. 3. Rumen fermentasyonunun düzenli ve dengeli olabilmesi için hazırlanan rasyonların rumende yıkılabilir protein ve fiber olmayan karbonhidrat içerikleri dengelenmelidir.

6 4. Rumende mikroorganizma faaliyetinin iyileştirilmesi için gerekli önlemler alınmalıdır. 5. Gerekli görüldüğü hallerde kaliteli ve taze yemlerle serbest seçenek olarak ek yemleme yapılmalı, yemliklerde buna yönelik düzenlemeler yapılmalıdır. Doğum sonrası üzerinde hassasiyetle durulması gereken bir diğer konu da hayvanlarda gözlenen ağırlık kaybıdır. Doğum sonrası giderek artan süt verimine karşılık aynı miktarda artmayan kuru madde alımı nedeniyle enerji gereksiniminin karşılanamaması durumu, yani negatif enerji bilançosu, ineklerde canlı ağırlık kaybına neden olmaktadır. Bu kaybın en fazla günde 1 kg ile sınırlandırılması veya en fazla düzeyinde vücut kondisyon skorunda (Ek- 1; Şekil 1) kayıp olması veya canlı ağırlık kaybının toplam kg la sınırlı kalmasına dikkat edilmelidir. Söz konusu negatif bilanço 60 gün veya daha kısa bir süre içerisinde kaybolacak, pozitif duruma geçecektir, yani hayvan doğumu takip eden 60. günden veya daha erken bir süreden itibaren ağırlık kazanmaya başlayacaktır. Doğumu takip eden ilk günlerde hızlı bir canlı ağırlık kaybıyla kendini gösteren negatif enerji bilançosunun dengelenmesi için aşağıdaki önlemler alınabilir; 1. Hayvan, doğum öncesi ne çok şişman, yani yağlı, ne de zayıf olmalıdır. Hayvanın doğum sonrası kilo kaybedeceği bilinerek, doğum öncesi vücut kondisyon skoru 3.5 civarına getirilmelidir. Böyle bir hayvanın doğum sonrası ağırlık kaybı, hayvanın ileriki dönem süt verimini ciddi oranda etkilemeyecektir. Doğum sonrası, hayvanın vücudundan kaybedeceği 1 kg yağ, enerji değeri olarak 7 kg süte eşdeğerdir. 2. Laktasyonun başında rasyona ilave edilecek kg yağ, hayvanın enerji tüketimini artırır. Rumendeki mikroorganizmalar için değil, doğrudan hayvanın kendi kullanımı için yeme eklenen yağ, doğrudan hayvanın kullanımı için gerekli proteine de gereksinim yaratır. Bu nedenle rasyona yağ eklemesi yapılacaksa eklenen yağın yarısı kadar da rasyona rumende yıkıma dirençli protein ilavesi yapılmalı, böylece süt verimi için amino asit gereksinimi dengelenmelidir. Doğum öncesi kuru dönem geçiş yemlemesinde olduğu gibi, doğum sonrası erken dönem süt yemiyle beslemede de bir takım yem katkı maddeleri kullanılarak metabolik hastalıkların oluşum riski azaltılabilir. Bu amaçla, günde hayvan başına 6-12 gram niasin ilavesi ketosiz riskini ve kuru madde tüketimindeki azalmayı engeller.

