bronze. A larger mosque was the central building among "

Transkript

1 'irr rrnrf-'imaret ryrrr,)ali L INALCTK In large nretropolises such as Bursa and Istanbul the city developed not around l singlc nuclcus but around several, variously located, each constructed as rl well-planned complex of religious buildings (mosque, tnadrasd, hospricc, etc.), and supportcd by a waqf. In Istanbul, around such nuclci built by rhc Sultan or vizirs, dcveloped ncw divisions (ntlhiye), each under rhc jurisdiction of a surrogare judge appointed by rhe crrdi of Istanbul. Each cclmplex, as it answercd the basic spiritual and tnlterirl needs of a Muslim community in religion and education, as rvcll as in rvater supply and even (through the hospice'imaret or hospice kitchen) in food, bccame the centre of a settlement which grew over time into a full-flcdgcd nibiye. Through such,r system Muslim lstanbul dcvcloped irr rhc seconcl half of thc 15th centlrry irrto F.urope's largest c it y'. Thrcrugh the u,aqfs, with sources of revenue such as shops rcnted to the mcrchants, traders, and artisans in the city, or villages and farms in rural Arcas, an immense amount of wealth constantly flowed into rhe city for rhe nraintenence of such complexes. For example, the Fatih complex built Lry Mchmed the Conqueror had an annual rcvenue of 1.5 nrillion akga ()r thirry rhousand gold clucars which was spl-nt as follows:'o Sriprcrrcls for personnel ancl others I-ood lor rhc Hospice Expcnses of rhc Hospital Itcgre irs 859,280 rkga 451,417 72,000 I8,522 The tot:.rl numbcr of thc personnel in v:.rrious units was 383. At least 1,117 persons reccived rwo meals each day. ln rhc location lnd construction of the mosque, hierarchical considerations werc giverr priority. It was forbidden to builcl a mosquc larger or nlore stetcly thrrn thc Sultin's, a rule respcctcd by all. The sccond largest n-rosque lvas built by the Crar-rd Yizir or other vizirs. In rhe provinces, tlre governor-general or frontier lteg was entitled to build a largc rnosque irt rhc prclvincill ccntre. Thc founder was required to scek thc wrirrcn lrcrnrissicln of rhc Sultrin, while for thc srr-rall district rlrosqllc (mesjid) the locel q-rdi was able to grant pernrission for construction and t<.r rlpprovc location. For thc location oi e mosqlle r promincnt sitc in the city's landscape or a crowdcd centrc such as the bazill xrea were prefcrred-that is, tlte crircrion was cirhcr acsthctic clr functional. The actual constructi<ln had to bc in..lurehlc nraterials. mostly stonc and sr.rch merals lrs iron artd bronze. A larger mosque was the central building among ".o*0,"* ll brrildirrgs including rhe madrasa (college), the Iibrary, hospital, hospice, convent for dervishes, school for children, and fountain for ablution. A tiirbe (mausoleum) was also usually added for the founder. [t was only the Sultans and the vizirs who built such 'irnarets or large cornplexes. They scrved as a kind of infrasrructure for the creation of new districts in the reconstruction process in Istanbul. In 7459, Mehmed the ConqLleror gave orders to his vizirs to build such complcxes on various sites within rhe walls.rt These complexes becamc the nuclei for subsequent districts. It can safely be said that the reconstruction process of Ottoman Istarrbul depended essentially on the Islamic institution s of waql and 'imiret. The construction of such complexes would sometimes follow thc rapidly expanding settlcment of a particular district. A rrtrmber of districts canrc into cxistcncc spontancolrsly as a rcsult of ccortontic conditions. Smallcr disrrict mosqllcs or masjids wcrc builr by leeding figures of the local community, mostly merchants and craftsmen. A district was named after the founder of the local mosque. The list below shows a breakdown of the districts of Istanbul accorcling to the founders of mosques by the mid-seventeenth century:" it rvill be seen thar 55 per cent of thc founders of mosques belonged ro rhe 'ruling class'' Ulema Mcrchants and bankers Tracles pcople Aghrs oi thc I)alacc Bcgs Pashas Of6ccrs of the Kapr-Kulu 'Bure aucrats' Architccts Others Total 219 Large-scale urban utilitics, such as the water system, storc-houscs for provisions, slaughterhouses, etc., wcrc all built by the Sultan as part <-rf the pious foundation of the mosque. The construction of the city's water systcm-aqueducts, water conduits in the city, and public forrntains-was likcwise a part of rhe ruaqfs clf the moscllrcs. In thc sixteenth century, when the popularion rn intra muros Istanbul rtlone surpassed 250,000, the Ottomans renovated the entire water systenr with new aqueducts and a distrihution system in thc city. A permanent lfi 16 t ru [{. Inelcik, 'lstrrrrbrrl' (rr.21),229. ' ibid. " ibid.,23l.

2 31fl rlz0 t,,,)j)c) l:)-,,,).) ije 3.10 (!t51 52)yrl_ l,.irr :rr a:;rrtrl.r t.tiif erllrien Kitubu'l N1t,t.sri- /.lk vi:' I t; tcr:titl ik ( i''1r-saltkl't' l-ntcrn,rii,(.) sa'-lt:ce Ar,ip okuyucularrna mahsus kalrn.jmtg, [rarsqa'ya birr;ok clefa tercume eclilerek dr$er rnilslrlmanlarrn da okunralarr satl;inrrristri-; hatta brr ara onlinalinin F rrcr-e L?1Lrmn :rlrn.l rrir rl:hi cavlonrrr;5{lp. Fcer nzoltiklr, r irorr lslarn ljlkelrrindc iok etkili olrnu$ ve lbn Havkal, Makdisi, Ilucl rr ri rr' I -- a I e rnm uellifi, Yakut el- H amevi, Hafrz-r Ebr0 ve 0smanlr co!rafyactlarrtarafrnclan kavnak nlarak kr rllanrlmrsttr. llgllll tl\ Kitabrn 134 bolirrn[r. tam ve ozet ya7-(na nilsh ilar lralindc degigik krituphrnelerde buiunmaktacjrr: bunlarrn codunda haritalarrn tamamr rnevcuttur. Esere ait muhtasar bir nushanrn faksimiie negri J. F{. itloeiler tarafrndan yaprlmrg (Cotha 1639), bu nushayr Andreas David Mordtman,Almanca'ya qevirmigtir ( Hamburg I 8,15). Daha sonra eseri Michael Jan de Goeje 1870 yrlrnda. 589 (l i 93) istinsah tarihli Berlin yazmasrnr esas alarak negretmigtir. Bunu, Kahire Ddru'l-kuttrbi'l-Mrsriyye'de bulunan uq yazmadan yararlantlarakyaprlan yeni bir negri takip etmigtir ( ngr Muhammed CAbirAbdriiAl el-hini Kahire I 38 l/l 961 ). Eserin Topkapt Sarayt M0zesi K0tuphanesi'nde altr ( Bagdat K6gku, nr.334; Revan Kogku, nr. 1646; lll. Ahmed, nr. 2830, 3012,3348,3349)ve Stileymaniye Kutuphanesi'nde uq (Ayasofya, nr. 2613,2971,3156) yazma nushast daha vardrr. Kitabrn iki eski FarsEa terc0mesi irec Efgir tarafrndan yayrmlanmtgtrr (lbhran Ba7 h9./ 1968; trc. Muhammed b. Es'ad b. Abdultah Tristeri, Tahran t373 h9 / t994) gigliyocranr ' istahri. Mesalik (de Coeie), tur.yer.;yak0t. NIu'cem[t'l-bOldan,l, 21 1; Youssouf Kamal, Monumenta cartographica Africae et Aeggpti, Le Caire ,111,568, ; l. Krachkovs ky. T a ri fi u' I - e deb i' I -cog r a fi g g i' l-'a r a bt 1tr c. SelShaddin Osman HASim), Kahire 1963,I, i99-200; A. Miquel, Le geographte humaine du monde musulmanjusqu' au milieu du Xl" sid' cle, Paris 1967, s : a.mlf., "al-lsukhri", E/2 ( ing. ), lv, ; Cerald R. Tibbetts. "The Baikhi School oigeographers", fhe History of Cartographq ied I B. Harley - D Woodward), Chicago 1992,1111, s. 108, 109, I 10, I l7; S. Maqbul Ahmad. A Historg of Arab-lslamlc Geographg, Amman 1995, Vl, 79-84; M. J. de Coeje, "Die lsrakhri-balkhi Frage", ZDMC,XXV { lst l} s ; J. H. Kramers. "La queslion Balki-lstakri- lbn ljawkal et I'Atlas de I'lsiam", AO,X ( 1932), s. 9-30; Muhammed Mahm0d es- Sayyad. " el-mesalik ve' l- me mali k Ii' I- istatrri", -fi,\ ; o. C. Bolshakov. "Estakrt", E!r.. VIll r-r ISJ M.A,RrNe A. Toln.rcusve ' r,l israngut NIir r rnirrir biilrlr.r.sir rrle 'l'iirliivt,'nin r:rr biiyiili )i,lrri \r(' (t\ ilt ;rrlr l;rrr9.rrr ltiiq:iili bir ilirr nrcrli.czir. 'r.\r{ir I II. SANAI IIt. Iitlt.I t]l{ r,r L.t)Ltti\ \l A.Vnt adlr bogazrn { l-,t.inlrrrl li,3lnl guney aqzrnda ve Avfupa tarafrnda. boqa:a agrlan dar bir koy oian Haliq'in giineyinclekr kuquk bir yarrmada uzerinde kurul-,-t-ra^ -^^-^1,;.lA^^-r^-,t^ n^ai-r ItlU>, udrld 5UIll dnl UullellllelUU gelll)le-^ verek Halic'in kirzpv kesimine ve istanbul Bogazr'nrn her iki yakasrna yzryrlmrgtrr. $ehrin, ilk kurulug yeri olan kueukyanmadadan drgarr ta;arak zaman iqinde qok genig bir alana yayrlmrg olmasl istanbul adrna gunilmuzde birbirinden farklr iki anlam kazandrrmrgtrr. Bunlardan ilki kendi adrnr tasryan bof azrn guney alzrnda ve Avrupa tarafrnda. Bogaz'a aerlan derin ve oldukqa genig bir koyun (llaliq) guneyinde kalan koq0k bir yarrmada {istanbul yarrmadasr) ust0ndeyerlegmig ve battdan da surlarla kugatrlmrg kesimi ifade ederken ikincisi, bu tarihi yanmadayla birlikte hem Avrupa hem Asya topraklanna yaylmrg bulunan but0n yerle$me bolgesini kapsamaktadrr. Co!rafi durumu bakrmrndan istanbul'un karalar ve denizler arasrnda bir geqit yerinde bulunmasr b0ytik onem tairr. Balkan ve Anadolu yarrmadalannr katederek geeen yollar 6nemli bir engelle kargrlagmadan burada dugumlenir. Bolaz ne kargrdan kargrya geemeyr guglegtirecek kadar genig, ne de gemilerin gidig geligini g0qlegtirecek kadar dar, kayahk ve srfdrr. istanbul Bo!azr'nrn Karadeniz ve Akdeniz kultur 2lemlerini birlegtiren bir deniz yolu olmasr, aynca Asya ile Awupa'y ba$layan kara yollannln Bo$az'a dogru yakla$arak burada birbiriyle du-!umlenmesi, istanbul'un birtun tarihi boyunca geli$mesini etkileyen ve bu gehre ozel bir kigilik kazandrran onemli bir faktordrjr. $ehrin istanbut yanmadasrnrn ucunda (gunumuzde Sarayburnu adr verilen mevki) kurulmasrnr saflayan co{raft gartlarrn en belirgini Haliq'in varh{tdtr. Karalar iqine 8 km. kadar sokularak genig ve derin bir koy meydana getiren Haliq hem frrtrnalardan korunan gtivenceli bir liman olugturmug, hem de Marmara deniziyle arasrndaki tepelik yanmada sayesinde korunmaya elverigli bir yerlegme yeri hazrrlamrgtrr. l. L,\tiit I l'i ir'inbul Iitrrrrltrpttrrt!trrr I:r.'tht: K;rtl;rr. $ehrin en eski yerlegirn iarihi hakknda ke:in bilqi bulu nmamakt;;drr. Ancak. aragtrrmacrlar. milattan once Iii. binin baglanndan itiilaren bu yort'de ycrle;im oldugu gcrugundedir. En crken yerleginr i,eri olarak l-{aiie kryrlarr ile bunun ucundakialibey ve Kirirth.rrre ' '*Y'''. rlprr,lpr inin v,rrlileri vova trrr v;tdilero h,rkim t.,neler coster!lmekiedir. Romalr vdzar Plinirrs coarafi konrrmil ve -F.-ts^ii!, x^^.-,; -^1, ^,.t,i ^^xr^--1 ^^! SrraieJrK oncrril q0k eskl qagraroan I)efl farkeclllrnis rrlarr h'r rrprria Rri-z:rr f "'Y"'',"""J inn'un kurulmasrndan, yani rnilattan once Vll. vilzvrldan onr-p l\/flrts acitnd; trir knv Iglundu!unu soyler. $ehrin ilk kurulusuna dair yaygrn efsane bir lvlegara kolonisi olarak kuruldugu (m o 659)geklincledir. Efsaneye gore Megaralrlar'rn bagrrrdaki kumandanrn adr Rvzzs idi r,'e sehrirr adt da brtradan nplnrordrr Rir haska pfsanpvp flofg Rvzantinn'rrn krrrrctisn olan Bvz,as Tanrt Zeus'un krzr Keroessa ile Deniz Tanrrsr Poseidon'un ogludur. Byzas doldugu yerde bir gehir kurmug ve ;ehre kurucusuna izafeten Byzantion adr verilmigtir (Erhat, s. 187) Kuguk bir gehir olan Byzantion co!rafi konumu ve stratejik 0nemi sebebiyle gevredeki devletlerin ilgisini Eelcti. $ehir Traklar'rn saldrrrlannr gognslemek zorunda kaldr{r gibi Persler'in iggaline de ulradr. MilAttan 6nce 478'de Atina'nrn zorlamasryla Persler'e kargr kurulan Delos Deniz BirliQi'ne girdi. Bununla beraber milsttan 0nce 440'ta Atina'ya isyan etti, fakat ksa sure sonra.atina'nrn hskimiyetini yeniden tanrmaya mecbur oldu. $ehir Atina ile Sparta arasrndaki savaglar srrasrnda Spartahlar'rn eline geeti. MilAttan once 340'ta Makedonya Kralt II. Filip (Philippos) tarafrndan denizden ve karadan kugatrldr, fakat mr-itlefiklerinin yardrmr sayesinde kurtuldu. Roma'nrn Makedonya ve Yunanistan'da ustunl0k saqlamasryla Byzantion once Roma'nrn hdkimiyetini kabul ederek serbest gehir (civitas libera) stat[sunu surd0rmeyi bagardrysa da mil3ttan sonra 73 yrhnda imparator Vespasianus tarafrndan Roma topraklanna katrldr. Ancak imparator Septimus Severus ile rakibi imparator Pescenius Niger arasrndaki il<tidar mucadelesinde Niger'i tutan Byzantion onun 6ld'irulmesinden sonra Severus tarafrndan tahrip edildi. Severus gehrin srnrrlarrnr biraz daha genitleterek yeniden imar etti ve ollunun gerefine Augusta Antonina adrnr verdi. 205

3 ir,pocrcnr'da bulurian /ilari Sutun ile crme obeli:;k - Sul tai'rrhmei / istanbul Imparator I. Konstantinos Roma tahtrnr ele geqirdikten(323) sonra Byzantion'u imparatorlu!un yeni merkezi olarak seeti. Baggehrin ingastna 324 ytltnda baglandr. Konstantinos once gehrin alanrnr genigletti. Yeni gehrin alant eskisinden hemen hemen ddrt misli buyukt0. Buna gore kara tarafrndaki surun eskisinden gok daha batrya g6turuld0lu anlagtlmalctadtr. Ancak gltnumuze higbir iz kalmamr$ oldu$undan Marmara'dan HaliE'e uzanan bu surun nereden gegtigini kesin bigimde tesbit mumkun degildir. Bir iddiaya gore sur Marmara krysrnda Samatya'dan ( Rabdos) baglamakta. Qukurbostan'dan (Makios) Bayrampaga deresine (Lykos) inmekte ve Cibali yaknrnda (Petrion) Haliq'e ulagmakaydr. Yeni baggehirde muhtegem bir saray, senato binast, hipodrom, taprnak ve kiliseler yaptldt. Meydanlar imparatorlu$un qegitli yerlerinden getirilen sanat eserleriyle suslendi ve nihayet I 1 Mayrs 330'da gunlerce s[iren e$lenceler iginde gehrin resmi agrltg t6reni yaprldr. Yeni baggehir topografik bakmdan Eok farkl olmakla beraber Roma'ya benzetilerek kuruldu; Roma'daki belediye tegkilitrna gore d0zenlendi ve son ikisi sur drgrnda olmak 0zere on dort bdlgeye (region) aynldr. On dorduncii b6lge olan Blakhernai ( Ayva nsaray) sonradan surlarrn ieine ahnmtgtrr. Daha sonraki ytzytllarda imparatorlarrn oturdu$u Blakhernai Sarayr burada inga edilmigtir. 0n 0quncu bolge ise Galata'nrn agaqt ksmtndaydr ve Sykai (incirlik?) adrnrtagryordu. Resmen gehrin bir pargasr oldulu halde suri;rrrn drgrnr.laydr ve htcblr istjirkdi'nr yo kt u. H c r fr al rj c: Flc rn.r' rl a T'i l-te'. r n eh r i n i n otesincicki boirte r)rn*l-l alurarak kurui' rr u;tu. Sehrirr Roma'ya benzeyen baska l-rtr ycrnir cler Buyuk Sar;iy'tn Hipcdront'a ya' krnlr(jr idi ve Ronta'cl;:ki Circus Maxirnus ile Palatrne saraylanntn durumunu artdtrryordu. Ayrrca Ar-rgusteion Meydant'na dikrlerr ve imparatorluk yol sislcminin baglangrq noktastnt gosterert {"0" km t;' si) Milion, Roma Forumu'ndaki Miiliarium'a kargrlrktr. Yaidrzirkapr'dan ialtrnka' pr) baglayan zafer alayt torenleri burada son bulurdu. DoSu - batt istikametinde..^r.r^^.r.. r.-,.--v2n ydnld?in\ 4 nlll. L]l-djdrl tstrl sphrin rrr ana orru carldc_ Luu si de (N1ese) Milion'dan baglantakta ve K.anit ol dorron verri p r\q,rlvr ulrrll iki'rp evrrl,arak biri surlardakt Yaldrzlrkapr'ya. digeri Edirnekapr'ya ulagmaktaydt. Bu yol 0zerinde, imparatorlu!un yeni baggehrirtin kurucusu adrna yaptlan meydantn (Forum Constantini) ortastna dikilen porfir s0tunun lqemberlitaq sutunul ustunde l. Konstantinos'un Cuneg tanrtstnt (Sol- Helios) sembolize eden tunqtan bir heykelivardt. Yeni baggehrin kurulugu strastnda yeni resmi din Hrristiyanh!rn msbedi olan kiliseler de yaprldr. Bunlartn ilki 'ilahi huzur" veya "l<utsal barrg" anlamtnt tagtyan.aya irini (Hagia Eirene) Kilisesi'dir. V. yuzyrlda istanbul'd a323 sokak ve 4383 ev bulunmaktaydr. Yine Roma'ntn limant Ostia'da oldulu gibi istanbut'daki zengin evleri de iki kath inga edilmigti. Fakirler ise Eo(u tabanr toprak, damr sazlarla ortulu kul0- belerde yagryordu. Baggehrin kurulugundan itibaren istanbul halk igin en 6nemliyer Hipodrom idi. Burasr sosyal hayatrn en canlt noktastydr. Araba yanglarrnrn ve tiyatro gosterilerinin yaprldr$t Hipodrom'a girig serbestti. Hiporlrom zaman iqinde merasimlerin ve politik tartrqmalartn da yaptldtgt yer haline geldi. Yeni bir imparatorun tahta qrkmasr srrastnda halk Hipodrom'da toplanrr ve seqimi onayladr!tnt burada belirtirdi..aynr zamanda halk imparatorun tutumunu yine burada elegtirip gikiyetlerini dile getirirdi. Bundan dolayt sonraki devirlerde Hipodrom tahtt sarsan birqok gosteri ve ayaklanmaya sahne olmugtur. Her geye ra$men Hipodrom esasta araba yarrglannrn yaprldrgr yerdi. Onceleri yangqrlar igqi srnrfrnrn irst tabakastndan seqilirdi. Zamanla asil srnrfrndan geneler de Hipodrom'da yangmaya bagladr. Yartggtlar Maviler, Yegiller, Krrmrzrlar, Beyazlar diye adlandrnlan ve halk temsil eden siyasi partilerden biri veya di$eri iein yangrrdr. imparatorlar da bu partilerden bilstanbul'da Hipodrom ve cevreslnl gosteren XV.'/uzyrhn SON UNA ait gravur (O. Panvinio, De LuCis circensibus, Venedik 1600) Rorna'cJ:rki Circus Marxirnus rjrnek alrnaral.;. SCI)trmus Severus tar-airncjan yaptrrrl.tn, rl;-rh:t sonra l. Koirstanirnos tarafrndan yenilenen flipoclronr seyrrci kapasitesi bakrrrrrndan Circus fvlaximus'tan daha buyuktir ve 80.C00 kisi alryordu. I. Konstarrtinos'un yansiart seyretmek iqin yap. trr'r'lrrrr l,rca, K:rthicm,t te t ) sniral ry'l hir rnerdiven- ie BuyukSaray'a bagltydt. Yarrs alanrnrn ortasrnda uzunluiuna yaprlan ve sanat eserlenyle suslenen duvara Spina deniliyorrlu. Yar.rg arabalarr bu duvarrn etrafrnda kosarlardr. Konstantinos devrinde Delphi'derr getirrlen Yrlanh Sutun Hipodrom'a konmugtu. I. Theodosios zamanrnda obelisk de (dikiii tas) buraya konuldu. ll. 'lheodosios doneminde locanrn on tarafrna Khios adasrndan getii-ilen yaldtzlt bronzdan yaprlmrg Lysippos'un dort at heykeli konulmugtu. En alt stradaki ozel yerler senatorlere ayrtlmtgtt. Maviler Partisi'nin uyeleri locanrn sa!tnda. yegiller ise soiunda otururlardt. 206

