MEHMEDV (~ ) ( ) Osmanlı padişahı ( ).

Transkript

1 MEHMED IV lankalik olarak niteler. Haseki Gülnuş Emetullah Sultan'dan doğan oğullarından Ahmed (lll.) ve Mustafa (ll.) daha sonra padişah olmuş, hanedan lll. Ahmed'in soyundan devam etmiştir. BİBLİYOGRAFYA : Katib Çelebi, Fezleke, ll, 329 vd.; Nevzat Kaya, Karaçelebizade Abdülaziz Efendi'nin Zeyl i Ravzatü'l-ebrar'ı(doktora tezi, ı990). İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, tür. yer.; Mehmed Halife, Tarih-i Gılmani(haz. Ertuğrul Oral, doktora tezi, 2000). MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, tür.yer.; Evliya Çelebi. Seyahatname, I, 275, 276, 343 vd., 387; Vlll, 429; Behcet1 Hüseyin. Mi'racü'z. zafer, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2368; Vuslat1, Gazaname-i Çehrin (nş[ Mustafa isen). Ankara 2003; Abdurrahman Abdi Paşa Veka yi'name'si (haz. Fahri Çetin Derin, doktora tezi, ı 993). İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; Mehmed Necati, Tarih-i Feth-i Yanı k, TSMK, Reva n Köş kü, nr. 1308; Mustafa Zühdi, Tarih-i Uyvar, İÜ Ktp., TY, nr. 2488; Mühürdar Hasan Ağa. Cevahirü't-tevarih,- Köprülü Ktp., Ahmed Paşa, nr. 231, tür.yer.; J. Thevenot 'da Türkiye (tre. Nu ray Yıldız), İstanbul 1978; De la Croix, Memoires, Paris 1684, tür.yer.; Devize. Historia de Mahomet IV, Paris 1688; J. B. Tavernier. Topkapı Sarayında Yaşam (tre. Perran Üstündağ). İstanbul 1984, tür. yer.; Hezarfen Hüseyin Efendi, Tenkihu't-tevarih-i MülCık, Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 732, tür.yer.; Eremya Çelebi Kömürciyan. istanbul Tarihi: XVII. Asırda istanbul (tre. H. D. Andreasyan, nşr. Kevork Pamukeiyan). İstanbul 1988, s , 180, 199,200,245,253,254,276,282, ;A. Galland, istanbul'a Ait Günlük Anılar: (tre. N ah id Sırrı Örik). Ankara 1987, l-11, tür.yer.; Nab1, Tarih-i Kamaniçe (Fetihname-i Kamaniçe), İstanbul 1281; Hacı Ali Efendi. Tarih-i Kamaniçe, Süleymaniye Ktp., Lala İsmail, nr. 308; Naima, Tarih, IV, 7-8, 251 vd.; V, tür. yer.; VI, tür. yer.; Defterdar Sarı Mehmed Paşa. Zübde-i Vekayiat, (haz. Abdülkadir özcan). Ankara 1995, s ; Silah dar, Tarih, ı, 2 vd.; ll, 1-298, ; D. Kantemir. Osmanlı İmparatorluğunun Yükse/iş ve Çöküş Tarihi (tre. Özdemir Çobanoğ lu), Ankara , ll, 169 vd.; lll, 1-164; Şeyh!. Vekayiu'l-fuzala, ı, , 178 vd., ; Raşid. Ta rih, I, tür.yer.; Behcet1 Seyyid İbrahim. Silsiletü'l-Asa {iyye, Köprülü Ktp., Ahmed Paşa, nr. 212, tür. yer.; Ricaut. Histoire de l'etat present de l'empire Ottoman, Paris 1743, ll, tür. yer.; a.mlf., Histoire des trois demiers empereurs des turcs, depuis 1624jusqu'a 1677, Paris 1883, tür. yer.; isazade Tarihi (haz. Ziya Yılmazer). istanbul 1996; Ayvansaray1. Vefeyat-ı Selatin, s. 5; a.mlf. Mecmüa-i Tevar1h (haz. Fa h ri Ç. Derin- Va h id Çabuk). istanbul 1985, tür. yer.; Hammer, HEO, XII, tür.yer.; a.mlf. (Ata Bey), X, 122 vd.; Xl, tür. yer.; Ahmed Refik [Altınay], Felaket Seneleri: , İstanbul 1332, tür.yer.; a.mlf., Kadınlar Saltanatı, istanbul 1332, tür.yer.; Danişmend, Kronoloji, lll, ; Uzunçarşılı. Osmanlı Tarihi, lll/1, s ; lll/2, s , tür. yer.; Özdemir Nutku. /V. Mehmet'in Edirne Şenliği, Ankara 1972; Çağatay Uluçay; Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1980, s ; Cavid Baysun, "Mehmed IV", İA, VII, ; J. H. Kramers. "Mehemmed IV", EP (Fr.). VI, Iii ABDÜLKADiR ÖZCAN 418 r L (~ ) ( ) Osmanlı padişahı ( ). 2 Kasım 1844'te Çırağan Sarayı'nda doğdu. Babası Sultan Abdülmecid, annesi Gülcemal Kadın Efendi'dir. Saray geleneklerine göre yetiştirildi. Arapça. Farsça ve bazı şer'! bilgiler öğrendi. Babasının ve amcası Abdülaziz'in padişahlıkları döneminde serbest ve rahat bir hayat yaşadı. Kardeşi Abdülhamid tahta çıkınca ( ) veliaht durumuna geldi, sarayda gözetim altında yaşamak zorunda kaldı. Kendisinden önceki iki padişahın tahttan indirilmiş olmasından dolayı endişe içinde bulunan ır. Abdülhamid kardeşinin sarayda kendi yakınlarından başkasıyla görüşmesini yasakladı. Bu kapalı ve korkulu hayat onu oldukça etkiledi. Abdülmecid'in daha önce tahta çıkan iki oğluna (V. Murad, Il. Abdülhamid) benzer şekilde bir darbe sonucu tahta oturdu. Otuzbir Mart Vak'ası'nın