T.C ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ EĞİTİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

Transkript

1 T.C ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ EĞİTİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI EVLİ ÖĞRETMENLERİN YÜKLEME TARZLARI VE EVLİLİK DOYUM ALGILARININ BAZI DEMOGRAFİK DEĞİŞKENLER AÇISINDAN İNCELENMESİ Melis BERK YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA / 2009

2 T.C ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ EĞİTİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI EVLİ ÖĞRETMENLERİN YÜKLEME TARZLARI VE EVLİLİK DOYUM ALGILARININ BAZI DEMOGRAFİK DEĞİŞKENLER AÇISINDAN İNCELENMESİ Melis BERK Danışman: Prof. Dr. Banu YAZGAN İNANÇ YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA / 2009

3 Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne, Bu çalışma, jürimiz tarafından Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan: Prof. Dr. Banu YAZGAN İNANÇ (Danışman) Üye: Yrd. Doç. Dr. M.Sencer ÖZSEZER Üye: Yrd. Doç. Dr Fulya CENKSEVEN ÖNDER ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım. 04 / 12 / 2009 Prof. Dr. Azmi YALÇIN Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ndaki hükümlere tabidir.

4 ÖZET EVLİ ÖĞRETMENLERİN YÜKLEME TARZLARI VE EVLİLİK DOYUM ALGILARININ BAZI DEMOGRAFİK DEĞİŞKENLER AÇISINDAN İNCELENMESİ Melis BERK Yüksek Lisans Tezi, Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Banu YAZGAN İNANÇ Aralık 2009, 104 Sayfa Bu araştırmanın amacı, evli öğretmenlerin yükleme tarzları (alt boyutları olan nedensellik-sorumluluk yüklemeleri ve onların alt boyutları olan odak, istikrar, genellik, niyet, güdü, suçlama) ve evlilik doyum algılarının, cinsiyet, yaş, evlenmeden önceki tanışma süresi, evlilik yaşı, evlilik biçimi, çocuk sahibi olma durumu gibi değişkenler açısından incelenmesidir. Bu çalışma, eğitim-öğretim yılında Adana ili Seyhan ve Çukurova ilçelerinde bulunan okullarda görev yapan toplam 165 evli öğretmen (91 Kadın, 74 Erkek) üzerinde yürütülmüştür. Araştırmanın verileri Evlilik Yaşam Ölçeği (EYÖ) ve İlişki Yükleme Ölçeği (İYÖ) ile toplanmıştır. Veriler SPSS-WINDOWS 11.5 paket programıyla çözümlenmiştir. Sonuçların yorumlanmasında p<0.5 anlamlılık düzeyi kabul edilmiştir. Verilerin analizinde tek yönlü varyans analizi ve Pearson Momentler Çarpımı Korelasyon analizi teknikleri kullanılmıştır. Araştırmanın sonuçlarına göre evli öğretmenlerin eşlerinin davranışlarına yaptıkları sorumluluk ve nedensellik yüklemeleri ve evlilik doyumu arasında negatif yönde anlamlı bir faklılık bulunmuştur. Yükleme tarzlarının nedensellik boyutunun alt boyutlarından istikrar ve genellik ile evlilik doyumu arasında anlamlı bir farklılık bulunurken, odak boyutu ile evlilik doyumu arasında anlamlı bir farklılık olmadığı görülmüştür. Yükleme tarzlarının sorumluluk boyutunun alt boyutlarından niyet, güdü ve suçlama ile evlilik doyumu arasında anlamlı bir farklılık olduğu görülmüştür. Demografik değişkenlerle evlilik doyumu ve yükleme tarzları arasındaki anlamlı farklılığa bakıldığı zaman, cinsiyet değişkeni ile evlilik doyumu arasında anlamlı bir

5 farklılığın olmadığı, yükleme tarzlarında ise sadece sorumluluk yüklemelerinin alt boyutu olan güdü boyutunda kadınların erkeklere göre eşlerinin davranışlarını açıklarken daha fazla güdü boyutuna başvurdukları görülmüştür. Demografik değişkenlerden yaş, tanışma süresi, evlenme yaşı, evlenme biçimi ve çocuk sahibi olma durumu ile evlilik doyumu ve yükleme tarzları açısından anlamlı bir farklılık bulunamamıştır. Evlenme süresine bakıldığı zaman ise, evlilik doyumuyla anlamlı bir farklılık bulunamamış, yükleme tarzlarının ise sadece nedensellik boyutunda ve onun alt boyutu olan genellik boyutunda anlamlı bir farklılık bulunmuştur Anahtar Kelimeler: Öğretmenler, Evlilik Doyumu, Yükleme

