Lise Caddesi. 4. Sokak. 5. Sokak. 1. Geçit. Hintli Baba Caddesi. 6. Sokak. Hindi Baba 1. Sokak. Ali Emiri Caddesi. URFA KAPI Sar Saltuk Türbesi

Transkript

1

2 SUR KAYMAKAMLIĞI 1

3 Do an Sokak Ben Sk. Etinler Sokak Günefl Sokak Dolap Sk. Çıkmaz Sk. Lale Sokak Lise Caddesi 5. Sokak 5. Sokak 4. Sokak Ali Emiri 3. Sokak Ali Emiri 2. Sokak Ali Emiri 1. Sokak Lise Caddesi Ali Emiri 3. Sokak 1. Geçit Hintli Baba Caddesi Ali Emiri CaddesiAli Emiri Caddesi TEK KAPI Kara Ozan Sk. Diyarbak r ilk ça lardan bu yana Akdeniz i Basra Körfezine, Karadeniz i Mezopotamya ya ba layan önemli bir noktada yer alm flt r. Tarihin her döneminde büyük uygarl klar n kültürel ve ekonomik faaliyetlerinin merkezi konumundaki flehir, birbirini izleyen çok say da uygarl a da befliklik etmifltir. From the antiquity until today Diyarbak r has been on a crucial spot linking Mediterranean Sea to the Persian Gulf and Black Sea to Mesopotamia. The city, which has been a center to the cultural and economic activities of all great civilizations, has also been a cradle to many civilizations in number, one after another. 1 Hz. Süleyman Camisi ve 27 Sahabe Türbesi Suleyman Mosque and 27 Sahabe Tombs 2 Artuklu Kemeri / Artukanian Vault 3 Aslanl Çeflme / Lions Fountain 4 Artuklu Saray ve Amida Höyü ü / Artukanian Palace and Amida Tumulus 5 Saint George Kilisesi / Saint George Church 6 Jandarma Binas / Gendarme Building 7 Adliye A Binas / Court House- A 8 Adliye B Binas / Court House- B 9 7. Kolordu Komutanl k Binas / 7th Corps Command Headquarter 10 Atatürk Müzesi / Atatürk Museum 11 Cephanelik Binas / Armory 12 Eski Cezaevi Binas / Old Jail 13 Vak flar Müdürlü ü Binas / Directorate of Foundation Office 14 Defterdarl k Binas / Revenue Office 15 Nebi Camisi / Nebi Mosque 16 skender Pafla Camisi / skender Pasha Mosque 17 skender Pafla Kona / skender Pasha Mansion 18 Cahit S tk Taranc Müze Evi / Cahit S tk Taranc Museum House 19 Ahmed Arif Müze Evi / Ahmed Arif Museum House 20 Ziya Gökalp Müze Evi / Ziya Gökalp Museum House 21 Ulu Cami / Ulu Mosque 22 Hasan Pafla Han / Hasan Pasha Mansion 23 Kuyumcular Çarfl s / Kuyumcular Bazaar 24 Sülüklü Han / Sülüklü Mansion 25 Dört Ayakl Minare / Minaret with Four Footings 26 Mar Petyun Keldani Kilisesi / Mar Petyun Keldani Church 27 Surp Giragos Ermeni Kilisesi / Surp Giragos Armenian Church 28 Fatih Pafla Camisi / Fatih Pasha Mosque 29 Nasuh Pafla Camisi / Nasuh Pasha Mosque 30 Keçi Burcu / Keçi Bastion 31 Zerdüflt Tap na / Zarathustra Temple 32 Mardin Kap / Mardin Gate 33 Hz. Ömer Camisi / Ömer Mosque 34 Sultan fiuca Türbesi / Sultan fiuca Tomb 35 Hüsrev Pafla Han / Hüsrev Pasha Mansion 36 Hüsrev Pafla Camisi ve Medresesi / Hüsrev Pafla Mosque and Madrasah 37 Yedi Kardefl Burcu / Yedi Kardefl Bastion 38 Ali Pafla Camisi ve Medresesi / Ali Pasha Mosque and Madrasah 39 Ulu Beden Burcu / Ulu Beden Bastion 40 Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi / Mother Mary Süryani Kadim Church 41 Urfa Kap / Urfa Gate 42 Sar Saltuk Türbesi / Sar Saltuk Tomb 43 Melik Ahmet Pafla Camisi / Melik Ahmet Pasha Mosque 44 Parl Safa Camisi / Parl Safa Mosque 45 Behram Pafla Camisi / Behram Pasha Mosque 46 Dengbej Evi / Dengbej House 47 Cemil Pafla Kona / Cemil Pasha Mansion 48 Deva Hamam / Deva Hamam 49 Aflefçiler Çarfl s / Aflefçiler Bazaar 50 Peynirciler Çarfl s / Peynirciler Bazaar 2 SUR KAYMAKAMLIĞI 7. Sokak Elçi 2. Sk. 84. Sokak Çavlı Sk Sokak Hindi Baba 1. Sokak 72. Sokak 76. Sokak 72. Sokak79. Sokak 81. Sokak 85. Sokak Ulu Beden (Benu Sen) Burcu 82. Sokak 118. Sokak 86. Sokak 87. Sokak 139. Sokak 59. Sokak Ali Emiri Caddesi 88. Sokak URFA KAPI Sar Saltuk Türbesi 89. Sokak 76. Sokak 81. Sokak 88. Sokak 97. Sokak 90. Sokak Tarancı Sokak NÖNÜ BULVARI Turistik Caddesi Beden Sokak 91. Sokak 1. Sokak Alaca Sokak 92. Sokak Tabibler Caddesi Mazi 1. Sokak 2. Sokak Kutlu Sokak Arslan Sokak Ç FT KAPI 1. Çıkmaz Sokak Balıklı Sokak Ana Sokak 93. Sokak Dolapçı Sokak Simar Sokak Bel Sk. Simar Sk. fien Geçit Telgrafhane Sokak Kesmeli Sokak Mazi Sokak Kutlu Sokak Turistik Caddesi 82. Sokak 94. Sokak 95. Sokak 98. Sokak 99. Sokak Yalıbahçe 2. Sokak Melik Ahmet Pafla Camisi 43 Tarancı Sokak Takı Sokak Arıcılar Sokak Kuyulu Sokak nce Geçit 101. Sokak 40 Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi 37 Yedi Kardefl Burcu Yalıbahçe 3. Sk. Küçük AkarSk. Yalıbahçe 1. Sokak Yalıbahçe Sokak Bekir Pafla Sokak Uçak Sokak Yeni Sokak Azizo lu Sokak UçakSk. Yeni Sk. Kuzu Geçit 104. Sk. NÖNÜ BULVARI Garip Sokak Talu Sokak Çeflme Sokak Kuzu Geçit 105. Sk. Do an Sokak Telgrafhane Sokak Lalebey Sokak Küçük Akar Sokak 38 Ali Pafla Camisi ve Medresesi 106. Sokak Hambeli Sokak 107. Sokak Dabak Sokak Akar Sokak Taflkıran Sokak Pusucu Sokak Talu Kuzu Sokak 82. Sokak Uçar Sokak Darı Sokak Do an Sokak Parl Sefa Camisi Lalebey Sokak Dörtler Sokak Lalebey Cami Sokak Deve Kaldırımı Sokak 108. Sokak Ana Sokak Hıdır lyas Sokak 109. Sokak Kazıcı Sk. E ri Sokak Uzun Sokak Telgrafhane Sokak Palu Sokak 44 Palu Sokak Surp Sarkis Kilisesi Beden Sokak 110. Sokak Abacı Sokak 1. Sokak Tab Uzun Sokak Yalçın Sokak Çıkmaz Sk. Bay Sokak Karabulut Sokak Büyük Bölüm Sokak Güney Sokak Çömlekçi Sokak Talu Sokak Önen Sokak Tuncay Sokak Tahtalı Sokak Kara Cami Sokak Kara Ozan Sokak 16 Çif sk Pa Müze Sokak Merdiven Tahtalı Sok MEL K AHMET Gülünç Sokak Geçit Çelik Sokak Bölüm Sokak Ba cılar Sk. Dengbej E Den Ana Sokak 47 Cemil Pafla Kona Turistik Caddesi ibler Cad. Etinler Sokak 111. Sokak Lale Sokak Dörtler S Sülükl Köylü Sok Beg Yıldırım So Kurdo lu Soka Simsar Sokak