ardından İttihat ve Ter akki'nin çoğunlukta olduğu Meclis-i Umumi-i Milli, bir taraftan Abdülhamid'i tahttan indirirken diğer taraftan veliaht Reşad Efendi'nin tahta çıkarılmasına karar verdi (27 Nisan 1909). Ayrıca meclis, isyanı bastıran Hareket Ordusu'nun İstanbul'a girişini şehrin ikinci fethi sayarak yeni padişaha Beşinci Mehmed unvanının verilmesini kararlaştırdı. V. Mehmed, aynı gün Harbiye Nezareti'nde yapılan biat merasiminde asıl hürriyetin ilk padişahı olmaktan iftihar ettiğini, bütün Osmanlılar'la birlikte meşrutiyetin ve kutsal saltanat makamının hizmetinde bulunduğunu söyledi. Şeriatı, Kanun - ı Esasl'yi, meşrutiyet usulünü, milletin haklarını ve vatanın menfaatlerini koruyacağına dair yemin etti. Biat merasiminden sonra bütün emel ve arzusunun devlet ve milletin refah ve saadeti olduğunu bildirdi. Usulen istifasını sunan Sadrazam Ahmed Tevfik Paşa ' nın isteğini kabul etmedi. Kendisiyle birlikte çalışacağını söyleyerek baş mabeyincilik ve baş kitabete tayin yapılmasını istedi. Meclis üyelerinin tamamı biat merasiminde bulunmadığı için yemin töreni Meclis-i Mill1'de tekrar edildi (20 May ı s 1909). Beşinci Mehmed unvanıyla tahta çıkarıldığı halde halk tarafından Sultan Reşad olarak adlandırıldı. Tahta çıktığı vakit altmış beş yaşında _j olan Sultan Reşad'ın dokuz yıllık hükümdarlık dönemi büyük buhranlar içinde geçti. On defa hükümet değişikliği oldu. Her hükümet buhranlı bir devrede iş başına geldi ve yine bir bu h ran sonucu iktidardan ayrıldı. V. Mehmed bu buhranları önleyecek veya yön verecek siyasi bilgi ve tecrübeye sahip değildi. Ayrıca anayasaya göre yürütme organının başı sadrazamdı. Sadrazam ve kurduğu hükümet yasama meclisine karşı sorumlu idi ve Meclis-i Meb'usan'ın güvenine sahip olduğu müddetçe yerinde kalabilirdi. Padişahın sadrazaını tayin yetkisi olduğu halde icradan sorumlu değildl Bu sebeple padişahın siyası rolü zayıflamış ve saray siyasi hayatın odağı olmaktan çıkmıştı. Siyasi hayatın odağı adeta İttihat ve Terakki'nin genel merkeziyle sadrazam ve kabinesine devredilmişti. Nitekim daha tahta çıktığı günden itibaren bu husus görülmeye başlandı. İstanbul'u kontrolü altında tutan Hareket Ordusu'nun diktatör kumandanı Mahmud Şevket Paşa biat merasimi sırasında eski padişahı Selanik'e sürmüştü. Bundan ne padişahın ne de sadrazarnın haberi vardı. Ertesi gün haberi Fransız elçisinden öğrenen sadrazam (Türkgeldi, s. 35). durumu padişaha bildirmek için saraya gittiğinde saray görevlilerinin de götürüldüğünü öğrendi. Padişahın adeta yalvarırcasına görevde kalmasını istediği Ahmed Tevfik Paşa İttihatçılar'ın baskıları neticesinde istifa etti. Yerine onların istediği Hüseyin Hilmi Paşa getirildi (5 Mayıs). V. Mehmed

2 Bu sırada ll. Meşrutiyet'in ilanıyla birlikte bütün ülkede başlamış olan huzursuzluk sürüyordu. Bunun asıl kaynağı, anayasa ile yönetilme konusunda çeşitli Osmanlı unsurları arasındaki fikir ayrılıklarıydı; hatta bu durum ülkenin çeşitli yerlerinde ayaklanmaların çıkmasına yol açmıştı. Halkla konuşmak ve ülkesini yakından tanımak isteyen padişah sık sık İstanbul içinde gezilere çıkıyordu. Sadrazam ve bazı nazırlarla birlikte Bursa ve İzmit'i ziyaret etti. Burada din ve ırk fa rkı gözetmeksizin halkın çeşitli kesimleriyle görüştü. Okullara ve hayır kurumlarına bağışlarda bulundu. Bu gezileri dolayısıyla özel olarak bastırılan paralardan hedi Meclis-i Meb'Gsan'ın ikinci yeler dağıttı. yasama yılını açış nutkunda ( 18 Kasım I 909) bu gezilerinden edindiği intibaları anlattı. Bütün vatan evlatlarında Osmanlı kardeşliği fikrinin güç l endiğini görmekten duyduğu memnuniyeti dile getirdi. Ona göre bu, hak ve vazifede eşitliği sağlayan anayasanın ve meşru tl idarenin tabii bir sonucu idi. Meşveret ve meşrut i yetin şeriatın ve aklın emrett i ği salim bir yol olduğunu belirten padişah memleketin iç işlerinde endişe edilecek bir durum olmadığını, bazı yerlerde görülen küçük olayların da meşrutiyetin nimetleri görüldükçe ortadan kalkacağını söylüyordu. Meşrutiyetin ilanını sağlayan ve siyasi hayatın odağı haline gelen İttihat ve Terakl<i Cemiyeti'nin (Partisi) ülke yönetimi konusunda hiçbir hazırlığı