6 ABSTRACT MARRIED TEACHERS CONSIDERING THEIR DEMOGRAFICS IN RELATION TO ATTRIBUTION and MARITAL SATISFACTION VIEWING IT FROM THIS ANGLE Melis BERK Master Thesis, Department of Educational Sciences Supervisor: Prof. Dr. Banu YAZGAN İNANÇ December 2009, 104 Pages The main purpose of this study is: the relations between cause and responsibility attributions, considering and taking into account their instinet, focus, stability, consistency, intentions, generality accusation plus their gender, age, pre- marital get toknow each othe period, type of marriage, having children. These are the factors and agents taken into cousideration. This research has been done during the school year in the province of Adana with total 165 married teachers (91 male, 74 female). In pursuing this study goal, Marital Life Scale (MLS) and Relationship Attribution Measure (RAM) were administered to 165 teachers. Data obtained have been analysed statistically by using SPSS Windows Packet Programme. Pearson product moment correlations analys have been carried out on these data. The level of significance was selected as p<.05. As a result of this study, there is a great difference towards the attitudes of the genders between the couples. In this connection relative to the couples senses of pesponsibilities there is a great amount of gap between an full expectation of a marriage consept and what the reality of the marriage is. In this research it has been found and discovered that women look at the assesment and avaluation of the marriage from the resspective of an in born instinct. Considering the change involving the demographical differences we don t any different expectations in regard to age, period of knowing each other, marriage age, type of marriage and having children in the marriage. We can only see the cause and responsibilitiy attributions relationship surfacing in our marriage survey.

7 Keywords: Teachers, Marital Satisfaction and Attribution

8 ÖNSÖZ Bu araştırmada, evli öğretmenlerin yükleme tarzları (alt boyutları olan nedensellik-sorumluluk yüklemeleri ve onların alt boyutları olan odak, istikrar, genellik, niyet, güdü, suçlama) ve evlilik doyum algıları, cinsiyet, yaş, evlenmeden önceki tanışma süresi, evlilik yaşı, evlilik biçimi, çocuk sahibi olma durumu gibi değişkenler açısından incelenmiştir. Öncelikle tezimin her aşamasında desteğini, yardımlarını ve anlayışını esirgemeyen değerli danışman hocam Sayın Prof. Dr. Banu YAZGAN İNANÇ a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Sedece tez döneminde değil, yüksek lisansa başladığım ilk günden itibaren kendisinden çok fazla şey öğrendim. Yüksek lisansım boyunca akademik anlamda bana her türlü desteği verip, her soruma bıkmadan yanıt veren, beraber gülüp, sıkıntılı zamanlarımda da hep yanımda olan, hayata dair her şeyi konuşabildiğim değerli hocama, bana güvenip her zaman yanımda olduğu için çok teşekkür ederim. Jüride bulunarak olumlu eleştirileri ve yönlendirmeleriyle araştırmama son şeklini vermeme katkı sağlayan Sayın Yrd. Doç. Dr. Fulya CENKSEVEN ve Sayın Dr. M. Sencer BULUT a, araştırma sürecinde, her soruma sabırla yanıt vererek benden yardımlarını esirgemeyen değerli hocam Sayın Ercüment YERLİKAYA ya, kaynaklara ulaşmamda yardımlarını esirgemeyen değerli hocam Sayın Prof. Dr. Hürol FIŞILOĞLU na, yüksek lisans eğitimimin tamamlanmasında emeği geçen değerli hocalarıma, çalışmaya katılan öğretmenlere, yüksek lisans süresi boyunca izin konusunda beni sabır ve anlayışla karşılayan okul kurucum Sayın Nilay FOTO ya ve bu araştırmayı destekleyen Ç.Ü. Araştırma Fonu na teşekkür ederim. Ayrıca her zaman bana duydukları sonsuz güvenle, yaptığım her işe iyi dilekleriyle katkıda bulunan ve bana güç veren sevgili annem ve babam ve kardeşime, bu süreçte manevi destekle yanımda olan Çağlar ATALI ya ve ismini sayamadığım tüm arkadaşlarıma teşekkür ederim. Melis BERK

9 İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET...i ABSTRACT... ii ÖNSÖZ.... iii TABLOLAR LİSTESİ...ix EKLER LİSTESİ x BÖLÜM I GİRİŞ 1.1. Problem Araştırmanın Amacı Araştırmanın Önemi ve Gerekçesi Varsayımlar Sınırlılıklar Tanımlar BÖLÜM II KURAMSAL AÇIKLAMALAR VE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR 2.1. Evlilik Doyumu Kavramı ve Tanımları Evlilik Doyumunu Açıklayan Kuramsal Yaklaşımlar Sosyal Mübadele Kuramları Davranışçı Kuramlar Bağlamsal Model Humans ın Bölüşüme İlişkin Adalet Konusundaki Görüşleri Yükleme Kuramı Yükleme Kuramı ve Evlilik Doyumu Arasındaki İlişki Evlilik Doyumu ile İlgili Türkiye de ve Yurt Dışında Yapılmış Olan Çalışmalar..27