4 6. Sokak 5. Sokak 2. Sokak Geçit ELAZI BULVARI Dr. Yusuf Azizo lu Caddesi ender fla Camisi 17 skender afla Kona i Sk. Telgrafhane Sokak Sokak ak CADDES okak i (Mala bêjan) 46 ak E ri Sokak Güllü Sokak Sokak it Sokak kak Müze Sokak Kısa Sk. Yeflil Sokak IlgarSokak K l çç Sk. Bayrampafla Sokak nönü Geçit Yücel Sk. Bay Fevzi Sk. Sütçü Sokak Kıbrıs Caddesi Çifçi Sokak C. S. Taranc Müze Evi 18 Ahmed Arif 19 Müze Evi Yeflil Sokak 45 Behram Pafla Camisi Yo utrçu Sokak NÖNÜ BULVARI Bayrampafla Sk. Ateflo lu Sokak Karlı Sokak Turistik Geçit Prinçler Sokak Yücel Sokak Artıklar Sokak Yenihan Sokak Tacettin Sokak Abdi Pafla Sokak Göksel Sokak Yedikardefl Sokak Dink Sokak Ocak Sokak Ocak Sokak Yeflilbafl Sokak Sultan fiuca Türbesi 34 Ziya 20 Gökalp Müze Evi Hz. Ömer Camisi MARD N KAPISI DA KAPI Ocak Sokak Ziya Gökalp Sokak Deve Hamam 48 Peynirciler Çarfl s Nebi Camisi 15 Ziya Gökalp Sokak Telgrafhane Sokak 50 Hüsrev Pafla (Deliller) Han 35 Geçit Çıkmaz 1. Sokak Manav Sokak Konyar Sokak 21 Ulu Cami Yemeniciler Sokak Devehamamı Sokak Göksel Sokak Çulcular Sokak Gazi Caddesi Nalbant Sk. Gazi Caddesi Gazi Caddesi Deveci Sokak Salos Sokak Da Kap Burcu 1. Geçit Çifte Han Hasan Pafla Han Kuyumcular Çarfl s Demirciler Han 24 Sülüklü Han Dört Ayakl Minare (fieyh Mutahhar Camisi) Geçit Sshak Sukuri Sokak Barut Sokak Dutlu Pınar Sokak Su Akar Sokak 36 Hüsrev Pafla Camisi ve Medresesi Zerdüflt Tap na 31 Yıldız Sk. Acar Sokak Yorgan Sokak Yi it Ahmet Sokak Süleyman Nazif Sokak Palancılar Sk. Yukarı 25 Yumurtacı Sokak Mualak Sokak Hz. Süleyman Caddesi Çiftehan Sk. Yardımcı Sokak Acar Sokak Yazgan Sk. Gürkan Sokak Çelikmen Sokak Mar 26 Petyun Keldani Kilisesi Dabano lu Sokak Marangoz Sk. Çelikmen Sokak Müze Sokak Bıyıklı Mehmet Pafla Sokak De er Sokak Saatçi Sk. Afla Saman Sokak Nebio lu Sokak Küçük Sürgü Sk. Sürgü Sokak Saman Sk. Kozlu Sk. Dicle Soka Büyük Sürgü Sokak Köprülü Sokak Çubuklu Sokak Ara Sk. fieftali Sokak 4. Sokak Engin Sokak Surp 27 Giragos Ermeni Kilisesi Göçmen Sokak Za l Sokak Deveci Sokak Göçmen Sokak ibrahim Bey Mescidi Sk. Direkçi Sk. Tüten Sokak Yukarı Karatafl Daracık Sk. SARAY KAPI Tuzcular Sokak Altay Sokak Zingilli Sokak Sabuncu Sokak 4. Sokak 5. Sokak 6. Sokak Karaman Sokak Kemerli Sk. Do ru Sk. Sabuncu Sokak 3. Sokak Çeperli Sokak Çukurlu Sokak Kiremit Sk. Velikethüda Sokak Kozlu Sk. Hamam Sokak Yi it Ahmet Sk. Orta Karatafl Sokak Sk. T Çiçek SokakuzluSokak Hamam Sokak Küçük Zin Yukarı Karatafl Sokak Küçük Karatafl Sokak Sokak Dabano lu Bekçi Sokak Geçit Altay Sokak Yeni Kap Sokak g illi Sokak Karadeniz 1. Sk. Karadeniz 2. Sk. Leylek 1. Sokak 2. Çıkmaz 6. Sokak Geçit Karaman Sokak Leylek Sokak GüvenSokak Sabuncu Sokak Merhali Sokak Karadeniz 2. Sokak O ullu Sokak Fatih Pafla Camisi Kurflunlu Sokak Dabano lu Sk. Yılmaz Sokak Yıkıkkaya Sokak 10. Sk. Merhali 2. Sokak 6. Sokak 9. Sokak Eski Cezaevi Amida Höyük 4 6 Geçit Merhali 1. Sokak 4. Sokak 5. Sokak Gavur Meydanı Sokak Karadeniz 5. Sk Sokak Ç KALE 12 5 Saint George Kilisesi 9 Kolordu Binası Adliye 8 Adliye A Binası B Binası Atatürk Müzesi Hz. Süleyman Camisi 3. Sokak Sö ütlü Sokak 29 Nasuh Pafla Camisi 28 Fatih Sokak Karadeniz 3. Sk. ç Kurflunlu Sokak Üçok Sokak Karadeniz 4. Sk. Ata Sokak çkale Sokak Ketenci Sokak 2. Çıkmaz ç Kurflunlu. Sokak Bardakçı 7. Sk. Direkhane Sokak Yeni Bahçe Sokak Katır Pınar Sokak Yeni Bahçe 1. Sokak fialo lu Sokak Topalo lu Sokak Ata 1. Sk. Üçok Sokak Merhali 1. Sokak Hacı Mahmut Sokak 1. Çıkmaz 4. Sokak çkale 3. Sk. 1. Sokak Karababa Sokak Yıkıkkaya Sokak Bahçecik Sk. Hacı Nuri Sokak Bardakçı 4. Sk. Bardakçı 6. Sokak 4. Sokak Oduncu Sokak Hacı Mahmut Sokak 8. Sokak Özdemir Sokak Bardakçı 3. Sk. Yıkıkkaya Sokak 7. Sokak Direkhane Sokak Yıkıkkaya Sk. Yıkıkkaya Sokak Bahçe Sk. Bahçe 2. Sk. Bahçe 3. Sk. Bahçecik Sokak Bardakçı Sokak Bardakçı 1. Sk. Bardakçı 5. Sokak 8. Sokak Çiçek Sokak Ifl klar Sokak Hamam Sokak Bahçe 1. Sokak Çiçek Sokak Dicle Sokak Tabibler Caddesi 7. Sokak 3. Sokak HEVSEL BAHÇELER 30 Keçi Burcu 8. Sokak 5. Sokak SUR KAYMAKAMLIĞI 3

5 İÇİNDEKİLER DİYARBAKIR SUR REHBER Sur İlçesi Gezi Rehberi T.C. SUR KAYMAKAMLIĞI İnönü Bulvarı Şeran Plaza No:31/12 Sur/DİYARBAKIR Tel: 0(412) Faks: 0(412) Hazırlayan T.C. Sur Kaymakamlığı Proje Ofisi Fotoğraflar Diyarbakır Valiliği Fotoğraf Arşivi Sur Kaymakamlığı Fotoğraf Arşivi Metin Diyarbakır Valiliği Sur Kaymakamlığı Tasarım & Baskı A Grafik Basım Yılı 2012-Şubat İzinsiz kopyalanamaz veya çoğaltılamaz. TARİH VE DİYARBAKIR SURLAR (DİYARBAKIR KALESİ) BURÇLAR Ulu Beden Burcu Yedi Kardeş Burcu Keçi Burcu Nur Burcu (Melikşah Burcu) Selçuklu Burcu Fındık Burcu Leblebikıran Burcu Akrep Burcu KAPILAR Dağ Kapısı ( Harput Kapısı, Bab-ı Cebel ) Mardin Kapısı ( Bab-El Tel - Tepe Kapısı ) Yeni Kapı (Dicle Kapısı - Su Kapısı) Urfa Kapısı (Rum Kapısı) İÇKALE Artuklu Kemeri Aslanlı Çeşme Artuklu Sarayı Saint George Kilisesi Eski Jandarma Binası Eski Adliye A ( Hükümet Binası) Binası Eski Adliye B Binası ( Büyük Adliye Sarayı ) Eski Kolordu Komutanlık Binası Komutan Atatürk Müzesi Cephanelik Binası Eski Cezaevi Binası Vakıflar Müdürlüğü Binası Defterdarlık Binası CAMİLER Ulu Camii Hz. Ömer Camii Parlı Safa Camii Şeyh Mattar Camii( Dört Ayaklı Minare) Nebii Camii Lala Kasım Bey Camii Şeyh Yusuf Camii Rağbiye Camii Fatih Paşa Camii Hüsrev Paşa Camii Ali Paşa Camii İskender Paşa Camii Behram Paşa Camii Melik Ahmet Paşa Camii Nasuh Paşa Camii Hoca Ahmet Camii 4 SUR KAYMAKAMLIĞI