yoktu. Bazı kimseler hürriyet ve meşrutiyet perdesi arkasına gizlenerek şahsi çıkarlarını sağ Iarnaya çalışıyorlardı. İktidara sahip olanlar da bunlarla iş birliği yapmak zorunda kaldıkları için ülkede arzu edilen istikrarlı ve adil düzen kurulamadı. Fırkacılık zih- V. Mehmed'in tuğrası niyetiyle hareket eden İttihatçılar istemediklerini ve kendilerinden olmayan ları istifaya zorlayarak yerlerine adamla rını yerleştirdiklerinden ülke yönetimi bilgisiz ve tecrübesiz kişilerin eline geçti. Anayasa çerçevesinde hükümdarlık etmeye çalışan Sultan Reşad, anayasaya dayanan veya dayanır görünen iktidarların tekliflerini onların telkinleri doğrultusunda yerine getirme gayreti içinde oldu. İttihatçılar'ın tahakkümüne dayanamayarak istifa eden Hüseyin Hilmi Paşa'nın yerine yine onların isteğiyle Roma büyükelçisi İbrahim Hakkı Bey tayin edildi ( 12 Ocak ı 9 ı o). Vezaret payesi verilip s adarete getirilen İbrahim Hakkı Paşa fırkacı olarak tanınmıyordu. Kamuoyunu teskin etmek için "adi ü ihsan" politikası izleyeceğini söyleyen paşa selefinden daha fazla İttihatçılar'a teslim oldu. İttihatçılar'ın ülke ve dünya gerçekleriyle bağdaşmayan uygulamaları, Arnavutluk'tan Yemen'e kadar ülkenin pek çok yerinde ayaklanmaların çıkmasına sebep oldu. Arnavutluk isyanının şiddet kull anı lar ak bastırılması huzursuzluğu daha da artt ırdı. Balkan devletlerinin mill'i kiliselerini kurup Rum Ortodoks kilisesinden ayrıldıkları günden beri Rumeli'de bulunan kilise ve mekteplerin aidiyeti meselesi devam ediyordu. İttih atçılar, Abdülhamid'in Balkan devletlerinin Türkiye'ye karşı ittifakını önlemek için ustaca kullandığı bu meseleyi bir kanunla hallettiler (3 Temmuz 1910). Fener Rum patriği padişahı ziyaret ederek kanunu tasdik etmemesini istedi. Fakat padişah hıristiyan unsurlar arasındaki ihtilafı ortadan kaldıracağına inandığı kanunu onayladı. Böylece Balkan devletlerinin Osmanlı Devleti'ne karşı birleşmesinin yolu açılmış oldu. Bu da Balkan Harbi'nin çıkmasına sebep oldu. Balkanlar' da karışıklıkların tekrar başlaması üzerine İttihatçılar, bölge halkını sakinleştirmek ve yeniden devlete kazandırmak ümidiyle padişahı Rumeli gezisine çıkardılar (5-26 Hazi ran ı 9 ı ı ). Sadrazam ve bazı hükümet üyelerinin de katıldığı gezi Çanakkale, Selanik, Üsküp, Prişti n e, Kosova ve Manastır şehirlerini kapsıyordu. Padişah, gerek buralarda gerekse yol boyunca geçtiği yerlerde coşkun tezahüratla karşılandı. Din ve milliyet farkı gözetmeksizin her kesimden halkla görüştü, hayır kurumlarına bağışlarda bulundu. Bu gezi hatırasına basılan paralardan hediyeler dağıttı. Murad Hudavendigar'ın türbesinin bulunduğu Kosova sahrasında kalabalık bir cemaatle birlikte cuma namazı kıldı. Sultan Reşad'ın Rumeli gezisinin çeşitli unsurlar ve bilhassa Arnavutlar üzerinde olumlu etkisi oldu. Ancak padişahın hükümete karşı pek etkili olamaması ve İttihatçılar'ın da bundan yararlanamaması yüzünden Rumeli'de karışıklıklar yeniden başlad ı. İttihat ve Terakki'nin tekelci ve tahakküm edici uygulamaları meclis içinde bu partiden kopmaları hı z land ırdı ve mecliste bir muhalif grup oluş tu. Basında bunların yeni bir parti kurduğu ve başına da İttihat ve Terakl<i'nin kurucularından olan Miralay Sadık Bey'in getirildiği haberleri çıktı. Sadrazarnın istifa tehdidinde bulunması üzerine padişah Sadık Bey'i Selanik'e sürdü. İbrahim Hakkı Paşa hükümetinin yanlış uygulamalarından biri de Trablusgarp Bingazi vilayetindeki asker sayısını azaltmasıdır. Roma büyükelçiliğinden gelen Hakkı Paşa'nın ll. Abdülhamid'in bölgede eskiden beri emelleri bulunan İtalya' ya karşı tahkim ettiği bu vilayeti askersiz, valisiz ve kumandansız bırakması İtalya'yı harekete geçirdi. Trablusgarp'ın tahliyesini ve teslimini isteyen İtalya (28 Eylül 191 I) 29 Eylül'de Osmanlı Devleti' ne savaş ilan etti. Olayın sorumluluğunu kabul eden İbrahim Hakkı Paşa aynı gün istifa etti. İtalya, Afrika'da son Osmanlı toprağı olan Trablusgarp- Bingazi'yi il hak ettiğini açıkladı (5 Ekim) ll. Abdülhamid döneminde yedi defa sadrazamlıkyapan Meclis-i A'yan Başkanı Said P aşa (Küçük) sekizinci defa sadarete getirildi (30 Eylül ı 9 ı I) Muhalefet