4 ;3 ll lv ililcl! S.feri :['asrnci,] tst:tnbui'cian \.1cne.j k'e qoturrrlgn ve bueun SJn Llarac Krlisesi nin crrunj duran bror,:(lan \/i;ptti r; dor: ;! hey rll rini tutar ve bunu acrkqa beili ederlerdi. Sonraki zamanlarda Maviler ve Yegiller Eok onem kazandr ve Krrmlzrlar ile Beyazlar bunlara katrlrp silindi. Latin iggali araba yarrglannrn sona ermesine yol aetr ve 1261'de istanbul'un geri alrnmasrndan sonra da arhk yaprlmadr. $ehrin merkez alanrnda pazarlar kurulurdu. Halk gunl0k haberleri duymak ve meseleleri tartrgmak iqin buralarda toplanrrdr. VI. ytizyrlda Augusteion Meydant baggehrin en sevilen bulugma yeriolmugtu. KitapEr dukkinlan buraya yakndr. Arzuhalciler de burada Ayasofya'nrn onunde beklegirlerdi. Bu donemde burada buyuk bir grda pazarr da kuruldu. Buyuk Saray ile Konstantinos Forumu araslndaki gargrda kuyumcu d0kkinlan yer altrdt. Ayrrca her tarafta gezerek krymetli kumaglar, ayakkabrlar veya basit gunluk egyalar satan sokak satrcrlan da vardt. Asil beyler genelde beyaz atlara binerdi; yanlannda yuruyen ugaklart ellerinde sopalarla ef endilerine kalabalrkta yol agardr. $rk giyimlizarif hanrmlar ise gehirde ya araba ya da tahttrevanla dolagtrdr ve beraberlerinde harem a$alart bulunurdu. Kadrnlarrn bazt kanun? haklartvardr. Miras alrrlar, dul kaldrklartnda kendi millklerini idare eder, Eocuklartntn vasisi olurlardr. $ehirde okuma yaygrndr. istanbul'un koruyucusu Meryem Ana'y elinde kitapla gosteren bir tasviri ornek alan asil hanrmlar arastnda okuma merak oldukea y0kseki. Aileler qocuklarrnrn ofrenimine onem verirlerdi. Mezarhklar gehir drgrndaydr. Sadece impar-ator ve akrabalart surlar ieinde kilisede gomulebilirdi. $ehirde hastalartn bakrmr iqin bireok hastahane, yetimhane ve fakirhane yaprlmrgtl. 0nceleri baggehrin su ihtiyacr rlr5anclan geien su yollanyla k;ri-5rl;indr. A.ncak gehre s.tlcjri-an d[is Inanlarrn tru su yollarinl kcrlayca kesrnesj miinrkurr olclu(urrdan de'rlet dah;l pratik bir sistern qclistircrok yer altrrrda briyiik sarnrqlar kurdu. Bunlardan otuz kadarr nilnilrnil rp r rlrsmr5ltr. :J"l -" iki nesil igincle sehrin nufuslr Konstanfirtnc'rrrr,, rizrliii y,--.:r, crr-'-r^- -,,Inail ^.-+ 3$Ir V0 " "-"-r- suflartrt drsrnd,a vpni mahalleler olrrstrr Sphrin Y'"', "' nufr rsrr lv vilzvrlrn sonrrnda fahminlerc q6;g '' J"''J "-'" v 'e ula;tr, VI. yuzyrl iqinde bu sayr yanm milyonu. IX. yuzyr)da ise 1 mrlyonu buldu. Yeni baggehrin etrafrnda Roma h;rvatrnrn orrpmli hir lnsrtnrol,arr vazltk maheliplpr nenplclp deniz krvrsrnda Baktrkoy'e kadar uzanan batr sahiiindo, Boia- -:^:,l\yl r...^r^-.^r^ nlylldl lltt-ld, ii^r.,,11"a U>nuuul vc vl Karirkov'rjp l \qurnwj us ku_ ruldu. Buralarda bireok yazlrk saray. kilise ve manastrr inga edildi. Prens adalarr ydlll^..^-r.!- uldldn ^r--^r. uegll r^::l nnzdpn gu.uctl r.l r./u?crl ilspn hine_ ild dan mensuplarr veya onernli pahrslar iqin surglin yeri olarak kullanrldr. Boylece bo- Qazrn iki yakasrndaki yazhk mahallelerle birlikte istanbul OrtaqaQ'rn en gorkemli ve buyuk baggehri haline geldi. $ehir eyaletlerden alrnan vergiden muaf tutuldu. Halka bedava ekmek da!rtrldr. imtiyazlar tanrnmak suretiyle birgok Roma senatorfi ve dif er gehirlerden pek qok seqkin aile baggehre gog etmeye tegvik edildi. Bunlara ingaat yapmak uzere bedava arsalar verildi. Boylece istanbul kurulugundan itibaren qegitli insan gruplartntn birlegtigi yer oldu. imparatorlulun merkezini istanbul'a tagryan ve resmi din olarak kabul ettigi Hrristiyanlr$a, 325 yrlrnda iznik'te toplanmasrnr gergeklegtirdiqi L Genel Konsil ile yeni bir g0q kazandrran Konstantinos'un donemi eski imparatorluk idaresinden kesin kopugun baglangrctoldu ve bundan boyle afrrhk merkezi do$uya geemig olan Hipcdrom'dakj dikili tasrn f,diutr>iiiutr imparatorluk lccastnr ve seyircrleri -n<:trron Kacaftma - Suitanahmet / istan bul imparatorluh: irer yonc':n batr sartlarina yabancriagtr. Persler'c kargr -sefere crkrnaya hazrrianrrken izrnit yakrnrnda oien ( J't7 ) kraltn cenazcsi istanbul'a getrrilerek Haqioi Apostolci (Orr I! r f l;rvirrrt Kilisesi'nin dorjlr ucuncla imparatorluk aiiesi iqin inga ecliierr Mausoleurn'a gomuldr) l[',url.:harrc] s J 10) Biiyuk og)u II Konstantios babasrnrn baslattrgr istanbul'u irnar faaiiyetrne devam ederken gehir 24 AQustos 358'de izmit'iyerle bir eden ve etkisi Makedonya'da bile hissedilen bir depremle sallandr rl.1 trccllinrr:., s l2(t 'll r imparator Valens, istanbul'un su ihtiyacrnr kargrlamak igin yaprmr devam eclen su gebekesine Valens Su Kemeri'ni { Bozclr-r;a n Kemeri) ekledi. Yeni bir hanedanrn kurucusu olan L Theodosios, 383'te batr eyaletlerinde mukabil imparator ilin edilen fvlaximus'a kargr kazandr!r zaferin anrsrna 390'da istanbul'da Hipodrom'un Spina'srna Mrsrr'dan getirilmig olan obeliski diktirdi. Theodosios, 381'de istanbul'da toplanan Il. Genel Konsil kararlarrna uygun olarak qrkardr!r bir fermanla Aryanistligi yasakladr ve iznik iman form0lunu -o{ulun ezelden beri baba ile bir oldugu dogmasrnr- devletin resmi dini olarak kabul etti. Boylece Ortodoksluk kurulmug oldu. Ancak Aryanistler direndiler, hatta 388 yaztnda Ayasofya'nrn gu neyindeki patriklik sarayrnr yaktrlar (Sozomenos, LXVII, 7,l4). Putperestlik de kesin olarak yasaklandr-!rndan 39Z'de Zafer il2hesinin heykeli senato salonundan grkanldr. EskiilShtar doneminin olimpiyat oyunlan da 393'te son defa yaprldr. B6ylece Roma imparatorlu- Qu tamamen hrristiyanla$mr$ oldu. 39S'te Theodosios'un oltimunden sonra imparatorlu!un idaresi o{ullarr Arkadios ve Honorios arasrnda ikiye aynldr. Arkadios'un siyasi aerdan fazla 6nem ta- 207

5 L?tzJil j don:mriri j: 5eh fin '0'krn r-a;i clan Ar-aSOf i\,1u z es r "'.1 onunde ALrqusie;o n l"1evd3 nr'nc ak i tulilion $rmayan saltanat doneminde baggehirdeki dini kargagantn sebep oldugu isyan srrasrnda Ayasofya Kilisesi yandt (40.1) Theodosios ve Arkadios donemlerinde istanbul birkac defa yangtn (383,.i00, 406) ve deprem (39i,.102, 403, 407) felaketine u!radr. ll. Theodostos devri, Hz. isi'nrn niteliqi konusunda birlririne cephe alan inang kavgalartnrn do!urdugu dini gorug aynlrklarrna son vermek igin lll. Cenel Konsil'in Efes'te toplannrast {43 I ), Imparator Kanunlan Nlecmuosr'ntn (CoCex Theodosianus) negri (438) ve Hunlar'rn devletin varh(rnr tehdit eden aknlart bakimrndan onem tagrmaktadtr. Hunlar'tn yarattrgr b0yuk tehlike kargtsrnda istanbul surlarrntn 2 km. daha battya gotiirtilerek bugunku yerinde ingast ( ) ve Latince-Grekge olarak hitabet, gramer, felsefe, hukuk derslerinin verilece{i yuksek okulun (Auditorium) kurulugu (425) Il. Theodosios devrinin en onemli olaylartdtr. Markianos devrine dini inane kavgalart, Ozellikle Efes Konsili'nde ustunl0k saqlayan monofizit gor0ge son vermek amacryla 451 'de Kadtkoy'de (Khalkedon) toplanan IV. Genel Konsilve Attild'nrn ol0muyle Hun Devleti'nin dalrlmast sonucunda imparatorlu!un bu tehlikeden [<urtulmasr damgasrnt vurmugtur. G0numuzde Kztagr adryla bilinen, Fatih'te bir meydantn orlasrnda yukselen Markianos Sittunu bu doneme tanrkhk eder ve imparatorlu!un Hun baskrstndan kurtulugunu simgeler. Ortodoks inanctna yeniden don0g anlamrna gelen Kadrkoy Konsili'nin iznik iman formulune bazr ilsvelerle aldt!t kararlar g0numuzde de gegerliliqini surdurmektedir. I. Leon doneminde 465 yrlrnda 1 Eylul gecesi baglayan ve dofc g0n suren yangrnda gehrin buyitk bir b6liimit tamamen yandr. imparatortu{un batt yanst Cermen kavimlerinin saldrrrsryla ytkltrl<en ( 476) dof u yarrsr bu tehlikeyi atlatabildi. 491'- de tahta geqen imparator Anastasios'un oz-eliikle ritali alancj;r ;.rprir(r reforml;rlla i r n pa rato rl u k e ko n o i-n i k ba kr rn dan ka I!.u r-t - rnayr bagardr. BLr Cr.rrrernde lstairl-.rul. Ortodoks haikrn monoflzrt inanca sahrp oian imparatora ve taraitarlarrna karsr 4-6 Kasrm 5l Z'de girigtigr buyuk bir ayaxlaitrnaya tanik oidr-r. I. lustinianos dbnemlnde 529 yrlrncla hukukun yeniden duz-enlennresi ve yayrmlanmasr t Co.1e"r Iusti.rtlanc:s1 buyuk onem tagrr. istanbultarihinin en kanlr ayaklanrnasr da onun zamantnda meydana geldi. 532 yrirnda Maviler ve Yesiller'in birlegerek qrkardrklarr Nika isyarrr buyuk zararlara sebep oldu. Ayaklanma hrzla yayrldr. lstanbulher taraftan atege verildi. Aralarrnda Ayasofya Kilisesi'nin de bulunduqu binalar ve anrtlar yakirp yrkrldr. Altr gin suren isyan Belisarios ve Narses adlr kumandanlar tarafrndan Hipodrom'da toplanmrg 'den fazla insanrn oldurtil mesiyle bastrrrldr. I u stin i- anos, Nika isyanr srrasrncla grkan yanglnda ikinci defa kul olan Ayasofya'yr muhfos.prn hir s.okil.{o rranidpn insa otrirp-^r' LLirulll urr JLr\rruu,vgllluLlr lrl;)q LLLrI Ll tjn buyrjk bir un kazandr. Ancak mali kaynaklann buyuk olgude israfr devletin de griciinir yitirmesine sebep oldu. lustinianos devrinde istanbul'da toplanan V. Genel Konsil (553) bir olgiide de olsa istanbul ve Roma kiliseleri arasrnda bir uzlagma sa{ladr. Fakat bu anlagma surekii bir neticeye ulagamadrgr gibi Roma'ya yaknlagma Dogu kiliselerinin istanbul'dan daha Eok kopmasrna sebep oldu. Ye$eni ll. lustinianos lran'a kargr ikinci bir cephe olugturmak irzere GoktUrk hakant ile dostluk kurmaya qalrgtr. Yeni bir hinedanrn kurucusu olan Herakleios devrinde Balkanlar't hemen butiinuyle ele gegiren Avar ve Slav ordularr dof rudan istanbul'u tehdit etmeye bagladrlar. Ote yandan Bo$aziqi kyrlarrna kadar ilerleyen iran ordularr istanbut'u zaptetmek uzere Avarlar'la anlagtt. Durumu boylesine garesiz gbrunen imparatorluk hie umulmadrk bir gekilde kendini yenileme olugumunu gereekiegtirdi. Herakleios'un idar?. dini. kulturel ve en onemlisi "tema"lar (askeri eyalet) sistemini kurarak askeri alanlarda yapillt reformlar devlete yeniden yagama g0cti verdi yllan arasrnda suren savaglar sonunda iran ve Avarlar kargrsrnda kesin bagan saglandl. Bu savaglar strastnda 626'da Avarlar ve iranhlar'rn beraberce yaptrkjan kugatma zorlu bir direnme ve donanmanrn baganst ile atlatttabildi. Ancak bir s[re sonra baglayan islam fetihleri sonunda Filistin, Suriye, el-cezire, Mtstr eyalctiei-rilin kayi.rerlilmesi irrroarator-luqun rlog'tca kaz.rrrdlgr ustuniuqu silip goturdugu gibi istanb'u1'u heclef alan miisiiiman Arapler'rn karadan ve denizden duzenledikleri seferler imparatorluqu tarnanren ortadan kalkrnak tehlikesiyle kargr kargrya brraktt. Herakleros'tan sonra tahta qegen torunu Il. Konstans devrinde hrzla ilerieyen islarn fetihleri Tunus iqlerine kadar Kuzey Afrika'ya, Toros silsilesine kadar Anadolu'ya ulagmrg, Krbrrs ve Rodos adalannr ele gociren muslilmanlar imparatorlugun Dogu Akdeniz'Cekr ust0niugunu krmrgtr. imparator ll. Konstans Langobardlar'a t.^--, ir-r.,-',,. A-^nar )r r Ldryd yr. Hr cplar'a kargt Kuzey Afrik.a'r,r d:h: irri <rvr rrralrilrnok irin heq<^h. (\o Jr u<f rru rjr Jqvur/JUlil/rcn ryil uo??rlrri Syracusa'ya ta;rmaya karar vermigti. Baggehir halkr ve patrik bu dug0nceye kesinlikle kargr qrktr ve mesele imparatorun Oldirulmesiyle son buldu. IV. Konstantinos devrinde istanbul bu defa da Ernevi Halifesi Mu6viye'nin ordularrnr surlannrn onunde gordu t669) Krbrrs, Rodos, Kos ilsiankdy), Khios (Sakrz) adalarrnrn ele geqirilmesinden sonra 670'te K5zikos ( Kaprda ) yarrmadasrnrn zaptr milslumanlarrn hedefinin istanbul oldu$unu agrkga gostermigti. B0yiik taar t uz, 67 4'te muazzam bir donanmanrn getirdili kuwetlerin gehri karadan ve denizden kugatmasryla bagladt ve 678'e kadar s0rdu. Ancak istanbul karadan yaprlan hucumlarrn mustahkem surlan agamamasr ve musl[rman gemilerinin Grek ategiyle (Srvr Ateg) yaklmasr sonucunda kurtutdu. Fakat islam'rn yiikseligi imparatorlu{un dini siyasetini de etkilemekteydi. B0tun do{u eyaletlerini musl0- manlara kaptrrmrg olan Bizans, artrk kilise bakmrndan do!u hrristiyanlanyla barrgrk kalmak zorunda degildi. Herakleios doneminde 638'de kabul edilen Monotheletismus (isa'da bir tek iradenin varlr- Ir) ile b0tun baqlannr ]<opararak Roma ile barrgtr ve istanbul'da toplanan VI. Genel Konsil (7 Kasrm l6 Eylul 68 I ) Monotheletismus'u mahk0m etti. 0n altr yagrnda tahta Erkan II. Iustinianos'un ilk saltanat donemi ) Maviler Partisi'nin oncnlirk etti$i bir halk isyanryla son buldu. II. Iustinianos 705'te ikinci defa tahta grktr. istanbul halkr korku iqinde ve acrlar Eekerek alt yl Iustinianos'un zulumlerine katlandr. imparatorluk yrllarr arasrnda saray ihtilalleri ve anargi iqinde Errprnrp durdu. Bu arada istanbul depremler ve yangrnlar yuzunden tekrar tekrar harap 208

6 Makedonya hinedanrnrn kurucusu olan I. Basileios zamanrnda arka arkaya istanbul'da toplanan dini meclislerden ve 'teki VIII. Genel Konsil'den sonra Roma kilisesiyle iligkiler daha rhmlr hale donugtij. istanbul, 9 Ocak 869 tarihinde baglayan ve krk g0n devam eden depremle harap oldu. Basileios zamanrnda baglatrlan kanunlarrn yeniden d[izenlenls-irrri'i[] l.ll olciu. Emevilcr Brz.rns'rn bu ciurumlrndan yararl.rnarak yen irlerr istarr bul'u ku gattr. llalile Suleyman b. Abdulmelik'in kardegi llesieme tarafrndan kugatrlan basgeirir '11-l'de tahta qrkan Ill. Leon'un,qayretiyle. ozellikle Crek ategi ve gehir surlarrnrn d;iyanrklrlrgr sayesrnde bu tehlikeyi de atlattr. Aynca Anadolu'da kazanrlan bagarrlarla muslumanlann devleti tehdit eden httcunrlart durduruldu. 726'da irnparator lll. Leon'un bir emirnamesiyle baglayan "tasvir krncrlrk" (ikonoklasm) hareketinin asrl hedefi. aslrrrda tasvir k0ltnnii kendileri iqin bir sanayi haline getirmig olan kegiqlik muessesesinin kudret ve nufuzunu krrmaktr. Ancak Leon'un sarayrn kaprsr 0zerinde bulunan Tsi tasvirini sokt0rmesiyle baglayan sokak kavgalarr istanbul'u kana buladrgr gibitasvir kncrhk hareketi imparatorlugun birgok yerinde isyanlarrn qrkmasrna sebep oldu. Istanbul bu donemde 26 Ekim 740 gun0 vuku bulan giddetli deprernden de buyuk zarar gordu. Aya ^; lrini Kilisesi ve birqok buyuk bina krsmen veya tamamen yrkrldt. $ehir ikiyl sonra 742'de yeni bir depremle tekrar sarsrldr. Tasvir krrrcrlrk hareketinin en giddetli temsilcisi olan V. Konstantinos, tahta qrktr!r yrl (74I ) iktidan enigtesiarlabasdos'a kaptrrdrysa da onu berlaraf ederek 743 Ekiminde baggehre girip yeniden tahfina oturmay bagardr. Bu taht kavgasr sonunda istanbul, imparator Konstantinos'un intikam almak igin yaptr$r cezalandrrma hareketine sahne oldu. Bulgarlar'rn kesin hezimetiyle son bulan savagtan (763) sonra halk imparator V. Konstantinos'un muhtegem bir merasimle gehre girigine atkg tuttu ve bu zaferi Hipodrom'da yaprlan biiyuk genliklerle kutladr. 10 $ubat 754'te toplanan konsilden sonra tasvir krrcrhk hareketinin 6zellikle baggehirde en sert tedbirlerle uygulanmasr halk perigan etti. imparatorun merhametsiz tutumu sonucu pek Eok kigi oldiiruld0. Heykeller, mozaikler. resimler, el yazmalanndaki tezhipler. en kutsal emanetlere vanncaya kadar ibadete maddi dayanak olabilecek her gey yok edildi. istanbul. Abbasi Halifesi Mehdi- Bill3h'tn oglu Har0nurregid kumandasrnda g6nderdigi ordularrn tehdidinden imparatorige lrene'nin Har0nurregid'le imzaladrqr banq antlagmasr sayesinde kurtuldu (782) Papahk ile de yeniden dostluk kuran imparatoriqe. tasvirlere ibadete doniig0 saglamak amacryla 31 Temmuz 786'da istanbul'da Hagioi Apostoloi Kilisesi'nde bir genel konsil topladr. Ancak konsil ikonoklast kumandanlar tarafrndan dar;rtrlclr. Fakat lrene. bir yrl sonra i'.t,1 ti, iiri 7iJ7r iznik'te topladrgr genel konsilcje tasvir krrrcrlrk harekctini mahkurn ettir, di. Konsilin istanbul saraytnda yaprlan kapanrq toreninde airnan karari.rr Irerre r,'e genc imparator tarafrndan da irnzalandr {'.t'} Lkirn 71,71 istanbul 17 Mart 7BO, I $ubat 790 ve Mayrs 796'da deprem felaketine uqradr. 31 Ekim B0Z'cle istanbul sarayrndaki bir ihtilal sonunda tahttan indirilen lrene'nin yerini onun maliye vekili L Nikephoros aldr. Onun olumunden sonra istanbul 813 ve 814 yrllarrnda Bulgar Kralr Krum tarafrndan iki defa kugatrldr. Baggehir, Krum'un birinci kugatmasrndan surlannrn saqlamlr{r sayesinde kurtuld u. ikinci kugatma srrasrnda da Krum ansrzrn olunce kugatma sona erdi. istanbul, 820 yrh Noel gunu Ayasofya Kilisesi'ndeki ayin srrasrnda imparator V. Leon'un oldurulmesiyte yeni bir cinayete tanrk oldu. Onun yerine geeen II. Mikhail ile kurulan Amorion hanedanr donerninde tasvir krrcrhk hareketi tekrar gug kazandr. ilim ve sanat hayranr aydrn bir ki;i olup isl2m kultur0nun de etkisinde kalan imparator Theophilos, Bagdat saraylarrnrn resimlerini getirterek istanbul'da Bryas (bugllnkli K0qUkyalr; mevkiinde Abbisi saraylarrnrn benzeri bir saray yaptrdr ve egsiz guzellikteki bu sarayda yagamayr tercih etti. Theophilos'un olumuyle tasvir krrcrhk hareketi kesin olarak son bulunca bu akmrn do$urdugu dini kargagadan kurtulan imparatorlulcta b0yr"rk bir kulturel ilerleme donemi bagladr. istanbul saraynda yeniden agrlan yuksek okul fikir ve sanat merkezi oldu. bunu siyasi ve askeriyukselme ve guglenme devri takip etti. Theophilos'un ol0m0nden sonra tahta grkan oqlu lll. Mikhail ddneminde Ruslar ilk defa gemilerle Karadeniz'den gelip gehri kugattrlar (860) Halk dehgete d0- giiren bu saldrrrdan istanbul. patlayan bir frrtrna sonunda Rus gemilerinin parealanlp mahvolmasr sayesinde kurtuldu. Yine bu ddnemde baggehir 862 ve 866 yl- Iarrnda vuku bulan giddetli iki depremin tahribatrna u!radr. mesi galrgrnalarr \/1. l.eon devrincle tarrranrlandr ve imnaralorlu.jun uzrrn ytllar kullanacaqr k.an rr n kolek-.;iyon u Easil i ka adryla yayrmlanrli. Vi. Leon doneminde devlet idare sisieirti ve burokrasi duzeni mukernrnel bir sevryeyc ulagtr. Devletin nrorknti\/tsrfri krrrti..._,..,ireil.-;..l-:- r'-''-'+','^ 5enlr flayarlna ve ekonomisine darnqaslnr vurdu. Bagsehrin butrin ekonomik hayatr "eparkhos"un (vaii, belecliy'e ba5kanr) kontrolu altrndaydr. llcaret,re sanat erbabr loncalar halinrip ornanizp orlilmisfi a12 ilkhaharrqf,3 istanbul. Ayasofya Kilisesi'nin yakjnrndakr murrcu dukkanlarrnda Erkan bir yangrn tehlikesine mdruz kaldr 'te tsulgar Hukumdan Symeon'urr Bizans tacrnr elde etmek amacryla Istanbul surlan onune geirir Jr nolmoci ilzorina {JZcr ure rlunulllul h.".r..-.*^! dgll ^x.-!^..:,1n. Ldvlzlul vererek onunla anlagmakyoluna gilci. istanbul sarayrna davet edilen Symeon, impara.tor Konstantinos ve patrik Nikolaos tarafrndan torenle kargrlandr. Kendisine Bulgarlar'rn Basileios'u unvarlr verilmek suretiyle bang sa{landr. 924 yrhnda istanbul Symeon tarafrndan tekrar kugatrldrysa da imparator l. Romanos'un siyasi maharetiyle bu tehlikeyi de atlattr. 931 yrh yazrnda Konstantinos Forumu 1 bugun ku Qemberlitag semti; yaktntnda mumcu ve derici dukkanlarrnda grkan yangrn genig bir alana yayrldr ve gehirde buyuk tahribata sebep oldu. lstanbul94l Haziranrnda Ruslar'rn 5ni bir saldrnsrna u{radr. Ioannes Kurkuas etkili bir taarruzla Ruslar'r gerieekilmeye zorlarken bizans donanmasl da Rus gemilerini Grek ategiyle yakp tahrip etti. Siyaset ve devlet idaresinden ziyade ilim ve sanata ilgi duyan VIl. Konstantinos ddneminde kultur alanrnda buyuk geligmeler oldu. Onun imparatorluk idaresiyle ilgili otarak kaleme aldr$r De Administrando imperi adlr eserinde Bizans'a komgu Turkler hakknda gok delerli bilgiler mevcuttur. De Caerimonils adh kitabrndan da istanbul'da saray muhafrzr olarak gorev yapan Ferganah Tirrkler'in bulundulu anlagrlmaktadrr. inga edilen Eok sayrda bina ve anrtlarla istanbul daha da g0zellegti. Srnrrlarda saqlanan giivenlikle uzun yrllardan beri dugman tehdidinden kurtulmug olan istanbul halh 948'de vuku bulan bir deprem drgrnda huzur iqinde yagamlnr sirrdurd[. Bu donemde yabancr saraylarla srk bir m[rnasebete girilerek komgu Arap devletlerine. Endul0s Emevi halifelerinden III. Abdurrahman'rn Kurtuba'daki (Cordoba) sarayna ve Roma-Cermen imparatoru I. Otto'ya elqiheyetlerig6nderildi. Bundan bagka ksa s0re once Hrristiyanh{r 249