6 KİLİSELER Ermeni Katolik Kilisesi Surp Giragos Ermeni Kilisesi Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi Mar Petyun Keldani Kilisesi Surp Sarkis Kilisesi Protestan Cemaati Kilisesi Latin Kilisesi TÜRBELER Bave Kal Türbesi Sultan Suca Türbesi Sarı Saltuk Türbesi MEDRESELER Zinciriye Medresesi Mesudiye Medresesi Ali Paşa Medresesi Hüsrev Paşa Medresesi Latifiye Medresi Müslihiddin Lari Medresesi EVLER Cahit Sıtkı Tarancı Evi İskender Paşa Konağı Ziya Gökalp Evi Cemil Paşa Konağı Sait Paşa Konağı (Süleyman Nazif Evi) Behram Paşa Konağı KÖŞKLER Gazi Köşkü (Semanoğlu Köşkü) Erdebil (Ber Der-i Pır) Köşkü Ağuludere Köşkü Kavs (Cihannuma) Köşkü Bekir Paşa Köşkü Pamuk Köşkü Kuşdili Köşkü Hami Köşkü Hacı Ağa Köşkü HANLAR Deliller Hanı ( Hüsrev Paşa Hanı) Hasan Paşa Hanı Çifte Han ( Borsa Hanı) Yeni Han Sülüklü Han Melek Ahmet Paşa Hanı HAMAMLAR Kadı Hamamı Vahap Ağa Hamamı Deve Hamamı Behrampaşa Hamamı Melek Ahmet Hamamı ÇARŞILAR Kuyumcular Çarşısı Peynirciler Çarşısı Aşefciler Çarşısı Buğdaycılar Çarşısı Demirciler Çarşısı ONGÖZLÜ KÖPRÜ DİCLE KÖPRÜSÜ HEVSEL BAHÇELERİ SUR KAYMAKAMLIĞI 5

7 6 SUR KAYMAKAMLIĞI

8 2008 yılında Diyarbakır ilimizin merkezinde, tarihi surların çevrelediği alanda kurulan Sur ilçemiz eşsiz tarihi dokusu ile Güneydoğu Anadolu bölgesinin en önemli turizm merkezi olma yolunda hazırlıklarını hızla tamamlamaktadır. Mustafa KILIÇ Sur Kaymakamı İlçemizde yapacağınız kısa bir yürüyüş sizi tarihin derinliklerinde bir yolculuğa alıp götürecek adım atacağınız her sokak size farklı dönemlerden nadide eserler sunacak ve eminim ki buraya ayırdığınız vakit ne olursa olsun yeterli gelmeyecektir. İlçemizde bulunan tarihi ve kültürel mirasımızdan örneklerle turizm amaçlı ziyaretlerde gerekli bilgilerin yer aldığı bu rehberi sizlerle paylaşmak bizler için mutluluk vesilesidir. 33 medeniyete ev sahipliği yapmış şehrimizde beklentilerinizin üzerinde güzellikler bulacaksınız SUR KAYMAKAMLIĞI 7

9 TARİH ve DİYARBAKIR Diyarbakır ilk çağlardan bu yana Akdeniz i Basra Körfezine, Karadeniz i Mezopotamya ya bağlayan önemli bir noktada yer almıştır. Tarihin her döneminde büyük uygarlıkların kültürel ve ekonomik faaliyetlerinin merkezi konumundaki şehir, birbirini izleyen çok sayıda uygarlığa da beşiklik etmiştir. Amida, Amid, KaraAmid, Diyar Bekr, Diyarbekir ve son olarak Diyarbakır ismini alan kent, Karacadağ dan Dicle ye kadar uzanan bazalt platonun doğu kenarında, Dicle Vadisi nden 100 m yükseklikte bir düzlük üzerine kurulmuştur. Kent merkezindeki ilk yerleşimler, 5 bin yıl önce İç Kale olarak nitelendirilen noktada başlamıştır. Diyarbakır ve çevresindeki mağaralarda ise daha da eski dönemlerde yaşam izleri görülmüştür. Arkeolojik kazılar, Diyarbakır ve çevresinin Cilalı Taş Devri nden günümüze dek yoğun ve aralıksız bir yerleşime sahne olduğunu ortaya koymuştur. Silvan daki Hasuni Mağaraları, Ergani deki Hilar Mağaraları, Eğil ve Çermik ilçelerindeki kalıntılar bu gerçeği teyid etmektedir. En eski köy yerleşmelerinden biri olan Diyarbakır ın Ergani ilçesindeki Çayönü Tepesi, 10 bin yıl önce tarımcı köy topluluklarına ev sahipliği yapmıştır. Kazılar, Çayönü Tepesi nde yaşamın, M.Ö yılları arasında aralıksız olarak, daha sonraki yıllarda ise belirli aralıklarla sürdüğünü ortaya koymuştur. Son yıllarda Bismil ilçesindeki Körtiktepe de yapılan arkeolojik ka- 8 SUR KAYMAKAMLIĞI

10 zılar ildeki ilk yerleşimleri 12 bin yıl öncesine kadar götürmektedir. İnsanların göçebelikten yerleşik köy yaşantısına, avcılık ve toplayıcılıktan besin üretimine geçtikleri bu yerde, günümüzdeki kent uygarlığının da temelleri atılmış, Neolitik Devrim olarak bilinen teknolojik yaşam biçimi, beslenme ekonomisi, insandoğa ilişkileri ve kültür tarihiyle ilgili birçok ilk burada yaşanmıştır. İlk Medeniyetler Amida Höyüğü nde yapılan araştırmalar M.Ö. 3. binde kente Hurrilerin egemen olduğunu ortaya koymaktadır. Hurri, Babil dilinde mağara demektir. Uzun süre Hurri adı altında yaşayan bölgedeki topluluklar, M.Ö. 2. bin yılın ortalarında, Hurri ve Mitanni adında iki konfederasyona ayrıldılar. İlk dönemde etkin olan Hurri Krallığı, yerini daha sonra Mitanni Krallığı na bırakmıştır. Mitanniler den sonra M.Ö yılında Asurlular, M.Ö. 7. yüzyılda da Urartular bölgeye egemen oldu. Bu dönemde şehir, Amidi veya Amedi adıyla anılmaktaydı. Urartular dan sonra Diyarbakır ve çevresi sırayla İskitler ( ), Medler ( ), Persler ( ), Büyük İskender ( ), Selevkoslar ( ), Partlar (140-85) Büyük Tigranı (85-69) ve Romalılar ın (M.Ö. 69 M.S. 53) egemenliğine girdi. M.S yılları arasında, PartlarRomalılar ve SasanilerRomalılar arasında sık sık el değiştiren şehir, daha çok Roma egemenliğinde kalmıştır. SUR KAYMAKAMLIĞI 9

11 Diyarbakır 395 yılından sonra Bizans yönetimine geçmiştir. Şehir bu sefer de, 639 yılına kadar İran- Bizans mücadelesine sahne olur. Diyarbakır da İslam Dönemi İran ve Bizans ın sürekli mücadelesi her iki devleti de çok yıpratmış, bölgede Hazreti Ömer in halifeliğindeki ( ) İslam Devleti nin etkisi yükselmeye başlamıştır. İslam orduları 636 yılında yapılan Yarmuk Savaşı nda, Heraklius ordusunu yenerek Suriye yi ele geçirdi. Bunun üzerine, İyaz Bin Ganem komutasındaki İslam ordusu, kuzeye doğru ilerleyip Diyarbakır önüne geldi ve beş ay süren bir kuşatmadan sonra, 639 yılında şehri fethetti. Şehir, bu dönemden sonra bölgeye yerleşen Bekr İbni Vail kabilesinden dolayı Diyarı Bekr adıyla anılmaya başladı. Diyarbakır, Emeviler ( ) Abbasiler ( ), Şeyhoğulları ( ), Halife Mutezid, Muktefi ve Muktedir ( ), Hamdaneler ( ) ve Büveyhoğulları ( ) tarafından yönetildi. Şehir, 984 yılından itibaren Mervaniler in yönetimine girdi. Diyarbakır kentini ve zaman zaman Silvan ı başkent olarak kulanan Mervaniler in egemenliği, 1085 yılına kadar sürdü yılından itibaren Türkmenler, Selçuklular ın görevlendirmesi ile Diyarbakır ve Silvan ı kuşattılar, ancak alamadılar. Selçuklular Dönemi Büyük Selçuklu saflarına katılan Mervaniler in eski veziri Fahrüddevle, Sultan Melikşah ın görevlendirmesi ve desteğiyle 4 Mayıs 1085 tarihinde Diyarbakır ı aldı. Silvan ise 30 Ağustos 1085 te ele geçirildi. Büyük Selçuklu İmparatorluğu nun idaresi, şehzadeler arasında paylaştırıldığında Diyarbakır Bölgesi de Suriye Selçukluları nın egemenliğine girdi. Gerek Suriye Selçuklu Hükümdarı Tutuş devrinde, gerekse onun 1095 yılında ölümünden sonra, Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde birçok Türk beyliği kuruldu. Bu beyliklerin kurulmasıyla, bölgede etkin bir Türk yerleşimi sağlanmış oldu yılında başlayan İnaloğulları egemenliği 1142 tarihine kadar sürdü. Bu tarihten sonra Nisanoğulları dönemi başladı tarihinde Selahaddin Eyyubi nin Diyarbakır ı 10 SUR KAYMAKAMLIĞI