ve muhalefeti destekleyen basın İbrahim Hakkı Paşa'nın Divan-ı All'de hesap vermesini istiyordu. Trablusgarp mebuslarının verdiği teklif İttihatçılar tarafından engelienince muhalefetin partileşmesi hızlandı. Hürriyet ve İtilaf Fırkası kurularak ( 2 ı Kas ı m ı 9 ı ı) Dama d Fe ri d Paşa başkanlığa, Sadık Bey başkan yardımcılığına getirildi. Mecliste bulunan 1 os muhalif mebustan yetmişinin yeni partiye katılmas ı, İstanbul'da yapılan (ı I Aralık) ara seçimi de bir oy farkla bu partinin kazanması İttihatçılar'ı korkuttu. Padişah iradesiyle meclisi feshetiirmek istediler. Ancak anayasanın 35. maddesine göre padişaha ait olan fesih hakkını daha önce meşrutiyet için tehlikeli bularak değiştirmişlerdi. Said Paşa, fesih hakkının yeniden padişaha verilmesi için anayasanın 35. maddesinin değiştirilmesini meclise teklif etti. Muhalefet teklifi engelleyince de görevinden ayrıldı (30 Aralık 191 1). 419

3 Sultan Reşad her şeye rağmen Said Pasadarette kalmasını arzu ediyordu. Hürriyet ve İtilaf Fırkası'ndan bir heyet, padişahı ziyaret edip anayasanın 35. maddesinde değişiklik yapılarak fesih hakkının tekrar padişaha verilmesine karşı olmadığını, ancak Said Paşa'nın sadarette kalmasını istemediklerini bildirdi. Padişah ise meclisteki bütün mebusları milletin temsilcileri oldukları için eşit saydığım ve milletvekilierine karşı tarafsız bir meşrutiyet hükümdan olduğunu ifade etti. Tek arzusunun memleketin mutluluğu, ilerlemesi ve korunması olduğunu söyleyen padişah sadrazaını tayin etme hakkının kendisine ait bulunduğunu hatırlattı (Lutfi Simav'!. s. 274). Meclis-i Meb'Gsan Başkanı Ahmed Rıza Bey'i saraya davet edip muhalefetin anayasa değişikliği konusundaki düşüncelerini aktardı ve bundan yararlanılarak mecliste partiler arasında bir uzlaşma yolunun aranması gerektiğini bildirdi. Saltanata ve kendisine saygı ve güveni olduğunu belirten muhalefetin kendisinin vekili olan sadrazama da güvenınesi gerektiğini söyledi. Ayrıca 35. maddenin değiş tirilmesinden endişe edilmemesini ve meclisterin feshedilmeyeceğinin mebuslara duyurutmasını istedi. Meclis-i A'yan Başkanı Gazi Ahmed Muhtar Paşa da padişahla görüşüp memleketi felakete sürüklemekle suçladığı Said Paşa'nın sadarete getirilmemesini bildirdiyse de padişah Said Paşa'yı dokuzuncu ve sonuncu defa sadarete tayin etti ( 3 ı Aralık ı 9 ı ı). Said Paşa anayasının 35. maddesiyle ilgili değişiklik teklifini tekrar gündeme getirdi. Muhalefet tarafından yine engelienince anayasanın 7. maddesi gereği, Meclis-i A'yan'ın oluru alındıktan sonra padişah iradesiyle Meclis-i Meb'Gsan feshedildi (ı 8 Ocak ı 9 ı 2) Böylece bir tarafşa'nın tan İbrahim Hakkı Paşa hükümeti Divan-ı Ali'ye gitmekten kurtarılırken bir taraftan da ll. Meşrutiyet'in ilk gerçek çok partili dönemi sona erdirilmiş oldu. İtti hat ve Terakki'nin baskısı altında yapılan ve "sopalı seçim" olarak adlandırılan seçimlerde Hürriyet ve İtilaf Fırkası tasfiye edildi. İkinci yasama dönemine başlayan (ı 8 N isan ı 9 ı 2) meclisteki mebusların on beşi hariç tamamı İttihat ve Terakki'ye mensuptu. Başşehirde anayasa değişikliği, meclisin feshi ve seçimlerle uğraşıldığı sırada Trablusgarp'ta savaş devam ediyordu. İtalya, Ege adalarını işgal ettikten (24 Nisan - 20 Mayıs ı 91 2) sonra İstanbul'u tehdide başladı. Bu sırada Balkan devletleri de Osmanlı Devleti'ne karşı savaş hazırlı ğına giriştiler. Arnavutluk isyanı yeniden alevten di. İsyanı bastırmakla görevli ordu içindeki bir grup subay vaktiyle İttihatçı lar'ın yaptığı gibi silahlarıyla dağa çıka rak isyan etti. Kendilerine "Halaskaran" veya "Halaskar Zabitan" adını veren bu grup İstanbul'daki temsilcileri vasıtasıy la hükümete bir muhtıra verdi. Muhtıra da meclisin feshi ve Kamil Paşa başkanlı ğında tarafsız bir hükümet kurulması isteniyor. aksi takdirde yönetime el konulacağı ifade ediliyordu. Harbiye Nazırı Mahmud Şevket Paşa hemen istifa etti (9 Temmuz 1912). Onu diğer nazırlar takip edince Said Paşa meclisten güvenoyu istedi ve meclis güven oyu verdiği halde ertesi gün istifa etti (16 Temmuz 1912). Bu istifayla birlikte iktidar İttihatçılar'ın elinden çıkmış oldu. Sultan Reşad önce sadarete