O D T Ü G E L İ Ş T İ R M E V A K F I Ö Z E L M E R S İ N İ L K Ö Ğ R E T İ M O K U L U SAĞLIK BÜLTENİ MAYIS

Transkript

1 O D T Ü G E L İ Ş T İ R M E V A K F I Ö Z E L M E R S İ N İ L K Ö Ğ R E T İ M O K U L U SAĞLIK BÜLTENİ MAYIS 2012 O D T Ü G E L İ Ş T İ R M E V A K F I Ö Z E L M E R S İ N İ L K Ö Ğ R E T İ M O K U L U

2 SU İLE BULAŞAN HASTALIKLAR Su kirliliği, küresel olarak büyük bir sorun olduğu gibi, birçok ölüm ve salgın hastalıklarının nedeni olarak görülmektedir. Günde 14,000 insan doğrudan veya dolaylı olarak bu nedenle yaşamını yitirmektedir. Gelişmekte olan ve gelişmiş ülkelerde görülen akut sorunların yanında, bu kirliliğin azaltılması için çalışmalar yapılmaktadır. Günümüzde en çok kirli su havzasına sahip olan ülke Amerika Birleşik Devletleri'dir. Ulusal bir araştırmada bu ülkedeki nehir havzalarının %45 i, göl havzalarının %47 si, liman ve haliçlerin %32 si kirlenmiş durumdadır.su kirliliği kavramı, genel olarak insanların neden olduğu etkenlerden dolayı oluşan kirliliği tanımlamak için kullanılır. Ancak kimi zamanlarda bazı canlı türlerindeki bozulan dengeler sonucunda da diğer canlılarca su kirliliği oluşabilmektedir. Doğal yoldan oluşan su kirliliğinin nedenleri arasında yanardağlar, seller, aşırı alg üremesi, rüzgarlar ve depremler yer almaktadır. Bunların dışında su kirliliği sınıflandırmalarında farklı ölçütler ve farklı kirlilik çeşitleri bulunmaktadır. Yaşamımızı sürdürebilmek için su şart olduğuna göre, içtiğimiz ve kullandığımız suyun sağlıklı olmasına özen göstermeliyiz. Tarım alanlarının sulama tekniklerine uygunluğunu denetim altında tutmalıyız. Durgun suların hastalık kaynağı olabileceğini hiçbir zaman unutmamalıyız. Kirli suyun vücudumuzda ki etkilerine kısaca baktığımızda, ne kadar çok önemli olduğunu görebiliriz. Gastrointestinal (sindirim) sisteme normal şartlarda günde ortalama: Oral(ağız yolu) alımla 2 litre, tükürükle 1 litre, mide sıvısıyla 2 litre, safrapankreas-ince bağırsak sıvılarıyla 4 litre olmak üzere toplam 9 litre sıvı girer. Bu 9 litre sıvının; 8 litresi ince bağırsaklardan, 800 ml si kalın bağırsaktan geri emilir. Kalan 200 ml sıvı ise dışkıyla atılır. Günlük dışkı miktarı gr. kadar olup, bu miktarın %80 i sudur. Su emilimindeki %1-2 lik bir oynama bile, dışkının kıvam ve ağırlığında önemli değişikliğe yol açar. SULARLA İLİŞKİLİ HASTALIKLAR Su ile bağlantılı hastalıklar, bulaşma yollarına göre dört grupta incelenebilir: 1. Sulardan Kaynaklanan Hastalıklar: Özellikle ılıman ve sıcak iklimlerde insan ve hayvan dışkısı ile kirlenen sularda bol miktarda mikroorganizma bulunur. Aynı şebekeden su temin eden insanların enfekte(bulaşmış) olmaları nedeniyle salgınlar çıkar. Tifo, Kolera, Viral Hepatit bu gruba giren enfeksiyon hastalıklarıdır. 2. Su Yokluğundan Kaynaklanan Hastalıklar: Suyu çok kıt olan yörelerde kişisel hijyenin sürdürülmesi güçleşir. Vücudun, yiyecek maddelerinin ve giysilerin yıkanmamasıyla hastalık yayılma olasılığı artar. Trahom ve bazı bağırsak hastalıkları (Basilli Dizanteri) bu gruba girer. Bu hastalıkların önlenebilirliği, kullanılan su miktarının arttırılması ile ilişkilidir. 3. Suda Yaşayan Canlılarla Bulaşan Hastalıklar: Bazı parazit yumurtaları suda yaşayan omurgasız canlılarda (ör: salyangoz) yerleşir ve gelişir. Olgunlaşan larvalar suya dökülür; suyun içilmesi ya da kullanılması sonucu enfeksiyon hastalıkları ortaya çıkar. Şistosomiyazis bu grubun tipik örneği olup; GAP bölgesinde sulu tarıma geçilmesi ile birlikte ülkemiz için büyük bir sorun haline geleceği düşünülmektedir. Viral Hepatit ve Tifo nun