12 fethederek Hasankeyf Emiri Artuklu KaraArslanoğlu Nureddin Mehmed e vermesiyle, Artukoğulları egemenliği başladı. Artukoğulları yönetimi de 1232 de son buldu de başlayan Eyyubiler Dönemi ancak 8 yıl sürdü tan sonra Diyarbakır ve bölge, Anadolu Selçukluları nın eline geçti yılından itibaren ise Mardin Artukluları şehre ve bölgeye egemen oldular yılında Diyarbakır ve çevresinde Timur hâkimiyeti başladı. Bu dönemde Diyarbakır a daha çok Kara Amid, Karahamid denilmektedir. Diyarbakır, 1469 yılına kadar Akkoyunlular ın başkenti oldu. Uzun Hasan, bu tarihte devlet merkezini Tebriz e taşıdı. Safevi Hükümdarı I. Şah İsmail 1507 yılında Akkoyunlu egemenliğine son verip Diyarbakır ve çevresini ele geçirse de şehirde ancak sekiz yıl hüküm sürebildi. Bölge 1515 yılında Osmanlı yönetimine katıldı. Osmanlı Dönemi Yavuz Sultan Selim ile Şah İsmail arasında 23 Ağustos 1514 te yapılan Çaldıran Savaşı nda Safevi ordusu büyük bir yenilgiye uğradı. Bu savaşa Diyarbakır Valisi Ustaclu Muhammed Han da katılmıştı. Vali ölmüş, ordusu da perişan olmuştu. Bunu fırsat bilen Diyarbakır halkı ayaklanarak Safeviler i şehirden attılar. İsyanı yönetenler, Osmanlı birliğine katılmak için Sultan Selim e haber gönderdiler. Bu dönemde Şah İsmail in Komutanı Karahan da yeniden Amid i kuşatmaya başlamıştı. Şehir halkı büyük bir cesaretle direniyordu. Bıyıklı Mehmet Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu, Diyarbekir in imdadına yetişti. Karahan, kuşatmayı bırakarak Safeviler in elinde bulunan Mardin e doğru çekilmek zorunda kaldı. Böylece Diyarbakır, Eylül 1515 te Osmanlı Birliği ne katılmış oldu. Bıyıklı Mehmet Paşa, 4 Kasım 1515 tarihinde Diyarbakır Eyaleti Beylerbeyliği ne atandı. Eyalet, 11 Osmanlı sancağı, 8 Kürt beyliği sancağı ve 5 hükümetten oluşuyordu. Diyarbakır, Osmanlı yönetiminde parlak bir dönem yaşadı. Bir yıldan fazla süren kuşatma sırasında harap olan şehir, adeta yeniden inşa edildi. Diyarbakır, Osmanlı Dönemi nde en önemli eyaletlerden birinin merkezi, doğuya sefer yapan ordularının da hareket üssü olmuştur. SUR KAYMAKAMLIĞI 11

13 DİYARBAKIR SURLARI Tarihin her döneminde büyük uygarlıkların, kültürel ve ekonomik hareketlerin merkezi olarak kabul edilen kent, birbirini izleyen değişik uygarlıklara beşiklik etmiştir. Diyarbakır tarihinin, en erken M.Ö.3000 yılına kadar uzandığı bilinirken, son zamanlarda yapılan araştırmalar sonucunda uygarlık geçmişinin M.Ö.7500 yıllarına kadar indiği belirlenmiştir. Hurriler den başlayarak Osmanlılara kadar uzanan yoğun bir tarihi geçmişi olan Diyarbakır da yaşayan medeniyetler, dönemlerine ait izlerle kenti ölümsüzleştirmişlerdir. Bu eserlerin başında, kuşbakışı bir kalkan balığını andıran biçimiyle kenti baştanbaşa kuşatan surlar gelir. İnsanlığın ortak ürünlerinden belki de en önemli yapı tasarımı olarak karşımıza çıkan Diyarbakır Kalesi, XXI. yüzyıla kadar önemini her dönemde korumuştur. Kentleri, yol güzergâhlarını, limanları ve sınırları koruyan tarihi surlar, Diyarbakır açısından ayrı bir öneme sahiptir. Diyarbakır surları günümüz itibariyle uzunluk bakımından Çin Seddi nden sonra dünyada ikinci, bunun yanı sıra eskilik ve yükseklik bakımından birinci sırada kabul edilmektedir. Diyarbakır Kalesi nin ilk kuruluş tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Bununla birlikte bir kısmının M.Ö. VI. yüzyıldan kaldığı sanılmaktadır. 349 yılında Bizans imparatoru II. Konstantin, Sasaniler e karsı şehrin etrafını surla çevirterek burayı bölgenin askeri ve idari merkezi durumuna getirmiştir. Diyarbakır Kalesi hakkında bilgi veren ilk yazılı kaynaklardan biri Diyarbakırlı Rahip Mar Yesua nın Vakayiname isimli 12 SUR KAYMAKAMLIĞI

14 eseridir. Eser, I-VI. yüzyılları kapsayan dönemde Roma ve Pers arasındaki savaşları, Arap akınlarını, bu dönemde kale ve surların önemini anlatmaktadır. Kenti 10. ve11. Yüzyılda ziyaret eden gezginlerden İbn-i Havkal ve Nasır-ı Hüsrev kalenin savunuculara bile gereksinim göstermeyecek bir nitelik taşıdığını belirtmektedirler. Bu gezginlerin kaleyi o zamana kadar gördükleri en heybetli kale olarak tanımlamaları kalenin etkileyici görüntüsü hakkında en önemli ispattır. Karacadağ dan Dicle ye kadar geniş bazalt platonun doğu kenarında Dicle Nehri nden 100m kadar yükseklikte yer alan kale, iç ve dış kale olmak üzere iki kısımdan meydana gelmektedir. Diyarbakır surlarının toplam uzunluğu metre ve yer yer değişen biçimde metre yüksekliğinde olup surlarda 82 burç bulunmaktadır. Duvar kalınlığı ise 3-5 metre arasında değişir. Burçlar çoğunlukla değirmi, bir kaç tanesi çok köşeli, Benusen ve Dicle Vadisine bakan bölümler de ise genellikle dört köşelidir. Burçlar iki katlıdır. Alt katlar depo olarak kullanılmış üst katlar ise savaş zamanlarında askerlerin konumlandırılması için tasarlanmıştır. Tamamına yakın kısmı günümüze ulaşan kalelerin başında gelen Diyarbakır kalesi, İslam döneminden itibaren Abbasiler, Mervaniler, Büyük Selçuklular, İnalogulları, Nisanogulları, Artuklular, Eyyubiler, Anadolu Selçukluları Akkoyunlular ve Osmanlı dönemlerinde sürekli onarım görmüştür. Diyarbakır surları 1930 lara kadar büyük ölçüde korunmuştur. SUR KAYMAKAMLIĞI 13

15 BURÇLAR Ulu Beden Burcu: Bu dönemlerde sur içindeki şehir yaşamının büyük ölçüde muhafaza edildiği ve sur içi mimari yapısının korunduğu belirtilmektedir. Ancak 1930 lardan sonra şehrin büyüyerek sur dışına taşması, dolayısıyla sur içinin ihtiyaçlara cevap vermemesi üzerine birçok sur yıktırılmıştır lı yıllarda Kültür Bakanlığı nın küçük çaplı onarımlar yaptığı bilinmektedir. Bu dönemden itibaren onarım ve korumalarda bir canlanma olmuştur. Vakıflar Genel Müdürlüğü, Çekül Vakfı ve Belediye nin destekleri ile surların restore edilerek daha özgün bir görünüme kavuşturulduğu bilinmektedir. Bu çalışmalar günümüzde de sürdürülmektedir. Diyarbakır Surları nın barındırdığı figürler, bu güne kadar anlamı çözülmemiş sırlara sahiptir. Birçok uygarlığın izini taşıyan ve milad öncesi, Roma Medeniyeti ve İslam Medeniyeti özelliklerini iç içe barındıran figürler kendi içinde sınıflandırılmıştır Tarih boyunca sürekli olarak el değiştiren kent surları üzerinde tespit edilen altmış üç kitabeden altısı Bizans dönemine aittir. Dördü Yunanca, biri Latincedir. Diğerleri İslam dönemine aittir. Savaşlarla sürekli tahrip olduğu için her seferinde yeniden onarılan ve tahkim edilen sur duvarlarının gerçekte daha fazla kitabesinin olduğu düşünülebilir. Kitabelerin bir kısmı silindikleri için okunamamıştır. Surların yapım ve onarım zamanlarına ilişkin çok sayıda kitabe bulunmaktadır. Surlar üzerinde kitabesi bulunan medeniyetler sırasıyla; Roma ( ), Bizans( ), Abbasi ( 909), Mervani ( ), Büyük Selçuklu ( ), Şam Selçukluları (1093), İnanlılar (1141), Nisaoğulları ( ), Artuklular ( ), Eyyubiler ( ), Akkoyunlular ( ) ve Osmanlılar ( ) şeklindedir. Bu yönüyle Diyarbakır Surları tek başına bir kitabeler müzesi niteliğindedir. Burç şehri kuşatan surların güney batısında yer alır. Evli beden burcu olarak da bilinen burcun Artuklu Hükümdarı Melik Salih adına 1208 yılında Melik Salih in çizmiş olduğu plan üzerine Mimar Caferoğlu İbrahim tarafından yapılmış olduğu kitabesinde belirtilmektedir. Yedi Kardeş Burcu ile plan ve bezemesiyle oldukça benzeyen burç silindirik planlıdır. Hakimiyet sembolü çift başlı Kartal, olağanüstü kuvveti sembolize eden kanatlı aslan, sfenks kabartmaları, burcu adeta bir kuşak gibi baştan başa saran kitabesi ve mukarnaslı bezemeleri ile heybetli bir görüntüye 14 SUR KAYMAKAMLIĞI