Ahmed Tevfik Paşa'yı getirmeyi düşündüyse de paşa mevcut meclis feshedilmeden görevi kabul edemeyeceğini bildirdi. Bu sı rada bazı askeri şura üyeleri padişahı ziyaret ederek askerde disiplin kalmadığı- Istanbu l ziyareti s ı ras ında Alman Imparatoru 11. Wil helm ve V. Mehmed 420 nı, Arnavutluk isyanının giderek büyüdümeselesinin ciddi boyutlara ulaştığını bildirip acele tedbir alın masını istediler. Padişah da ertesi gün orduya hitaben bir beyanname yayımtadı (19 Temmuz 1912). Burada tecrübeli ve tarafsız kişilerden yeni bir hükümet kurulacağını açıklıyordu. Anayasaya ve saltanat hukukuna aykırı taleplerde bulunan bazı subayların politika ile uğraşmak tan vazgeçmeleri gerektiğini, askerlikle bağdaşmayan bu gibi davranışların ihanet sayılacağını bildiriyordu. Padişah, ilk defa parlamenter sisteme uygun olarak hükümet bunalımını çözmek için ilgili kişilerle görüşmelere başladı. Kamil Paşa ile Gazi Ahmed Muhtar Paşa'nın isimleri ortaya çıktı. Daha çok Kamil Paşa üzerinde durulrriaktayken çeşitli kimselerin fikri alınarak nihayet asker üzerindeki nüfuzundan dolayı orduya bir düzen verebileceği ümidiyle Gazi Ahmed Muhtar Paşa' yı sadarete getirdi (22 Temmuz 1912). ğünü, Halaskiıran Meşrutiyet döneminin ilk asker kökenli olan Ahmed Muhtar Paşa. tarafsız kişilerden kurduğu kabinesine üç eski sadrazaını aldığı için bu hükümete halk "büyük kabine" adını verdi. İttihat ve Terakki'nin, meclisteki ezici çoğunluğu na rağmen iktidarı kaybetmesi ve tarafsız hükümet karşısında muhalefete düş mesi 1908'den beri oluşan siyasi hayatın dengesini bozdu. Bunun çok acı sonuçları Balkan Harbi sırasında görüldü. Ahmed Muhtar Paşa, ilk iş olarak uzun süredir yürürlükte bulunan sıkıyönetim idaresine son verdi (23 Temmuz). Arkasından Meclis-i A'yan'dan aldığı "tefsir" kararıyla padişaha Meclis-i Meb'Gsan ' ı feshettirdi (4 Ağustos). sadrazaını Balkan Harbi'nin başlaması üzerine (8 Ekim) İtalya ile Uşi Antiaşması'nı imzalayan hükümet ( 18 Ekim) TrablusgarpBingazi'nin yitirilmesini kabul etti. Ordu içindeki partizanlık Balkan Harbi'nde de ağır yenilgilere sebep oldu. Ege adaları ve Edirne'ye kadar bütün Rumeli elden çıktı. Bu durum karşısında padişah Gazi Ahmed Muhtar Paşa'yı istifa ettirerek (29 Ekim) Kıbrıslı Kamil Paşa'yı sadarete getirdi. Kamil Paşa. Meclis-i Meb'Gsan kapalı olduğu için sarayda bir meclis-i umumi topladı. Danışma mahiyetindeki bu meclise Mahmud Şevket Paşa mazeret bildirip katılmadı. Şehzadeler ise dinleyici olarak bulundular. Kamil Paşa savaşın zararlarını en aza indirme gayreti içinde iken iki ay yirmi beş gün sonra kanlı bir askeri darbe son ucu istifa ettirildi ( 23 Ocak ı 9 ı 3) Enver Bey'in yönettiği bu

4 darbe "Babıali Baskını" olarak tarihe geçti. Darbe ile iktidarı ele geçiren İttihatçı lar padişaha baskı yaparak Mahmud Şevket Paşa 'yı sactarete getirdiler. Mahmud Şevket Paşa da bu görevde kaldığı dört ay on dokuz gün boyunca durumu düzeltemedi. Kamil Paşa ' yı ihanetle suçlayan ve Edirne'yi kurtarmak vaadiyle iktidarı ele geçiren İttihatçılar. Londra Antiaşması'nı imzalayıp ( 30 Mayıs) Edirne dahil bütün Rumeli'yi Balkan devletlerine terkettiler. Mahmud Şevket Paşa da bir suikast neticesinde öldürüldü (ı ı Haziran I 9 ı 3). Padişah Hüseyin Hilmi Paşa'yı sactarete getirmek istedi. Fakat İttihatçılar, arzularını kolayca yaptırabileceklerini ümit ettikleri Hariciye Nazırı Said Halim Paşa üzerinde ıs rar ediyorlardı. Padişah da mecburen Halim Paşa'yı sactarete getirdi (ı 2 Haziran). Tamamen İttihatçılar'dan oluşan hükümetin ilk icraatı dlvanıharpler kurarak Mahmud Şevket Paşa suikastı zanlılarını yargılamak oldu. Yargılamalar adeta muhalefetin tasfiyesi şekline dönüştü. Muhaliflerden 350 kişi tutuklanıp Sinop'a sürüldü. On iki kişiye idam cezası verildi. Bunlar arasında suçsuz olduğunu söyleyen Damad Salih Paşa da bulunuyordu. Padişah Salih Paşa'yı kurtarmak istediyse de İttihatçılar'ın tehdidi karşısında idam kararını onaylamak zorunda kaldı. ll. Balkan Harbi sırasında Edirne'nin geri alınması (2 ı Temmuz ı 9 ı 3) askerin nüfuzunu arttırdı. Bir grup subayın Enver Bey'i Harbiye nazırı yapmak için harekete geçtiğini öğrenen Harbiye