7 15 ir',.j'jrjl k..trul etmis cl;ril Krerv-[1us Kralrce:;i 0lga 957 yrlr sonbairarrncl,r Istarrb'.rl'a cleic1i. [Jiz..rns- Rus rniinasebet]erincle yeni bir donem acan bu ziyarett Btzan-s ktlisesintrr [lusya igindeki gelisnresini f rrzlandrrdl. I O Aralrk 969'da lstantrul. Nikephol-:- ^---,, -,,ii.--r,^^ t,,,-k-^ ros Lln Dlr Saray SUlKAStlnS KtirO;n qltnlusine tanrk oldu. ll. Basileios, 9BB'de asi ^;l- Bardas Phokas'rn istanbul'u ele qeqirmek i-rzere Uskudar'a kadar ilerleyi;i kargrsrnda r-nk tor r1rn rma ciirsril vp Kipv Hilkrtmdarr Viadirnir'den yardlm istemek zorunda kaldr. Basileios, Vladimir'in gonderdigi 6000 Rus askeri sayesirrrle bagarrya ulagtr. Bizans'rn hizmetinde kalan bu Rus bir- Iigine sonraki yrllarda Normanlar, Franklar ve bagka yabancrlar da kattldt. Z6 Ekim 989'da meydana gelen korkunq deprem sadece baggehirde degil bagta izmit olmak uzere Orta Anaclolu ve Trakya'da da buyuk zararlara sebep oldu. Ayasofya'rrrn batr kubbesi Eoktu. Il. Basileios doneminde istanbul gtiglu ticaret hayatt, iyi idare edilen kurumlart ve kultur alanrnda surdurd0gu geligmesiyle Ortaga!'rn en buyrik ve en prrrlttlt gehri haline geldi yrh Ocak ve Mart aylan arasrnda yaganan depremde birqok kilise ykldr. ll. Basileios'un yeteneksiz halefleri otuz yl iginde imparatorluqu goktige s0ruklediler. Halk 1O37, 1 038, 1 041, lo42yrllan nda arka arkaya vuku bulan depremlerin acrsrnr ve 6 ASustos 1040'ta limandaki butun gemileriyakrp kul eden yangrn fel3ketini de yagadr(kedrenos, ll, 529). imparatoriee Zoe'nin, evlat edinip tahta grkardrlr V. Mikhail tarafrndan iktidardan uzaklagtrrrlarak bir manastra hapsedilmesi 0zerine baggehirde meydana gelen korkung ayaklanma (Psellos, s. B l- 90), Zoe'nin ktz kardegi Theodora ile birlike tahta qrkarrlmasr ve Ayasofya'ya sr!rnan V. Mikhail'in yakalanrp gozlerine mil qekilmesiyle son buldu (20 Nisan 1042). imparator IX. Konstantinos zamanlnda yiizyrllardan beri suregelen Roma - istanbul kiliseleri arasrndaki anlagmazlrk kesin bir ayrrhla donugtu ( 1054). Devlet yonetimindekr bagarrsrzh!ina ra$men lx. Konstantinos'un 1045'te hukuk ve felsefe yuksek okullarrnrn kuruluguna on ayak olmasr egitim aqrsrndan btiyuk bir geligmenin baglangrcr oldu. Devletin ihtiyaq duydu!u yuksek diizeyde memurlar bu okullarda yetigmeye bagladr. ilim ve 69renimdeki geligme kut0phanelerin de qo- Qalmasrnr sa{ladr. Saray. manastrr ve okullann zengin kiltuphaneleri Batr'dan ve Do{u'dan gelen pek Eokyabancrnrn ilgisini gekmekteydi. It)57 -yrirnda askeri darbe rle Arradclu', cla inrparatoriugunu iiirr e'.1on I:;a.il.r.ro:; liornrrerios k0tr.t giclr;e son verecck brr kurtarrcr grbi sevirrcle karsrlartdt. Fakat Sivii Asalet Partisi'nin hilesiyle iki yri sonra tahttan uzaklastrrrldr. Sehir 1054 Ey- IriltLnde yeni bir deprernle sarsridr. lvlalaznirt Mrrharehpsi'ndo J-..,.. vpniien vp nsir dll pen lv. Romanos Diogent's istanbul'da ki saray ihtila)iyle tacrnt ve hayattnl kaybetti ( I072) Anadolu Selguklu ailesinclen Kutalmrg ogtu Suleyman $ah, Iznik'in hakimiyetini eline geqirip Anadolu'da ilk Turk dcvletini kurdu ( l07e) Boylece Turkler Bogaziqi kryrlanna kadar ilerleyerek do$rudan istanbul'u tehdicie bagladrlar. Bizans'r diigtuqu bu durumdan genq kumandan Aleksios Komnenos kurtardt. Askeri asalet srnrfr taraftndan imparator il2n edilen Aleksios'un birlikleri 1 Nisan 1OB1 grinu istanbul'a girdi. Baggehir uq gun boyunca her turlu kargasa ve yaqma olayrna maruz kaldr. Aynryrl istanbul yeni bir depremle sarsrldr tclykas s l5 vd.,620) Pegenekler, izmir Beyi Qaka ile anlagarak krgrnda istanbul'u denizden ve karadan kugattrlar. Aleksios PeEenekler'e kargr Kumanlar'la anlagtl ve 29 Nisan 'de PeEenekler'i daqtttt yrlrnda HaEh ordularr istanbul'a geldi. Halk dilleri ayrr, inanglart farklt ve goruniigleri dehget sagan Battlt barbar ordulannrn istanbul surlart on0nde konakladrf r surece korku iqinde yagadt. Halk ile aynr korkuyu paylagmakta olan Aleksios, her geye ra!men Haqtr reisleriyle anlagmalar yaparak onlardan yararlanma imkinrnr buldu, Hagh ordulannrn Anadolu'- ya geemesini sa{ladr. HaEhlar tarafrndan kugatrlan Anadolu Selguklu Devleti'nin baggehri iznik Bizans'a teslim edildi ( 19 Haziran 1097). Kudil:;'[rn 1 099'da flerglriar tarafrndan z-apltr Avrupa'ria buyuk bir heyecan ve r.o;kuyla karsrlanclr. Ktsa sure sortra yenicie n buylrk bir sef er girigirni baglatrldr. istanbul, yilrnrn ilk yarrsrnda Batrlr ordularrn y,trattrfri zorlirklan yeniden yag.rclr. II. Ioannes Komnenos'un tahta qrkrgr srrasrnd.r r i I l,lt istanbul s;;r;r),rnda hanedan rnensuplannr da ikiye ayrran karrgrklrklar yagandr. Sonunda aslen Turk olan bu-vuk bagkumandanr (meg:s domest.ikos) Aksukiros'un 11":rg Drrrir!:ent. TTK Betteten, LXt').27 I I 9901, s. 5()-721 sayesinde ll. Ioannes duruma hakim oldu. I f Ul r{a'n,n ld illll F\LdUUg Af :hnn irrrirnilr{rlin lrlldrrlultrrtrur r-errgt Tonni +- L.lrafrndan fethi uzerine 124 Ar:rlrk I 144) Bizans'rn dcstegine ihtiyacr oldu!unu anlayan Antakya Prinkepsi Raymond, imparator Manuel'den af dilemek ve onunla -^l^^- ^1, iri^ I t Al dr rrd?r rrd^ rlr,,, *i yrlrnda Istanbul'a geldi. Urfa'nrn fethi Avrupa'yr da sarsmrgtr. Fransrz ve Alman kraliarrnrn kumandasrnda yeni bir Haqh seferi drjzenlendi. imparator Manuel, sonbahartnda istanbul 0nune ulagan HaEltlar'tn bu tegebb0- sune karrgmayrp onlarla iyi iligkiler ieinde olmaya Eahgtr. imparator Manuel ile barrg antlagmast imzalayan ll, Krhcarslan istanbul'a giderek ug ay misafir kaldr 1 162). Esasen Bizans ile SelEuklular'rn Anadolu'da yuzytllarca suren hikrmiyet m0cadelesine ra!- men iki komgu millet arasrnda kurulan iligki sadece dugmanca duygular ieinde hapsolup kalmamrgtr. Aksine bu iligki, istanbul ile Konya arasrnda hoggor0ye dayah bir kriltur ahgveriginin doqmasrnr ve kesintisiz s0rup gitmesini sa$lamrgtt. Bdylece Xl. yrizyrlrn ikinci yansrndan itibaren ozellikle Komnenoslar ddneminde istanbul'un kozmopolit hayatrnda Selguklu yagayrgrnrn kiiltur ve sanatrnrn etkileri aerkea gorulmektedir. Qegitli alanlardaki lv. Haclr Sefert srrasrnda ijaclriar'rn lstanbul'a karadan ve denizden saldinlarrnr gosleren minvatur (Demirkent, HaQh Seierleri. s. 170) 210

8 lltrfin 8l,J L btr ertkilenrnenirt cok rliv.cl irir orrrli;int Selquklrr rninr.rrr tai-;rrnr, resim ve silslenre :;;rnatrni yaf rsii;rn tjliyuk Saray korrpli:xsr rcinde imo:rratorluk tatrt salonrrnrrrr hemen batrsrnrja irr;a eeiilmis olair rrrustakil bir- bina aksettirir. N0i-edclin Mahmr-rd Zengi'nin giicil kargrsrnda Bizans ile iiiskilerini kuv'vetlendirmek isteyen Kudus Kralr Amaury ilkbaharrnda istanbul'a gelerek fv{anuel'i ziyarct etti ve onun desteqini kazandr. Ivlanuel'in olumiryle kucilk oglu Aleksios'a niyabet eden dul imparatoriqe Maria'nrn hikirnirrpti I rfirrlor'o ri r rrrr rlan,,,-,,..yuzunden istanbul'da hiq benimsennredi. nofrof Nihayet imparatoriqeye kargr 1 182'de tertip ediien isyanla istanbul halkr bir taraftan Latinler'i oldlrr0rken bir taraftan da Manuef in kuzeniandronikos Komnenos'u tahta qikardr(l 183) Andronikos'un saltanatr, yeniden disiplini sa$lamak iqin hasvr rrdrrrirrsert tedhirler vilzflnden facialar, suikastlar. komplolar ve ayaklanmalar iqinde geqti. Seldhaddin-i Eyy0bi'nin Kudus kralltk ordusunu imha ederek kazandr!r Hittin Savagr (4 Temmuz I 187) ve arkastndan Kudus'u fethi (2 Ekim I lb7) uzerine duzenlenen III. Haqh Seferi srrasrnda karayolunu taklple Bizans arazisinden geqen Alman imparatoru Friedrich Barbarossa'- nrn Bizans'a kargr sergiledigi dugmanca tutum ve davranrg imparatorluk igin yeni srkntrlara sebep oldu. Bizans bu donemde iq ve dtg mucadelelerle tukenirken Batrh devletler Bizans'a saldrrmak iein beklediklerifrrsab lv. Haglt Seferi'ndeyakaladr. Amcasr Ill. Aleksios Angelos'a kargr Bizans tahtrnr yeniden ele geeirmek isteyen Aleksios'un yardtm qa!nsr 0zerine Boniface de Montferrat kumandasrndaki Hagh donanmasr istanbul'a geldi (24 Haziran 1203). Galata'ntn ahnmasrndan sonra HaliE'e girigi kapatan zinciri parealayp gemilerini Halig'e sokan Haqhlar 17 Temmuz gunu gehre girdiler ve ll. lsaakios'u bu defa oglu Aleksios ile (iv.) birtilcte tahta Erkardrlar. Ancak yeni hukumdarlar vaadlerini yerine getiremeyince HaElrlar ile itigkiler gerginlegti. Bu arada istanbul iginde dolaqan Haqhlar halk son derece Ofkelendirmekteydi. HaEltlar'rn 17 Temmuzve 18 AQustos'ta Etkardrklarr yangrnlar gehrin buyuk bir boliimunu kiil etti. Bunlara kargt duyulan ofke ve nefret ocak aylnda bir ayaklanmaya doniigtrl. Halk Haqlrlar'la ig birli$iyapan hukiimdarlannr oldurdi,r. Bunun uzerine HaqhIar gehri zaptettiler ll3 Nisan 1204) istanbul, Buyuk Saray'a gelip yerlegen Vc;lctjik "cloqe"u Ei'rrico D;rrrdoio vr l-i;rr.it i,.ontlarrri r n izniyle c; u n ierce ya g; m a1 a n rp tahrip eriiliji. 0layrn goi-qu tarrr!r []atrii yaz-arlar bile Haqlil.rr'rn vahget ve qrlernlrr rr nrirn,...,y' ri,:,h <rrfo riiiqrr',.-y.-. i r<lnr hr r rr, lrcnt.v..yuz,ilnden duvduklarr utancr kaleme aldrklarr eserlei-inde belli etmislerdir. 900 ytl r.^,...^-^ r-.-:^+;,,-r UUyUllLcl llll l>lly(1ll diln\/tqlnrn LlLllljclJllllll ntn.(g7i lllu. r oian lstanhrrl hrr vadrtra sonrrrrda itiltrlrt ihfisarnrnr zenninlinini 'Y""'y', sanaf csprler itti, hir rl:ha rrorino nolrnottprak cokilrjn L,..J-. '.,-..,.-.-.:tybetti. But0n kiliseler, manastrrlar, saraylar ve kutuphaneler yagma edildi. Veneclikliler. istanbul'un kultirr ve sanat eserlerini toplayp kendi gehirlerini siislemek ilzprp alrn nntijrilrkpn Har-lrlar tasrvabiloroklr.ri rclca'jur l ocva.lrcrn.l: cjjo ul?rlud hor rlet <ovi?uyr f:hrin LCrI rp ^f ELtiler. Batrlrlar sadece yagma ve tahriple rf p vptinmpdilpr' erkek Vadtn vaslr r"ocuk demeden katliamlar yaptrlar. Bu yaqma, tecavuz ve katliam sonunda "gehirler kraliqesi" Istanbul Avrupah barbarlarrn ayaklarr altrnda mahvolup gitti. Avrupalrlar daha sonra istanbul'da bir Latin imparatorlugu kurdular ve imparatorluk arazisini aralarrnda bol0gtuler. Devletin bagrna Baudouin de Fiandre getirildi. Ancak Batrhlar istanbut'u zaptetmekle butun imparatorluqu ele geeirmig olmadrlar. Aradan daha iki yrl geemeden Haghlar tarafrndan iggal edilmemig imparatorluk topraklarrnda Trabzon, Epiros ve iznik'te Bizans'rn uzanttst olan iie ba- Qrmsrz devleteik kuruldu. Elti yedi yll suren mucadeleden sonra 25 Temmuz 1261'de HaliE ktystndaki Latin mahallesiniyakan iznik birlikleri gehirdeki Batr h3kimiyetine son vermeyi bagardr. Bizans'rn son hanedanlnln kurucusu olan Vlll. Mikhail Palaiologos '15 A!ustos'ta Ayasofya'da tae giyerek imparator Crisiofcro Suondelmonii'nin Cizdiql ir.:nbul harltastnln bir kci,/asr f"'atikan Ktp., or ) rlan ecridi. lmparatorluk hr:-rgseirri lstan trul i,;rtin hakintr','r:ti rlevrrnde blrtirn zeng i n liq i n i ka','betm i5, yaba nci I ai-r n sa,ylsl artmrs, nufus :i kigiyer dilsrnilgtu. VIll. tulikhail br)yiik bir gayretle Bizans'r -Venlden canland rrnaya qalrgtr. Onun oiirmunden sortra yerini alan oglu Il. Andronikos ve onu takip eden irnparatorlar devrinde istanbul ig karrgrklrkiar ve isyanlar igine suruklendi. Ayrrca , I 308, 1 351, yrllanndaki yangrn felaketleriyle i 331. I346 ve 1354'tekr depremler yuzuncien harap olciu. Bu donemde istanbul halkr. Anaoolu'da Osmanlr Tirrkleri'nin ve Balkanlar'- da Srrplar'rn tehdidini artrk kaprsrnda hisqofrrtorlo h:cl:alr I-t^-r" r+-l+ r'-"-^r-,5ldl luul Ldt ll f\dv(.,ldtdnna sahne olurken Srrp ve Osmanh devletieri arasrnda srkrgrp kalan Bizans varhornr siirdilrphilmek ir-in hrr dpvleflprin rlpstpiine mrrhf:r- h;l-'riilsf ir Rizans hor ne kadar Turkler'in yardrmr ile Srrp tehlikesinden kurtulduysa da Srrplar'a kargr ^r ' : >dvd?il ldn r!1il ^:-. AVr ^ "-r,r- 'n.a tonrakiarrn --r.-. A fiecmig olan Turkler'in bundan sonra Trakya'da sistemli gekilde ilerleyiglerini durduramadr. Batr'dan yardrm elde etmeye qah$an ImparatorV. loannes, papanrn iste!ine uyarak KatolikliQi kabul edip istanbul ve Roma kiliselerinin birlegtirilmesine bile razr oldu. Fakat lstanbulkilisesi ve halk buna giddetle kargr grknca anlagma gergeklegmedi. T0rkler'in 1371 'de Srrplar'a kargr kazandr(rsavag Bizans igin tam bir darbe oldu. Balkanlar'daki topraklannrn hemen tamamrnr kaybeden Bizans, Bulgar Qarhlr ile birlikte artrk Turkler'e balrmlrbir devlet haline geldi. Arazisigittikqe kug{ilen ve Turkler kargrsrnda askeri ve mali higbir guc0 kalmamrg olan Bizans sonunda istanbul surlannln gevreledili bir gehir devleti haline donugtu. 21'1