7 Yine bu dönemde rumen ph sının dengelenmesi için tampon maddeler yeme ilave edilebilir. Bu amaçla en yaygın olarak kullanılan sodyum bikarbonat (soda) günde hayvan başına gram düşecek şekilde yeme eklenebilir. Yeme eklenecek miktar, rasyonun bileşimine bağlı olarak değişir. Yem tüketimi ciddi oranda azalmışsa, rasyonun kuru madde içeriği %50 nin altındaysa, mısır silajına dayalı rasyon kullanılıyorsa veya ekstra 3-4 kg yoğun yem veriliyorsa, yeme eklenecek sodyum bikarbonat miktarı üst sınırlara çekilebilir. Bu dönemde ayrıca, hayvan başına günde kg propylene glycol içirimi ile ketosis ve yağlı karaciğer sendromu da engellenebilir. Pik Dönem ( Gün) Yemlemesi Bu dönem başında yem tüketimi ve süt verimi her gün yükselmeye devam eder ve laktasyonun günlerinde pik noktaya ulaşır. Ekonomik bir işletmecilik için süt veriminin pik noktada uzun süre kalması gerekir. Yine bu dönem içinde hayvan gebe kalır. Laktasyonun 3. ayından itibaren ise besin madde alımı gereksinmenin üzerine çıkmaya ve süt verimi yavaş yavaş düşmeye başlar. Süt verimindeki bu düşmenin mümkün olduğu kadar yavaş olması arzu edilir. Ayrıca bu dönemde hayvan vücut rezervlerini yeniden kazanmaya başlar. Laktasyonun bu döneminde gereksinmeler düştüğü için rasyonda kaba yem oranı, canlı ağırlığın %1.5 nden fazla olacak şekilde yavaş yavaş arttırılabilir. Ancak, hayvan başına sağlanan günlük kesif yem miktarının canlı ağırlığın %2.5 unu aşmaması gerekir. Bu dönemde rasyonda NPN kullanımı da önerilebilir. Üre kullanılacak ise yavaş yavaş alıştırılmak koşluyla hayvan başına günde 100 grama kadar çıkılabilir. Bu dönemdeki protein gereksinmesi laktasyonun ilk dönemine göre daha düşüktür. Zira canlı ağırlık kazancı için gerekli protein:enerji oranı süt verimi için gerekli olandan daha düşüktür. Laktasyon Ortası ve Sonu ( Gün) Yemlemesi Bu dönemde süt verimi bariz şekilde düşmeye başlamıştır. Süt veriminin ayda %8-10 düzeyinde düşmesi normaldir. Bundan daha sert düşüşler önlenmelidir. Bu dönemde hayvan gebedir ve besin madde tüketimi gereksinmeyi geçtiği için ihtiyaçlar kolaylıkla karşılanabilir. Bu dönemde sağlanacak kesif yem süt veriminin karşılanması yanında laktasyonun ilk döneminde kaybedilen vücut kondisyonunun yeniden kazanılması sağlanmalıdır. Genç inekler büyümeye devam ettiklerinden 1. Laktasyondaki ineklerin yaşama payı gereksinmeleri %20, 2. Laktasyonundaki ineklerin ise yaşama payı gereksinmeleri %10 fazla alınmalıdır. Bu dönemde protein kaynağı olarak NPN maddelerin kullanımına devam edilebilir. Üre kullanılacak ise hayvan başına günde en fazla 120 gram verilebilir.

8 Çizelge 1. Yüksek verimli süt inekleri (ort: 550 kg CA) için tavsiye edilen dönemsel yemleme uygulamaları, kuru madde tüketimleri ve hazırlanacak rasyonların besin madde içerikleri. Dönem Kuru Dönem Rasyonu Kuru Dönem Kuru Dönem Geçiş Rasyonu Laktasyon Erken Süt Rasyonu Dönem Süt Rasyonu Doğum öncesi günler 21-0 günler Doğum sonrası 1-30 günler 31 gün ve < Kuru Madde tüketimi (kg/gün) Toplam Rasyonun Besin Madde Bileşimi (Kuru Madde Üzerinden) Protein Ham protein (%) Rumende Yıkılamayan (by-pass) protein (HP nin % si) Rumende Yıkılabilir protein (HP nin % si) Rumende Çözülebilir protein (HP nin % si) Enerji NE l (Mcal/kg) ME (Mcal/kg) Selüloz Ham selüloz (%, en az) ADF (%) NDF (%) Kaba yemden gelen NDF (%) Non-Fiber CH (Fiber Olmayan Karbonhidrat, %) Yağ (%) Mineraller Kalsiyum Kalsiyum/anyon tuzları (%) 1.30 Magnezyum (%) Magnezyum/anyon tuzları (%) 0.40 Fosfor (%) Potasyum (%) Kükürt (%) Kükürt/anyon tuzları (%) 0.40 Sodyum (%) Klor (%) Klor/anyon tuzları (%) 0.40 Yem Katyon-Anyon Farkı (meq/kg) bilinmiyor -150 >300 >300 Vitaminler (ilave) Vitamin A (IU/gün) Vitamin D (IU/gün) Vitamin E (IU/gün) ADF: Acid Detergant Fiber; selüloz + lignin NDF: Neutral Detergent Fiber; selüloz + lignin +hemiselüloz NFC: 100 (%HP+%NDF+%Hyağ -%Hkül)