Nazırı Ahmed İzzet Paşa istifa etti. Kaymakam (yarbay) rütbesinde bulunan Enver Bey Harbiye n azırlığına getirildi ( 3 Ocak I 9 I 4). Cemal Bey de aynı şekilde terfi ettirilip Bahriye nazırı oldu. Talat Bey ise Dahiliye nazırı olarak kabinede bulunuyordu. Böylece Talat- Cemal- Enver üçlüsü hükümette tek söz sahibi durumuna gelmiş oldu. İttihat ve Terakki hakimiyeti altında yapılan (Mayıs ı 914) seçimlerden sonra meclis padişahın da katıldığı bir merasimle çalışma l arına başladı. Bu sırada Said Halim Paşa'nın hiçbir iktidar gücü kalmamıştı. Padişah da Talat-Enver-Cemal üçlüsünü muhatap alıyor ve işlerini onlarla görüyordu. Padişahın yaptığı bazı tayinler bu üçlü tarafından geri çevriliyordu. Almanya ile gizli ittifakyaptıkları gün (2 Ağustos ı 9 ı 4) meclis beş aylık bir ara tatiline girdi. Tatil sırasında bu üçlü grup partinin ve kabinenin bazı üyelerinin haberi olmadan ülkeyi savaşa soktu (ı ı Kasım 1914). Sultan Reşad, hiç istemediği halde bu oldu bitti karşısında aynı gün bir beyanname neşrederek İtilaf. devletlerine (İngiltere, Rusya ve Fransa) karşı savaş ilanını duyurdu. Ayrıca " cihad-ı ekber" beyannamesiyle bütün müslümanların ordunun yanında savaşa katılmasını istedi. Padişah savaşın sebebini bu üç devletin kışkırt ı cı tutumianna bağlıyor ve bunların zalimane idareleri altında iniettikleri milyonlarca müslümanın mfmen bağlı olduğu hilafete karşı besledikleri kötü emellerinden vazgeçmediklerini bildiriyordu. Cihfıd-ı ekber ile Osmanlı hükümdarının hem padişahlığına hem halifeliğine yönelik saldırıların sona ereceği ümidini dile getiriyordu. Meclisin açılışında da (14 Ocak 1915) İttihat ve Terakki'nin diliyle durumu anlatan padişah, tarafsızlık ilan edildiği halde Rus donanmasının Osmanlı donanmasına saldırması karşısın da savaş emri vermek zorunda kaldığını söylüyordu. Meclisler adına padişahın nutkuna verilen cevapta hükümete ve orduya teşekkür ediliyor. izlenen siyasetin devlet ve millet çıkarlarına uygun olduğu ifade ediliyordu. Meclisierin bu tutumu savaş kararını tasdik olarak kabul edildi ve savaşın sonuna kadar savaşa girme sorunuyla ilgili bir tartışmaya mecliste rastlanmadı. İstanbul bir ara işgal tehlikesiyle karşılaşınca hükümet Eskişehir' e taşınmaya karar verdi. Padişah da bu karara uyarak Eskişehir' e gitmek için hazırlıklara başladı. O sırada Beylerbeyi Sarayı'nda oturan ağabeyi ll. Abdülhamid'i de götürmek istedi. Eski padişah teklifi kabul etmediği gibi Sultan Reşad'ın da gitmemesini tavsiye etti ve İstanbul terkedilecek olursa bir daha buraya dönülemeyeceğini söyledi. M eşihat fetvasıyla gazilik unvanı verilen padişah İstanbu l'd a kaldı. Meclisin 1916 yılı açılışında Çanakkale ve Irak cephelerinde elde edilen başarılardan duyduğu memnuniyeti dile getirdi. Fakat 1917 yılı açış nutkunda artık zaferlerden söz etmiyordu. Meclisin cevabi arzında da ilk defa "harb-i umumi" yerine "istiklal harbi" tabiri kullanılmıştı. İttihatçılar'la iyice arası açılan Said Halim Paşa istifa etti (3 Şubat ı 91 7). Dahiliye Nazırı Talat Bey' e vezaret rütbesi verilerek sactarete getirildi. Enver ve Cemal paşalar kabinedeki görevlerini korudular. Talat Paşa hükümeti Sultan Reşad'ın birlikte çalıştığı on uncu ve sonuncu hükümet oldu. Padişah bundan sonra adeta sarayına kapandı ve sadece hükümetin istediği protokollerde göründü. Savaş dolayısıyla Türki- ye'yi ziyaret eden müttefik devletlerin temsilcilerini kabul etti; Alman imparatorunu (Eylül ı 91 7) ve Avusturya - Macaristan imparatorunu (Mayıs 1918) ağırladı. Padişah uzun süredir şeker hastalığından şikayetçiydi. Daha önce de prostat ameliyatı geçirmişti. Avusturya imparatoru için düzenlenen yoğun program onu yorduğundan rahatsızlığı daha da ilerledi. Ramazan ayının on beşinci günü gerçekleştirilen mgtat hırka-i saadet ziyaretini güçlükle yapabildi (24 Haziran). Bundan sonra sarayına çekildi. vefatma kadar dışarı çıkmadı; baş katibinin getirdiği evrakı yatağında imzaladı. Hayatının büyük kısmı baskı altında geçen, saltanatı döneminde büyük buhranlar yaşayan V. Mehmed, Mondros Mütarekesi'nin imzalanmasını görmeden vefat etti (3 Temmuz I 918) ve Eyüp'te sağlığında yaptırdığı