16 sahiptir. Kitabe kuşağının ortada kalınlaştığı yerin alt tarafında iki kenarda ortada birbirine doğru karşılıklı ve simetrik iki yüksek arslan kabartması görülür. Bunlar da silmeli dikdörtgen çerçeve içine alınmışlardır. Baş kısımları kıvrık, kalçalar kabarık ve detay görülmez. Burcun yıllarca süregelen efsanesi bulunmaktadır. Efsaneye göre; bir usta ve kalfası en güzel burcu kimin yapacağı üzerine iddiaya girer. Yedi Kardeş Burcu ve Ulu Beden Burçlarını yapmaya başlarlar. Yedi Kardeş Burcunu yapan usta ile Ulu Beden Burcunu bitiren kalfa, halkın huzurunda, birbirlerine ben mi sen mi? diye sorarlar. Ancak usta kalfanın üstünlüğünü kabullenerek kendini surlardan aşağı atar. Buna dayanamayan kalfada ustanın ardından atlar. Ustayla kalfanın rekabet ve dostlukla karışık hikâyesinin geçtiği yer, o gün bugündür ben ve sen anlamına gelen Ben u Sen olarak anılmaktadır. Yedi Kardeş Burcu: Surların güneyinde yer alan Yedi Kardeş Burcu Artuklu Hükümdarı Melik Salih adına 1208 yılında Melik Salih in çizmiş olduğu plan üzerine Mimar İbrahimoğlu Yahya tarafından yapılmış olduğu kitabesinde belirtilmektedir. Silindirik planlı olan burcun dış yüzeyi tamamen kesme taştan örülüdür. Burcun dışa bakan bölümü gecekondulaşmaya uğramamış ve çıkarılan taşlar sebebiyle tahribata Yedi Kardeş Burcu uğramıştır. Belediyelerin araç parkı ile diğer işler için hala kullanımda olan alana yakın oluşu, kaçak yapılaşmayı önlemiştir. Burcun Mardin Kapı Asri Mezarlığı nın yolu önünde oluşu, taşların zaman zaman mezar yapımında kullanılmasına sebep olmuştur. Burç üzerindeki süslemeler burca abidevi bir görüntü katmaktadır. Silmeler çift başlı kartal, kanatlı aslan kabartmaları ve burcu bir kuşak gibi saran kitabesi ile oldukça görkemli bir görüntü vermektedir. Yedi Kardeş Burcu nda giyinik olmayan iki kadın figürü, kitabenin son satırının sağında ve solunda yer alır. Bu figürün yerleştirilmesindeki amaç bu güne kadar çözülebilmiş değildir. Yedi Kardeşler Burcu nun ön yüzünde, besmele-i Şerife nin yer aldığı kitabenin üzerinde bulunan çift başlı kartal motifi, aslan figürlerini bir anlamda simetrik olarak ikiye bölmüştür. Kartal figürü, şehri kötülüklerden koruyan tılsımlı bir motiftir. SUR KAYMAKAMLIĞI 15

17 Kalelerde kartallar hem şehri müdafaa eden koruyucu ruh hem de şehre düşman, kötülük girmesini önleyici bir nazarlık tılsımıdır. Kanatlı aslan kullanılması ise olağanüstü kuvveti ifade etmektedir. Böylelikle adeta güneşi, aydınlığı sembolize eden hayvanlar daha güçlü olarak hep bir arada verilmiş olur. Burcun efsanesine göre; düşman Diyarbakır ı kuşattığı dönemde Yedi Kardeşin savunulduğu burçtakiler teslim olmazlar. Kralın tepkisini çeker ve uzlaşmak için burca elçiler gönderir. Yedi Kardeş, burca gelen elçilere kralınızı getirirseniz teslim oluruz sözü verirler. Kral komutanlarıyla kaleye gelir ve gelmesiyle kale havaya uçar. Kral, komutanlar ve Yedikardeş ölür, düşman dağılır. Bu olaydan sonra burcun adı Yedi Kardeş Burcu olarak anılmaktadır. Keçi Burcu: Mardin Kapısı nın doğusunda, yontulmuş kaya kütlesinin üzerinde yer alır. Surlardaki burçların en eski ve en büyüyüdür. Yapım tarihi tam olarak bulunmayan burcun üzerinde, 1223 yılında Mervanoğlu tarafından onarıldığını belirten bir yazıt yer almaktadır. 11 kemerli bu burcun bir dönem tapınak olarak kullanıldığı sanılmaktadır. Sütun başlıklarında kullanılan formlar Roma dönemine ait kullanımları hatırlatması devşirme olarak kullanıldığı düşünülebileceği gibi İslam öncesi döneme ait bir yapım olması da muhtemeldir. Burç diğer Dışkale burçlarına göre oldukça sade tutulmuş ve süslemeye büyük oranda yer verilmemiştir. Yer yer sülüs yazı ve kuş figürü karşımıza çıkmaktadır. Nur Burcu ( Melikşah Burcu ): Surların güneyinde Yedi Kardeş Burcu nun doğusundaki burçtur. Selçuklu döneminin en güzel eserlerinden biri olarak kabul edilmektedir yılında Selçuklu Hükümdarı Melikşah ın buyruğu ile Ebu Nasr Muhammed ve bina ustası Urfalı Selame oğlu Muhammed tarfından inşa edilmiştir. Duvarlarında kabartma halinde koşan at, aslan, geyik ve kadın figürleri işlenmiştir. Burada islam ikonografisinde ender görülen çıplak kadın kabartması ayrıca dikat çekicidir. Diyarbakır Burçlarındaki en zengin kabartmaların yer aldığı Nur Burcu, gülen iki aslan, birbiriyle tokuşmaya hazırlanan iki geyik, karşılıklı hareket halindeki binicisiz iki at, avını alıp uçmaya hazır kanatları açık iki kartal ve bağdaş kurmuş, gövdesi açık, göğüsleri görünen, çıplak biçimde bağdaş kurmuş iki kadın kabartması ile oldukça dikkat çekicidir. Burada görülen kuş tasvirlerinin kuyruk ve kanatları açıktır. Bu, güç, kuvvet gösterisini ifade etmektedir. Keçi Burcu 16 SUR KAYMAKAMLIĞI

18 tasvir edilmiştir. Olağanüstü kuvveti sembolize eden aslan, antilop, keçi, kuş ve saldırıya hazırlanır konumdaki boğa figürleri burca büyük oranda hareketlilik katmıştır. Fındık Burcu: Selçuklu Hükümdarı Alpaslan oğlu Ebu l Feth Melikşah ın buyruğuyla Mimar Selame oğlu Muhammed tarafından yapıldığı kitabesinde yazılıdır. Adını az yer kaplayan yuvarlak formundan dolayı aldığı söylenilmektedir. Burcun üzerinde bir kitabe bulunmaktadır. Nur Burcu Selçuklu Burcu: Selçuklu Burcu, Ulu Beden Burcu nun kuzeyinde yer alan ilk burçtur. Burcun üzerinde yer alan kitabesine göre Büyük Selçuklu hükümdarı Melikşah döneminde Şemseddin Ebu Ali el Hasan yönetiminde Abdülvahid Ebu Nasır Muhammed ve Usta Urfalı Muhammed tarafından tarihinde inşa edilmiştir. Üst kısımları yıkık olan burç, plan itibariyle dikdörtgen olarak inşa edilmiştir. Ön yüzünde yer alan süsleme programı, aynı dönemden kalan Nur Burcu ile paralellikler göstermektedir. Burcun ön yüzünde üç satırlık çiçekli kûfi yazı türü ile hak edilmiş kitabe yerleştirilmiştir. Burçtaki süslemeler kitabenin çevresine ve aralarında yer almaktadır. Üç satırlık kûfi kitabede harfler Rumi motifleriyle sonlanmaktadır. Burçtaki bütün süslemeler kitabenin çevresinde ve aralarında kullanılmıştır. Üstte kemerin kilit noktasına küçük bir boğa başı yerleştirilmiştir. Boğanın boynuzlarının üstünde bir kartal kabartması bulunmaktadır. Ayakları ile boynuzlara basar şekilde Leblebikıran Burcu: Mervaniler Dönemine ait olan burç 1034 yılında Mervanoğlu Ahmet tarafından yaptırılmıştır. Plan olarak kare planlıdır. İsimin kaynağını hakkında kesin bilgilere ulaşılmamaktadır. Burçta kitabe yer almakta fakat iç yüzün yarısından çoğu yıkık durumda bulunmaktadır. Leblebikıran a kadar olan burç ve sur dizisinde onarımların yeteriz olduğu gözlemlenmiştir. Akrep Burcu: Akrep Burcu üzerindeki kitabesinden anlaşıldığına göre Eyyübi Döneminde tarihinde inşa edildiği bilinmektedir. Burç bu ismi ön yüzündeki kabartmadan dolayı almıştır. Burcun üzerinde bağdaş kurarak oturmuş bir insan figürü yerleştirilmiştir. Sağ elinde ise bir akrep tutmaktadır. Kuyruğundan tutarak aşağı doğru sarkıttığı akrep, ayrıntılı şekilde islenmiştir. Figürün akrebi, en tehlikeli yeri olan kuyruğunda tutarak aşağı sarkıtması, figüre yüklenmek istenen güçlü kişiliğin bir ifadesi olmalıdır. SUR KAYMAKAMLIĞI 17