3 bulaşmasında rol oynayan midyeler bu canlılara örnek gösterilebilir. 4. Sularla Bağlantılı Vektörlerle Bulaşan Hastalıklar: Vektörlüğünü sivrisineklerin yaptığı Sıtma bu gruba girer. Bu sorun durgun su birikintilerinin ortadan kaldırılması ve suyun borularla taşınması ile giderilebilir. Çeşit olarak da, sayı olarak da oldukça çok olan sularla ilişkili hastalıkların en önemlileri şunlardır: İshal, Basilli ve Amipli Dizanteri, Giardiyaz, Bağırsak Parazitozları, Gine Kurdu Hastalığı, Tifo ve Paratifolar, Yersinya Gastroenteriti, Kampilobakter Enfeksiyonu, Kolera, Viral Gastroenteritler, Hepatit A ve Hepatit E, Lejyoner Hastalığı, Leptospiroz, Trahom, Onchocerciasis, Sıtma, Şistosomiazis, Dengue Humması ve Dengue Hemorajik Ateşi, Siyanobakteri Toksinlerine Bağlı Zehirlenmeler, Anemi, Arsenik Zehirlenmesi, Fluorozis, Suda Boğulma, Malnutrisyon v.b. Bu hastalıklardan bazılarının etkeni, aşağıdaki tabloda daha açık olarak belirtilmiştir: Hastalık Adı Gastroenteris Neden Olan Mikroorganizmalar Rotavirus Salmonella Enteropatojenik E.Coli Mikroorganizmanın Suya Nereden Bulaştığı İnsan Dışkısı Hayvan veya İnsan Dışkısı İnsan Dışkısı Tifoid Salmonella Typhosa İnsan Dışkısı Belirtiler Akut İshal veya Kusma Bağırsak İltihabı, dalak büyümesi, yüksek ateş, bazen ölümcül Dizanteri Shigella İnsan Dışkısı İshal, Nadiren ölümcül Kolera Vibrio comma İnsan Dışkısı Kusma, Şiddetli ishal, hızlı su kaybı ve ölüm Bulaşıcı Sarılık (Viral) Hepatitis A İnsan dışkısı ve kirli suda yetişmiş canlıları Ciltte sararma, karaciğer büyümesi, karın ağrısı, nadiren ölümcül Amipli Dizanteri Entomoeba histolytica İnsan Dışkısı Hafif ishal, Kronik dizanteri Giardiasis Giardia lamblia Hayvan veya İnsan Dışkısı İshal, kramp, bulantı veya genel halsizlik, ölümcül değil (1-30 hafta sürebilir) Cryptosporidiosis Cryptosporidium Hayvan veya İnsan Dışkısı İshal, mide ağrısı (ortalama 5 gün sürer)