9 dan yarrkr uyandrracaqt da hes;rplanrnrgtr. Istanbul'un fetih rnuyclesiiri brlcliren isl.irni qelenck, Korrstantinrye'nin fatihi ol, ar c,f-'l-,.f f-' ^l-,,..-,,,1- '.,',,...---,t,t^-r' rilir 5liciu uoraylstyta DUnu rjci"qcktcsttrecck sultana buyuk bir nranevi gug saqla- -Vdcaktr. Dcvlelirr irnparalorlrrk sut ccine rtirohilrnr,ci.lp hrtne har"rlrtrrlr-.r_.. 'ir'r rji' -.,.. *Jgunillon ir.y rrrfnrrnlar,',,'^,,r-',^1.:r.-.^r, _. luygurayadilrjtek lqtn boyle bir manevi srfata buylik ihtiyaq duyulmaktaydr. istanbul'un kugatma harzrrlrklarr oldukca rrtun siirdil 0ncelikle hovle bir harekatr kolaylagtrracak ve Bo!az'r kontrol altrnda tutacak olan bir hisar daha yaprlmasr planlandr Nisanrnda Rumeli yakasrnd;r Roiaz'rn en riar vprinclp veni bir hisarrn ingasrna baglandr. Hatta bu ingaat srrasrnda Osmanlr askerleriyie yerli halk arasrnda Erkan bir olay sava$ ilanrnrn zahiri bir sebebi sayrlacaktr. Bofaz'dan gelin necpn nemilprin kontrol altrna alrnmasrnr saqlayan hisann yaprmr Agustos 1452'de tamamlandr ve hemen ardrndan bizzat Il. Mehmed kigilik bir kuvvetle ansrzrn gehir surlarr onune giderek incelemelerde bulundu. Ug gun suren bu kegiften sonra geri donuidu. Bu faaliyetter dolayrsryla Bizans imparatoru Konstantinos Palaiologos gehrin ciddi bir tehdit altrnda bulunduqunu anlamrg, Bo-!az'dan geemeye galrgan iki Venedik gemisinin tutulmasr ve dilerlerinin engellenmesi de Avrupa'da ll. Mehmed'in niyetinin kesin bieimde anlagrlmasrna yol aemrgtr. Venedikliler Osmanh limanlarrnda ticaret yapmakaydrlar, aynca Bizans imparatoru da onlarla yaptr!r ticari anlagmalan yenilemi$ti. Fakat sayrca az da olsa bazr Venedikliler istanbul'un Turkler'in eline gegmesinde ticari menfaat gormekteydiler. Hatta Bizans'rn kendi kaderine terkedilmesi konusu ortaya attldr!rnda Venedik Senatosu'ndaki oylamada yedi kabul oyu Erkmrgtr; diler yetmi$ dort kigi gehrin m0dafaasrna yardtm edilmesini istemigti. Ancak o srrada Venedik sava; hali ieinde bulundu!undan yapabileceli pek fazla bir gey yoktu; donanmasr kendi kolonilerini korumakla ujragryordu. Venedik'in Earesizlifi Ceneviz igin de geqerliydi: Galata'da kolonisi bulunan Cenevizliler'in de onemli problemleri vardt. Papa, 1452'de tag giymek iein Roma'ya gelen imparator lll. Frederic'e baskr yaparak Osmanh padi;ahlna sert bir ultimatom g6nderftiyse de Bizans'a yardrm Konusundaki Eabalarr netice vermedi. Aynt gekilde Bizans imparatoru da yardtm konusunda olumlu bir cevap alamamtgtt. Son bir gayretle papaya bagvurarak Ortodoks kilisesini Vatikan ile birtestirmeye hazrr elirrgunu bildirclr. Pap;tr;n 4:\2 fvlayrsrnda kucuk bir Napoii askeri brriigrnin c5lrgindc. yola grl<arr ternsil:rleri 6 Ekim'cle istanbul'a ulagtil,,larrncla saray ve halk taraf rndan sevingle karsilarrdrlar. Fakat birlesme igin klrrulan korniteierde giddctii tartrgmaiar ccreydn efti: bu ar a- da Osrnanlrlar'rn kugatnra hazrrlrklarr bir :n nnco J'-, rr;rrdrnr -.. terninirri rtr.rokiirdini -,..,, -,y, lqln tartrgmalar yatrgtrnldr ve kiliselerin birlegtirildigi ilan edildi. Halk ve din :idamlanyla bazr onde gelen askerler buna sessiz kalrrlarken alrnan kararr destekleyen kpsimler cla sphir tehlikevi atlatf rktan sonra bu konunun tckrar gozden geqirilebilece!i umidini tagryordu. Rizens'ta hr r ncli"_ ^r^- ^!.,-r,- -. rr r,tdh_ --.-* ::-..?lilgiel ulul ncll ll. ivlcllmed de kugatma hazrrlrl-jarrnr hrzla s[rrd0rmekteydi. Ancak bu hazrrlrklar. mevcut maddi kaynaklann sonuna kadar zorlanmrg olmasrndan dolayr genig Eaplr bir sosyal huzursuzluqa yol agmrgtr. Drg siyasette verilen tavizler, iqeride yeni vergiler devlet adamlarrnr endigelendirdigi gibi halk da etkiliyordu. Bir bakma blrtun her gey masraflan kargrlayaca!r umit edilen fethe ba!lanmrgtr. II. tvlehmed'in tahta qrktrktan sonra yerinde brraktr!t. fakat vaktiyle tahttan indirilmesinde oynadrqr rolden oturu iyi hisler beslemedili Vezi ridzam Qandarh Halil Paga iseyenieerilere dayanan ikidartntn verdigi gtiele Bizans'a kargr dostluk siyaseti izlenmesi gerekci-!ini savunuyordu. Onun en btiytik endigesi Avrupa'da olugmasr muhtemel olan yeni ittifaklardt. Zira il. Murad ddneminde bu ittifaklar kargrsrnda yaganan zor anlara yalcndan gahit olmugtu. Qandarh'nrn bu tavnna ralmen II. Mehmed onu gorevde tutarak diplomasideki maharetinden faydalanmak, Balkanlar'daki yeni tehdit ve olugumlarr onun vasrtastyla engeilemek istiyordu. GerEekten de Qandarh Halil Paga bu dikkat gekici diplomatik misyonu baganyla yerine getirdi. istanbul'un kugatma haztrltklartntn askeri cephesini ll. Mehmed ve yalcn adamlart olan $ehibeddin, Sartca ve Za{anos Mehmed pagalar ekibi yiirutmetcteydi. istanbul surlart bazt yerlerde qifte duvarla qevrili olmakla birlikte devrin gartlarrna uygun bir gekilde modernleptirilmemigti. Azametli gdrunuguyle kugatmaya gelenler itzerinde ytldtrtct bir etki brrakan ve uzunlu$u 22 kilometreye yaklagan bu surlar, gerek qok uzun olmast gerekse Bizans'tn ieinde bulundugu rnaddi srkrnillar ytz0nden uzun zamandtr iyi bir onartm gormemigti. Fakat yine de agrlmast zor bir engelcurumundaydt. Hai; rairji.jl lrc krytsindakr surlar 5lj km. uzunluc;uncla olup A.yvansaray'11.rn Sara_Vburnit bolqesine kadar geliyor rre buradan lvlai-rnara krvr:;rnr takrp eclerek Ycclikule'ye t8 krn ) uz-anrycrdu. Bu bolurnde surlar tek srra nolin6e'7di, bazr yerlerde dik olarak clogrudan denize iniyordu. Kara surlarr boyunca igleri deniz suyu iie dolu hendekler vardr. Halic qiri;i ise zinclrle kapatrlabiliyor. iqeride tsizans ve italyan gemileri barrnryord u. ll. Mehmed'in bizzat planladr!r kugatma yeni bir teknik anlayrg qerqevesinde gergeklegti. Onun kugatma takiklerryle ilgili krtaplar okudu!u ve planlar uzerrnde galr;trgr rivayet edi{ir. Sur boyunun uzun olmasr, kalabalrk bir orduyla yaprlacak muhasarada mudafiler bakrmrndan bir dezatrantajdr; fakat surlarrn kalrnhqr ve y0ksekligi daha kolay savunma imkanr,rerebrlmekteydi. Yine de sayrca fazla olmayan Bizans askerlerine qok ig diigecekti. ll. lv4ehmed'in bu durumu tahmin ettigi ve planlannr da ona gore yaptrgr anlagrlmaktadrr. Muhtemelen daha onceki tecr0belerin rgr!r altrnda uzun s0recek bir abluka hareketinin faydah olmayacalr ve Avrupa'dan gelebilecek askeri ve maddi yardrmlara gereken zamanr kazandrraca-!r hesaplanmrg, bir an once gehrin ele gegirilmesi hedeflenmigti. Ote yandan krlre g0cr-ryle ahnan bir gehrin status0nun islimi gelene$e gore farkh oldulu ve padigaha tam tasarruf hakkr dogdugu da d0-90nilmugtu. Nitekim muhtelif kaynaklarda istanbul'un fethinin gaz8 gelene$inin bir tezahuru oldu$u, buranrn mem- Ieketin ortasrnda olugu yuz0nden devletin istikbali iein mutlaka ahnmasrnrn gerektigi fikrinde olan ll. Mehmed'in kltg yoluyla kazanrlan bagannrn birtun islim d[nyasr ve tebaasr nazarrnda kendisine daha fazla $an ve gohret kazandrracaltnt hesaba kattrfr ima edilmelctedir. Devrin kaynaklannda kugatmaya kattlan Osmanh kuwetlerinin gorulmemig derecede kalabahk oldu!u yaztltdtr. Bu kabiiifadeler bazr Osmanlt kaynakjartnda da yer alrr. Rakamlar arasrnda de!igmektedir. Fakat kugatmaya katrlan asker sayrslnln civartnda veya bundan biraz daha fazla otdu$u sdylenebilir. Bunun dortte biriniyeniqeri ve kaprkutlarr tegkil etmekteydi. Osmanlt ordusunda bilhassa toprak alilnda tunel l<azan ( la[r mcr ) grup arastnda 300 kadar Srrp madencinin bulundu!u, ayrtca Alman, Bohemyah, Macar ustalartn gorev yaptrqr belir'cilir. 5il6h ve teqhizat yoninden Eokkuwetliotan orduda astl g0cti z'15

10 l:,r/.,i.tilili Attadolu ve Rurnerli trrnarlr asf<eri-leri tclkil ertrlrekteydi. lrllrharebelr:iclr' eir etkili r oli), pi"vcrcie askerlerr olan kapltkulu ve ozeljikle bn -saflarria carprsan az-cbier oynamrslardrr. 0rduda a.vnca cctitli _ydi eicr den qelrnig gonullilicr vc bagr bozuklarrn yarrrnda iglerinde devrin buyuk nrrttasarrvrflarinrn da bulundugu tekke geyhleriyle dervigler de vardr ve bunlar askere manevi acrdan cesaret vorryorlardr. Padigah uzerinde b0yuk bir manevi ntifuza sahip Akgemseddin, Molla GiLrani, Molla Husrev gibi tanrnmrs alirnler hem onu hem de kumandanlarr manevi bakrmdan destekliyorlardr. Ozellikle Aksernseddin'in muhalif kesimlere kargr dinl aerdan boyle hir fethin nprpklrliriini savr rndrrrlrr ve Ig yolda II. Mehmed ve yanrndakileri kuwetle destekledigi, bu sebeple de sonradan fethin minevi mimarlarrndan biri olarak anrldrsr bilinmektedir. Qagdag Bizans ve Latin kaynaklarr gehirde askeri grie olarak 5000 dolayrnda bir kuwet bulunduqunu. mudafaaya kattlan bazr yardrmcr birlikierle bu sayrnrn B dolaylarrna qrktrgrnr yazar. Ayrrca sivil halk da savunma srrasrnda surlarrn tamirinde. teghizat ve malzeme temininde onemli rol oynamrgtr. Nitekim Dolfin, gehirde Eok saytda Rum'un bulunmasrna ra!men k- hg kullanabilenlerin az oldugunu, bunlarrn da sildh kullanmada usta olmadrklarrnr, fakat surlar uzerinde ellerinden geleni yaptrklannr belirterek sivil gehir halkrnrn savunmada etkjli rol oynadrfrnr ima eder 1 Fatih ue istanbul, l/, s.35 ). Mudafiler, askeri gueleri az olmakla beraber savunma ustrinhj!u sebebiyle kalabahk 0smanh ordusuna bir sure kargr koyabilecek durumdaydrlar. $uphesiz drgarrdan yardrm almaksrzln uzun mirddet dayanabilmeleri imkansrzdr. Bu srrada $ehirde dolayrnda sivil nufusun bulundu-!u tahmin edilmel<tedir. Savunmaya Venedikliler, Cenevizliler ve di0er baztyabancr gueler de katrlmrgtrr. Bizans kuvvetleri bizzat imparator tarafrndan seeilen savunma mevzilerine yerlegmiglerdi. imparator. en iyi birlikleriniyanrna alarak Topkapr ve Edirnekapr arasrnda karargah kurdu, Ocak 1453'te yanrndaki 400'ri Cenevizli 700 adamryla gonullu olarak Bizans'a yardrma gelen ve gehir savunmalannda tin yapmrg olan Cenevizli savaggr Ciustiniani saq cenahrnda mevzilenmigti. Daha sonra onun kumanda ettigi Cenevizliler imparatoru takviye iqin merkeze kaydrnldr. Venedik balyosu Minotta ve yardrmcrlan Tekfur Saray savunmasryla g6revlendirilmiglerdi. Bu kesimde daha 6nce mevcut olup dolmug olan hendek de s:rv,.l rl rn a tcci f;i rleri :l I r rr r rken _yt:rr r c1e n ka - z.rirn tstr..5ehi^in bel Ii ba:ir ka 5rr I;r rr n d a n cjr.ri-rlunin muhaf;izasr Vcnrriik ve Cenevizliler'in talebi iize rrne dort Veneclrkli kumartdana verriidi. Egrikapr iie { f',,:ir:;rira) l-laiig'teki Xyloporta arasrnr yaslr l.,umanclan Teodor Caristino koruyacaktr. Sakrzlr nicl..n'rnc I nnnrnr{r1 rlo I an,larqan k)rrjac- Pl)f.UPl.r) L,UUlldl \.1U v L Ldr TTJUJUU r.ur uc)- Anonrm brr Franslz kroniqinde istanbui'un f ethini tasvrr eoen mrnvatur lparis Bibliothr)que Narionale, Fr. nr ,-.t!\ lcr isp hrr frnlnoripl., r.-^a-;.:^ rur r-)l uu uurlj!usn I lt]ll(lt- glll ijl --'.^^,nda nd)ll rnoqzilonfnislorrli lm^ar-)+1a.r rn c,rl!-, -,. rmparjrorun sol rarafrnda Ceneviz bir-liklerine kumanda ede.n Cattaneo ile Silivrikapr bolgesinin korunmasryla gorevli Theophilos Palaeoloqos yer alryordu. Marrnara sahillerinden Yaldrzlrkapr'ya { Al t r rr k:pr r katiar olan bollrm u Venedikli Fitippo Contarini korumaktaydr. Cenevizli Manuel de Yaldrzlrkapr'yr muhaf eza ilp norovlpnciirilmisti. Onun solun- "" Y"' da deniz ybnunde Demetrios Kantakuzenos bulunuyordu. 2 Nisan glrnu Venedikli Bartolomeo Soligo Haliq'e zincir gererek girigi kapattr. Sarayburnu'na gelmeden bugunku Sirkeci civarrnda Saint Eugenius Kulesi'yle Tophane'de lv4umhane burnu' nun bulundu!u Galata surlan arastna Eekiien zincir hattrnrn gerisinde Bizans ve italyan gemileri srralanmrgtr. Marmara sahillerinde surlar daha az askerle korunuyordu. Langa Limant. Bizans'ta yagayan $ehzade Orhan ve yanlndaki ucretli kuguk Turk birligi tarafrndan savunulmaktaydt. Hipodrom'un altrndakr ky geridinde Katalanlar mevzilenmigti. Papanrn temsilcisi olarak Bizans'ta bulunan ve dini birlegme gorugmelerine katrlan Kardinal Isidore 200 kigiyle Sarayburnu'na (Acropolis Burnu) yerlegmig, HaliE ktyrlannda Ayvansaray- Fener hattrndan Sar';ryl.r u rn u'na l-l;rr 1a r Cabriel Tre,risano, Fl a- ltc i.r,rtant salrjlleri (Ay'.r1.,,r i),,'t,,;1 i:11j,:1r oi;rn irlri.gc) Cranduk Lukas l.jotharas kulnretlerrnr-e koruma alhn;r alrnmrg. kaptan Alvjsio DrccJo rjonannra kumanrjanlrqrnr itstlennri:2ti. Ayrrc.t gehir iqinclekr baz.i strate'.1ik boiqelerer ihtiyat kuvvetieri yerlegtirilnristi. Mudafilerin yeterli sayrda ok. mancinik ve mrzraklarr yanrnda birkaq toplarr da varclr Torzi Dolfirr, mudafilerin sayrca az olmakla birlikte etkilr savunma araqlzirrnrn oldu$unu, yeteri kadar topun da bulundugunu belirtirken Kritovulos belde halkrnrn gok kuvvetli olmadrgrnr, L-+- --L-i-! *^-rarer I ldlld nlrrrk narillon da. )tjlll ill nui Ldl r!rrr vrur un gur uicr i UUniz cephesincen de nefesinln kesildiqini, lfalva'rjan oplmesi heklonprr v2rrlrmrn npciktigini yazar. Cercel.<ten de deniz tarafrnrn pek baganlr oimasa da Osmanh do- -^,,-',1*t- ^t-^-, 1.,,^^+-. nanrnaslnca qevnrmr$ ormasr, Ku$armanrn kaderinde etkili rol oynamrgtrr. Osmanlr ordularrnrn onculeri 2 Nisan'- da surlar on[rnde gorundu ve bunlarla Brzanshlar arasrnda kuquk Eaph bir savag meydana geldi. Ancak bunlan buy0k bir Osmanh ordusunun takip etmel<te oldu- $unu goren Bizans askerleri derhal geri Eeiclerek gehrin kaprlarrnr kapaftrlar, hendekler nzerindeki kopruleriy}ctrlar ve sawnma hazrrlrklarrna son $ekliverdiler. PVnr gun surlann dniine gelen II. Mehmed, 5 Nisan'da Lycos (Bayrampaga) vadisinin sol tarafrndaki tepenin (Maltepe) uzerinde otalrnr kurdu, daha sonra birlilderini biraz daha one alarak cephe olugturdu. Aynca Marmara sahillerinden Halig'e kadar uzanan sahilsurlannr da denizy6nunden teftig ettirdi, askeri birliklerini 6nce- 144 ita

11 r', ii,i I i;r ll de n haz.rrl;rcirrlt pl.-tn;r qore 1,e rlc5ltrdi.7.a- Qan,l:, luicttrned F'aSa. t]eyoglll ilc K;rsrrnpag.r srrilarrrra yr:rle5en orclurirrrr bir bol[iinuyle Cerrr:viz kolonisr d u rrt r n u l'ida bu- I Lr ir ;r rr C ;r I a ta' rl a n Ka g r t lr.r n c'ye kacl.r r ki klrz-ey kryrlarrnr vc kar,r surlarrnrn baglaclrgr giiney satrillerinr baskr altrnda tutrna[.ila gorevliydi. H.rskoy ilc k.:r..rdakr surlar arasrnda bir de kc;pru kurulrnasr kararlagtrrrlmrgtr. Rumeli Beylerbcyi Kara- -^ n-^- ^^r r---'"^ Halic'fpn ifilrarorr Tgli- Ld f d)d >Ul tdldlld, I loil\ LEI/ rlrrjcr urr l fr rr S;rr:rr'nrn hrrlrrndrrirr hnlnnvi vp T- - -''r-r' '-:grikapr'ya kaclarki kara surlarrnr kugatmakla qorevlendirildi. Bu cephede buyirk toplar da bulunuyordu ve bunlarrn hedefi, saray kesirnindekitek srra duvar ve burqlarrn Theodosian surlarryla birlegtiqi yeri vurmaktr. Anadolu Beylerbeyi ishak Paga ile Mahmud Paga, Topkapr'dan Yaldrzlrkapr'ya ve Marmara sahilindeki Mermerkule'ye kadar uzanan krsma yerlegmigti. Merkezde Edirnekapr -Topkapr hattrnda bizzat padiqah ve veziriazam bulunuyordu. Burasr surlann en zayrf olarak dugunuldu!u kesimdi ve ordunun en seqkin askerleri bu cephede mevzrlenmig, agrr toplar ve buyuk top bu surlann kargrsrna konulmugtu. Baltaoglu Stileyrnan Bey idaresindeki Osmanh donanmasr Marmara kyrlan boyunca dolagryor ve herhangi bir yabancl geminin geemesine engel oluyordu. Bir bagka hedef de Haliq aqzrna gerilen zinciri zorlamak ve buraya girebilmeki. Za{anos Mehmed Paga'nrn kalabahk askerlerinin bulundu{u mevki hesaba katrlrrsa ba$langreta ll. Mehmed'in zayf ve savunmasr gug olan HaliE surlannr bask altrnda tutmak, buradan gehre girmek dnguncesinde oldulu anlaglllr. Hatta herhangi bir bagartsrzltk kargtstnda muhtemelen donanmay karadan Halig'e indirme planlan ve hazrrhklar da onceden yaprlmrgtrr. Surlann 6n0ndeki Osmanh birliklerinin en etkili silshr toplart olmugtur. Top ateginin etkili gekilde kullanrldr{r bu kugatma srrasrnda devrin kaynaklartna gore bataryalar dikkatle yerlegtirilmig. muhasara boyunca ihtiyae duyuldukea stk stl< yerleri degigtirilmigtir. Kritovulos'a gore 0smanh toplan Edirnekapt, Tekfur Saray. Bayrampaga deresi-topkapt ve Egrikapt arasrndaki surlar oniinde ug tabya halinde yerlegtirilmigti. Bazr Bizansh ve italyan muetlifler de topeu g0c0nu her birinde d6rt buyiik topun bulundu{u on dort batzrvesrjq rharrlerrna.onrc rlovl, helarv.r r I sqlsrje/ Ola- rak belirtir. Muhasara haztrltk faaliyetlerinin tamamlandr{r 6 Nisan'da tl. Mehmed Isldmi geleneklere uygun gektlde tmp;rr^;iiorrl:rn Sehrrn tt,-;ili-nrni r.sierrlryse de: i-rit tcklif ka[rul edi]rnedi. Asirnii;r F)rtrruir brr f'orriraiiicclen rbariet olclir(u iilr rf,r t:l r.rfga da bilirri_yordu. Ejal:i ai-aslrri'racrlai' 6 Nisan'da, baz-rlarr i:;e 12 Nrs;n'ci;t blryuk todu rr ateglenmesi;vle fiili rn uc;tdeienrn ba;l;rdigrnt yazar. T-^ -+ - I UfJ cl Ll)ldl r--"'r-' lyld ut ')virlen sur duvarlarrnda vor J''.:J-''Y""',J ver necl iklerr arrldrvs.r da hrrrrlar mudafilertarafrndan derhal tamir edildi. Bu arada Baltaollu Siileyman Bey idaresindekr 0smanlr don;nrnasr l-lalie'e doqru hareket etmiyti. lr,4udafaaya gahit olan Venedikli Barbaro'ya gore 11 Nisan'da Turk toplarr zayrf sayrlan srrriarrn oitune LCnillril? ^-1,:r-.:^.,^ ve uul l^-+ L dyr I lrrcvnlyu ^,.1,:,,,-,,^-t,.-*iril- Jcr ru)l migti. Kadrrga. kalyon ve kue0k teknelerden mutegekkrl 145 parqalrk Turk donanmasr 12 Nisan'da BeSiktag-Kabalag onierinde toplanmrg bulunuyordu. M0- kemmel gekilde teqhiz edilmig olanlar on rki kadrrga ile yetmig seksen kaiyondu Nisan arasrnda top ategi drgtnda herhangi bir ciddi hucum gergeklegtirilmedi. 1B Nisan'da toplarla tahrip edilen Bayrampaga deresi yonunde dtg surlara yonelik olarak girigilen ilk hucum Cuistiniani'nin etkili savunmastyla sonuesuz kaldr. Barbaro bu ilk httcumda Turk kayrplarrnr 200 olarak gosterir. 20 Nisan'da ise istanbul'a iige ve yardtm getiren ue Ceneviz gemisi, Qanakkale BoQazt giriginde yanlanna kattlan bir Bizans nakliye gemisiyle birlikte istanbul Onlerinde 96- zirktu. Osmanh donanmast bunlart durdurmak uzere harekete geqti ve Yenikapr Onlerinde kargrladr. $iddetli lodos kurekli Osmanh gemilerinin manevra yapmasrnr onltiyordu. Y0ksek bordolu Ceneviz gemileri kolayhkla kugatmay yartp Haliq'e girmeyi bagardt. Bu bagartstzltk kugatmayr strrduren ordunun da maneviyatrnr krrdr. Denizdeki mucadeleyi damlara qrkmrg Bizans halkntn ve Zeytinburnu kryrlartndan bizzat Il. Mehmed'in de seyretti$i rivayet edilir. Bu bagarlstzltk sadece asker 0zerinde delil ulema ve kumandanlar arasrnda da huzursuzluqa yol aemrgtr. Nitekim Algemseddin, gonderdigi bir mektubunda padigaht aqtk bir gekilde "hukmirnu yurfitmekten 2ciz' olmakla suqlayarak derha[ gereken tedbirlerin alrnmastnr istemigti. ilk hucumun ve ardrndan denizdeki bagansrzltqintn verdi-!i hislerle Bizans'tn bartg teklifi yeniden m ijzakere edildi, kugatmantn kaldtrtlmasrna taraftar olanlann bagtnda yer alan Veziridzam Qandarh Halil Paqa teklifin kabul editmesini desteklerken Algemseddin, Zalanos fvlehmed Paqa, Molla GUra- Iti qlbi rtlrrle r;riolt ulcrrr;i,,'c.isk[rr',t r ()\)- na ;itlrletlt:'r.arst Cri,,ri ;ri< rilu ftcr:;;ti anln s u rc1 u r u i nr s 51 r.j c rjk t rit i rt r savu r i d u I a i. Akgemsr:dilirr'in rrrektuittrirun bu ir,rr.iictli tartt5rn:r la r sr rasr nc1 a y aulcjtqr k.r iru I ed i- iecek olirrsa bu dururnrla Il. Mehnrecl'in teredrliit icin.je bullrnduqu, ancak gerek Akpernseridin'in ikazlarr qcreksc l,akrnr oian pagalarrn rsrarlall sonucu kug.,rtmayr surd0i'me kararr aldrgr soyienebilir. Bu k.:rardan sonra bagarrsrzlrgrn iz.lerinr )lll'lun ^:r'-"-'r' "^ vu d>nht ^^r-^-'^ lll ntdnevivattnt rreniden fakvivp p,-lprr'k...',jyu Y II tpelhirlpr :lrnmzv: rrlrsrldr. Kara surlarrrrin uzun sirre dayanacagr hesaplirridrqrndarr daira zayrf olan Halig surlarrnr baskr altrna almak iein muhtemelen onceden duguntilmlig ve hafla hazrrlrklan da 6nemli olcude tamarnlamrg olart, donanmaya ajt bir ktsrm genrilerin karadan cekilerek Haiic'e indirilmcsi planrdevre're,.j oirdi. Cemileri karadan ceke- " :J" rek denize indirme iginin birden olmadrgr, bunun iein onceden uzun s0ren hazrr- Irklarrn yaprldr!r, hatta gerek insan gucu gerekse makineler (Tu rs u n Bey de "cerr' i eskal"l vasrtasryla krzaklar uzerinden gekilen gemilerin birkaq gun siiren bu iglemler sonrasrnda Kasrmpaga srrtlannda birbiri pegi srra dizildigi ve gece ansrzrn Eertrandon de la Broquiere'in sevahatnamesinde istanbul'un Turkler tarafrndan kusatrlmasrnr tasvir eden minvat0r (Le Vogage d'outremer, Bibliothdque Nationale, MS, nr. 9087) 2'15