10 Evlilik Doyumu ile İlgili Türkiye de Yapılmış Olan Çalışmalar Evlilik Doyumu ile İlgili Yurt Dışında Yapılmış Olan Çalışmalar Türkiye de ve Yurt Dışında Yüklemeler Alanında Yapılan Çalışmalar Türkiye de Yüklemeler Alanında Yapılmış Olan Çalışmalar Yurt Dışında Yüklemeler Alanında Yapılmış Olan Çalışmalar...37 BÖLÜM III YÖNTEM 3.1. Araştırmanın Modeli Araştırmanın Evren ve Örneklemi Verileri Toplama Araçları Kişisel Bilgi Formu Evlilik Yaşam Ölçeği İlişkilerde Yükleme Ölçeği Verilerin Toplanması ve Analizi...49 BÖLÜM IV BULGULAR 4.1. Öğretmenlerin Evlilik Doyum Algıları ve İlişki Yükleme Tarzları Öğretmenlerin Evlilik Doyum Algıları ve İlişki Yükleme Tarzları ile Demografik Özellikler Arasındaki İlişkiler Öğretmenlerin İlişki Yükleme Tarzları ile Evlilik Doyum Algıları Arasındaki İlişki...66 BÖLÜM V TARTIŞMA VE YORUM 5.1. Cinsiyete Göre Evlilik Doyumu ve Yükleme Tarzlarındaki Farklılıklara İlişkin Bulguların Tartışılması... 68

11 5.2. Yaşa Göre Evlilik Doyumu ve Yükleme Tarzlarındaki Farklılıklara İlişkin Bulguların Tartışılması Tanışma Süresine Göre Evlilik Doyumu ve Yükleme Tarzlarındaki Farklılıklara İlişkin Bulguların Tartışılması Evlilik Yaşına Göre Evlilik Doyumu ve Yükleme Tarzlarındaki Farklılıklara İlişkin Bulguların Tartışılması Evlilik Süresine Göre Evlilik Doyumu ve Yükleme Tarzlarımdaki Farklılıklara İlişkin Bulguların Tartışılması Evlenme Biçimine Göre Evlilik Doyumu ve Yükleme Tarzlarındaki Farklılıklara İlişkin Bulguların Tartışılması Çocuk Sahibi Olma Durumuna Göre Evlilik Doyumu ve Yükleme Tarzlarındaki Farklılıklara İlişkin Bulguların Tartışılması Nedensellik-Sorumluluk Yüklemeleri ile Evlilik Doyum İlişkisine Ait Bulguların Tartışılması...78 BÖLÜM VI SONUÇ VE ÖNERİLER 6.1. Sonuçlar Öneriler Araştırmacılara Yönelik Öneriler Uygulamalar Açısından Öneriler...83 KAYNAKÇA...84 EKLER ÖZGEÇMİŞ

12 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1. Örneklem Grubunun Cinsiyete Göre Yaş Dağılımı.42 Tablo 2. Örneklem Grubunun Cinsiyete Göre Tanışma Süresi Dağılımı...42 Tablo 3. Örneklem Grubunun Cinsiyete Göre Evlilik Yaşı Dağılımı 43 Tablo 4. Örneklem Grubunun Cinsiyete Göre Evlilik Süresi Dağılımı..44 Tablo 5. Örneklem Grubunun Cinsiyete Göre Evlilik Biçimi Dağılımı.44 Tablo 6. Örneklem Grubunun Cinsiyete Göre Çocuk Sahibi Olma Durumu Dağılımı..45 Tablo 7. Öğretmenlerin Evlilik Doyum Algıları ve İlişki Yükleme Tarzları.51 Tablo 8. Evlilik Doyum Algısı ve İlişki Yükleme Durumu Puanlarının Cinsiyete Göre t Testi Sonuçları.. 52 Tablo 9. Güdü ve Suçlama Boyutlarının Cinsiyete Göre U-Testi Sonuçları..53 Tablo 10. Evlilik Doyum Algısı ve İlişki Yükleme Durumunun Yaşlara Bağlı Değişimi.54 Tablo 11. Evlilik Doyum Algısı ve İlişki Yükleme Durumu Puanlarının Yaşa Göre ANOVA Sonuçları.55 Tablo 12. Evlilik Doyum Algısı ve İlişki Yükleme Durumunun Tanışma Süresine Bağlı Değişimi 56 Tablo 13. Evlilik Doyum Algısı ve İlişki Yükleme Durumu Puanlarının Tanışma Süresine Göre ANOVA Sonuçları..57 Tablo 14. Evlilik Doyum Algısı ve İlişki Yükleme Durumunun Evlilik Yaşına Bağlı Değişimi.58 Tablo 15. Evlilik Doyum Algısı ve İlişki Yükleme Durumu Puanlarının Evlilik Yaşına Göre ANOVA Sonuçları 60 Tablo 16. Evlilik Doyum Algısı ve İlişki Yükleme Durumunun Evlilik Süresine Bağlı Değişimi. 61 Tablo 17. Evlilik Doyum Algısı ve İlişki Yükleme Durumu Puanlarının Evlilik Süresine Göre ANOVA Sonuçları..63 Tablo 18. Evlilik Doyum Algısı ve İlişki Yükleme Durumu Puanlarının Evlilik Biçimine Göre t Testi Sonuçları.64 Tablo 19. Evlilik Doyum Algısı ve İlişki Yükleme Durumu Puanlarının Çocuk Sahibi Olma Durumuna Göre t Testi Sonuçları..65 Tablo 20. Yükleme Tarzları ile Evlilik Doyum Algısı Arasındaki İlişki...66