4 ORTAK SORUN İSHAL İshal; normal katılıktaki dışkının, sulu veya yumuşak, sümüklü, kanlı veya yağlı bir şekil alıp, günde üç seferden fazla olması durumudur. Oldukça yaygın karşılaşılan bir sorundur. Genellikle özel bir bakım veya tedavi gerektirmeden bir veya birkaç gün içinde kendiliğinden geçer. İshal ve kabızlığın birbiri ardınca sık görülmesi kesinlikle ihmal edilmemesi gereken bir durumdur. İshale halk arasında amel ve sürgün; tıp dilinde ise diare denir. İshal önemli bir sorundur. İnsan organizması hücre adı verilen milyonlarca birimden oluşmaktadır Her hücrenin içinde ve dışında su ve elektrolit adı verilen mineraller bulunmaktadır Hücre dışı sıvısı, hücrelerin arasında yer alan ara sıvı ve damarlardaki kanın sıvı kısmını oluşturan plazma olmak üzere ikiye ayrılır Bir kişinin sağlıklı olabilmesi için su ve elektrolitlerin belirli bir denge içinde bulunması şarttır Bu dengenin sağlanması için de vücuda giren ile atılan sıvıların su ve elektrolitleri arasında bir denge bulunmalıdır Örneğin kusma ve ishal gibi bir nedenle önemli ölçüde sıvı kaybı oluşursa, vücuttaki zararlı maddelerin idrar yoluyla atılması için gerekli olan suyun yetersiz kalmasına yol açılır Bu durumda hücreler arası sıvı kullanılmaya başlanır, bu da hücre içindeki su ve elektrolit dengesini olumsuz yönde etkiler İshal vücudun işlevlerini normal olarak sürdürmesi için gerekli sıvıların eksilmesi anlamına gelen dehidratasyona yol açabilir. Dehidratasyon özellikle çocuk ve yaşlılarda ciddi sağlık sorunlarına yol açabilecek, acilen tedavisi gereken tehlikeli bir durumdur. İshale her yaşta rastlanabilir. Ortalama bir erişkin yılda yaklaşık 4 kere ishal olur. İSHALE NEDEN OLAN DURUMLAR İshal bakteriyel enfeksiyon gibi geçici bir durum veya bağırsak hastalığı gibi süregelen bir hastalığa bağlı olarak ortaya çıkabilir. İshalin en sık gözlenen nedenleri şunlardır:hijyen kurallarına yeterince uymamak, yiyeceklerin bozuk olması, yiyecek çeşitlerinin değişikliği, üşütme, stres, isteri, bağırsak hastalıkları, kolera, dizanteri, tifo, nefrit, kalp, karaciğer veya akciğer hastalıkları sayılabilir. Bu nedenle kısa sürede geçmeyen ishallerde mutlaka doktora başvurmak gerekir. Özellikle yaz aylarında ishal çok daha sık görülmeye başlar. Mikroplu suların içilmesi, mikroplu suyla yıkanmış sebze ve meyvenin yenmesi, açıkta satılan besinlerin tüketilmesi, yüzerken havuz veya deniz suyunun yutulması bu hastalıklara neden olurken böcek ve hayvan ısırmaları da yaz enfeksiyonları arasında önemli bir yer tutar.

5 İSHALİN BELİRTİLERİ Karın ağrıları ve krampları, halsizlik, gaz, bulantı ve sürekli sıkışma hissi ishale sıklıkla eşlik eden bulgulardır. Nedene bağlı olarak ateş ve kanlı dışkılama da bunlara eklenebilir. İshal akut veya kronik olarak gözlenebilir. Akut tip 3 haftadan kısa sürer ve nedeni genellikle mikrobiktir. Kronik durum ishalin 3 haftadan uzun sürer ve nedeni genellikle bağırsağın kendi hastalıklarıdır. ÇOCUK İSHALLERİNİN FARKI! Çocuklar da akut veya kronik ishale yakalanabilirler. Erişkinler için olan ishal nedenleri çocuklar için de geçerlidir.ancak çocuklardaki akut ishallerin en sık nedeni rotavirus infeksiyonlarıdır. Rotavirus ishalleri genellikle 5-8 gün içinde iyileşir. öldürebileceğinden çocuklarda ishalin ana tedavisi dehidratasyon, yani yitirilen sıvının yerine konmasıdır. Dışkıda kan veya sümüksü maddeler varsa, dışkının rengi siyahsa, 38,5 derece veya üstü ateşi varsa, 24 saat içinde durumunda iyileşme gözlemediyseniz, dehidratasyon bulguları varsa çocuğunuzu derhal muayeneye götürmelisiniz. DEHİDRATASYON BELİRTİLERİ Dehidratasyonun genel bulguları susama, idrara gitmenin seyrekleşmesi ve az idrar çıkartma, cilt kuruluğu, halsizlik, sersemlik ve idrar renginde koyulaşma olarak özetlenebilir. Çocuklarda bunlara ek olarak ağızda ve dilde kuruma, ağlarken gözyaşı gelmemesi, 3 saatten uzun süre altını ıslatmama, karında, gözlerde ve yanaklarda çökme, ateş, huzursuzluk ve cilt esnekliğinin kaybı gözlenir. Çocuğunuzda dehidratasyon geliştiğinden kuşkulanıyorsanız, acilen hekime başvurmalısınız. Ciddi dehidratasyon hastanede tedaviyi gerektirebilir. Erişkinlerde kullanılan ishal tedavi edici ilaçların çocuklarda kullanılması sakıncalıdır ve gerekli olursa sadece hekimin önerileri doğrultusunda ve gözetiminde kullanılmalıdır. İshal yeni doğanlarda ve küçük çocuklarda son derece tehlikeli olabilir. Sadece bir ya da iki gün süren şiddetli bir ishal bile küçük çocuklarda dehidratasyon gelişmesi için yeterlidir. Dehidratasyon küçük bir çocuğu günler içinde