12 l:; iai.lbul flaiiq'e inclirildiqi sanrlrnaktadr. 7-ira ge, milcrrrt bir gecccle [.ru kadaryolu katederek Eekilmesi r,'e flaliq'e indirrlrnesr pek mumk[ln gor[inrnemektedir. Bir bagka tartrgnia noktasr. sayrlarr allmrs yetmi; olarak verilen bu gernrlerrn hangi guz-ergahtan Eekildigi konusudur. Bazr aragtrrmacrlar, Tophane Ljmanr'ndan Humbaracrbagr Yokugu'nu takip ederek Asmalr Mescid'den Tepebagr yoluyla Kasrmpaga'ya indirildi$ini belirtirken bazrlarr, 2-3 kilometrelik bu arazinin inigliqrkglr oiugunu hesaba katarak o srralarda cienizrn iqerido!ru grrdigi bir koy durumunda bulunan DolmabahEe'den veya Begiktag'tan itibaren daha dirz, inigi ve yokugu az olan Harbiye yoluyla Kasrmpaga'ya veya daha geride Eyup tarafrnrn kargrsrna indirildigi uzerinde dururlar. Aynca bu sonuncu hat ZaQanos Mehmed Paga'nrn kuwetlerinin gerisinde kaldr!rndan yaprlan iglemlerden Galata Cenevizlileri'nin ve Bizans'rn haberiolmadr!r, ilk hat kullanrldrysa bundan Galata'daki koloninin haberdar olmamasrnrn drigunulemeyece!i de ifade edilmektedir. Muasrr ve muahhar 0smanh kaynaklannda ortak olan husus, gemilerin "Galata 0stunden, Calata ardrndan, Calata Kal'asr'nrn ust yanrndan, Galata ensesinden" Eekilerek Kasrmpaga'ya veya Eyup tarafrnrn kargrsrna indirilmig olmasrdrr. 21 Nisan'r 22 Nisan'a baf layan gece muhtemelen onceden gekilerek srra srra haarlanan gemiler birbiri pegisrra HaliE'e indirildi. irili ufakh altmrg yetmig kadar geminin Haliq'te ansrzln goriilmesi onceki bagarrsrzhklarr 6rEtii$u gibi askerin maneviyatr trzerinde de etkilioldu, buna kargrhk Bizans'ta btiyuk bir gagknhk ve hayal knkllrna yol aet. $ehrin m0dafaasrna katrlan tarihgiler bu hadiseden duyulan gaglcnhf r aerk bir dille belifcirler. Barbaro'ya gore gemiler HaliE'e inince 6zellikle burada bulunan italyan gemiciler buyul< bir korkuya kaprlmrglar, buradaki donanma ile Marmara'da Haliq alztndaki donanmanrn birlikte hareket ederek kendi gemilerini yakacaqrndan endige etmeye baglamrglardr. Bu sebeple HaliE'teki Osmanh donanmasrnr yakma tegebbtjsunde bulunulduysa da bundan bir sonue alrnamadr. Aynca TaQanos Mehmed Paga'nln Kasrmpaga ve Okrneydant slrtlartndak topqulart, Bizans ve italyan gemilerinin Osmanlt gemilerine saldtrtstnt onleyici atrglar yapryordu. Hatta Bizans fllosundan iki gemitop ategiyle battrtlmtgtt. HaliE'teki donanma kugatmantn gidiginde qok etkili bir rol oynayamadt: bununla beraber surlara yak,rn yerde kurulan ve kargiclan kargrya gegrsi temrn eden, dolayrsryla Haliq'in ku zey sr rtlarrndaki 0snranl r ordusuyla kara surlarrnr muhasara cden kuvvetier arasrndaki irtibatr saqlayan koprunun korunmasr igini ustlenrnrg, aynca kargr tarafa geqiglerde gemilerden Eok istifade edilmigti. Kara surlarr cephesinde ise Bayrarnpaga deresi uzerindeki surlara 6 Ma,vrs'ta yaprlan umumi h0cumla muhasara yeniden giddetlenmigti. 1Z Mayts'ta Tekfur Sarayr ile Edirnekapr arasrna hucum edil' di. Edirnekapr -EQrikapr surlarr yoqun top atrglarryla iyice Eokertildi, buraya yaptlan hucum pek giddetli olduysa da bir netice ahnamadr. 16 Mayrs'ta yer altrndan buyuk bir tunel kazrldr, surlarrn altrndan geqirilerek gehir ieine kadar uzatrldt: fakat Bizanshlar'ca kepfedilen bu tunel kargrtaraftan kazrlan bir bagka tunel vasrtasryla Eokertiidi. "tb Mayrs'ta ise buyuk ebatlarda inga edilen ytin-iyen kule ile surlara yaprlan h0cum da bagarrsrzltkla sonuelandr, kule yaklarak imha edildi. Ancak Barbaro'ya gore kuleyle ordugih arastnda iizeri derilerle kaplt bir yol yaptlmtg ve Osmanh askerleri hiebir kayp vermeksizin surlarrn on0ne kadar rahat bir gekilde ilerleyebilmiglerdi. iqeride bulunan askerler de sur onundeki hende{i doldurarak yr{drklart topraqt surlar boyunca yukseltmigler ve bu da gehrin dtigugunde rol oynamrgtt ( Kostantintg y e Muhasarast Ruznimesi, s.56-57j Ayrtca Halig'te dubalar 0zerindeki k6pru icap etligitakdirde ge' kilerek sur kaprlarrna do$ru bir yol olugturacak gekilde yaprlmrgtr. Daha sonraki gunlerde top atrgtart btitun giddetiyle surduruldu. Ozellikle gehir ieine dugen gulleler ve gtkan ses gehirdeki korku ve panik havasrnt artttrryordu. Birbiri ardrnca kazrlan tuneller ise m0dafiler tarafrndan bulunup Eokertiliyordu. Fakat gerek halk gerekse askerler dayanma slnrrlarrnrn sonuna gelmiglerdi, yedi haftadrr suren kugatma 0mitleriyok ediyor, yardrm beklentisini giderek zayflattyordu. 23 Mayrs'ta ll. Mehmed, isfendiyar oglu ismail Bey'i Bizans'a elgi olarak gonderip gehrin teslim edilmesini. halhn canrna ve mahna dokunulmayaca!tnt, imparatora da Mora despotlu{unun verilecegini. isteyenlerin arzu etlikleriyere gitmelerine musaade edilece!ini bildirmigse de tekiif kabul gormedi: yalnrz kugatma kaldrrrlrrsa eskisi gibitabiiyetin kabul edilebilecegi ve haraq verilebilecegi cevabr alrndr. Bunclan sonraki tki uq gitn boyunc;r sc-rn brr gencl hitcum iqin buyuk hazrrlrklar yaprldr. Son salrjrriyr gerceklegtirmek rjze re gerekli planlar tamamlancr. ZaQanos Mehmed Paga HaliE surlarrna yuklenecek, Karaca Pasa sa( yanrnda merkez cepheden Halig surlarrna kadar olan bolgeye. ishak ve Mahmud pagalar merkezden Marrnara sahillerine uzanan kesime. padigahrn bulundu$u merkez kuwetleri Bayrarnpa$a deresi uzerindekr surlara saldrracaktr ve bu son hucumun alrrlrk merkezi de Topkapr ile Edirnekapr arasr olacaktr. Bu hazrrlrklar Bizans'tan haber alrnrnca Guistrniani, Notaras emrindeki toplarrn Osmanlr merkez kuwetlerinin bu- Iundugu kesime kaydrrrimasrnr ustlendi. Fakat ljotaras saldrrryr Haliq surlarrna beklediqinden buna kargr Erktr; imparatorun emriyle toplar Guistiniani'nin istedi!lyere gonderildi. Bu arada gehir iqinde mineviyat bozukluqu had safhaya varmakla birlikte aradaki turl0 qekrgmelere son verilerek toplu bir savunma iein gahgmaya baglanmrgtr. Rum. italyan. Ortodoks ve Katolik ahali bir arada dini torenler icra ederek beraberliklerini gdsteriyor, Ayasofya'da toplananlar ve ozellikle din adamlarr Vatikan'la birleqme sallanmrg gibi bir gor0ntu igerisinde yanyana dini tdrenlere katrlryordu. imparator ise duzenledi!i toplantrlarla son hazrrhklarr ve m0dafaa planrnrbelirlemig. bunun ardrndan kumandanlara drg surlardaki yerlerini almalarrnr emretmig ve ie surlann kaprlannr bunlarrn arkasrndan kapattrrmrgtr. 28 Mayrs'r29 Mays'a baglayan gece genlikler yapan ve etrafr mum donanmaslyla aydrnlatan Osmanh ordusu, gece yansrna do{ru surlarrn etrafrnt g0ndiiz gibi aydrnlatan ve Bizans halkna dehget veren bu rgrklarr birden bire sdndurerek son hazrrhk.lannr tamamladr. Bizans'rn d0giigu ile neticelenen son saldrn 29 Mayrs Sah g0nu sabaha kar$l gereeklegti. Bu hucum bir yerden delil butun cephelerden birden baglattlmtgtt. Donanma Samatya'ya kadar olan Marmara surlannr abluka altna altp yer yer azeb askerlerini karaya Etkartarak h0cuma kaldrnrken Edirnekapr ile Topkapr arasrndaki kesimde Bayrampaga vadisi boyunca y- klmrg ve yer yer tamire qaltgtlmrg surlara buyuk bir kuwetle saldtrttdt. Birbiri ardrnca yaprlan 0E hucuma Barbaro'ya gore kalabahk birlikler kattlmts, top ategi ortah$r duman iqinde brrakarak mucadeleyi daha zor hale getirmigti. Gun do$madan bir saat ewel buyuk top harekete geqirilerek, tamir edilmeye qahgrlmrg olan yktk,/'1rr'

13 rstai isui betmigtir. Von Moltke'ye gore, 1tJ37 salglnlncla nufusun yrrmicle biri 125 ()()rj) kaybolmugtur. Karantina kararr 1 B3B'de alrnmrg, 1839'da Karantina Nazrrlr!r kurulmugtur. fakat bu pck etkrli olamamr?- trr. Muslirrnan halk karantinaya kargr qrkrnrgtrr. Veba salgrnlarr istanbul'da trcari hayatr olumsuz yonde etkilerdi. Veba dolayrsryla ingiliz tuccartnrn onemli bir ksmr i gleri ni italya'cla Livorn o'ya rra kletrn i gle r- dir. Farklr etnik-dini gruplann yagadt!r, hayli hareketli bir sosyat hayatr olan istanbul'un toplam nufusu hakkrnda gegitli donemlere ait en g0venilir kaynak tahrirlerdir. Fakat bunlar vergi amaglr sayrmlar oldu!undan nufusun tamamrnt yansttmaz. Kadrnlar, qocuklar, askeri srnrf. oqrenciler vergiden muaf bulunduklart igin tahrir kaytlannda goriilmezler. Tahrirlerdeki niifus birimigenellikle hinedir. Cizye tahrirleri yalnrz erkek nufusu kaydederken avdnz vergilerinde birkag hineden olugan fark bir hane anlayrgr geeerlidir. XIX. yuzyrl tahrir sonuglart, hinelerin nidiren ortalama 0E dort kigiden fazla oldu$unu gostermelctedir. Bu rakam herhalde onceki devirler iein de geqerlidir. Hane (aile) igin Omer Lutfi Barkan'tn kabul etti$i beg kat sayrsr fazla iyimser gorunmektedir. Zira istanbul nufusunun onemli bir bolirm0 zor ve saqhksrz kogullarda yagamaktaydr; ortalama hayat suresi sadece yirmi beg yl olarak hesaplanmaktadrr. Bunun yanl slra gehirde gok sayrda bekir bulunmakaydr ( 1856'da istanbul'da igqi ve mecirese o$rencisi vardr). Mevcut bilgid0zeyine gore agaqrda verilen rakamlar bir kyaslama igin esas kabul edilebilir. Buna gore 1477'de Galata dahii I hane olan nufus 1535'e qelindiginde yaklagrk olarak beg kat artnrrgtrr. 1550'de C. de Villalon, istanbul ve qevresi nufusunu hane civannda hesap etmigtir ki bu rakam on beg yrlda o/o 50 artrg gosterir. Barkan, XVI. yuzyrlda genel olarak 0smanlt gehirlerinde o,/o BO'in uzerinde bir artrgrn gergeklegtigirti tesbit etmektedir. Ferdinand Braudel XVl. yuzyrlda toplam nufusun civarrnda bulunduqunu. Robert Mantran ise XVll. yuzytl nufusunun veya banliyo nufusu ile oldugunu belirtmektedlr. C. Moro rakamrnr. Sanderson rakamrnr verir. Balyos Carzoni ise sadece 'den fazla der. Ancak surlar igi istanbul nufusu iein verilen rakamlarrn tamamr abarttll gorunmektedir. Bizans doneminde istanbul ve Calata'nrn toplam nufusu hiqbir zaman 'i agmamrgtr ytllart arasrnda modern nufus saylml sonuelart aga!rdadrr. Yrl NUf us XIX. yuzyrl oncesinde evlerin qoqu tek kath olduf u, bog alanlartn ve bahgelerin goklufu ve Eok kath binalartn ancak Krrtm savagrndan sonra yava$ yavag inga edilmeye baglandrgr dugtinulurse istanbul nufusu iqin verilen rakamlann abartlh oldulu anla$rhr rakamlan 17,2 kmz'- lik surlar iqi istanbul'uncja hcktar basrna 145 kigilik nufus yo!lrnlu(u gostermektedir lxtt y'iizi,ri orrcesi /,.vrupa slefrirlc:rrncie nirfus yofluniugu hcllr;rr ba;rn;l 20t]'un altrncjaydr). Garzoni'nin 1573 ytlt iqin yaptrgr tahmini ve 1829'daki rakamr gerqege yakrn gorunmektedir listanbui iqin obur tahmrnler: l. E Dekay I 1833i Hoffrnan , Vrsquenel I l84bl , Verroiot I lb48l j istanbul ve banliyoleri n0fusunun oranlamasr agaqrdakr ekmekqt/ frrtn ve mumcu dukkin sayrsrndan da tahmin edilebilir : FIRIN / EKMEKCI DUKKANLARI 1085 (i672) 1169 (75>J i182 (7681 istanbul calata Uskudar Eyuo MUMCU DUKKANLARI NOB3/ 1672) istanbul 24 Calata 5 Uskudar 4 EVIL p 9- -Yedikule'dekl mezbahalar dolavlslyla yuksek 1018'de (1609) ithal meyve ve sebzelerin begte ueu istanbul'a ve sadece begte ikisi tie kasabaya gitmigti ki bunlar bu durumdan gikayetei oldular. XV. yuzyltn sonunda ithal meyve ve sebzenin sekizde biri Galata'ya gitmigtir. XVII ve )C/lll. yuzyrllarda ntrfus arttgt Calata'da daha fazla olmasrna ra$men Tophane, Beyo!- lu ve Kasrmpaga onemli olgude geligmigtir. Yrl Birim Musluman Hrristivan Yahudi Toplam 882 (477\n1 hane (1489) '2) hane (1535)(5) hane ,1634) avanz hanesi (1690)'o) hdne (1690)'s) crzye odeyenler '5) erkek nufus '7) (& feftler erkek n 0f us h2ne C15 fertler (e fertler 7C '10t fertler t(1)e/2 ling.l. lv,238; ltttkbelgeler\/ ,s Vahudi vehrrrstiyanhanetoplam hrristiyan nufus icerislnde Ecsterilrnistir; {3) Earkan rn JESHO,l/1, s. 20'deki tahmini; 14) TSMA. tr.4.jc_7 (banlyoler dahrl): i5) Mantran, istanbul.s 46-47: kisi daha muaftrr; Mantran'rn tahmini toplam nane; (6) r-utfi, 1.279,17't a.e., (8) TSMA, nr. D.750; (9) lsranbul Rehberi, 1934, s. i53 (Vabancrlar haric); (1C) ilk nufus saylmtl. Eeyoqlu. BeSilftas. Slsll, Kadtkoy ve Eyup'te beraber TUrklVe Sur iqi Sene nofusu istanbul -Briyuk- lstanbul 'Buyuk' isunbul'da nufus artrsr Turkiye genel n0fus artrsrvla az Cok a'/nr orantrdadrr. eielivocrafy.q, BA. ID, nr. 2 i 0 (945i nr. 240 (952/lja5)t nr. 670 ( / ); 8A. MAD, nr. 19, 3 12, 918, 2775, 2996, 3129, 5227, 61 64, 9824; nr. E 1B5B; BA, KK, nr , 5207'5266;TK, fd, nr. 542, 543 ( 1005/i 595); TSMA, nr. D. 750; D.9524; nr. E I E5B; lstanbul Belediyesi Atat0rk Ktp., Muallim Cevdet, nr. O 9 i; Mes'0cii. et'tenbih, s. 136; Aksariyi, MOsameretA'!'afba6 s. 344 Fatih Mehmed ll Vakfigeleri 1ngr. '/akrflar