19 SUR KAPILARI Diyarbakır surlarında, hem İç kale hem de Dışkale üzerinde dört ana kapı bulunmaktadır. Bu kapılar, kentin dış dünyayla bağlantısını sağlamak kadar, onu dışarıdan gelecek her türlü tehlikelere karşı da korumak amacıyla yapılan Dağ Kapı, Mardin Kapı, Yeni Kapı ve Urfa Kapı larıdır. Bu kapılar sadece askeri öneme sahip bir kenti değil, Kuzey Mezopotamya nın en önemli ticaret merkezlerinden biri olan Diyarbakır a giriş ve çıkışların kontrol altında tutulmasının da birer aracı olmuştur. Kaledeki süslemeler başta kapılar olmak üzere, bazı burçlar üzerinde yoğunlaşmaktadır. Dış Kale süslemeleri taş ve maden üzerine uygulanmıştır. Taş süslemeler bazalt ve kalker üzerine oyma, kabartma, sgrafitto ve eğri kesim teknikleriyle oluşturulmuştur. Maden süslemeler ise Mardin ve Urfa Kapısı nda kapı kanatları üzerinde dövme ve döküm teknikleri ile karşımıza çıkmaktadır. Dağ Kapısı (Harput Kapısı, Bab-ı Cebel) Dağ Kapısı şehrin kuzeyinde iki silindirik burç arasında yer alır. Dağ Kapı 1930 lu yıllarda yapılan yıkımdan zarar görmesine rağmen ana kapı yıktırılmadan günümüze kadar kalmış ve onarımdan geçirilerek kullanılmaktadır. Kapı farklı dönemlere ait yapım evreleri geçirmiştir. Kapının üzerinde Roma İmparatorunun Latince, Bizans İmparatorunun Grekçe kitabelerinin yanı sıra Abbasi ve Mervani dönemlerine ait onarım kitabeleri yer almaktadır. Dağ Kapı Burcu nun üst katında bulunan Mervanî Mescidi, Mervani Hükümdarı Ebû Nasır Muhammed bin Cehir tarafından Kitabesine göre hicri 447 yılında yaptırılmıştır. Buranın daha önceden itfaiye hizmetlerine ayrılmış olması, yapının tahribatına yol açmıştır. Dağ Kapı nın 1980 li yıllar sonrasında işlev kazanması, sergilere mekân oluşu, şehrin merkezi alanında kültürel çalışmaların yansıtılması açısından bir farklılık oluşturmaktadır. Kapının iç cephesinde kastal (çeşme) bulunmakta fakat aktif değildir. Kastalin yanında bulunan kabirler, eski özellikleri göz önünde tutularak korunmuşlardır. Dağ Kapı nın üç yanı koruma amaçlı demir parmaklıklarla çevrilmiş fakat bu haliyle de yapının rahat biçimde gezilmesini engellemekte ve görünümünü bozmaktadır. Üst kata çıkılan taş basamaklar, asıl biçimi bozmamak endişesiyle onarılmadan bırakılmıştır. Dağ kapı nın doğu ve batısında iki dairesel burca yer verilmiştir. Her iki burcun üzerine de farklı düzenlemelerden meydana gelen kabartmalar islenmiştir. Dağ Kapı burcunda avuç içini tümüyle gösterir biçimde, parmaklar aşağıda dönük tarzda tek bir taş üzerine el figürü işlenmiştir. El motifi üzerine Diyarbakır ı konu alan kaynaklarda herhangi bir açıklama yer almamaktadır. El figürü halk ara- Dağ Kapısı 18 SUR KAYMAKAMLIĞI

20 Mardin Kapısı sında Peygamberimizin kızı Fatma Ana eli olarak bilinmektedir. Dağ Kapı farklı devletlerin kitabelerini ve kabartmalarını taşıyan, bu yönüyle diğer burçlardan ayrılması gereken farklılıkları içermektedir. Burçta yer alan el figürü tek örnektir. Hayat Ağacı, motifi bu burçta bulunmaktadır. Bitkisel motiflerden üzüm ve yaprak, burçta görülmektedir. Roma-Bizans Dönemi kalan kitabeler ve Gamalı Haç ile Abbasîlerden Osmanlılara kadar gelen kabartmalar bulunmaktadır. Burçta Abbasilere ait güvercin, hayvan ve bitki motiflerindeki stilizasyon alabildiğine naif ve spontane bir biçimde yapılmış oldukları dikkati çekmektedir. Dağ Kapısı nın iç tarafı tamamen Mervan Oğulları nındır. Dış tarafının üstü Abbas oğullarıyla Roma ve Bizanslıların stillerini göstermektedir. En altta geyik ve geyik avı resimleri, koşan at, boğa, onların üstünde gamalı haç bulunmaktadır. Boğa ve arslanlar gamalı haçın altında koşan geyik resmi hiçbir şekilde Romalılara işaret etmemektedir. Gamalı haç ve buna doğru karşılık gelen eski bir aktarımı yansıtmaktadır. Totemizme ait geleneklerin yansıyan sembolleri olmalıdır. Mardin Kapısı (Bab-El Tel - Tepe Kapısı) Şehrin güneyine açılan tek kapı olan Mardin Kapısı üzerindeki kitabeye göre, tarihlerinde Cemil oğlu Amid li mühendis Ahmed in marifetiyle onarılmıştır. Kapı şu an tek girişlidir fakat yerden belli bir yüksekliğe kadar görülen kapı söve kalıntılarından anlaşıldığı üzere daha önce üç geçişli olduğu anlaşılmaktadır. Kalenin güneyinde yer alan Mardin Kapısı zamanla köklü değişimler geçirmiş üç girişi olan kapıdan bugün yalnız ortada olanı ayakta kalabilmiştir. Günümüzde sadece doğudaki giriş mevcuttur. Bu giriş şehre ve dışa açılan kapıları ile çift geçitli olarak düzenlenmiştir. Mardin kapısı iki katlı olup zemin kat planı dikdörtgendir. Birinci kata çıkışı sağlayan merdivenler günümüze ulaşamamıştır. Birinci kat ortada dikdörtgen iki yanda yarım SUR KAYMAKAMLIĞI 19

21 daire planlıdır. Yarım dairelerin ortası daire planlı olup üç yönde dikdörtgen mekânlara açılmaktadır. Kapı, sonradan değiştirilmiş olan iki silindirik be-denle savunulmuş, bugün ayakta kalan kapının sağ tarafındaki kemerli olan geçit, İslâmi dönem e aittir. Bu giriş şehre ve dışa açılan kapıları ile çift geçitli olarak düzenlenmiştir. Mardin Kapısı üzerinde yer alan kitabeler Abbasi halifesi Muktedir Billâh dönemine tarihlidir. Kapı üzerinde İslam öncesine ait kabartma ve bezemeler görülmektedir. Yer yer bitkisel motiflerle iç içe kullanılmış yazı bordürlerinin yanı sıra ayırt edilemeyen hayvan figürleri bulunmaktadır. Yeni Kapı (Dicle Kapısı - Su Kapısı) Şehrin doğusunda yer alan basık kemerli ve tek girişli olan bu kapı, kenti; Suya, yani Dicle ye bağlar. Ulu cami nin Hanefiler bölümünde yer alan tarihli kitabede Su Kapısı olarak anılır. Basık kemerli ve tek girişli olan bu kapı, şehirden Dicle ye yani suyoluna inişi sağlamaktadır. Kapıya dıştan dayanak duvarları üzerine yerleştirilmiş sağlam bir rampa ile kapıya girilir. Girişin hemen kuzeyinde iki katlı dikdörtgen bir burçla tahkim edilmiştir. Geçirdiği onarımlara rağmen Bizans dönemi yapısı olma karakterini korumuştur. Urfa Kapısı (Rum Kapısı): Kalenin batısında bulunan Urfa Kapısı, kitabesine göre Artuklu hükümdarı Karaslanoglu Artukoglu Muhammed tarafından yılında yaptırılmıstır. Kapı üç girişlidir. Kuzey tarafta yer alan girişin kentle, güneydekinin ise Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi ile bağlantılı olduğu söylenir. Kuzey girişi 5.yüzyıla tarihlenmektedir. Kapı üzerinde yer alan bir kitabeye göre, Artuklu döneminde hükümdar Sultan Mehmet tarafından onarılmış ve üzerinde stilize edilmiş insan ve hayvan figürleri bulunan demir kapı kanatları eklenmiştir. Diğerlerinden daha farklı ve büyük olan ortadaki kapının ise Osmanlı döneminde Saltanat yâda Humayun kapısı olarak işlev gördüğü, padişahın sefer zamanlarında açılıp sonrasında örtüldüğü Urfa Kapısı 20 SUR KAYMAKAMLIĞI