9 Ek 1 Vücut Kondisyon Skoru ve Tayini Vücut kondisyon skoru değişik vücut kısımlarının durumları değerlendirilerek 1 ile 5 arasında değerlendirilen puanlarla ifade edilir. 1 zayıf hayvanları, 5 ise fazla kondisyonlu (yağlı) hayvanları gösterir (Şekil 1). Laktasyondaki ineklerin vücut kondisyon skoru değerlendirmesinde 3 değerine yakın olması arzulanır. Skor 1 Göz kası alanı çok azdır. Omuz, bel ve but bölgesindeki kemikler çıkıktır (belirgindir). Kuyruk sokumu ve pelvis kemiklerinde keskin bir şekilde çıkıntılar vardır ve kemikler arasında derin çukurluklar oluşmuştur. Kuyruk başının altında ve leğen kemikleri arasında da büyük çukurluklar vardır. Hayvanın arka kısımları belirgin zayıf bir kemikli yapı gösterir. Bağ dokular ve vulva bu çukurlukta belirgindir. Skor kaburgalar hissedilebilir fakat çıkıntılı değildir. Kaburgaların uçları dokunulunca keskin bir şekilde hissedilir. Fakat çok ince bir kaslı doku ile kaplıdır. Omuz, bel ve kuyruk başı bölgesindeki kemikler bireysel olarak belirgin değildirler. Fakat, dokunarak kolaylıkla ayırt edilebilirler. Kuyruk başı ve pelvis kemikleri çıkıntılıdır. Fakat bu kemikler arasında çok derin bir çukurluk söz konusu değildir. Kuyruk sokumunun altında ve pelvis kemikleri arasındaki alan bir dereceye kadar çukurluk oluşturmuştur. Fakat kemikli yapılar bir miktar etli doku ile kaplıdırlar. Skor kaburgalar parmaklar hafif bir şekilde bastırılınca hissedilebilir. Kaburgalar düzdür, sırt kemiği yuvarlak bir görünüme sahiptir. Kuyruk sokumu ve pelvis kemikleri arasındaki alan düz bir görünüme sahiptir ve herhangi bir yağ deposu işareti yoktur. Skor kaburgalar sert bir şekilde bastırılarak ancak ayırt edilebilir. Kaburgalar düz veya yuvarlak hissedilir. Sırt kemiklerinin omuz bölgesinde oluşturduğu hat yuvarlaklaşmış ve düz bir yapı gösterir. Bel ve kuyruk sokumu bölgesi düz bir görünüşe sahiptir. Pelvik kemikler bölgesi yuvarlaklaşmış ve aradaki mesafe düzdür. Kuyruk sokumu ve pelvik kemikleri bölgesi yuvarlaklaşmıştır. Bu yuvarlaklaşma yağ depolarının işaretçisidir. Skor 5 Sırt, kaburga, kuyruk sokumu bölgesinin ve pelvik kemiklerinin hissedilir kemikli yapısı görünmez durumdadır. Önemli miktarda deri altı yağ dokusu söz konusudur. Kuyruk sokumu yağ dokuya gömülmüş bir görünüm sergiler.

10 Şekil 1. Vücut kondisyon skorlarının kesit görünümleri.