14 lsthitblil I I ;rr it r;i i,1 rl rj ii I l'.r11 Lr t, r\ ir k.r r,r 1 9.1,f), f :ir i i I r i nt, t, r' ti \,/,.rkfigt:;i (n1;r,.).r, r' I,,r, I ri,,' i, r, lstalrr,.rl 1 j.'i 5, 7, ut r: i.sl r fl i r i r -ts i,, i,,' u r t rl, : r t c,,,;.s t r 1/., r r r.., t\l,'ltintl ll Faliltfi,,1 'l r^ r,r,/) Jsf,tr)l-,Lrl I9l5: l(rif ovulos. Ttirilt,iSrr/i,'ll i\1cirrrttc! /i,'irr r.5,rrii (trc fiarolirlrl, istanbul li2b. s ,Dui.,as. Brzans farllti (trc Il 1"1:rri rr' 'rilrrl, lstantrrrl 1956, s. I 85; Agrkpagaz-ide. T;ir rlt, s. l4'2 143: "E94 ( 148,8-1.18(r) \'rlr Crz--r r.sirrllt'tzth:liliitln:l.\it \lulr.tscltc llilartg.rl.tn lr\r' r l.utlt lt.rrl,;rql, T'l-K Ilelgcler.lll tl '.)(r.1) s 17, 39; ^',\-r.'asot-r':r C.rrnii vc F.yLib -l'tirbr'sinin Ytlirnn.r.\it l,llrhascbc L\ilar,!..larL" (n.ir (-) L-urii tiarf an) a.c., s. 344; "Fl..l-r5-..1c4 liu lt2 /- {t13l Nlali Yrlrna Air tlir Biitgc Orncii" in5r O L.utf I Barl.ran), if.'i, Xvl,-o s ; "e)srn a n I I i inp.rratorlrriu Btitr, 'lr')';i). c lerinc Dair Notlar" (ir5r O f.uilr [-l.rrkarr], a.c.x\/ll/'i-4 tit)11.1(:1.s ; " r,r.B0 i l(,{)!- lo70),\lali Yrlrrra Ait Bir Osnranlr iliitgcsi r c Ilklcri" {n5r O L,ui, fr Sarkanl, a.e., s.227:'f.ililr C.rlrri ve irrrar,'ti Tesislerinin i Yrl[arrna Air r\{uhascbe Bilangolan" (ngr O Lutii Flarkan). a.e., XXill/ I ), s ; "Sr-ile)'rnani1,c Cirnrii v e inrareti Tesi-slerine Air Yrllrk Bir r\1r-rha-scbe BilAngosu 993/994" ingi' O Lurf i ts;rrkan ) VD,IX ( 197 I ) s. i ; Tursun Beg. f;irih- i EbA'l- Feth: Ttte Historg of Nle-hmed tlte Conquerar lngr H. inalcrk- R N,lurphey'), Minneapolis -Chrcago 1978; Negri, Cihann0ma{Unar), r1, ; istanbul VakLflarr Tahrir Defterl 953 ( l5a6); Tagk6prizade. MeuzttAfi' I-uDm.ll, 654; SIlegmanige Vakftgesi (ngr K Edrb Kurkguo lu) Ankara 1962: Latifi. Eusaf-t istanbut{haz Nerm in Suner {Pekinl), istanbul 1977; Ayn Ali, Risale i VazifehorAn, s. B2 9B; Evliya Qelebi. SegahatnAmo I.,._..J tiir 'ror. Sill[6131, Tarih, ll, 349; Bandtrmalrzide. MecmAa-i. TekAgA, istanbul 1307; Lutfi, Iarih,l, 279; ll, 62; Ayvansardyi. HadikatA'l-ceuami' ; Heg'et-i Sabika-i Kostantinigge, iu Ktp., Yrldrz, nr. 612; Jorg von N0rnberg, Agn Tractat uon den Tlrck, Memmigen 1482; P. Gyllius (Cilles), De Topographia Constantinopoiis et de illius antiquitatibus, Lyon I 56 I ; N. de Nicolay. Les nauigations, p regrinations et Dogages fatcts en laturquie, Anvers 1576; W. Dillich, Eigentliche kurze beschreibung und Abriss der u.teitberuhmien Kaiserl. Stadt Constantinopel, Cassel 1616; M. Almosino, Extremos g Crandezas de Constan tinopla, Madrid 1638; P. della Valte, Viaggi, Rome 1650, l-lll; Du Loir. Les uogages, Paris 1654; J. de Thevenot. Relation d'un uogage fait en Leuant, Paris 1664; S. Gerlach, Tage-Buch, Frankfurt am Main 1671: M. Fabvre, Etat pr sent de Ia Turquie, Paris 1675; N. Mussi, Relatione della citta di Constantinopoli, Bologna -Bassano 1675; J. B. Tavernier. Nouue\e relation de I'interieur du s rail du G. Seigneure. Cologne i675; a.mlf.. Les six uogages de..j.-8. Tauernier en Turquie en Perse et aux 1ndes, Paris 1677;T. Smith, Remarks upon the Manners, Religion and Qouernrnent of the Turks. London 1678; C. J. Crelot. Relation nouuelle d.'un uogage d Constantincple. Paris 1680; Fr. de la Crorx. Memoires, Paris I6E4; Le Hay, Recueil de c e n t es tam p es r e D r es e n'ta n t d i f f d r e ntes na tio ns du Leuant. Paris 1714-i5,I-ll;J. P. Tournefort, Relation d'un uogage,i.u Leuant, Paris ; Cornelius Le Bruyn (8r.ln), Vogage au Leuant. Rouen - Paris I728; tngil. The Anttquities,tf Ccnstantinoplertrc l. Bai,l, London i729; L. L d Arvrtux. i'.1(rnoircs {.r( j I ij I ;1i,,i) i)aris l'lji. I Vi; 'l h. Roe. /hc I'ir iy;ci;ti,i'trt:; ol.slr fltcrrrr.l.s lirrrr tri lrii f-rrrlr,r..;,;r i I't lltc:()il'trn,trt l)rtrlr, fr,.;ri1!ltr: )'aar 162I lo I f,.)tj. L r:r,,clr:n l'/ 1,0: Il. Po cock{,'. A Dcsr-ri1tiIorr oi tltt, L,t:;t artc].sorrrc ol hcr (nurrtrics, Lonrion I743, l-ll;d. Sestini. Vi,t<1eLct rj.t Corrsl.rn l.irropo!i A 8es.si-rr.'r, lb;r,;i:i ',.'ri vlkl {t\,,arl'jinicl) [:-i i'rt:.t,',) D'Ohsson. Tabtcau g(n(-ral, l-vll; C. Conridas de Carbognano, Dcscriziolle toportr,i/1c,r cle.!lit statrt ytrcst:rtte cli Cortstantinopct!1. Bassano 1794: J. Dallaway, Corrsf,rn tinople.,\ncient and Nloclern, London 1197; C. A. 0livier. Votlarqe d.arts I'errryt[re athontan, Par rs I 798, I-Vl; [Ch. Saiacerry). Vogagc i Con.slan tinople. Paris 1199; J - B. Lechevalier, Vqglqs, clc la Propontide et c L Pont-Eu.rin. Paris lb0o, I ll; Fr. Sevin. [.ct(res strrcorrsiantinople, Paris lb02; E C. H. L. Pouquevrlie. Vogage en Nlortt..i Consl.rrrll nople..., Paris 1805, l-lll; Fr. lvlurhard, Gemiiltle con li tt. rr s ta rr t i rto p c l,? e nig I 805. I - il ; T. Thornton. Th.e Present State of Turkell, London 1809, l-li; C. Hobhouse. A Journeq through Albania... to Constartltnople, Londc:n 1B l2; P. C. lngigian. Description <1u Bosphore ttrc i' Mart jn). Paris 1813; a.e.: XVIll. Asrrcl.: l-stanblrl{trc l-l An' cireasyanl, istanbul i955; Ch. Pertusier, Prornenades pittoresques dans Constarrtin ople et sur les riues clu Bosphore, Paris 1B 15; L. Von StOrmer. Skizzen einer Reise nach Konstantinopel in den Letzten i,lonathen cles Jahres /816, Pest 1821; Mme. de la Ferte-Meun, Lettres sur le Bosphore, Paris 1821; M. C. F. A. Comte de Choiseul - Couffier, Vogage pittoresque de la Grece, Paris 1822,l-ll; A. F. Andreossy, Constantin ople et Ie Bosphore de Thrace pendant les ann es 1812, 1813, et l814 et pendant l'annee l826,paris 1828; C. MacFarlane. Constantlnople in /828, London 1829; C. C. Frankland. Traueb to and from Constantinople in the Years l827-8, London 1829; J. Brewer, A Residence at Constantinople in the Year 1827, New Haven 1830; J. F. Michaud - J. J. Poujoulat. Correspondance d'orient, l83l,paris 1833, l-vii; A. Slade, Records of Trauel in Turkeg and Qreece, I ,London 1833; J. E. de Kay, Sketches ofturkeg in 183I and lb32,newyork 1833;D. Porter, Constantinople and its Enuirons, New York 1835, l-ll;k. M. Bazrfi. Oeerki Konstanttnoplia, St. Petersburg 1835; W. Colton. Visit to Constantinople and Athens, New York 1836;A. Brayer. lyeuf annees a Constantinople, Paris 1836; R. Walsh. A Residence at Constantinople, London.l 836, l-ll; a.mlf. - Th. Allom. Constantinople and the Scenerg of the Seuen Churches of Asia Minor, London 1838, l-ll; Th. Allom. Constantinople ancienne et moderne, Paris 1840, I-lll; J. Pardoe, The Citg of the Sultan and the Domestic Manners of the Turks i.n 1836, London I 837; a.mlf.. The Beauties of the Bosphorus. London 1839; AIb. Circourt. Constanf inople en 1829, Paris 1837; H. von Moltke. Brtefe Ober ZustAnde und Begebenheiten in der TOrkei aus den Jahren , Berlin 1841 ; C. White, Three Years in Constantin op[e, or Domestic Manners of the Turks, London 1845, I-lll;J. Murray. A flandbook for Trat'ellers in Turkeg in Asia includ;ng Constanfinople, London I845 { ), P. Constantios, Ccnstan tiniade ou description Ce Coirstan tinople ancienne el moderne, Constantinople i846; J. H. A. Ubicini. Lettere sulia '['t,rc:!ti.:i, Milan ] 853; a.e.: l.clter:; ori'furk,:rj {trc [.;:'],' l.r:,tholrr:). Lonrlon 1B5o; \/ Vratrslav.,\tlt't rtlttrr:s,;l llar orr il?;rrec:, 1,r5 ',f'r, tl.islatt <ti Irlilrt,rt,tlz irt lltr: )'r:ar of O'tr I r:rcl l5lt't,1,n1qlr_rn ]862; C T. Ncwton. Titrr,,:is artd Disr:ot.;eriu ln thc I-e ttarr, London 1865, I Il; EChem Pacha. L',t r c I r i I t' r: t tt r c o I lo n'ta n e, C<,r n s ta n t i n o p1 e: ; C. Hantlin. Antong tlte'fltrks, New York l8'/8; E. de Arnrcis, Corrst;inlirrctpoli,llilan I878; Ed. Hornby, lrr anc ar ottncl Slaniboul, Philadelphia, ts.; F. W. Unger, Qrrr:1/r:rr cler bgzantinischcn Kun-slr7c,^schici rte, Vienna 1B7B; A. 0alland. Jourrrirl cl'antoi nr: Cal!ancl pendantson sclour d Crns{.rriIrrioplc, l072 ] 673 icd.ci Sch,:ferr, Paris l8b I, l-ll; Life ancl Letters of Ogrer Chiselin de Su.sbecq (eds C T Forster- F f'l B Daniel), Lonclon 188i, I Il; J. Chesneau, Le uogage de i,l. ci.',\raml)n...ll),17-49) {c.cj Ch Schefer), Parls 1887; A, D. Mordtrnann. Esquisse lopograp h i.q ue de Corrstantinople, Lille I 892; a. mlf., Eine cleutsche Botschaft in Konstantinopel, Berne 1895; a.mlf.. Hislorlsche Bilder uom Rncnn.nc cancr:nrinsple 1907; F. Elliot. Diarg of an ldle W'ontan rn Conslantinople, Leipzig I893; J. Covel, Ertracts from the Diaries of Dr. Johrt CoueL ted I T Bent), London 1893; E. A. Crosvenor, Constantinople, London 1895, l-ll; Mehmed RAif. Mir'at-t istanbul, istanbul 1314; Ph. Canaye, Le uogage du Leoant, l55l-1610 (ed. H []auser), Paris 1897;A. van lvlillingen, Bgzantine Constantinople, the WaLls of the Citg and Adjoining HistoricalSites, London 1899; Itin raire de Jerome Maurand d'antibes a Constantlnople (ed L. Dorez), Paris l90l ; Konsfantinopel unter Sultan Suleiman dem Crossen, afgenommen im Jahre 1559 durch Melchior I orir-hs ted Oherhrmmerl Mrrnich lqot' The Trauels of Peter Mundg, /667 (ed R. C Tomnlar.1-H.;,{^- 1907, l_lll; C. Gurlitt, Die Baukunst Konstantinopels, Berlin , l- Il; Mehmed Ziy\. Karige Cami-i Serifl, istanbul i 1326; a.mlf., Istanbul ue Bojaziqi, Istanbul i 336, l-ll; Fr. Arnaud. Vogages a Athenes, Constantinople et Jerusalem 1ed M.H. Omont). Paris 1909; Djelal Essad, Constantinople. de Bgzance a Stamboul, Paris 1909; L. C6doyn. Journal et correspondance(ed A Poppe), Paris 1909; A. Poppe, Les peintres du Bosphore au dlr- huitieme sidcle, Paris : R. Lubenau. Beschreibung der Reisen (ed w Sahm) Kdnigsberg , I-ll; Osman Nuri E rg in, i stanb ul Mr.iessesat-i H ag rig g e- i Srh h ig - ;, gesi, istanbul 19 l2; a.mlf.. Mecelle-i Umlrt Beteargge. rstandur t9zz, t', a.mrr.. turktge ae QehircitiQin Tarihi inkilafi. istanbul 1936; a.mlf.. istanbut'da imar ue iskan Hareketleri, istanbul 1938; a.mlf.. Cumhuriget ue istanbul Mahalll i ldaresi,lstanbul 1938; a.mlf., TArk $ehlrlerinde lmaret Sistemi, lstanbul 1939; E. Pears. Fortg Years in Constantinople: Recollections , New York 1916; A. H. Lybyer. "Constantinople as Capital of the Ottoman Empire", Annual Report of the American Historical Association ( i9 I 6); J. Ebersolt, ConstantinopLe httzanlinc et lp< rottancttr< dtr Iettanl Paris 19iB; H. Gliick. Die Baeder Konstantinopels, Vienna 1921; a.mlf., Die Kunst der osmanen, I eipzig 1922 PIan qeneral de Constantinople. Istanbul 1922:H. Dernschwam, Tagebuch einer Reise nach Konstantinopel und Kleinasien red Fr tsabrnger), Munich - Leipzig 1923; E. Mamboury, Conslarrtin opie, guide tourlstique, ls-

15 ISTAi\JBIJL tarrlrirl I 92:j; Retlk Ahrrtecl il,r:',r,:rrrlril i-'t,lrrrlrrr1 lyrr.sil Egllt:rr itlortltt?,lstanoul I 927; Ahmecl Reiik Iirlirrr.ly']. i lt< r () ti[,rrr, i t,.tr.i,t /.'',irrl,rri llttrj,ttt, tl , istarrbirl l93o;a rnli.,llir ii OrtbirirrciA,srrclii /.st,,rrrirtrl I la r1att. 1 A , istanbul 193 I ; a.rnlf.. llicri C)rriigrirrlri rl,sirc/,r istttnbul llit.latr. t 2-(i() 1./!>5, is:,:nbul 1 932; a.mli., OrrurtcLr r\sr'-r llte rttlc lsl,rrrl,,ul l/:g.rii. 9(j 1 t 000, istanblrl 1 933; a.mlf., Orr.illirrcr,{srrcla istanbtr! l!.tg,ttr, l, ist,rnbul 1915, s. 46, 48, 50, 52, 145; isl,inblrl,sf i,.l1st.rtl.stra YtlltQt : I 931; l-stanbul Belecllge Hucludtt, istanbul I 93 I ; lst.lnblrl yq('hir Rchbe,ri, lstanbul 193 1: J. Sanderson. Tlte Trauels cf Jr:hn Sanclcr-son /n thc Leurnl, 15&1'1602, London 1931; S. Nuzhet Ergun. istanbul Mestittirine, Ait l\lt:- zar Kital>eltrr, Istanbul 1932; H. Hogg, fr?rkcnburgen arn 3osptoru-s uncl HeLlespon;, Dresden 1932:H. Edhem IEldem], Yedi-kule HIsarr, Istanbul 1932; a.mlf., Nos mosquees de Slanrboulltrc E. ivlarnbouryl, lstanbul 193.1;A,li Sairn ; Ulgen, lstanbtll L'e Eskr Eserleri,lstanbul 1933; a.mlf., Fati.l'r Deurincle istanl:ul, Ankara 1939, s. 45; Sadi Abaq, Kasrm pa$anrn Iarrhqesi. Istanbul 1935; Besirn Darkot, istanbul CoQrafgasr, istanbul 1938; izzet Kumbaracrlar, 1sl.:nbu1 Scbi/lcri. istanbul I938; Konyalr, /slanbul A,tideleri; a.mlf.. istanbtll Saraglart: ibrahim Hllmi Tanrgrk, istanbul QeSmelerf, istanbul i943-45, l-ll; R. Mayer, Bgzantion, Konstantinopols- I stanb ul, eine g eneti sche Stadtg eog ra p h ie, Wien 1943; A. Cabriel, Cftateau-< lurcs du Bosphore, Paris 1943; Suheyl Unver. Fatih'in OQlu Bagezid'in Su -go/u Haritast DolagsiLe 110 Sene Once istanbul, istanbul 1945; a.mlf.. Failh Killigesi ue Zamaru ilim Hagatt. istanbul 1946; a.mlf.. "Tiirkiye'de Kahve ve KahvehAneler", TED,V (1962), s ; Musihibzade CelAl, Eski istanbul Ya1agL5L, istanbul 1946; Saadi Nazrm Nirven. lstanbulsularr, istanbul 1946;A. von Harff, The pilgrimage of Arnold uon Harff..., London 1946; BeledlgeVlltQt,Ankara i949, s ; Zihni Bilge, istanbul Rthttmlanrun Tarihgesi, istanbul 1949;A. M. Schneider. Mauern und Tare am Qoldenen Hor n,cottingen ; a.mlf., Konstantinopel, Mainz 1956; a.mlf., "XV. Yiizyrlda isanbul'un Ntifusu", TTK Belleten,XYll6l (1952), s ; R. Janin, Constantinople bgzant[ne, d ueloppement urbain et repertoire topographique, Paris 1950; Eremya Qelebi Komrlrciyan. istanbul Tarihi: XVII. Astrda istanbul{trc H. D Andreasyan). istanbul 1952; Asaf HAlet Qelebi. Diuan $iirinde istanbul istanbul 1953; Ekrem Hakk Ayverdi. Fatih Deuri Mt'mArisi, istanbul 1953; a.mlf.. istanbul Mahalleleri: $ehrin iskant oe Nifusu, Ankara 1958; a.mlf., t.9. Astrda islanbul HaritasL istanbul 1958; Semavi Eyice, Istanbul, petit guide a trauers les monuments bgzantius et turcs, istanbul 1955; a.mlf.. Son Deoir Bbans Mimarisi, istanbul 1963; Fr. Babinger, "Ludwig von Rauter und sein verschollenes Reisebuch ll167-7 ll", VorderasiatischeStudien, Festschrift for V. Christian, Vienna 1956, s.4-11;a.mlf.. Die Aufzeichnungen des Cenuesen lacopo de Promontorio-de Campis Aber den Osmanenstaat um 1475, M0nchen s. 48: Feridun Dirimtekrn, Fetihten Once Halic Surlart, istanbul 1956; Agah Srrn Levend. Turk EdebigaLtnda $eh r - e ng iz le r u e $e h r - e n g izlerde! s tan b u l, is - tanbul i958; lstanb ul Manzaralarr Sergisi, istanbut 1959; lstanbu! Harita ue Planlar Seroi- :,r. l'jl.arrbul l95l; C. Collner, '['trrcrca, Dia I'{i:i.:, t:rtrlrrtr:k( t! t:s,x'y'1. J l, Bur:harest 1 96 I 68. I ll, 'faf rsrn Oz. lsl,rrrl-,r-r! (antiltri, Alk;rr.r 196-l 65, I ll: R. fulantrarr, l:;t,trtbtt I d;trts l;t sd{--on(t nt()itti': ritr.y,vll-siiic1c, P,rris 1962: a.r'nli.. La t'i,' rlttoli<licnrtt' ;j Corr-slarr tirrctplt:, Paris I965; 3 Le'ari.s, /sl;rrtbul uncl tl,-t: cil:ili.zation oi the Oit<tnt;rrt Errtpir.:, Oklrhorra 1963;J. Wrld, Reg-sbc :;clr r r: i l> u r rq c i. n e s g c fa n g c r t c 11 C/r ris ten a rr rr o I60-1 lr:,i C, A f.lar,-i:;:;1, Stuigari, 1964: S. Sch wei gger. Corrsl.r n ir n o p el u n<1 Jcrusalcrn I rd Fl fl eck). Craz 1964: K. Tuchelt, furkrsche G e tu a nde r und o.sr nan r-sch e Ccscllschalt, C raz I 966; A. Underwood, '[he l(ariqe Djarni, New York 1966, llll; l. M. Lapidus. P/usli,ri Citic:. Canrbriclge 1967 s.59 60; H. Wurm, Derosnt.inlschc f'listoriker l/trscq,n b. Ga'fer, Freiburg l97l; N lorga, BgzanCc';pres Bgzatrce, Bucharest l97l; a.mlf.. lyotes et e.rtraits pour sert'ir a Ihistoire cles croisades, Bukres , lv, 67; Cahid Balta u, XV-XVl AsrrLarcla /stan, bul Medreseleri, lstanbtrl 191 6: Tarih Bogunca istartbul Sernineri, istanbul 1989; W. Haslucx. "Notes on i\lss. in the British Mrrseum Relating to Lcvantin3 g'1-'-.glaprtty and Travel", British.School of Athens, Xll, , s. 196 vd., XIll, 1aOr)- l907t, s. 319 vd.; istanbul Bele<ligesl ihsatggatplecmuasr: I I 335; istanbul. Beledi.gesi i"lecmuast : I ; Ed. Thouvenel, "Constantirrople sous Abdul-Medjid", RDlv/. -1. seri, sy. 2l ( 1840t. s ; D. J. Ceorgacas. "The Name of Constantinople", American Philoloqical Assocration : TransacL on, XXVIll ( l94t) s ; Cengiz Orhonlu, "Frndrklr Semtinin TErihi Hakkrnda Bir Aragtrrma", ID, Vlll/ ( l95t), s. 5l -70; Muzaffer Erdogan. "Argiv!'esikalanna Gore istanbut BaruthAneleri", /stanbul Enstitusri Dergisi, sy. 2, istanbul 1956, s ;a.mlf.. "Osmanh Devrinde Istanbul Bahqeleri", VD,IV (1958), s ; Mustafa Cezar. "Osmanir Devrinde istanbul Yaprlannda Tahribat Yapan Yangrnlar ve Tabii Afetler", fnrk SanatL Tarihi Ara5ttrma ue incelemeleri, l, istanbul 1963, s ; Dogan Kuban, "Anadolu Turk $ehri", yd, Vll (1968), s.53-57; a.mlf.. "lstanbul'un Thrihi Yaprsr", Mimarlk, Vlll/79. istanbul 1970, s. 26vd.; Halilinalcrk. "The Policy oi Mehmed II towards the Greek population of Istanbui and the Byzantine Buildings of the City", Dum barton Oaks Papers, sy , Washington 1970, s ; a.mlf.. "lstanbui", E/2 (ing.). ly, ; W. Kubitschek. "Byzantion", RE, V, i ; E. Oberhummer, "Constantinopolis", a-e., VII, 963- I 0 13; " isranbul", ia, v p, s. I ( l - 168) ri lrldj Helil lnnlctx Bugiinkii istanbul. $ehrin kuruldu{u yerdeki topografyanrn gozden geqirilmesi. istanbul'un grinumuzde nasrl ya$adlgl sorusuna da cevap verir ve lglk tutar. Zira bu topografya gekli, gehrin simgesi durumuna getmig tarihi ve mimari eserlerin yer seqiminde etken oldu$u gibi gehrin 6nemli ulaglm eksenlerinin giizergih- Iannr da belirlemigtir. Giinum0zde bazt kesimlerde b0yuk problem haline gelen trafik onemli Olqrjde istanbul'un topografya gartlanyla yaklndan ilgiiidir. $ehrin erski kesirninrn topografyasrnda gu neybatr - kuzeydoq u dogru I tusunda az_ qok birbirine paralei oiarak uzanan iki srrt dikkati qeker. Bunlardan kuzey srrtl Haliq'in guney kryrlarrnr yaklndan izler. YiLksel tisi genellikle glrneydogudan kuzeybatrya do$ru artan bu srrt, Sarayburnu ile Ahrrkapr arasrnda BoQaz girigine hikirn bir yamaqla baglar ve Sultanahmet - Ayasofya d0zl0gunden itibaren Sarayburn u'- na dolru uzanarak Topkapr Sarayr zemininde 45 metreye ulatlr. istanbul'un bu ilk tepesi, zemini33 metreye inen bir belle lboyun noktasr; kuzeybatrya do!ru devam eden slrttan ayrilrr. Sehrin limanrna ve Galata Koprusu'ne komgu olan yoqun ig semtlerini ( Em r nrjnu' tlahgekapr -Sirkeci) kllzey srrtrnrn eksenini olugturan buytik caddeye ballayan ana yollardan biri (Aiemdar caddesi) bu 33 metrelik alqalma noktasrnr takip eder. Kuzey slrtl bundan sonra Beyant Meydanr'na doqru uzanrr ve uzeri 60 m. y0kseltiye erigen d[izluk bieiminde bir tepe meydana getirir. Bu iki tepe arasrnda ikitepeye g6re daha az belirgin bir tepe yer altr. bunun da ilzerine Nuruosmaniye Camii inga edilmigtir. Beyazrt tepesinin irstunde ise Beyazrt Camii, Beyazrt Kulesi ite beraber istanbut Universitesi'nin merkez binasr (Osmanlr Devleti d6neminde Harbiye Nez6reti binasr) ve bu tepenin HaliE'e dolru ilerleyen ucunda Suleymaniye Camii yukselir. Bundan sonra kuzey srrtr kuzeybatlya do$ru izlenirse dolu ucunda Fatih Camii'nin kurulmug oldugu diler 60 m. yukseklilindeki bir tepeye ulagrlrr. Suleymaniye tepesiyle aynr yukseltide olan bu tepe ile Beyazrt-S0leymaniye tepesi arasrnda zemin tekrar alealrr ve 42 metreye iner. Bu onemli boyun nokasr irzerinden Marmara kylannr HaliE kryrlanna baflayan Ataturk Bulvan geqtigi gibi eski doneme ait Valens su kemerleri de bu bel trzerinde yer alrr. Fatih tepesi. Qargamba semtine dogru yavag yava; 72 metreyi a;an bir y0kselti kazanrr, bu tepenin HaliE'e doqru uzanan yan slrtlnda Sultan Selim Camii vardtr. Ana srrt, kuzeybatrya do$ru hafif bir alqalmadan sonra Edirnekapr civarrndaki surlann zemininde 74 metreye ulagrr. Bu tepede Edirnekapr Mihrimah Suitan Camii yukselir. Kuzey slrtlnln ekseni boyunca istanbul'un en onemli boyuna caddelerinden biri uzanrr ifarklr kesimlerinde farklr adlarla an rian br,r cadce Ayasofya - Beyazlt ara- ^,^.r- n;.,-^,,^1,,..? da yenicerilercadde_ >lllud Urvi!ll/\JlU )u uq r L',r\v si, Be-vazrt ile Fatrh arastnda Veznectler, Sehzac{el-,asr Fati'n'ie ECirneka'Jl araslnda 239