22 Urfa Kapısı söylenmektedir. İki dairesel beden arasında yer alan kapı çeşitli değişiklerle günümüze ulaşmıştır. İki katlı olarak düzenlenen bu kapının üst kısmında seyirdim yeri devam etmektedir. Katlardaki giriş merdivenleri ile top yuvalarının eski hali günümüzde sağlam durumdadır. Üç girişten ortadaki kapatılmış olup yanlardaki girişler günümüzde sağlamdır. Güney girişin üst kesimlerine karşılıklı birer boğa başı kabartması yer almaktadır. Yine buradaki kitabenin üstünde stilize bir boğa başına yer verilmiştir. Bu figürün üstünde boğa başına basar şekilde bir kartal kabartması bulunmaktadır. Urfa Kapı da bulunan çift başlı kartal ambleminin, ne yazık ki baş kısmı tahrip edilmiş durumdadır. Kapıda çok sayıda kitabe yer almaktadır. Kitabedeki yazılar arasında yer alan bitkisel süslemeler yazıların okunuşlarını zorlaştırmaktadır. Ejder kabartmaları, boğa başları, kartal motifleri kapıya abidevi bir görüntü vererek gücü sembolize etmiştir. SUR KAYMAKAMLIĞI 21

23 İç Kaleden Genel Görünüm İÇ KALE Önemli bir kültür şehri olan Diyarbakır jeopolitik önemi açısından; ilk çağlardan bu yana Akdeniz i Basra körfezine, Karadeniz i Mezopotamya ya bağlayan bir konuma sahip olmuştur. Tarihin her dönemin de büyük uygarlıkların kültürel ve ekonomik faaliyetlerin merkezi olarak kabul edilmiş ve birbirini izleyen birçok değişik uygarlığa beşiklik etmiştir. Kent 8000 yıl önce İç Kale olarak nitelendirilen noktada kurulmuştur. Dışkale nin kuzeydoğu köşesinde yer alan İç kale, etrafında bulunan surlarla bir açıdan Dışkale nin minyatürü gibidir. İç kale den günümüze ulaşan kanıtlara ve konumuna bakılarak buranın tarihsel süreç içerisinde son yıllara kadar, hemen her dönemde kentin yönetim merkezi olarak sürekli bir işlev gördüğü anlaşılmaktadır. Kentin kimi zaman savaş kimi zaman anlaşmayla sık sık el değiştirdiğini surlar üzerindeki kitabelerden görmekteyiz. Hurilere dayandırılan İç kale nin etrafı Bizans Döneminde 349 yılında surlarla çevrilmiştir. Artukluları yönetimindeyken önemli değişikliklere uğramış olan kentin yönetim merkezi olan iç kale 16. yüzyılda Osmanlı yönetimine girmesiyle son halini almıştır. İç kale nin Saray, Oğrun, Küpeli, Fetih adlı dört kapısı vardır. Fetih ve Oğrun kapıları dışa; saray ve küpeli kapıları ise kente açılmaktadır. Toplamda 16 burçtan oluşan İç kale nin burçlarından her biri değişik işlevlerle donatılmıştır. Silah mühimmat deposu, tahıl ve yiyecek deposu, hapishane, askeri araç gereç deposu gibi işlevlerde kullanılan burçlar Artuklu ve Osmanlı Dönemlerinde önemli 22 SUR KAYMAKAMLIĞI

24 değişiklikler geçirmiştir. Osmanlı döneminde iç kale surları bazı onarımlara konu olmuştur yılında dış surun tamirine İç kale bölümündeki parçası da dahil edilmiştir tarihlerinde İç kalenin sur içine sınır oluşturan 16 burcun duvar, merdiven ve mazgalları olmak üzere dört kapının duvarlarının da harap olduğu görülmüştür. Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Diyarbakır İl Valiliği nin beraber yürüttüğü İç Kale Restorasyonu projesiyle İç Kalede bulunan yapılar restore edilmeye çalışılarak tarihi yapılarımızın bulunduğu çeşitli risklerden uzaklaştırılmaya çalışılması sağlanacaktır. Proje kapsamında yapıların İnşaat, elektrik ve makine alanlarında, tarihi eserin dokusunu bozmadan Koruma kurulu tarafından onaylanan restorasyon projesi uygulaması çerçevesinde müdahalede bulunmak amaçlanmıştır. Bu projenin tamamlanması ile taşınmaz kültürel miraslarımız turizm alanında işlevlendirilecek bir duruma gelecek olup bununla birlikte içinde bulunduğu tahribat ve çökme tehditlerinden uzaklaşarak ilimiz ve ülkemiz turizmine kazandırılacaktır. Tarihte vilayetin yönetim merkezi olan İç kale de Artuklu Sarayı, Jandarma Binası, Eski Cezaevi, Kolordu Binası, Adliye A ve Adliye B Binaları, Komutan Atatürk Binası, Hz. Süleyman Camii ve 27 Sahabe Türbesi, Saint George Kilisesi, Aslanlı Çeşme ve Artuklu Kemeri bulunmaktadır. Hz. Süleyman Camii ve 27 Sahabe Türbesi: Minaresindeki kitabelerden anlaşıldığı üzere Nisanoğlu Ebul Kasım tarafından yılları arasında yaptırılmıştır. Hazreti Süleyman Camii, Nasiriyye Camii ve Kale Camii SUR KAYMAKAMLIĞI 23

25 olmak üzere üç isimle bilinmektedir. İç Kalede Oğrun Kapının güneyindeki burcun kenarında yer alan caminin en önemli özelliği Hz. Ömer döneminde Diyarbakır ın fethinin buradan başlamasıdır. Caminin bitişiğinde Osmanlılar döneminde yapılan Halid Bin Velid in oğlu Süleyman ile Diyarbakır ın Araplar tarafından alınışı sırasında şehit düşen diğer sahabelerin burada yattığı Meşhed bulunmaktadır. Sahabelerin burada olması burayı bir ziyaretgâh haline getirmiştir. Yapı günümüzde de geçmişten gelen önemini korumakta ve hala ziyaret yeri olma özelliğini devam ettirmektedir. Bu özelliğiyle yapıya sürekli onarım ve eklemeler yapılmıştır. Cami yılları arasında Vali Silahtar Murtaza Paşa tarafından yanındaki meşhedle birlikte esaslı bir onarım görmüş ve yapıya bir çeşme ve tuvaletin eklendiği belirtilmektedir. Bir diğer onarım ise 1875 yılında Vali Ahmet Tevfik Paşa tarafından yaptırılmıştır. Eğimli arazi üzerine kurulan cami, farklı dönemlere ait yapılarla bir topluluk haline gelmiştir. Batısında bir Sahabeler Türbesi, namazgâh ve bir çeşme bulunmaktadır. Kuzeyinde de bir türbe ve bir çeşmeye yer verilmiştir. Yapının mimarı belli değildir. Ancak Diyarbakır daki Nisanoğlu dönemi yapılarında adı geçen Hibetullah el-gürgani nin bu yapıda da çalışmış olabileceği ileri sürülmektedir. Cami kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen bir alanı kaplamaktadır. Kuzeyinde bulunan son cemaat yerinden harime geçiş sağlanmaktadır. İçten beşik tonoz dıştan düz damla örtülü olan yapı tamamen kesme taştan inşa edilmiştir. Neredeyse tamamı taştan yapılmış olan yapıda ilgi çekici süsleme özelliklerine rastlanmamaktadır. Caminin iç kısmında mihrap nişi ve tavandaki kalem işi süslemelerle sınırlı kalan yapıda süsleme unsurları cephede kitabe olarak karşımıza çıkmaktadır. Kitabeler beyaz kalker üzerine celi sülüs hatla yazılmıştır. Harflerin arasındaki boşluklar kıvrık dallarla birbirine bağlı Rumi ve palmetlerle belirginleştirilmiştir. İçte kabartmalı karecikler zikzak şeklinde kaydırmalı olarak dizilmekte; dışta ise düz profilli silme dizisi yer almaktadır. Caminin kuzey doğusunda kare gövdeli bir minare yer almaktadır. Minarenin gövdesi silmeli yazı kuşaklarıyla beş bölüme ayrılmıştır. Kalker üzerine sülüs yazı kullanılan kitabelerde harflerin araları Rumi ve palmetlerin işlendiği kıvrık dallarla hareketlendirilmiştir. Kitabeler yarım oluk ve düz bir silme ile üç yönden 24 SUR KAYMAKAMLIĞI İç Kale dıştan görünüm