6 DOKTORA NE ZAMAN GİTMELİ? Genellikle zararsız olsa da ishal bazen tehlikeli durumlara yol açabilir ve bazı ciddi hastalıkların belirtisi olabilir. Aşağıdaki durumlarda bir hekime başvurmanız gereklidir: İshaliniz üç günden fazla sürdüyse, Karnınızda veya makatınızda şiddetli ağrı varsa, 38,8 derece veya üstü ateşiniz oluyorsa, Dışkınızda kan veya katran rengi varsa, Dehidratasyon bulgularınız varsa. Çocuğunuzda ishal varsa hekiminize başvurmakta gecikmemeniz yerinde olur. İshal çocuklarda hızla sıvı kaybına neden olan ve bu kayıp yerine konmazsa ciddi tehlike yaratan bir durumdur. GEREKLİ TESTLER Öncelikle tıbbi hikayeniz alındıktan ve fizik muayeneniz yapıldıktan sonra hekiminiz durumunuza göre aşağıdaki testlerden bir veya birkaç tanesini yaptırmanızı isteyebilir: Dışkı kültürü ile bakteri ve parazit gibi enfeksiyon etkenlerinin aranması, Bazı hastalıkları dışlamak için kan testleri, Gıda tahammülsüzlüğünü ortaya koymak için açlık testi, Bağırsaklarınızın bir bölümünü doğrudan gözle incelemek için sigmoidoskopi veya kolonoskopi gibi endoskopik muayeneler. İSHALİN TEDAVİSİ Çoğu hastada yitirilen sıvının yerine konması yeterli tedavidir. Bazı durumlarda ishali durdurucu ilaçların kullanılması gerekebilir. Ancak bir enfeksiyona ya da parazite bağlı ishallerde ishali durdurucu ilaçları kullanmak, organizmaların barsak içinde kalmasına neden olarak sorunu derinleştirmekten başka bir işe yaramaz. Bu durumlarda hekimler genellikle bu organizmalara karşı etkili antibiyotikleri reçete ederler. Viral nedenlere bağlı ishaller virüsün tipine ve klinik tablonun ağırlığına göre genellikle kendi seyrine bırakılırlar veya destekleyici ilaçlar kullanılır. DEHİDRATASYON NASIL ÖNLENİR? Vücuttan aşırı miktarda sıvı ve elektrolit (sodyum ve potasyum) kaybedildiğinde dehidratasyon ortaya çıkar. İshal sırasında yitirilen sıvı ve elektrolitler zaman yitirmeden uygun şekilde yerine konmalıdır. Aksi takdirde, vücut normal işlevlerini sürdüremez. Dehidratasyonun önlenmesinde su hayati öneme sahiptir. Ancak içme suyu elektrolit içermez. Elektrolitleri yerine koymak için tuz (sodyum) içeren çorbalar ve potasyum içeren meyve suları, yumuşak meyveler ve sebzeler alınmalıdır. Çocuklarda hekimler tarafından önerilen özel rehidratasyon (suyun yerine konulması) sıvıları kullanılmaktadır. İshal geçene kadar süt ürünlerinden, yüksek miktarda yağ ve lif içeren besinlerden ve çok şekerli yiyeceklerden uzak durmak gerekir, çünkü bu tür besinler ishali artırır.