16 yr I I t k a ligr: { r', r I l. r'.t'r.'l',t rr,, I i r k;,r ) qelir qetirryordrr. []rrrarj;.r cl;rh;r ctrrce bazr rltaitailelsrirt rttcvcu t 0l rn.t:;r na r.rg merr asllnda Di'tud F'aga'rtrrr vakfr trolr-;cnin genel geii5mesini saril;trrrrg, Il. Rayczid devrinde buracla sekiz Veni rnahaile daha kurulmugtur. l(<t<;ir lltrstafa I)ir5;r N.rlriu<:si. ll. Bayezicj'in hukumdarltsrnrn sonuna do0ru mnsl0man nttfusunun Silivrikapr yonunde genigledigi aqtktrr. Nitekim VeziriAzam Mustafa Paga, Saint Andrew Kilisesi'ni camiye Eevirtmis 1s9,1/14,'?,9 tarihli kitdbe) ve boylece Koca Mustafa Paga nahiyesi ortaya clkmtgttr. Vakfiyeye gore kulliye bir imaret, bir medrese, bir hankah, bir okul. imam ve baqka gorevliier icin yaptlmrg evlerden olugrnaktaydr. Bu kulliye. bir b0y0k hamam lyrllrk geliri akqe) ve civardaki seksen bir dukkanla lstanbul'un qegitli yerlerindei<i dukk6nlar, iki han ve Rumeli'Ce yirmiyedi koyun gelirleriyle destekleniyordu. Yrlhk geliri yanm milyon akqeyi gegiyordu. IL Bayezid devrinde on yediden faz-la mahalle bu civarda kurulmugtu. Surlann iginde kalan dort nahiye (Koca Mustafa Paga, DAvud Paga, AtikAli Paga ve Topkapr) genig olmalanna ra!men seyrek n0fusluydu: vaiqflan nisbeten azdr ve birgok mescid padigahrn hazinesinden destel<leniyordu. Kan0ni Sultan Siileyman zamanrnda kurulan mahallelerin Eolu (ddrdri Topkapr ve uqu Ali Paga'da olmak 0zere) bu bolgede yer almrgtlr. 973 (1565) tarihli Mihrimah Sultan K0lliyesi(bir han ve Cargrnln desteginde cami, medrese, okul ve qegmel Edirnekapr ve civarrnda prlegimi tegvik etmigti. Kara Ahmed Pala'nf n Topkapr'da (yaklagrk 961/1554\ ve Hadrm ibrahim paga'nrn Silivrikapr'da tgt8/l55l ) birer cami yaptrrmalan gehir gtrt$erinde yerlegimin arttr{lna igaret Gnektedir. llaha$derin yaklagrk % 90'r. o mahall tllts *-. aru sr{ \ ya veyd mescidiniyaptrran irresclqlnl yaptlran kigini Kl$lnln..} t0rnr t^fr. Mahalle halknrn zaman za- tamiri ve qorevlilerin ma_ qem ign lrarcrmda butlrnmasr bir vana S a dtrurnda mahallede oturaiann *:!} )Bpumak igin dernek kurduk- *!lr*rufn,ff*.. Fetihten sonra bazr gaffitsu\r5r i.rkrr Aga, Kazasker Molla ;Fcrt E bax trjccarlar (Elvanzade Ho- B.F". 0si,r:irl u t.{acr ibrdhim, Hoca l*oca Halil)birden fazla mescid l$gr. SS3 (1546) tarihli bir vakrf f{ne ;opnl yaptiranlann o/o 65'i Er+ trknsrrp kiqilerdi {saray meru\tr :.rr irit.lld ve btlrokratlar). CAlvll KOfIPLEKSI YAPTIRANLAR t;it jj.t:i 1a 1.1 1'2 E Askeri stnrfrn ust duzeyindeki ki;iler aslrnda tuccar ve zanaatkdrlardan Eok daha zengindilcr; sosyal ve siyasi presty ve daha da onemlisi hazineden elde ettikleri geliri aileden muteveililerin kontrolu altrnda tutabilmek iqin vaktf kurma eqilimindeydiler. Askeri kul slntfrndan olanlar daima padigahrn musaderesi kaygtst iqindeydiler. Tuccar malr Seriatrn guvencesi altrndaydr. XVl. yuzyrlda surlartn ieindeki istanbul nufusu hrzla arbtr, bunun sonucunda eski mahallelerde yerlegim srklagtl, mescidler, bazr kilise ve sinagoglar camiye gevritdi, yeni mescidler inga edildi, yeni k0lliyeler agrldr ve ozellikle Bayrampaga deresi boyunca surlara dofru daha once iskin edilmemig bolgelerde. hatta surlartn dtgrnda yeni mahalleler kuruldu. Bu arada Calata civartndaki yerlegim alant HaliE ve Tophane strtlartna do!ru genigledi; Ftndrklr, Cihangir ile Kasrmpaga bolgeleri olugtu. N0fustaki artrg, Sar3y-r Hissa mimarlart bolumunde hummah bir Ealtgma doneminin baglamasrna yol agmrgttr. Mimar Sinan ile baglayan bu donemde Osmanh mimarisinin en guzel eserleri ortaya kondu. Burada 1525'te hepsi m0sluman on ug mimar, 1604'te yirmi uq mosl0man, on altt hrristiyan mimar galtgtyordu. Veziriizam Rustem Paqa Camii, Hact Halil Mescidi alanrndaki atolye ve d0kkinlarrn uzerine yaprldr. 923'9Zg ( ) yrllannda vezirtdzam olan ffri Mehmed Paga 6nemlivahf eserleri btrakmtgtrr: Zeyrek semtinde bir cami ile bir medrese. Mercan'da bir cami, Molla G0rini'de bir cami ile bir hankah, Siliwi'de bir cami. medrese ve imaretten olugan bir k0lliye (bedesten civarinda yrilrk geliri 6000 duka olan bir han, Calata'da di$er bir han yaptrrmt$ olup geliri bu ktilliyeye vakrftrr). Tahtakale ile Bahkpazarl'nda bireok dtjkkdn onun vakrflanndandtr. Daha sonra kurulan ffri Paga mahallesinin merkezini rle kendisinin Halig'in ktrzctinclcki bahr;eri olitsttrrdtt 1[:v]ty;r (.r'lef ;i ;,i I I ) 946'cla (1:i3!l) KanLrni Srrltan Sirleyrnan. o z-arnanlar onernli ltir palar ntahalli olrnaya baglayan Aksaray'daki Avratpa' zarr'nda karrsr llurrem adtna cami, meclrese, hastahane, imaret ve okuiu iginc alan brr kulliye kurdu ve bunu desteklemek uzere istanbul'un clegigik semtlerinde toplam yrllrk geiiriyanm milyon akeeyi bulan ie400 duka) bir han, bir hamam, trir nrl rrn dencsrr bir rnezbaira ve baska baz-r dukkan ve depolardan olugan vakf- --,,^^+, n,,-,^- xron lal y<1p Ll- Hyr rld ulsl I nilr u9lu r Sphrer ip Meh_ tcl t.duc lyl med'in anrslna Vefa ile Saraqhane araslnda Divanyolu uzerinde cami, medrese. imaret. okul. turbe ve kervansaraydan oiugan b0yrik bir kulliye 19t1'9i51154,+lt4Bt, di{er of lu Cihangir iqin Ftndrklr'da semte adrnt veren camiyi ve buna ilave olarak bir okul yaptrrdr. Son olarak 9ehrin ortasrnda limana bakan bir tepe uzerinde, yangin sebebiyle harap olan alanda Mimar Sinan'a baggehrin en n-tuhtegem kulliyesini inga etmesi iqin emir verdi Temmuzunda baglayp 1557 Ekiminde tamamlanan S0leymaniye Camii ve Kiilliyesi on sekizden fazla yaptyt ieine alrr. Bunlar meydanda ulucami. Suleyman ve H0rrem Sultan'tn tiirbeleriyle tirrbedann evi, drganda caminin iki kenartnda devletin en yuksek duzeyde egitim kurumlan olan dort medrese ve bir darulhadis, bir hastahane ile bir ddriizziyife ve bir tabhdnedir. KuEuk binalar miilizimler (medreseye girmek iqin hazrrlanan ofrenciler) iein bir mekep, bir kutuphane, bir eczane ve bir de srbyan mekebiydi. Kulliye muderrisler ve cami gorevlileri iqin evler. medreselerin onunde yer alan bir Eargr ve bir hanla tamamlanmrgtr. Evliya Qelebi'ye gore (a.g.e., I, 157)yeniqeria$asrnrn sarayr da isonralart geyhlilislamltk dairesi) bu kulliyeye dahildi. Bu ingaat 619ut ve harcamalartna dair ayrtnttlr muhasebe defterleri boylesine 6nemli iglerde izlenen duzeni gosteren delerli bir belgedir ve 0mer Lutf,r Barkan tarafrndan iki cilt halinde yaytmlanmtg bulunmalctadtr. Kompleksi meydana getirmek igin gerekji malzemeler ve sanatkerlar istanbul ve devletin bagka yerlerinden toplanmrg ve igqiler srkl bir disiplin altrnda Eahgtrrrlmrgtr. ingaattn devam ettigi beg yrl, yedi ay suresince kendilerine ucret odenen sanatkarlardan yuzde 29'u istanbul, y0zde '14'0 Rumeli ve Adalar' ytrzde.13'0 ise Anadolu'dan gelmigti{geriye kaian lluzcie 4a iqln herhangi bir agtkiama ';oklur) iniaafta gahgan 3523 igqi- 227

17 lstr\ 1"1 F; Li 1 nin ylizder lif i hrristiy'an, yuzcle 49'rt rnuslirnrandr. Duvar ust;rlarr. cierntrciler vc la- $tntctlar gencllrkle lrrrisliy an, t.is ustalarr, m:rranqozlar. broyacrlar, camcrlar ve kursun iglerini yapanlar goqunlukia rnuslutrr.lncrrr(ilrvr t isrilprrn vil'rr-1o SE'i rnaasl: ralt- san hur kisiler. yuzde.40'r accrni oglanlarr ve yuzde 5'i de kurek nrahk0muydu. SLileymaniye'nin butiln vakrflarr tek bir vakfivpclo trirlestirilmicfir Ill h,,1 rrrarl rlovj il-1- de dirz-enlenen bir tahrire gore o zamanki vakf gelirleri akqeye (, tl iika ) varmaktaydr: bu gelrrin yuzde B f i- nin Rurrreli'deki230 kadar koyun vergilerinden sa!landr{r dikkati qekmektedir. Tamamlanan kulliyenin qegrtli bollrmlerinde yrllrk maag giderleri I milyon akeeye ulagan 748 gorevli Ealrsryordu. XVI. y0zyrlda sur kaprlarr civarrnda ve Bayrampaga vadisinde meydana getirilen vakrflarrn sayrsrndaki fazlalrk soz konusu bolgelerdekj nufus artrgina igaret etmektedir. Edirnekapr semtinde Mihrimah vakfrnrn drgrnda bu kapr ve Fatih arasrnda Mesih Paga Krilliyesi(994/1586 tarihii vakfiye), Balat'ta tercuman Y0nus Bey Camii (948/I t4l), Ferruh Kethuda Camii (970i1562) ve Kadr SSdi Camii de vardr. Topkapr'daki Mimar Sinan'rn bir eseriolan Kara Ahmed Paga Krilliyesi (962/l : cami, medrese, darulkurra, okul, qe$me) semtin geligmesinde 6nemli bir fakt6r olmugtur. Bu arada Arpa Emini (Defterdar) Mustafa Camii de zikredilmelidir. YenibahEe semtinin yoneticiler taraftndan tercih edilen bir semt oldu{u anlagrlmaktadrr. Bu bolgede Sultan Selim'in camive medreseden olugan vakfr. Kazasker Abdurrahman Qelebi'nin yapttrdtqt cami, H[irrem Qavug'un camisi, Kaptan Sinan Paga'nrn cami ve medresesi, Mahmud A{a Saray. Mimar Sinan'tn camisi, Yenigeri KatibiCamii ve Veziridzam Lutfl Paga Camii ile birlikte saray, Eegme, hamam ve paganrn egi $ah H0bdn T0rbesi yer almakadrr. Silivrikapr semti ise Hadrm ibrahim Paga'nrn cami(958/155 I ), medrese, okul, ug hamam, dort b0yilk meskenle yedi evden olugan vakft sayesinde geligmeye baqladr. Hacr Evhad'rn Mimar Sinan'a yapttrdt- $r cami ve hamamt Yedikule surlart civannda yer almrgttr. Marmara ve Haliq surlart boyunca da yeni vaklflar kuruldu. Ahtrkapt'da Mahmud A$a Camii, Kumkapr'da ibrahim Pa- $a'nrn egi iqin yaptrrdlgr cami, Langa'da BezirgAnzide,re $eyh Ferhad camileri, Kadrrga'da Sokullu Mehmed Paqa / Esma Hatun Camii, medrese ve zaviyesi, Unka- p;rrrr'n11a Suleyman Subagr ver Tuieirkha ne canrilerr f,limar Sinan'rn eserleri ara' srncla ycr alri'. AslrnCa 1540'tan 1 5BB'e kadar!jecen yjplrdlrild "^^'r-^-- ^ >urtrlil -"'^^i-^: rr "Sinrlrr clcvri" denile- bilir; zira ltlirnar Sinarr ekibiyle birlikte -,,1+-'-,, t;-i,--;^ )url{1ir!u urgur urreffllikipiler igin lstanbul'c1a krrk 0q cami, elli iki mescid, krrk dokuz medrese. yedi darlllkurrs, krrk hamcm, yirmi sekrz saray ve kogk, uq imaret, ug hastahane ve altr han rnpa ctmip tir. istanbul stnrrlan dr5rndaki setntlerde Mimar Srnan'a atfediien oteki onemli eserler Eyup'te Zaloglu Mahmud Paga Canrii i:;.rcrrvan irzerincieki terih 9tEi it5l) Defterdar Mahn-rud Qelebi Camii {943,' I 5-11 I ve $ah Sultan Camii: Topharte'de Krlrq Ali Paga Camii i988/lrdu) ve illuhyiddin Qelebi Camii; Frndrklt'da Cihangir Camii ve Kazasker Mehmed Vusuli'nin iivlolla Qelebi 1 yaptrrdrqr canri, okul ve hamam (973/1565); Begiktag'ta Sinan Paga Camii ( t5); Sutlirce'de Qavugbagl Camri; Uskudar'da Mihrimah Sultan Camii (954/ I ) $emsi Ahmed Paga Camii(98E/1580) ve Atik Vdlide {NurbAn0) Sultan Camii (991/ 1583); Kastmpaga'da Kasrm Paga'nrn yaptrrdt{r cami ve medreseden olugan kiilliye (vakfrn nakit geliri akge) ve Okmeydant'na doqru Piyale Paga'nrn yapttrdrqt cami, medrese, okul, tekke, Ee;me ve hamamt iqeren kulliye (981/1573 tarihlivakfiye) bu donemin eserlerindendir. Yedikule drgrndaki mezbaha ve debba!- hdnelerin bulundu$u b6lge de giderek genigledi. Onceleri yirmi yedi debba!hane, otuz iki kasap ve beg kirigeinin bu- Iundulu semt sonraki yuzyllarda Evliya Qelebi'ye gore bir cami. yedi mescid,300 debbaghane, elli tutkal dukkint ve yetmig kirigginin bulunduqu htzla geligmekte olan bir kaza haline gelmiqtir. Bu debbii;lar. lstaitl;ul'cla kc:;ilen butun hayv';r n lir rr n s.ri,,a tatr n r sati n al ma i m ti,tazr na sa irip;ti. XVi. asrrn rkinci ve XVli. asrrn ilkyarrsrnrl r rrorlocirrr rl:rnl:rrr crrrlrrrn rlrcrn: Fvii..- -/.,, -,-P C do(ru gerrr5ledr. Aynr donemde mahalleler, esas qiri.; k:rpilarrnrn drsrnca inga edilen canri ve zaviyeierin etrafrnda olugmustur. 1'opkapr'cJa Takyeci Ibrdhim Aga Camii (','ai.:rf kilibe [.rrrhi I 000/l 5!r2) Takyeci mahallesinin kurulmasrna yol aemrg; bu arada Yenikapr'da lvlerkez Efendi Carnii ve Zaviyesi ile yenieeriler katibi Maikoq Nlehmed Efendi'nin 1006'da (1597) kurdu!u bu_vuk mevlevihane bulunduklan bolgenin senlenmesini saglamrgtrr. Osmanlr mimarisinin klasik gelene!inde cami- kulliyeterinin son orneklerini, Atmeydanr'nda yaprlan Sultan Ahmed ve Eminon0'ndeki Valide (Yen r ) Camii verir. Bunlardan ilki, ( ) yllan arasrnda bir bueuk milyon altrn harcanarak inga edilmig ve bir cami. medrese. hastahane, agevi, daruzziyafe, misaflrhane, okul, sebil ve arasta tipinde bir gargrdan olugmugtur. Galata sakinlerinin cizyesi bu camiye vakrftrr. Yenicami'nin ingasrna Safiye Sultan tarafrndan 10O6 (1597) yrhnda baglanmrg, fakat uzun bir sure ingaat yarrda kalmrg, ancak O74 (166i-1664) yrllarrnda furhan Sultan tarafrndan bir cami, bir dir0lkurri, bir okul, qegmeler, furhan Sultan T0rbesi ve bir pazarla (Mrsrr QarErsr) dukkanlardan olugacak gekilde tamamlanmrgttr. XVIll. yuzyrlda Buyuk Qargr yanrnda cami, medrese, kutirphane ve bir sebilhineyi iqeren Nuruosmaniye K0lliyesi( ), cami. medrese ve gegmesiyle LAleli Ktitliyesi ( l7 64), Avrupa barok tarzrndan etkilenerek inga edilmig ktilliyeler olup klasik 0smanh gelene!ine sokulamaz. xlx. v0zvrlrn baslartnda Eski lstanbul'un calata slrtlarlndan gcrunu5un0 iasvir eden gravur (M A- Meiling, vogage pittor' esoue de Constantinople, Paris 1819) 228

18 Bir donernclo yirklu bir yrllrk qidori q;erektiren cami. hastahane ve imaretler ye rine kullryelercle k[tlupl-rane vc se billerin gelrnesi clikkate deger bir husrrstur. Bu eqilim 6zellikle vezirrazamlarrn vakrf- Iarrnda daha acrk gorunur. KopntlLi ailesinden uq vezir Divanyolu uzerinde kulliyeler yapttrmrgtrr 1 lv'1ch mecl Pa;;;r :'l'urbe rneclrese, kutuphane; Kara MusIaia Pa5a ll i0l/16901 Cami, medrese, okul, sebil; Amcazdde Husef in Paqa 111) Carni, medrese, kutuphane sebiller) Bu yol iizerinde aynr zamanda Qorlulu Ali Paga (ll 120/l7O8l canri, muclrcse) Damad ibrahim Paga 1l I l3li i7201 cjirulhac js, sebil) ve Seyyid Hasan Paga (l I I 58,'174t1 metlrese, okul scbil, clukkdnlar fl:rn) k0llivplpri..j".",v'lvuy rie mevcrrtru. BU donemin bir baska 6zelligi de qehrin nrifusu az olan bolgelerinde eskilerin modelinde yeni kulliyelerin yaprlmasr (mesel6 Koca ir{ustafa [)aga nahi,vesindeki Hekimo$lu Ali PaSa'- nn ) yrllarrnda y3ptrrdrgr kuiiiye), UskLLdar ve BoQaz'rn yeni yerlegim boigelerinde kulliyelerin kurulmasrdrr. Bunlarrn en onemlileri Uskudar'da Kosem V3lide Sultan (cami, medrese, imaret, hamam, han), G0ln0g Emetullah Sultan (Yeni V6lide I I 708-l 710, cami, sebiller), Beylerbeyi'nde I. Abdulhamid Camii (1778, istanbul Bahqekapr'daki di[er m U I klerie beraber) ve Eyup'te Mihrigah Sultan (l 1795 imaret, sebi[, okul) kiilliyeleridir. XVII. yrizyrla kadar istanbul'un getigimi genellikle surlann ieinde stiregelmigtir. 17,2 kmz'lik bu alan, Bizans doneminin doruk nokaslnda bile tamamen imar edilmemigti. 1543'te Eok sayrda genig ve ijzerinde yerlegilmemig arazi parealarr mevcuttu. Lorichs'rn panolannda SUleymaniye ile Halig arasrndaki bolge bog arsa olarak gosterilmigtir. Bu y0zylda Bayrampaga vadisinde ve $ehir kaprlan civarrnda kulliyeler ve ileri gelenlerin saraylarr yaprlmrgsa da gehrin bu boh-rmleri daha gok bahqe, bostan ve pazar yerleriyle dolu olup nufusu seyrekyerlerdi. MeselA XVII. yuzyrlda Edirnekapr'nrn g0ney batrsrnda YenibahEe atrn otladrgr b0- yuk bir mera olarak tasvir edilmigtir. Bundan bagka Silivrikapr ile Yedikule arasrnda AQa Qayn, gehrin en giiney k6qesinde Yedikule civannda Marmara kryrsrnda Samatya ile Davutpaga arasrndaki Bostanyeri, daha do!uda Langa bostanlan, Kadrrga bostanlan ve C0ndi Meydanr gibi pek qok aqrk arazi vardr. Surlann yakntnda Altrmermer, Edirnekapr ve Sultanselim'de b[yuk Bizans aqrk hava su sarnrelart'rardr t hepsr ne Qukurbcstan Cenilirdi ). ll.rita Sehriir srk niti-uslu bolqclerinde Esr,t Saray',re Yeni S;tray'trt aviu,re bahgele n ((),(t-i hmr; buyilk carnilerin avlularryerlesim bolgeleri cligintia kalryordu {',er ir rn i i,, icrt'r ititrr: ls,f.;,rni;ul,.';liiiilr:rirti: I00 (J(til r;-r - :,a n vc'rl e,st i r-r I ei-ri I i rc1 i I ^ -,1. --^-it^ - +-.^^-.,,r- r.,,il-^,- /\!ln dl dzlltll L.lllldllllyld nulldllllll dtqt -.y. da deqildi. Guzel manzaralarr ve qrnarlarrn golgelediqi carni a,rlularr dinlenr-ne amaqlr sayfiye yerleri sayrlabilir r Fvlir'.r Qelcbi 481 ). Bu avlular bazan da pazar yeri olarak kullanrlmrgtir. Zamanla evler ttn di\ltttnnltr trrlt Riz:nC fnrrrrnl;rrrnr r ve uukkailrar aqlk L,--,,-,,-,,,,, 1;:rhir nreycanlan) i;galetmeye bagladr, hatta bu meydanlardan bazrlarr tamamen ortadan kayboldu (Constant jnos Ft.rrumr = Qenrberl itag Mevclan r veya TavLr kpaza l D i k i I i ta 5 itl eyd a n r ;lh u r i Fo ru m u = Lle:,,a2 r t lvleydanr ; Arcadii Forumu = Avraipazarr; Bovis Forumu = Aksaralr). Bununla beraber Hipodrom (Atmeydanr) kueuk olmasrna raqmen istanbul'un en onemli meydanr olma dzelliqini uzun yllar korumug, dinlenme yeri olmasrnrn yanr srra hem pazar vpri hpm dc ririt onsteriieri icin kullanrlmrgtrr. Otet<i Osmanh gehirlerinde oldugu gibi kadrnlara ozgu pazar yeri olan Avratpazarr zamanla ortadan kayboldu. Binicilik ve okquluk gosterileri sadece Atmeydanr ve Okmeydanr'nda degil. birer gezintiyeri de olan ve iskdna aerlmasrnrn veya bahee yaprlmasrnrn yasak olduqu Langa ve Ctrndi meydanlannda da yapr- Irrdr. Mahalle Yaprsr, Yollar, Yapr Diizenlemeleri. Evler. Fatih Sultan Mehmed'in saltanatr sonunda istanbul'd a 182 mahallenin var oldu(u tesbit edilmektedir. Bu rakam gayri muslim mahalleler harie 1546'da 219'a yukselmigti. 1634'te toplam292 mahalle ve aynca on iki cemaat mevcuttu. Cemaat, henuz bir mahalleye yerlegmemig gogmen bir grup iein kullanrlan bir terimdir: mesela goemen bir yahudi cemaati gibi ' de ise musluman mahallelerinin sayrsr 253'e, gayri mustim mahallelerinin sayst da yirmi dorde d0gmugtri. 187'l'de surlann iqindeki 284 musluman, yirmidort Rum, on dort Ermeni ve dokuz yahudi mahallesine ilsve olarak surlann drgrnda BoQaz ve HaliE boyunca Usktrdar ve Kadrkoy'de 256 mahalle daha vardr. Mahalle bir cami, kilise veya havrantn etrafrnda olugmug ve kendisine has bir kimliqi olan sosyal bir birimdi. Bu toplulugun uyeleri birbirine sadece ortak menge, din ve ktlturle degil aynl zamanda sosyal ciayanrgmayt sa$layan dtg faktorlerle de ba$ltydt. M6bed toplu bulugma i',liri.lilljl yerr ',,s rrr:rhalleii;n sernbolij oldugu qrbi mabedin onannr. qorevli maa5larrnrrr odcnrnesi cie rnahallecle oturanlarrn ortak sorumlulirquncjadrr. Ay'r-ica hernen hemerr her mahaliccje varlrklr olanlarrn yarclrmlarryla ayakta duran bir okul ve qesme mevcuttu. idarecjler ije mahalleyi duzenin korunmasr, vergilerin odenmesi ve rjpr,'lo-o rrl r rl!u kerc.r r\ur Jr di/ior ul9al Adorrlnrin UU(jVIUI ll I jcl 1ve7-i661 ll lc 6nfi gulirilmesi, fakirlere yardrmda ortak sorumluluqu olan bir birlik olarak gt.lruyordu. Buna en iyi ornek avarz fonudur. Daha onceden belirlenrnig avarrz vergi hdnelerinin sayrsrna gore her mahalleden bu verni tonlanrrclr. hi;qgk mahallede vakrflar tarafrndan desteklenen bir avarrz fonu olup fakir veya borqlularrn ar.rarrzr buradan odenir, gerektiginde d0guk faizle mahaile sakinlerine kredi verilirdi. Yine loncalarrn kethudalarr. vakrflarrn mirtevetlileri, cami imamlarr hr-rkumetle oraya baqh halk arasrnda resmi ara bulucu konumundaydrlar. Son olarak mahalle sakinlori niirronliiin vo ahlski d[zenin kofunmasrnda ortaklaga sorumlu idiler. Bir yabancrnrn mahalleli sayrlabilmesi kolay degiidi: genel gorijge gore kesintisiz dort ytllrk ikamet garftr (TagkoprizAde, Il, 654); ikamet donemi istanbul igin beg sene olarak belirlenmigti (Ahmed Refik, OnaLtLnct AsLrda '; Istanbul HagatL, , s. I 45 ) yrhnda her bir mahallenin sakinleri suglularrn kanundan kagmalannr Onlemek iein birbirlerine kefil yaprlmrgtr; yine aynr sebeple 1578 ylrnda mahalleler arasrnda kaprlar konulmasr dugunilm0gtu. Her mahallenin bir bekeisi vardr, XVI. y0zyrlda mahalle sakinleri bu odevi srrayla yerine getirirlerdi. Ancak daha sonralan mahalleli lrcretli bir bekqi (pasban) tutmaya bagladr tarihli bir kanuna gore her mahalle, ellerinde fenerle mahalleyi gozleyip yatsr namazrndan sonra burada dolagan yabancrlan tutukiama yetkisine sahipti ve sadakati kefillerle garanti edilen iki bekei tutmak zorundaydt (Ergi n, Mecelle-i UmOr-L BeLedigge,l, 965 ). Mahalle hayattnda son derece onemli olan bekei istanbul folklorunun vazgegilmez karal<teri olacal<tlr. Yine her mahalle ikr veya 0g q6pgiin0n maa$rnr Odemekle y0k0mluydii. 1868'de bazt mahalleler yangrna kargr kullanrlacak bir ekipman tedarik etmek zorundaydt ve her mahalleden birkae geng erkek tulumbacr tayin edilmigti (a.g.e., t, I 188, I ). Tulumbact istanbul hayatrnrn en renkii tiplerinden biriydi. I'lahalle lmamr resmi otoritelerle butun iligklerde mahallenin temsilcisiydi. 229