13 EKLER LİSTESİ EK.1 Kişisel Bilgi Formu EK.2 Evlilik Yaşam Ölçeği (EYÖ) EK.3 İlişki Yükleme Ölçeği (İYÖ)... 98

14 1 BÖLÜM I GİRİŞ 1.1. Problem İnsan yaşamında önemli bir yer tutan yakın ilişkiler sosyal psikolojideki pek çok kuram ve araştırmaya konu olmuştur. Yakın ilişkilerin toplumda önemli bir yeri vardır. Sosyal bir varlık olarak nasıl olmamız gerektiğini daha çok aile, akraba, arkadaş gibi yakın ilişkiler bağlamında öğreniriz. Bu yüzden insanlar yakın ilişkiler üzerine düşünmekte ve kuramlar geliştirmektedirler. Evlilik ve aile de insanın gelişiminde birinci düzeyde rol oynayan ve bir süreç sonucu oluşan en küçük birimdir ve yakın ilişki bağlamında değerlendirilir (Fletcher, Simpson, Thomas ve Giles, 1999). Evlilik ve aile yüzyıllardır filozofların, sosyologların ve psikologların ilgilendiği konulardır. Toplumsal yapının çekirdeğini oluşturan ailenin temeli, biri kadın diğeri erkek olmak üzere iki yetişkin insanın uzun süreli doyum sağladığı bir ilişki içerisinde olmasına dayanmaktadır (Levinger ve Huston, 1990). Evlilik kavramı aile kavramına göre daha belirgindir. Aile bir grup ya da örgüt, evlilik ise karşı cinsten iki kişinin birlikte yaşamak, yaşantıları paylaşmak, çocuk yapmak ve yetiştirmek gibi amaçlarla yaptıkları bir sözleşmedir (Özgüven, 2000). Evlilik kurumsallaşmış bir yol, bir ilişkiler sistemi, kadınla erkeği karı-koca olarak birbirine bağlayan, doğacak çocuklara belli bir statü sağlayan ve toplumsal yönden üzerinde devletin kontrol, hak ve yetki iddiası bulunan yasal bir ilişki biçimidir. Bu ilişki biçiminde eşler ve çocukların hak ve yükümlülükleri, yasalarla olduğu kadar toplumsal kurallar, gelenekler ve inançlarla da belirlenmiştir (Özgüven, 2000). Birleşmiş Milletler Nüfus Komisyonu na göre evlilik; kadın ve erkeğin yasal birleşmesinden doğan kurumdur (Başbakanlık T.C. Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü Kanunu, 2005). Literatür incelendiğinde, farklı yazarların evliliği farklı şekillerde tanımladıkları görülmektedir. Evlilik, bir erkek ve bir kadın arasında toplum tarafından onaylanmış ilişki (Kottak, 2001); karşılıklı dayanışma, toplumsal onaylama sonucunda gelişen bir sözleşme ve toplumsal yasaklamaların tamamen dışında tutulan cinsel ihtiyaçların

15 2 doyuma ulaştırıldığı bir kaynaşma durumu (Özuğurlu, 1985) olarak tanımlanmaktadır. Devlet Planlama Teşkilatı (1989), evliliği, sosyal yapı içinde mevcut normlara uygun bir biçimde örf veya medeni hukuk açısından meşru bir bağın kurularak, aile müessesesinin o topluluk tarafından kabulünü sağlayan bir olgudur ifadesiyle tanımlamaktadır. Türk Medeni Kanununda (2001), evlilik, cinsiyetleri farklı iki kimse arasında medeni kanunun aile hukuku hükümleri dahilinde kurulmuş bir hayat ortaklığıdır şeklinde bir ifade bulunmaktadır. Güvenç (1984) evliliği, toplumsal normlara göre onaylanmış bir bağın kurulması ve doğumla sonuçlanabilen cinsel ilişkinin toplumsal normlara uygun duruma getirilmesi olarak tanımlamaktadır. Glenn (1991), evliliği, bireyin mutluluğunu sağlayan ve kişiliğinin gelişiminde önemli rol oynayan bir birim olarak tanımlar. Fowers (1993) ise evliliği, bireyin benliğini başkasının benliği ile birleştirmesine imkan veren, kişiliğin gelişmesi ve mutlu olmasını sağlayan bir kurum olarak ifade eder. Evlilik olgusuna birbirinden farklı kültürlerde evrensel düzeyde rastlanması evliliğin toplumda çeşitli görevleri yerine getirmesinden kaynaklanmaktadır. Bu görevler arasında cinsel yaşamın sağlıklı olarak düzenlenmesi, soy çizgisinin, cinsiyet rollerinin ve iş bölümünün belirlenmesi, ekonomik üretim ve tüketim etkinliklerinin düzenlenmesi gibi temel görevler gösterilebilir (Özgüven, 2000). Evlilik kurumu, insanoğlunun soyunun devamını sağlamaya yönelik bir toplumsal kurumdur. İnsan bu kurum yoluyla kendi neslinin devamını garantiye almaya çalışmıştır. Aynı zamanda evlilik, insanın düzenli yaşamasını ve bunun sonucu olarak da bireyin toplumsal kurallara uymasını zorlayıcı bir kurumdur. Evlilik kurumu yoluyla, kimin ne olduğu, nasıl denetlenebileceği kolayca bilinebilir. Bu önemli kurumun nasıl yaşatılacağı uzun yıllardan beri tartışılagelen önemli konulardan biridir. Son zamanlarda evlilik kurumunun hastalandığı, hatta öldüğü iddia edilmiştir. Bundan dolayı da evlilik kurumunu etkileyen değişkenlerin belirlenmesi, psikolojinin önemli konuları arasında yerini almıştır (Bacanlı, 2001). Evlilik insan hayatındaki en önemli kişilerarası ilişkidir ve kimi insanlar için önemli bir mutluluk ve doyum kaynağı iken, kimi insanlar için ise pek çok olumsuzluğu beraberinde getirmektedir. Mutsuz ve doyumsuz bir evliliği sürdürmenin yaşam doyumu, genel mutluluk, benlik saygısı ve genel sağlıkla olumsuz yönde ilişkili olduğu