26 Anfi Tiyatrosu olabileceği düşünülmektedir. Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından 2012 yılında restorasyonu tamamlanarak tekrardan ibadete açılmıştır. Hz. Süleyman Camii çevrilmiştir. Minarenin doğusunda yer alan kitabe güneyindeki kitabeye göre daha sağlam durumdadır. Gövdenin aşağıdan ikinci bölümünde kalkerden farklı düzenlemeler görülür. Doğusunda kesme taş bloğun yüzeyine bir güneş saati islenmiştir. Kabartma üstte yarım daire seklinde son bulan yivlerle hareketlendirilmiştir. Güneydeki uygulama ise yuvarlak kemer formlu düzenlenen, iki yanında simgesel birer sütunçe yer alan bir niş seklindedir. Diyarbakır Valiliği, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi ve Toki nin beraber yürüttüğü Kentsel Dönüşüm Projesiyle Diyarbakır ın merkez ilçelerinden Sur içi bölgesinde bulunan ev ve işyerleri boşaltılıp, Hz. Süleyman Cami çevresindeki İç kale de 352 yapının yıkımı için çalışma yürütülmektedir. Boşaltılacak yerlerde arkeolojik kazılar yapılacaktır. Şu an yapılan kazılar da bölgede Roma Hamamı mozaiğinin bulunmuş ve bugün gecekonduların altında topografik olarak Artuklu Kemeri: İç Kale nin orta kesiminde sivri kemerli bir açıklık şeklindeki giriş; yaklaşık 10metre genişliğindedir. Kemerin üzerindeki büyük boyutlu nesir yazılı kitabede tarihinde Artuklu sultanı Mahmut döneminde yapıldığı belirtilmekte ve bu da kemerin sarayla aynı döneme ait olduğunu göstermektedir. İç Kale yi kuzeybatıdan güney doğuya doğru ikiye ayıran girişin yönetici kesimin oturduğu, asıl kesimi ayırdığı ifade edilmektedir. Yaklaşık 10 m genişliğindeki bu kemerli girişin bir savunma amacı taşımaktan ziyade yönetimin gücünü simgeleyen ve vurgulayan bir nitelik taşıdığı düşünülmektedir. Kemerli girişin iki kenarında birbirini tekrar eden mücadele sahnelerine yer verilmiştir. Bu kabartmalar beyaz kalker taşı üzerine işlenmiş ve büyük oranda tahrip olmuştur. Figürler her iki tarafta da aynı şekilde düzenlenmiştir. Üstte aslan yer almakta ve galip durumdadır. Ayakları ile alttaki figürü kavramış, başını ağzıyla yakalamış durumdadır. Alttaki boğa figürü aslan karşısında yenilgiyi ifade etmektedir. Soldaki kabartmanın üstünde yer alan üst kısmı yıkılmış durumdaki kitabe kuşağı kenarlardan silmelerle sınırlandırılmıştır. Sivri kemeri kitabelerin kenarlar ve yanlar olmak üzere üç yönden çevirdiğini düşünmek mümkündür. Sağ taraftaki kitabe bölümü restorasyonlar sırasında yenilenmiştir. Kemer üzerinde tam olarak anlaşılamayan nesnelere ait kabartmalar da dikkat çekmektedir. SUR KAYMAKAMLIĞI 25 Artuklu Kemeri

27 Artuklu Kemeri Aslanlı Çeşme: Üzeride kitabesi bulunmayan tarihi Aslanlı Çeşme, düzgün kesme bazalt taşından örülmüştür. Çeşme basık kemerli bir niş içerisine alınmıştır. Üst kısmında iki beyaz kısa sütun üzerine dikkatleri üzerine toplayan üçgen bir alınlık yer almakta ve bu alınlıkla taçlandırılmaktadır. Orijinalinde dilimli kemere sahip niş içerisine yerleştirilmiş iki aslanın ağzından suyun akışı sağlanmakta fakat günümüzde aslanlar yerinde bulunmamaktadır. Artuklu Sarayı: İç kale nin kuzeybatısında yer alan Viran Tepe (Amid) Höyüğü Diyarbakır ın aynı zamanda çekirdek kuruluş noktası olmakta, höyükte yapılacak arkeolojik kazı ve araştırmalar kent tarihi hakkında birçok belge ve bilgiye ulaşmamızı sağlamaktadır. İç kale deki Viran Tepe (Amid) Höyüğü nde Prof. Dr. Oktay Aslanapa tarafından yıllarında yapılan kazılarda, 13. yüzyılın başlarına ait olan saray Artukoğullarından Nasirüddin Salih bin Muhammet tarafından yaptırılmıştır. Viran Tepe (Amid) Höyüğünün batı kısmında yer alan kazılarda sarayın haçvari düzende, dört eyvanlı bir plan şemasında yapıldığı ortaya çıkmıştır. Eyvanların birleştiği kare planlı bölümde fıskiyeli bir havuz ortaya çıkmış ve bu havuzun zemininde cam bir mozaik süsleme vardır. Buradaki şekillerde ördek, balık gibi suyla ilgili hayvanlar kullanılmış, diğer bezemeler de onları tamamlamıştır. Kalıntıların en önemli kısmını sarayın süslü havuz oluşturmaktadır. Zengin renkli taş mozaik ve çini süslemelerle oldukça gösterişli sel sebil ve haçvari eyvanlarla çevrili fıskiyeli bir havuza sahip olan sarayın, renkli taş ve cam küplerden oluşan mozaik süslemeleri, Türk mimarisinde ilk kez burada görülmektedir. Havuzun bulunduğu yerin üzerinin açık, diğer bölümlerinin ise tuğla kalıntılarına dayanılarak tonoz ile örtülü olduğu sanılmaktadır. 26 SUR KAYMAKAMLIĞI

28 Saray duvarlarının büyük bir bölümünün çinili olduğu da duvar kalıntılarından anlaşılmaktadır. Yapının ana malzemesi düzgün muntazam taşlardan yapılmıştır. Doğu bölümünde saraya çıkışı sağlayan merdivenler, küçük boyutlarda yapılmış hamam, bazı mekânlar ve bunları birbirine bağlayan koridorlar açığa çıkarılmıştır. İdare merkezi konumunda olan İç kale Artuklu döneminde bilimsel çalışmaların merkezi olmuştur. Bu dönemde yaşamış olan Ünlü Bilgin ve İlim Adamı El-Cezeri, saray mühendisi olarak Diyarbakır da Artuklular Beyliğinin hizmetine girmiş, 30 lu yaşlarında sarayın başmühendisi olmuştur. Sibernetik ilminin babası sayılan El Cezeri; robotlar, saatler, su makineleri, şifreli kilitler, kasalar, termos, otomatik çocuk oyuncakları, otomatik yüzen kayık, su tulumbaları gibi çok sayıda buluşa imza atmıştır. Saint George Kilisesi: Yapım tarihi kesin bilinmeyen kilise iç kale nin kuzeydoğu köşesinde yer alır. Mimari tarzı ve yapıda kullanılan malzemeden dolayı Roma dönemine M.S. 2. yy.a ait olduğu düşünülen kilise, Artuklular döneminde batı tarafına eklenen kubbeli bölüm ile yapı hamam haline getirilmiştir. Kaynaklara göre özgün yapının bir roma yapısı olduğunu, daha sonra kiliseye çevrildiği ileri sürülmektedir. Üç nefli, bazilika planlı kilise doğu yönünde sur duvarlarıyla birleşerek Dicle vadisine bakar. Orta nefin üzeri elips bir kubbeyle örtülmüştür. Nefleri birbirinden ayıran dörder ayak dizisi bulunmaktadır. Sütun başlıklarının üzerinde kesit değiştirerek yükselen ayaklar yuvarlak kemerlerle birbirine ve yan duvarlara bağlanır. Kolonları bağlayan kemerler oldukça yüksek tutulmuş; diğer kemerler ise sütun başlıkları seviyesinden başlar. Yan nefler ise beşik tonoz ile örtülüdür. Artuklu döneminde yapılan hamam kısmı kare planlı olarak inşa edilmiştir. Bu mekânın sivri kemerlerle birbirine bağlanmış sekiz ayağın taşıdığı üst örtüsü günümüze gelmemiştir. Yapılan araştırmalarda Bizans Dönemine ait bir kilisenin varlığından söz edilmektedir. Rum Kilisesi Strzygowski ye göre halifeler Döneminde camiye çevrildiği ve bugünkü Kale Cami nin yerinde bulunduğu aktarılmaktadır. Yapılacak olan restorasyon sonrası yapı sanat galerisi olarak kullanılacaktır. Eski Jandarma Binası: tarihleri arasında dönemin Diyarbakır Valisi Hacı Hasan Paşa zamanında yaptırılmıştır. Yapının doğuya bakan giriş kapısı üzerinde inşa kita- Saint George Kilisesi SUR KAYMAKAMLIĞI 27