19 ISTANFji-lr Padisah r n emi rleri kaclr tar-a fr ncian rrna r n- lara aktarrlrr veya m[irr.rr ji]rrce trr:zar ye ri ve caddelercie ilan eclrlirdr. Imam Jyrca, mairallenin hukirrnete xargr yukunrltiluklerrnin yerine getiriimesinden de sorumlu idi; uzerine cliigen ocle',rleri yaprnayan fertleri resmi makamiara, ozeilikle de kadrya bildirmek mecbunyetindeydi. 1 BZ6'- da h,c'r rn:h:rlk' iril [i1 muhtaf SeCilrneSi, sivil yerel idarecilerin devletqe tanrnmalan yolunda atrlan ilk adrmdr. Zamanla aynr din ve mezhebe ait olanlann ayn ayrr rnahallelere yerlegmeleri ve bu mahallelerden olugan scmtlerde birlikte yagamalan eqilimiarttr. Bu egilim hukumet tarafrndan da tegvik edildi. 1591'de Pammakaristos Kilisesi camiye gerrrildi!inde etrafrndaki bog arazi her biri brr err yaprlacak kadar parsellere ayrrlrp bir musluman mahallesi kurulmasr iein muslumanlara satrlmrgtrr. istanbul'da her semtin kendine ozgu gelenekleri, hatta konugma givesinde aynlma egilimi XVII. y0zyrlda Evliya Qelebive Eremya Qelebi'de, XlX. yrizylda Ahmed Midhat Efendi. tutehmed Tevfik ve Huseyin Rahmi Curprnar gibi romancrlarrn eserlerinde belirtilmigtir. Vavassore'nin planr gehrin butun bolgelerine ulagan genig caddeleri gostermektedir. Fakat bu caddelerxvi. yuzyrlda kaybolmugtur. $ehrin cadde ve sokaklan sadece Dragoman Konstantin'in 1228 ( ) tarihli planrnda gosterilmigtir (TSMA, nr. E lbsb). XtX. yuzyrtda bile gehrin en onemli caddesi olan Divanyolu ancak 3-3,5 m. genigligindeydi. istanbul, egri b0gru Erkmaz sokaklarla dolu olup gehir planr OrtaEa! $ark gehrindekilere benzemekteydi. 0nceden planlanma bir yana hepsi rastlantr eseri ortaya qrkmrgtr (Mayer, s. 9-24, I04, 254) tarihli aynntrh bir harita uzerinde yaprlan aragtrrmaya gore (Ayverdi, 19. Asrda istanbul HaritasL, tur yer ) sokaklar Fatih Sultan Mehmed devri ozelliklerini korumaktaydr, EunkU mimarbagr, yangrnlardan sonra yeniden yaprlanma s0recinde eski sokak dtrzenini muhafaza etmeye galrgmrgtr. Mulk sahipleri daima 0st katlarda sundurma yapmak egilimiyle evleri sokaklara tagrrmrglar ve boylece dar sokaklar log ve havasrz dehlizlere donugmugtu. Dar sokaklardaki ula- $lmrn zorluklan sebebiyle tagtmacrlrk daha gok Halig'ten deniz yoluyla yaptlrrdt. XVI. yiizyrl belgeleri gosterir ki sokaklarda kaldrrrm vardr. Evliya Qelebi Istanbul. Eyup, Tophane 'ie Kastmpaga sokaklannrn tamamrnln kaldrnmlan oldu!unu iddia eder. Kaldrrrmlann vaolm ve onan- rnr kaidrrrntcrlar loncasrnrn kethucast ile g e rr" ekl egt i ri I ern a n I asm a i I e -s.: I i a n r i- d r. Yaprlan igier gehremini, mimarbagr veya suyolu nazrn tarafrndan kontroi edilrdi. Ana caddelere kaidrrrm cldgeme giderieri hukumet tarafrndan, yan sokaklarrnki orada oturanlar, dukkan sahiplerr ve vakrf rnutevel lileri tarafrn dan kargi [a nrrclr. Buy'uk meydan ve caddelerin temizlik :^i r$r acemr --^-i oglanlan ^xt-^l^- ve yenrqen agasrnln gozetiminde obur askeri blrlikler tarafrndan yaprldrgr gibi yan sokaklarda otui-an mlilk sahipleri evlerinin onilnu ternizlemekle yukumluydu ; sodralan mahalleler- Cle CnnCil ler /sirnrrl^-r'^ \ :-+;r-''-- uu ^'tldi. VvpturLr \rui/r ul:lu( Ul l)lll ltldltl tju Qoplerin ortadan kaldrrrlmasr qopluk subagrsrnrn ltahir subagrsi) odevi olup bu igi sozlegme ile "arayrcr" (Eviiya Qelebr I t i-i) denilen gruba yaotrrrrdr. Bu grup gopleri sepetlerle toplar ve ige yarayacak;eyleri secip aldrktan sonra kalanr denize dokerdi. Qop ve molozlar genellikle Langa, Tahtakale kryrsr veya 0dunkaprsr yakrnrnda "bokluk" diye bilinen yerlerden dokirl0rd0. Padigah fermanlan surekli olarak sokaklara gbplerin atrlmasrnr. kaldrrrmiara zarar verilmesini ve evlerin onlerine merdiven yaprlmasrnr yasaklar. Ramazan harie yatsr namazrndan sonra herkesin evinde olmasr zorunluydu. Sokaklarrn aydrnlatrlmasr iein gerekii d0- zenlemeler henrlz yaprlmamrgtr ve drgarr Erkmalarr gerekenler fener tagrmak zorundaydrlar. Gazla aydrnlatrlan ilk semt Beyo!lu caddesiydi ( I 856), istanbut'un buyuk caddeleri ancak 1879'dan itibaren gazla aydrnlatrlmaya baglandr (Ergin, Mecelle-i UmAr-t BeLedigge, 1,971). istanbul sakinleri ve yabancr gozlemciler gegitli arahklarla yayrmlanan fermanlara ra{men sokaklarrn baktmstz ve pis oldu$unda birlegir. itx Oefa 1839'da qrkmaz sokaklarrn agtlmast, qenig ve ilgi gekici cadde ve meydanlann olugturulmast gibi gehri modernle$tirme planlan yaprlmrg, ancak plan 1865'te b0y0k Hocapaga yangrnrndan sonra uygulamaya konulabilmigtir. Bina 0st0bunda hnkumet kontrolu. sokaklar ve gehrin temizliqiyle ilgili qtkartlan tilimatlar, Osmanh istanbulu'nun gor0n0giinde kugkusuz etkili olmugtur. Bu tatimatlar gehremini ve yardtmcrlan, hissa mimarbair ve suyolu naztrt taraftndan hazrrlanrr ve kadr ile subagr taraftndan uygulanrrdr. 1831'de bu vazifeler Ebniye-i Hdssa MudurlugU'ne gegti. En Onemlisi her turlu ingaat devlet kontroli-t aittndaydr. ingaatrn baglamasr iqin 6nce arsantn satrn ahnmasr gerekir, bu amagla ya miri hazineyle veya ilglli,iakifla rii5kiye giriirr, son olarak cla bir pegin kira ocierne 1ic,;ire-j rn'j,,icceie) yaptitrdr. Zira fetihteti beri istanbul topragr devieiin inr'iriy rntilku sa'lrltnrs vahr rf t",;tkfflara ""J',,',.YJ".vuv.Y'(l. '\ hanrsl;tnr;-.rstif. Fier *:J"' millk hir vak.f ' ;t aifse devlpt votkili- Ierinin onaylanr,rsr garttr. Mirnarbagr y[irurlukte olan talinratiara ve uygun goru lpn nl'^illorp tl\,rn] ;l ^^-t "r^ :-^-^! ^ L Y*.-.- *r..,; fdl-illl? In$aatln Da}- lamasrna izin verir ve kontrolunu yapardr. 17BZ tarihlibir fermanda, izin almadan gayri nr uslimler iqin ingaat yapan ingaatgrlarrn idamla cezalarrdrrrlacaqr bre- Iirtilmigti. Hukurnet bu iglere arazi tasarrufu kanunlarr, yangrnlarrn ve su srkrrrtrsrnrn onlenmesi, surlarrn. camilerin ve kamu binalannrn korunmasr gibi gegitli sehonlorr{on dnlarrr milci ahalp efl ivo16l g. rutv LurJvl 1559'da bir talimata gore evler iki katf :n rl:h: Vilkcok ^r- ^' '^^^t' ^^t'^t' :'.- r *.--,. -lmayacak. sokak uzerine saqak ve grkntr yaprlmayacaktr. Bu yasaklann srkqa tekrarr emirlerin uygulanmadr!rna igarettir. B0yuk yangrnlardan sonra evlerin, ozellikle kamu binaiarrna ve hanlara bitigik olanlarrn. tag veya tugla ile yaprlmasr emredilmigti. Ancak depremlerden sonra ahgap binalann yaprmrna izin verildiqi de belirtilmelidir. Ucuz maliyeti dolayrsryla istanbul evlerinin qoqu ahgaptr. Yangrn tehlikesini azaltmak ve gehir kaprlarryla iskelelere ulagrmr kolaylagtrrmak iein 1558 tarihinde surlara bitigik ev ve dukkanlann 4 ziri ( I 7lB'de 5 zira, 3,25 m.) bogluk brrakacak gekilde yhlmasr emredildi. $ehir suyunu muhafaza igin yeni konak ve hamamlann ingasr padigahrn iznine baghydr, hatta bazan hamamlann yaprmr tamamen yasaklanrrdr. Hrzh nufus artrgrnr onlemek iqin bekar odalan, yani gehre yeni gelenlerin ve bekir igcilerin kaldrklarr yerler srk bir kontrol altrnda tutulur ve bazan yasaklanrrdr. Ancak bu talimatlarrn uygulanmasr n3dirdi. XVI. yuzylda meydana gelen hrzh n0fus artrgr ev ihtiyacrnr da beraberinde getirmig, boylece gehirde b0y0k bahqeleri olan saraylar yrkrhp birbirine bitigik ahgap evler insasrna baglanmrgtrr. Cayri m[slimler daha alrr talimatlara tabi idi. Onlar bir m0sluman mabedinin yakrnrnda ev inga edemez. buradaki bir evde de oturamazlardr. Evlerini9 ziridan daha yuksek ve Malta tagtndan inga edemeyecekeri gibi hamam yapmalartna da izin verilmezdi. MuslOmanlartn ev veya arsalarrnr zimmilere satmalan yasakt! la.g.e.,l, 1056, I07l-1074, 1090) 1B17tarihli bir tdlimata gore evlerin y0ksekligi gayri mr-islimler iqin 12. m0sl0rnanlar igin 14 ziraa qrkanlmrgttr tl zird = C,68 rn) V 23C

20 i5 ia i,t3i i t ve Vi. asrrlarcla Konstantrnopolis'te binalar iqin izin vcrrlen yiik^serklik 33 metreydr: iki kattan f az.la e.v inga yasaqr, binalar-- c1a yukarrya doqru eklernelerin {gardak, b.rli ha ne, t,r irta pu ;, cr lr;r rt n it rni, Catl ar;lsr) yaprlmasrna yol agmrgtr. Tanzimat'tan sor)ra mijsiurnarr ve gayri muslimler iein getirilen bina yuksekligi srnrrr kaldrnlmrgtrr. B0yuk bir ihtimalle binalara konulan bu tur yasaklar, veba korkusuyla birlikte, gayri muslimlerin surlarrn drgrnda, Haliq'in kuzeyinde ve Bogaz boyunca yerlegmelerinin temel sebepleri olmugtur. Cayri mnslimlerin evlerinin sayrsr qogalclrkqa 1747 yrhnda qrkarrlan bir fermanla bu bolgelerdeki bog arazilere ingaat yaprlmasr yasakianmrgtlr. istanbul'da inga edilen evler tip itibariyle beg baglrk altrrrda incelenebilir. 1. Oclalar (Hiicreler). Bunlardan "oda" denilenler birer odah olup bir avlunun (muhavvata) etrafrnda srrayla mustakil olarakveya han tipinde yaprlmrgtrr: qo!unlukla da bir dukkinrn rizerine inga edilmigtir. Bu evler gok defa bir vakf tarafrndan gelir saqlamak amacryla yaptrrrhr. genellikle istanbul'a ig bulmak iein gelen bekdr erkeklere kiraya verilirdi. Bundan dolayr bu gibi yerler "bekir odalarr" olarak adlandrrrlmrgtrr. Bu tur bekir odalarr, sadece evlilerin ikamet etmesine izin verilen mahallede hog kargrlanmazdr. Bekir erkek igqiler, genellikle bir han veya kervansarayda bir oda tutup burayr hem yatacak yer hem de ig yeriolarak kullanrrlardr: yalnrz bu tur insanlarrn kaldrklarr hanlara 'm0cerredler hanr" da denilirdi senesinde bir oda yaklagrk 100 akeelik bir yrlhk gelir getirirdi yrlrnda istanbul'da bekir odasr bulundudu tahmin edilmekcedir. 2. Mahalle Evleri. Fakir esnaf ve hali vakti yerinde olmayan halk genellikle bir veya iki kath ahgap veya kerpie evlerde ikamet ederdi. Seyrek olarak ikamet edilmig olan b6lgelerde Anadolu koyterinde oldu$u gibi evler ktietjk ahgap veya tu!- ladan olup avlu ve bahqesi bir duvarla sokakan tecrit edilmigti. Boyle bir ev yaklagrk 400 argrn kare bir alan kaplardr ve XVI. y0zyhn ortalannda ortalama 100 alttna mal olurdu. 3. Bahgeli Evler. Duvarla Eevrili bahqeli evlerin avlulan ig ve drg olrnak uzere ikiye aynlrrdr. ikametgsh bir veya daha fazla ev, bazan da bir veya daha fazla odadan olugur; bunlara ilsveten bir taraga, bir abdesthane. bir ahrr. bir frrtn. bir hamam, bir sundurma, bir qardak, bir kiler, bir *serin oda" (sercab), bir defirmen. hizrrretgi ve koleler igin brr irolllrn. bir kilrrres. bir behge, brr kuyr-r, brr cesme ve devantlr bir ategin yanr.lrgr bir ger,rglrk bulunurclu. Bir-gok evin en azrnrlan bir bahge, bir ahrr, bir frrrn, bir kuyu ve bir abdesthanesi olurdu. l-iane-i kebir denilen buyuk evler daha azyayendr: bunlara ornek oiarak Mimar Sinan'rn evi gdsterilebilir. 4. Szrrt'rvlar. Kastr veya kogk de denilen saray ve villalar, devlet adamlarr ve zengrn ^i^ +,"^-^-!^-^ -;+ ^t,,^ ^^^;^!-i. ---^ ii tuccanara art 0lup genr$ orr arsa uzerinde bina edilmig buyuk bir konakla birlikte gok sayrda ek binadan olugurdu; dolayrsryla bunlar ashnda bahqeli ev tipinin daha buyuk bir gekiini olugtururlardr. Qogunlukla ikiavlusu bulunur, butun arsanrn etrafr yuksek duvarlarla qevrilirdi. N'leselA Sinan Paga, sarayrnr yaptrraca!r arazide 300 ev satrn alrp bunlarr yrkttrarak ingaata baglamrgtr. Harem ve selamlrk olarak ikiye b6lunmug olan ana ikametgih genellikle ahgaptan inga edilir ve qok sayda odasr bulunurdu. Siyavu; Paga'nrn unlu sarayrnda 300 oda mevcuttu. Bu saraylarrn avlularrnda mutfaklar, frrrnlar, hamam ve alrllarrn yanr srra mtjlk sahibinin iq oglanlarr iein bir okul, mevcut evlerin bakmrnr irstlenen zanaatkirtar iqin atolyeler ve hatta dukkanlar vardr. Saraylann baheelerindeki kogkter ve kasrrlar Osmanh mimarisinin en guzel orneklerini tegkil ederdi. Kul cinsinden vezirler tarafrndan yaptrnlan saraylar 6lum halinde veli hakkr dolaytstyla Eok defa padigahrn mulkiyeti altrna gegerdi, o da bunlan saray hatunlanna veya bagka devlet biiyuklerine hediye ederdi. XVIL yiizyrhn ortalartnda padigah ailesi ve vezirlerin sahip olduqu saraylartn saylsl 120 olarak tahmin edilmektedir: di$er beyzadelerle tuccarlann saraylart ise yaklagtk 1O0O kadardr. En b0yuk ve en t-inlu saraylar, Kan0ni Sultan S0leyman devrinde Ayasofya ve Suleymaniye semtlerinde inga edilmigti. 5. Villalar ve Yalrlar. Sultan ve beyzsdelerin istanbul surlart dlgrnda Halkalr. Florya. Davutpaga, HaliE'in kuzey taraftnda Karaa$aq, Piripaga, Kastmpaga. KaQtthane. Bofaziqi'nde ve Uskudar'da genig ve bakrmlr bahqe veya ormanlartn iqine yaptrrdrklan saray ve yaltlartn saylsl Eok arttr ve buralar seqkin mahallelerin Eekirdelini olugturdu. Bunlar gogunlukla dinlenme, av k6gk0 ve yazhk olarak kullantldrgr gibi yangrndan sonra veya salgtn strasrnda ikamet edilen ikinci bir ev olma Ozelligine de sahipti. XVIII. yuzytlda padigahlar, bahge ve koruluklartntn bazt bol0mlerini arsa olarak verdiklerinden veya sa ttr kla rr ncia rr oi-ai a rda yen i i'na halleler oiltsmugtur. Cenelcie tsogazrgi'ndeki kor.',1-. ^-ni ^; '--.,: ^l^-^1, l-,,.,, ur.ir IJJ(]rl;rna att ar,jzt otarak DUqune kadar muhaf aza edilebilrniglir. Yirn<1rrrl.rr vr: I)r:prcrrrl<rr- Stk nufuslu ve gogunluqu ahsap dar sokak evlenyle istanbul'da srk srk grkan,yangrnlar gehrin sosyal ve ekonomik yaprsr kadar fiz-iki gorunugunu de etkilemigtir. Ashnda yangtnlarrn sayrsr normalden cok daha yuksekti; Osman Nuri Ergin'in hesaplarrna gore 1853'ten 1906'ya kadar geeen elli ue senede evin harap oldugu 229 yangrn qrkmtg r I Mecelle-i Untar-t Belecliuge, I I 3'J3 ) Btiyuk yangrnlann tarihleri ise goyledrr: Receb 977 (Aralrk 1569), 27 Safer 1043 (2 Eyiut 1633), 16 Zilkade 1070 (24 Ternmuz 1660), 3 $ewal 1104 (7 Hazrran 1693), 1 B $aban (17 Temmuz 1 7l B), 1 3 Ramazan (22 Agustos 17BZ). 27 Zilhicce 1241 (2 AQustos 1 826), I4 Rebiulahtr 1249 (31 Agustos 1833),27 Rebi0lahir 1?.BZ(i9 Eylul 1865) ve 1 Ramazan 1336 (l0llaziran 1918). Birqok b0y0k yangrn Cibati (Cirbbe Ali ) semtinde baglamrg. gehrin merkezinin tamamr yandrkcan sonra Kumkapr, Yenikapr veya Langa'da Marmara kryrlarrna ulagmrgtrr. Cibali. gerek burada ategle yaprlan sanatlardan imeseld kalafatgrlrk) gerekse Cibali- Unkapanr vadisinin kuzeydo!u ruzgarlarrna aerk olmasr ve Fatih'e kadar srrtlarda gok sayrda evin yer almasr gibi sebeplerden dolay yangrn tehlikesine daha ziyade aerktr. Burada baglayan yangrnlar genellikle iki hatta ilerler, Fatih ve Aksaray yoluyla Langa ve Vefa'ya, $ehzadebagr ve Ldleli yoluyla Yenikapt'ya ulagrrdr. HaliE'teki yahudi mahallesinde (Qrfrt Kaprsr) Erkan yangrnlar da aynt sebeplerden dolayr bir yandan sarayrn duvarlanna, ote yandan Cagaloglu trzerinden Buyuk Qargr'ya dolru b0tun evlere zarar vererek geniglemeye elverigliydi. Tahtakale, Buy0k Qargr civart ve Fener- Balat bolgeleri srk srk yangrn qtkan semtlerdi. Zarar hakkndaki raporlar genellikle abartrh ise de bnemli maddi kayplara igaret eder (1633) yangrnrnda evin, 1 070'te (1 660) 4000 oluyle beraber gehrin uete ikisinin, 'te (1 693) on sekiz cami. on dokuz mescid,2347 ev ve 1146 dtrkksnrn, 1142'de (1729) gehrin sekizde birinin, 'da (1 755) gehrin uqte ikisinin, 1196'da (1782) evin ve 1249'da (1 833) gehrin yansrnln yandrgr soylenir. XIX. yuzytlln ikjnciyansl iein elimizde daha guvenilir rakamlar mevcuttur BB5 ytllart arastnda yaklagtk 231