16 3 görülmüştür (Hawkins, 2005). Yapılan araştırmalar bireylerin mutlu bir evliliğe iş ve ekonomik güvence gibi başka doyum kaynaklarından daha fazla önem verdiklerini göstermiştir. Buna karşılık evlilikte yaşanan sıkıntı ve stresin çiftlerin ve onların çocuklarının hem fiziksel, hem de duygusal sağlığını olumsuz yönde etkilediği görülmüştür (Bloom, Flasher ve White, 1978, Akt: Kışlak, 1997). İnsan yaşamında böyle etkin bir rol oynayan evlilik ilişkisi pek çok araştırmacıyı bu konu üzerinde araştırma yapmaya yöneltmiştir (Tezer, 1996) ve pek çok araştırmacı neden bazı evliliklerin doyumlu ve bazılarının da doyumsuz olduğu sorusuna yanıt aramış ve kavramın çok çeşitli değişkenlerle ilişkisini inceleyip bu konuda çeşitli kuramsal modeller ileri sürmüşlerdir (Günay, 2007). Evlilik doyumunu işleyen kaynakların çoğunda evlilik doyumu, evlilik uyumu ve evlilik kalitesi gibi kavramların eş anlamlı olarak kullanıldığı görülmektedir (Karney ve Bradbury, 1995). Evlilik doyumu ve uyumu ile ilişkili olan değişkenlerin incelenmesine yönelik olarak yurt içinde ve yurt dışında yapılan çalışmaların; evlilikte mutluluk (Billioue, 2003), samimiyet (Goodman,1999), eşitliğe dayanan ilişki (Olcay- Yasak, 1997), çatışmanın sıklığı, yaygınlığı ve yarattığı gerginlik düzeyi (Kaslow ve Robinson, 1996, Tezer, 1986, Tezer, 1994, Hatipoğlu, 1993), eşi bağımlı ve kontrolcü algılama (Gökmen, 2001), ev işi paylaşımı konusunda hakkaniyet algısı (Hasta, 1996), depresyon (Tutarel- Kışlak, 1995), yalnızlık (Demir ve Fışıloğlu, 1999), empati (Tutarel-Kışlak ve Çabukça, 2002), yapıcı iletişim biçimleri (Greef ve Bryne, 2000), eşle algılanan benzerlik algısı, eğitim düzeyi, cinsiyet ve cinsiyet rolünün etkileri (Yaşın, Dökmen ve Tokgöz, 2002), dindarlık (Hünler ve Gençöz, 2002), bağlanma stilleri (Ertan, 2002; Stackert ve Bursk, 2003) konularında gerçekleştirdiği görülmüştür. Evlilik ilişkileri kuramcıları evliliğin niteliğini eşlerin evlilik ilişkileri ile ilgili olarak yaptıkları açıklamalar veya yüklemelerle değerlendirmektedirler (Thompson Synder, 1986; Akt: Kışlak, 1997). Evlilik doyumu konusunda yapılan çalışmaların büyük bir çoğunluğunu evli çiftlerin birbirlerini anlamak için yaptıkları yüklemeler oluşturmaktadır (Örn; Bradbury ve Fincham, 1990; Kışlak, 1997). Bu konuda yapılan çeşitli araştırmalarda, doyumlu ve doyumsuz eşlerin yüklemelerindeki farklılıklar ve bu farklılıkların evlilik doyumu ile olan ilişkisi incelenmiş ve bu konuda geniş bir literatür oluşturulmuştur (Bradbury ve Fincham, 1990).