türbeye defnedildi (bk. MEHMED RE ŞAD TÜRBESi). Sultan Reşad halim selim. merhametli, dindar ve nazik bir hükümdardı. Düzenli bir eğitim almadığı halde Doğu 'ya ait kültürünün iyi olduğu ve Farsça bildiği söylenir. Genç yaşta Mevlev'iliğe intisap ettiği için şehzadelik dönemini mesnevi okumakla geçirmiştir. Ayrıca Osmanlı tarihini ve ecdadının menkıbelerini o kumayı severdi. Tasavvuf ve edebiyatla da ilgilenen pad işah şiir de yazardı. Çanakkale zaferi üzerine olan gazeli meşhurdur. Yazıldığı günlerde dilden dile dolaşan bu gazel bestelenmiş ve çeşitli şairler tarafından tahmis edilmiştir. Konya Karapınar ' da kendi adını bir camisi bulunmaktad ır. taşıyan V. Mehmed Reşad meşrutiyet padişahlığını hiçbir şeye karışmamak şeklinde anladı ğından devlet işlerine hemen hiç ka- Avusturya Macaristan Imparatoru 1. Karl ve Sultan V. Me h med saltanat arabasında 421

5 MEHMED V rışmazdı. Anayasanın padişaha tanıdığı yetkileri dahi kullanmak istemezdi. Bu konuda kendisini eleştirenlere, "Meşrutiyet idaresinde ben her işe karışacaksam biraderin suçu ne idi?" diye cevap verirdi (Danişmend, IV. 440). Fırkacılığı ve bilhassa İttihatçılar'ı sevmediği halde silik ve ürkek şahsiyeti sert sürtüşmelerin yaşanmasın ı önledi. Saltanatının büyük kısmı tamamen İttihatçılar'ın kontrolü altında geçti. İttihatçılar'a boyun eğmesini eleştireniere de saltanatın bekası için böyle davranmak zorunda kaldığını. aksi halde ittihatçılar'ın cumhuriyet ilan edeceklerini söylüyordu (Mufassal Osmanlı Tarihi, VI, 3570). Siyasi eğitim ve tecrübeden yoksun olduğu için dinamik ve anarşik bir siyasi hayatın hakemi rolünü oynayamadı. Onun dönemi Osmanlı Devleti'nin devamını sağlamak için yapılan son de. neme oldu ve bu deneme devletin dağılmasıyla son buldu. Bunun yanında milli birlik ve demokrasi fikri gelişti. Eğitimde, hukukta ve sosyal alanda önemli reformlar yapılarak milli Türk devletinin temelleri atıldı. B İ BL İYOGRAFYA : Meclis-i A 'yan Zabıt Cerldesi, c.!, Devre 3, İçtima 1, Ankara 1989, tür. yer.; Meclis-i Meb'üsan Zabıt Ceridesi, c.!-lll, Vll, Devre 1 ve 3, içti ma 1, 2, 3 ve 4, Ankara 1991, tür. yer.; Ruşen Eşref [Ünaydın]. İki Saltanat Arasında, İstanbul 1334, s. 5-23; Mehmed Selahaddin, Bildiklerim, Kahire 1334, tür.yer.; Lütfi Simav!, Osmanlı Sarayının Son Günleri [İstanbul ı340), [s.nşr. Şemsettin Kutlu), İstanbul, ts. (Hürriyet Yayınları). s ; Mahmud Muhtar, Maziye Bir N azar [İstanbul ı34ı), [s. nşr. Erol Kılınç), İstanbul 1999, s ; Halid Ziya Uşaklıgil, Saray ve Ötesi, İstanbul ,1-111, tür.yer.; İbnülem in, Son Sadrıazamlar; 1-lV, tür.yer.; Ali Fuat Türkgeldi, Görüp İşittiklerim[Ankara ı 949). Ankara 1984, s ; Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi, Ankara , 11/1-4, tür. yer.; 111/1-4, tür. yer.; Cemi! Topuzlu, İstibdat Meşrutiyet- Cumhuriyet Devirlerinde 80 Yıllık Hatıra/arım [İstanbul ı95ı), İstan bul 1994, s , ; TarıkZafer'llınaya, Türkiye'de Siyasal Partiler [İstanbul ı952), İstanbul 1989, lll, ; Danişmend, Kronoloji, IV, , , ; Mu{assal Osmanlı Tarihi, İstanbul 1963, VI, ; Feroz Ahmad, ittihad ve Terakki: (trc. Nuran Ülken), İstanbul 1971, tür.yer.; Meserret Diriöz, "Gazel-i Hümayün ve Thhmisleri", Birinci Mi lif Türkoloji Kongresi: 6-9 Şubat 1978, İstanbul 1980, s ; Mevlüt Çelebi, Sultan Reşad'ın Rumeli Seyahati, İzmir 1999, tür. yer.; Cüneyt Ölçer, Sultan Mehmed Reşad ve Sultan Mehmed Vahdeddin Dönemi Osmanlı Madeni Paraları, İstanbul, ts. [Yenilik Basımevi), s. 1-53; Takvim-i Vekayi', sy. 390, İstanbul 1325, s. 5; "Sultan Mehmed Reşad'ın Nutuk'u", SM, lll/ 63 ( ı325). s ; Mehmed Reşad, "Beyanname-i Hümayun", SR, lx/215 [1328), s. 139; a.mlf., "Vesaik-i Tilr!hiyye, Muhtariyet Fermanı", a.e., lx/216 (ı328), s ; Nahid Sırrı 422 Örik, "Meşrutiyetin ilk Padişahı", Tasvir, İstan bul 23 Mart 1948; a.mlf.. "5. Sultan Mehrned'e Aid Hatıralar", a.e., 30 Nisan 1948; a.mlf., "5. Sultan Mehmed İçin Son Sözler", a.e., 17 Mayıs 1948; "Balkan Harbi Arefesinde Sultan Reşad'ın Rumeli Seyahati", Hayat Tarih Mecmuası, lll/2 (26), İstanbul 1967, s ; Enver Ziya Karai, "Mehmed V", İA, VII, ; A. J. Mango, "Mel:ıemmed V Res.had", Ef2 [İng.), VI, ; İsmet