7 İSHAL İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER İshal genellikle kendi kendine iyileşen, yaygın bir hastalıktır. İshal kişiyi dehidratasyona sokarsa tehlikeli bir durum haline gelir. Hastalığın sık karşılaşılan nedenleri virüs, bakteri ve parazit enfeksiyonları; gıda tahammülsüzlüğü; ilaç reaksiyonları; barsak hastalıkları ve barsak işlev bozukluklarıdır. Tedavisinde kaybedilen sıvı ve elektrolitlerin yerine konması esastır. Sorunun nedenine yönelik olarak kişinin ishal durdurucu ilaçları veya antibiyotikleri kullanması gerekebilir. Çocuklarda kaybedilen sıvı ve elektrolitleri yerine koymak için özel sıvıları kullanmak gerekli olabilir. İshalli kişinin şiddetli karın veya makat ağrısı varsa, ateşi 38,8 derecenin üzerinde ise, dışkıda kan veya katran rengi varsa, dehidratasyon bulguları oturmaya başladıysa, süresi üç günü aştıysa hekime başvurmak gereklidir. TURİST İSHALİ Turist ishali, seyahat edilen bölgede tüketilen yiyecek ve içeceklerdeki mikroorganizmaların neden olduğu bir ishal durumudur. Bunu önlemek için seyahat edilen bölgede musluk suları içmek ve diş fırçalamak için kullanılmamalı, pastörize edilmemiş süt ve süt ürünleri tüketilmemeli, çiğ sebze ve meyve (soyulmadan), et ve deniz ürünleri yenmemelidir. Şişelenmiş sular ve çay, kahve gibi sıcak içecekler güvenle tüketilebilir. İSHALDE YAKLAŞIM NASIL OLMALI? Kusma ve ishal oluştuğunda, hepimiz endişeleniriz. Bu çok doğal bir olgudur ancak hatalara ve tedavinin gecikmesine sebep olabilir. Özellikle çocuklarımızın susuz kalacağından korkup hızla bir şeyler içirmeye çalışmak doğru değildir. Evet, sıvı alması gerekmektedir ama bunun yavaş yavaş olması emilebilmesine olanak sağlayacaktır. Neden ne olursa olsun tedavinin ilk şartı sıkı bir perhizdir. İshali olan kişiye açık çay, maden suyu, yoğurt, tuzlu ayran, haşlanmış patates, muz, pirinç çorbası vb hafif ve hazmı kolay gıdalar verilir. Sütlü ve yağlı yiyecekler verilmez, peynir yedirilmez. Yemek için teklifte bulunmamak en iyisidir. Altta ciddi bir neden yoksa çoğu kusma yaklaşık 12 saatte geçecek, çocuk rahatlayacaktır. Yudum yudum vereceğiniz sıvı, su veya doktorunuzun önereceği tuzşeker karışımı olabilir. Kusma azalınca sıvı verme hızını artırabilirsiniz. Ancak çocuğun susuz kaldığından endişe ediyorsanız, kaybını yerine koyamadığınızı düşünüyorsanız, hemen doktorunuza ulaşmalısınız. Sindirim sistemine aldığımız virüsler, önce kusma ardından ishale yol açarlar. İshalde de çocuğun sıvı kaybını karşılamak çok önemlidir. Eğer yemek istiyorsa, barsak hareketlerini hızlandırmayacak muz, şeftali, kızılcık, ayva, elma, patates, ekmek, maden suyu, tuzlu ayran, pirinç, yoğurt ( özellikle probiyotik yoğurt ) gibi gıdalar verebilirsiniz. Kusma ve ishal durdurucu ilaçları, doktorunuz genellikle önermeyecektir. Çünkü kusma ve ishal vücudun kendini rahatsız eden maddeyi

8 uzaklaştırması için faydalı mekanizmalar olarak kabul edilmektedir. İshalde yasaklanan gıdalar şunlardır; -Fazla yağlı yiyecekler; yağlı etler, kuruyemişler, zeytinyağlılar, kızartmalar, salam, sosis, sucuk, -Fazla posalı yiyecekler; kuru fasulye, nohut, mercimek, lahana, karnabahar, çiğ sebzeler, -Alkollü içkiler, meşrubatlar, kola ve meyve suları, -Fazla şekerli gıdalar, reçel, bal, helvalar, hamur tatlıları, -Katı yağları; tereyağı, margarinler, içyağı, kuyruk yağı, -Baharatlar, turşular, konserveler, salamuralar, DİKKAT Açıkta satılan gıdaları yemeyin Lahmacun gibi etli besinler, hazırlandığı suyun kaynağı belli olmayan limonata, ayran, şerbet gibi içecekler ile mayonezli ve sütlü gıdalar özellikle tehlikeli Kapalı içecekler ve şişe içinde içme suyu tercih edilmeli veya su kaynatılmalı Buz tehlikeli İçeceklere katılan buzlar soğuk algınlıklarına yol açabileceği gibi kaynağı belli olmayan sularla yapılan buzlar mikroplu olabilir Elektrik kesintileri devamlı soğukta kalması gereken dondurma ve dondurulmuş besinlerin geçici çözülmesine ve içindeki mikrobik etkenlerin çoğalmasına yol açabilir Ürünlerin son kullanma tarihine dikkat edilmeli Ev yemekleri bir öğünde tüketilecek miktarda pişirilmeli Tekrar tekrar ısıtılmamalı Midye gibi deniz ürünleri çiğ yenmemeli Midesi hasta olan ve bu yüzden asit giderici kullanan veya mide ameliyatı geçirenler daha dikkatli olmalı Bu durumlarda mide salgısının mikrop öldürücü niteliği azalır ve enfeksiyonlara yatkınlık artar Çok gerekli olmadıkça mide asidini azaltıcı ilaç kullanmayın