17 4 Literatür incelendiğinde yüklemelerin bilişsel bir öğe olarak karşımıza çıktığı görülmektedir. Bradbury ve Fincham a (1990) göre yüklemeler ilişkilerinde doyumlu ve doyumsuz çiftleri birbirinden ayıran davranış örüntülerinin temelinde bulunmaktadır. Söz konusu yüklemelerden odak (eş, kendisi, ilişkileri veya dış olaylar), istikrarlık (problem gelecekte ortaya çıktığı zaman nedeni olma veya olmama ihtimali) ve genellik (evlilik kaç yönde etkilenmektedir) boyutu nedensellik yüklemelerini, suçlama (problem için eşin suçlanmayı hak edip etmediği), niyet (eşin problemlere katkısı niyetidir), güdü (problem eşin bencilce ilgilerini ne kadar yansıtıyor) boyutları ise sorumluluk yüklemelerini oluşturmaktadır (Bradbury ve Fincham, 1992). Nedensel yüklemelere göre sorumluluk yüklemelerinin evlilik doyumunu daha iyi yordadığı sonucunu gösteren araştırmalar vardır (Bradbury ve Fincham, 1992; Tutarel-Kışlak, 1997). Evlilik doyumu ile ilgili yapılan araştırmalar incelendiğinde, evlilik kalitesini etkileyebilecek çok çeşitli faktörler olduğu görülmüştür. Araştırmacılar evliliğin birçok faktörden etkilendiğini belirterek, evliliğin değerlendirilmesinde cinsiyet, çocuk sahibi olma durumu, evlilik biçimi, evlilik süresi, yaş, evlilik yaşı, tanışma süresi gibi faktörlerin ön plana çıktığını belirtmişlerdir (örn: Rogers, 1996; Rogers ve Holmbeck, 1997; South ve Lloyd, 2005). Thompson (1993), evli çiftlerle yaptığı çalışmada, özellikle cinsiyetin ve cinsiyet rollerinin aile içi sorumlulukları almada ve karar vermede önemli bir faktör olduğunu, bu faktörün eşler arasındaki ilişkiyi ve evlilik doyumunu etkilediğini belirtmektedir (Akt: Çelik, 2006). Boşanmada etkili unsurlardan biri, erken yaşta evlenme olarak karşımıza çıkmaktadır. Glenn ve Supondic (1984), erken yaşta evlenen bireylerin boşanmayı daha çabuk düşündüklerini belirtmekte, bunun nedeninin genç yaşta evlenen eşlerin gerekli olgunluğa erişmeden ve bir yetişkin olarak gerekli sosyal kimliği oluşturmadan evlenmeleri ve bu nedenlerin evlilikte doyumsuzluğa yol açtığını ve evliliklerin boşanmayla sonuçlandığını ifade etmektedir (Akt: Çelik, 2006). Araştırmacılara göre evliliğin kaç yıl olduğu ve eşlerin yaşları boşanma düşüncelerinin oluşmasında veya boşanmaya karar vermede önemli rol oynamaktadır. Heatoni ve Albrecht e göre (1991), eşlerin yaşları ilerledikçe evliliklerine harcadıkları emek de artmaktadır. Bu nedenle eşlerin evlilik doyumlarının ileri yaşlarda yüksek olabileceğini belirtmektedir.

18 5 Araştırmanın örneklemi olan öğretmenlere bakıldığında, uzmanlar, öğretmenlerin ruh sağlıklarının gittikçe bozulduğunu, ekonomik sıkıntılar yüzünden toplumun gösterdiği saygın yere uygun olmayan işler yapan öğretmenlerin sıkıntılarının evde ve okulda da sürdüğünü ve bunalıma düştüklerini belirtmektedir. Bakırköy Ruh ve Sinir Hatalıkları Hastanesine başvuran öğretmen sayısında son yıllarda dikkat çekici bir artış olduğu gözlenmektedir (Özdayı, 1990). Öğretmenlerin ihtiyaçları gün geçtikçe artmaktadır. Maslow (1970), insan ihtiyaçlarını hiç bitmeyen bir istekler hiyerarşisi olarak tanımlamaktadır. Düşük maaşla çalışan öğretmenler Maslow (1970) un ihtiyaçlar hiyerarşisindeki yeme-içme gibi fiziksel ihtiyaçları ve güvenlik ihtiyaçlarını güçlükle karşılamaktadırlar. Böylece bu ihtiyaçların karşılandığı varsayılsa bile, öğretmenlerin daha sonraki sırada yer alan kişisel sevgi, sosyal ilişki ve onaylanma ihtiyaçlarına yöneldikleri ve bu ihtiyaçlarını karşılamak için ciddi bir arayış içine girdikleri görülmektedir (Akt: Özdayı, 1990). Evliliğin en önemli sosyal ilişki biçimi olduğu düşünülürse öğretmenlerin evlilik doyumlarının önemli olduğu görülmektedir. Öğretmenler toplumun ilerlemesinde önde gelen ve bu konuda belirli ilkeleri savunarak yerine getiren kişilerdir. Ülkenin ihtiyacı olan insan gücünü yetiştirme sorumluluğunu alan öğretmenlerin, topluma ilk sırada örnek teşkil eden ve model alınan bireyler olduğu düşünülürse, ruh sağlıklarının korunması ve düzeltilmesi önem kazanmaktadır. Literatür incelendiğinde öğretmenlerin evlilik doyumları ile ilgili bir araştırmaya rastlanmamıştır. Öğretmenlerin içinde bulundukları psikolojik durumu yansıtabilecek akademik düzeyde temel ve uygulamalı pek çok araştırmaya ihtiyaç duyulmaktadır. Bu araştırma bu anlamda önemli bir adımdır ve daha sonra yapılacak araştırmalara kaynak teşkil edecektir. Genel olarak bakıldığında evlilik doyumu ve yükleme tarzları ile ilişkili birçok değişken olduğu görülmektedir. Ancak bu araştırmaların büyük çoğunluğunun farklı kültürlerde yapıldığı, Türkiye de bu değişkenlerin çalışıldığı araştırmalara rastlanmadığı görülmüştür. Bu nedenle, araştırmada, evli öğretmenlerin yükleme tarzlarının (alt boyutları olan nedensellik-sorumluluk yüklemeleri ve onların alt boyutları olan odak,