Parmaksızoğlu, "Reşad, V. Sultan Mehmed", TA, XXVII, L Wiiil MEHMED VI ( ~) ( ) Son Osmanlı padişahı ( ). CEVDET KüçüK 4 Ocak 1861'de Daimabahçe Sarayı'nda doğdu. Babası Sultan Abdülmecid, annesi Gülistü Kadınefendi'dir. Altı aylıkken babası. dört yaşında iken annesi öldüğünden üvey annesi Şayeste Hanım tarafından büyütüldü. Özel hocalardan ders alarak ve Fatih Medresesi'nde verilen bazı derslere devam ederek kendini yetiştirdi. Ağabeyi ll. Abdülhamid'in hediye ettiği Çengelköy'deki köşke yerleşti ve padişah oluncaya kadar burada yaşadı. Veliaht Yusuf izzeddin Efendi'nin intiharı üzerine (1 Şubat 1916) resmen Osmanlı tahtının varisi ilan edildi. Avusturya Macaristan imparatorunun cenazesinde ( 1916) ve Alman imparatorunun davetinde ( 191 7) padişahı temsil etti. Sultan Mehmed Heşad vefat edince (3 Temmuz ı 918) VI. Mehmed adıyla tahta çıkarıldı. Ancak daha çok Sultan Vahdeddin (VahTdeddin) olarak anıldı. Milli Meclis huzurunda yemin ettikten sonra Talat Paşa hükümetini görevinde bırakan VI. Mehmed ilk iş olarak sarayda özel bir kurmay teşkilatı kurup savaşı buradan izledi. Kıtlık ve pahalılıkla mücadele edileceğini açıkladı. Ayrıca savaş alanı dışındaki sıkıyönetim mahkemelerinin kaldırılmasını istemesi halk arasında memnuniyet uyandırdı. Ancak savaş iyi gitmiyordu. Filistin ve Suriye elden çıkmış. Anadolu tehdit altına girmişti. Padişahın fahrl yaveri unvanı verilmiş olan Mustafa Kemal Paşa padişaha çektiği telgrafta barıştan başka yapılacak bir şey kalmadığını bildirdi (7 Ekim 1918). Padişah İttihatçı hükümetin istifasını istedi ve Ahmed Tevfik Paşa'yı hükümeti kurmakla görevlendirdi. Meclisin yeni yasama yılını açış nutkunda Wilson prensiplerine göre barış için başvurulduğunu, devletin şeref ve haysiyetine yakışır bir barış istediğini, vatanın çok kıymetli yerlerinin işgal edilmediğini. ordunun kahramanca başladığı görevini şeretle tamam Iayacağı inancında o lduğunu söyledi. Padişaha bir telgraf gönderen Mustafa Kemal Paşa. hükümeti Ahmed izzet Paşa' nın kurmasını ve kendisinin de Harbiye nazırı yapılmasını istedi. Padişah da hükümeti kurma görevini yaveri Ahmed İzzet Paşa'ya verdi ( 14 Ekim 1918). Harbiye nazırlığını kendi üzerine alan Ahmed izzet Paşa, kabineye Mustafa Kemal Paşa'nın grubundan Rauf (Orbay) ve Fethi (Okyar) beyleri de aldı. Padişah mütareke heyetinin başına eniştesi Damad Ferid Paşa'yı getirmek istiyordu. Sadrazam buna karşı çıktı ve Bahriye Nazırı Rauf Bey'in başkanlığındaki Türk heyeti Mondros Mütarekesi'ni imzaladı (30 Ekim). Saltanatının daha dördüncü ayını bile doldurmadan zor duruma düşen VI. Mehmed zaman kazanmaya çalıştı. Devletin içinde bulunduğu durumdan kurtulabilmesinin ancak İngiltere ve Fransa'nın kazanılmasıyla mümkün olabileceğine inandığından İngiliz dostluğu ve Fransız yakınlığı politikasını benimsedi. İtilaf devletleri ısrarla savaş suçlularının cezalandırılmalarını istiyorlardı. Padişaha göre bu suçlar ne ölçüde İttihatçılar'ın sırtına yüklenirse o ölçüde İtilaf devletlerinin gözünde temize çıkılabilir. böylece Osmanlı Devleti için şart l arı daha hafif bir barış antiaşması yapılabilirdi. İttihat ve Terakki Partisi ileri gelenlerinin gizlice yurt dışına kaçmasına (2/3 Kasım gecesi) göz yumctuğu ileri sürülen ve İttihatçılar'ın devamı gibi görülen bir hükümetle İstanbul'a gelmeye hazırlanan İtilaf devletleri temsilcilerinin karşılanmasını uygun görmediğinden ittihatçı nazırıarın değiştirilmesini istedi. Padişahın bu müdahalesini anayasaya aykırı bulan Ahmed izzet Paşa hükümeti toptan istifa etti (8 Kasım). VI. Mehmed, yetmiş üç yaşındaki dünürü Tevfik Paşa'ya tarafsız kişilerden yeni bir hükümet kurdurdu. İki gün sonra da altmış gemiden oluşan İtilaf devletleri donanınası büyük gövde gösterileriyle İstanbul'a geldi (ı 3 Kasım). Tevfik Paşa hükümetinin meclisten güven oyu almasından sonra basma bir demeç veren padişah, savaş sırasında yaşananların sorumluluğunun halka değil İttihat ve Terakki yönetimine ait olduğunu. İngiltere ile dost l uğun devamı için bütün gücüyle çalışacağını bildirdi. Hükümetten de İttihatçılar'ı yargılamak üzere hemen olağan üstü bir mahkeme kurulmasını istedi.