19 6 istikrar, genellik, niyet, güdü, suçlama) ve evlilik doyum algılarının, cinsiyet, yaş, evlenmeden önceki tanışma süresi, evlilik yaşı, evlilik biçimi, çocuk sahibi olma durumu gibi değişkenler açısından incelenmesi amaçlanmıştır. Bu araştırmanın özgün bir çalışma olacağı ve sonuçlarının evli çiftlere sağlanacak psikolojik yardımlara daha etkili ve kalıcı çözümler getirmesinde yardımcı olacağı düşünülerek bu konu ele alınmıştır Amaç Eşlerin birbirlerinin davranışlarını açıklamak için yaptıkları yüklemeler evlilik dinamiklerinin önemli belirleyicileri olarak karşımıza çıkmaktadır. Araştırılan literatür temel alınarak, bu araştırmada, evli öğretmenlerin yükleme tarzları (alt boyutları olan nedensellik-sorumluluk yüklemeleri ve onların alt boyutları olan odak, istikrar, genellik, niyet, güdü, suçlama) ve evlilik doyum algılarının, cinsiyet, yaş, evlenmeden önceki tanışma süresi, evlilik yaşı, evlilik biçimi, çocuk sahibi olma durumu gibi değişkenler açısından incelenmesi amaçlanmıştır. Bu araştırmanın alt amaçları: 1. Evli öğretmenlerin cinsiyetlerine göre evlilik doyum algıları ve yükleme tarzları farklılaşmakta mıdır? 2. Evli öğretmenlerin yaşlarına göre evlilik doyum algıları ve yükleme tarzları farklılaşmakta mıdır? 3. Evli öğretmenlerin evlenmeden önceki tanışma sürelerine göre evlilik doyum algıları ve yükleme tarzları farklılaşmakta mıdır? 4. Evli öğretmenlerin evlilik yaşlarına göre evlilik doyum algıları ve yükleme tarzları farklılaşmakta mıdır? 5. Evli öğretmenlerin evlilik sürelerine göre evlilik doyum algıları ve yükleme tarzları farklılaşmakta mıdır? 6. Evli öğretmenlerin evlilik biçimlerine göre evlilik doyum algıları ve yükleme tarzları farklılaşmakta mıdır? 7. Evli öğretmenlerin çocuk sahibi olma durumlarına göre evlilik doyum algıları ve yükleme tarzları farklılaşmakta mıdır? 8. Evli öğretmenlerin evlilik doyum algıları ile ilişki yükleme tarzları arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?

20 Araştırmanın Önemi ve Gerekçesi Evlilik, toplumsal süreç içerisinde dört bin yıllık yeri olan toplumsal bir kurumdur. Doğada olmayan, insanın kurduğu bir kültür kurumudur. Her kültür olayı gibi zamanla gelişen, değişen, yeni biçimler alabilen, kadın ve erkeğin birlikteliği ile gerçekleşen en küçük toplum birimidir ve tüm insanların yaşamında önemli bir yer tutmaktadır (Özuğurlu, 1999). Sosyal bir varlık olan birey yaşamını başka bir insanla paylaşma ihtiyacı duyar. Çünkü kişi evlilik kurumu ile neslinin devamını, güvende olma ihtiyacını, duygusal, ekonomik, cinsel gereksinimini karşılamayı amaçlar. Ayrıca evlilik bireylere toplumsal anlamda bir statü ve ayrıcalık kazandırmaktadır. Bu açıdan bakıldığında evlilik, toplumsal bir kurum olarak insanı geliştiren bir özellik barındırmaktadır. Bunun yanı sıra en eski kurumlardan olan evlilik geçirdiği evrim süreci içerisinde çok büyük değişimler yaşamış, geleneksel evlilik kurumu yerini çağdaş evlilik kurumuna bırakmıştır. Bu değişim olumlu birçok yarar sağlarken beraberinde olumsuzlukları da getirmiştir (Çelik, 2006). İnsanın kurduğu her yapı gibi evliliğin de zamanla aksayan, düzeltilmesi gereken yönleri vardır (Özuğurlu, 1999). Evlilik, aileyi oluşturan toplumsal ilkeleri belirli kalıplar içine yerleştiren bir sözleşmedir. Dolayısıyla evlilik ve ailenin iç içe geçmiş birlikteliği, her ikisinden alınan doyumun birbirine bağlı olmasına sebep olmaktadır (Mc Cubin, 1990). Evlilik insan hayatındaki en önemli yaşantılardan biri olasının yanında kişinin yaşam kalitesini de birebir etkileyen bir kurumdur (Hünler ve Gençöz, 2003). Evlilikte yaşanan sorunlara akılcı ve makul çözümler üretilememesi, evlilikten alınan doyumu düşürdüğü gibi, hem eşlerin hem de çocukların beden ve ruh sağlıklarını olumsuz yönde etkilemektedir. Toplumun temel taşını oluşturan ailenin sağlıksız yapısı ise toplumsal ruh sağlığını etkilemektedir (Mc Cubin, 1990). Eşler arasında yaşanan huzur ve mutluluk, aile bireylerinin bütününün ve onların çocuklarının mutluluğunu sağlarken bir yandan da toplumun ruh sağlığına ve genel huzuruna katkıda bulunacaktır. Böylelikle çiftlerin evliliklerini mutu ve doyumlu algılamasının ve bu algının sürdürülmesinin topluma sağladığı faydalar görülmektedir (Bradbury ve Fincham, 1992). Bu nedenle de bu araştırmanın, evlilik doyumu ile ilişkili faktörlerin ortaya çıkartılmasında ve evlilik danışması alanında önemli bilgiler kazandıracağı düşünülmektedir.

21 8 Toplumun vazgeçilmez temel birimi, bireyler için her yönden doyurucu, çocuklar için en sağlıklı yetişme ortamı kabul edilen aileyi korumak ve güçlendirmek amacıyla bütün dünyada özellikle A.B.D. ve Avrupa gibi kalkınmış toplumlarda çeşitli politikalar uygulanmakta ve yeni planlamalar yapılmaktadır (Güngör, 2007). Buna bağlı olarak da dünyada ve ülkemizde de aile kurumunun ve aile kurumunun dayanağı olan evliliğin çeşitli yönlerini ele alan bilimsel araştırmalar önem kazanmıştır. Buna rağmen, ülkemizde evlilik ilişkisi ile ilgili olarak yapılan araştırmaların kuramsal amaçlar için nicelik ve nitelik yönünden yeterli olduğunu söylemek güçtür. Evlilik doyumu çalışmalarının bir geçmişi olmasına rağmen, devam eden yüksek boşanma oranları, evlilik doyumu konusunda yeterli bir düzeye ulaşacak ve bunu devam ettirecek yolların hala çok azının bilindiğini göstermektedir (Güngör, 2007). Konuyla ilgili yurt dışında yapılan çalışmalar incelendiğinde evlilik doyumunun birçok değişkenle ilişkisinin farklı gruplar üzerinde çalışıldığı birçok araştırmaya rastlanmaktadır ancak bu araştırmalar batı kültüründe yapıldığı için, bu değişkenlerin farklı bir yapıya sahip olan Türk kültüründe de incelenmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Türkiye de yapılan araştırmalar incelendiğinde, tanışma süresi ile evlilik doyumu arasındaki ilişkiyi sınayan bir araştırmaya rastlanmamıştır. Bu açıdan tanışma süresi değişkeninin incelenmesini bu araştırma açısından faydalı olacağı düşünülmektedir. Türkiye de evlilik doyumuyla ilgili çalışmaların yapılmasına ihtiyaç duyulduğu gibi, evlilikte yükleme tarzları konusunda da çok az sayıda araştırma bulunması, bu alanda da yeni çalışmalara gerek duyulmasına neden olmaktadır. Türkiye de yükleme tarzlarıyla ilgili yapılan araştırmalar incelendiğinde, evlilik biçimi, evlilik yaşı, tanışma süresi, yaş, çocuk sahibi olma durumu ve evlilik yılı değişkenleri ile yükleme tarzları arasındaki ilişkinin incelendiği bir araştırmaya rastlanmamıştır. Bu araştırmanın, evlilik doyumu ve yükleme tarzları alanında yapılacak yeni çalışmalara, kuramsal ve yöntemsel açıdan yeni bilgiler getireceği düşünülmektedir. White ve Epsiton (1990), evlilik ve aile terapisinde, içinde bulunulan kültürün özelliklerinin iyi bilinmesi ve danışma sırasında bu kültürel özelliklerin dikkate alınması gerektiğinin üzerinde durmuştur. White ve Epsiton (1990), kültüre özgü