I. Giriş: 1 Bknz. İşyerinde kalite ve verimliliğin geliştirilmesi: İşyerinde Sağlık ve Güvenliğe ilişkin

Transkript

1 Belirli Süreli İş İlişkisi veya Geçici İş İlişkisi ile Çalışan İşçilerin İş Güvenliği ve Sağlığına ilişkin AB Mevzuatının Üye Devletler tarafından Uygulanması hakkında Avrupa Komisyonu Değerlendirme Raporu Özet Bilgi Notu I. Giriş: Avrupa Birliği (AB) nin İşyerinde Sağlık ve Güvenliğe ilişkin Topluluk Stratejisi 1, iş kazası risklerine daha fazla maruz kaldığı kabul edilen belirli süreli veya geçici istihdam ilişkisi ile çalışan işçilerin işyerinde korunmasına özel bir önem atfetmektedir. AB de belirli süreli veya geçici iş ilişkisi ile çalışan işçilerin iş güvenliği ve sağlık koşullarının iyileştirilmesini teşvik eden tedbirler, 91/383/EC sayılı ve 25 Haziran 1991 tarihli Konsey Yönergesi 2 kapsamında düzenlenmektedir. Yönergenin amacı; iş sağlığı ve güvenliği açısından, belirli süreli veya geçici iş ilişkisi ile çalışan işçiler için işyerindeki diğer çalışanlar ile eşit koruma düzeyinin temin edilmesidir. Bu belge, 91/383/EC sayılı Yönergenin Üye Devletlerde uygulanmasına ilişkin Avrupa Komisyonu tarafından hazırlanan SEC (2011) 982 final sayılı uygulama raporunun 3 içeriği hakkında bilgi aktarmakta ve bir özetini sunmaktadır. Bu kapsamda, 91/383/EC sayılı AB müktesebatının ulusal mevzuata aktarımında, AB Üye Devletleri tarafından alınan tedbirleri incelemekte ve söz konusu uygulama tedbirlerinin Yönergenin kapsamı ve amacı ile uyumlu olup olmadığını ele almaktadır. Aynı zamanda, söz konusu gruplara mensup çalışanların halen maruz olduğu işyerindeki riskler yönünden Yönergenin pratik sonuçları hakkında çıkarımlar sunulmaktadır. Belgenin ilk bölümünde, 91/383/EC sayılı ve 25 Haziran 1991 tarihli Konsey Yönergesi nin kısa bir özetine yer verilmekte, ardından 27 AB Üye Devletinin ilgili ulusal mevzuatı listelenmektedir. 1 Bknz. İşyerinde kalite ve verimliliğin geliştirilmesi: İşyerinde Sağlık ve Güvenliğe ilişkin Topluluk Stratejisine ilişkin Komisyon dan Avrupa Parlamentosu, Konsey, Avrupa Ekonomik ve Sosyal Komitesi ve Bölgeler Komitesine Tebliğ /* COM/2007/0062 final*/ : 2 Bknz. Belirli süreli iş ilişkisi veya geçici iş ilişkisi ile çalışan işçilerin iş güvenliği ve sağlığı koşullarının iyileştirilmesini teşvik eden tedbirleri tamamlayan 91/383/EC sayılı ve 25 Haziran 1991 tarihli Konsey Yönergesi (RG L 206, s ) 3 Belirli süreli istihdam ilişkisi veya geçici iş ilişkisi ile çalışan işçilerin iş güvenliği ve sağlığı koşullarının iyileştirilmesini teşvik eden tedbirleri tamamlayan 91/383/EC sayılı ve 25 Haziran 1991 tarihli Konsey Yönergesinin Üye Devletler tarafından Uygulanmasına ilişkin Komisyon Çalışma Belgesi (SEC (2011) 0982 final)

2 Aynı zamanda, Yönergenin kapsamı ve hedefi; çalışanların bilgilendirilmesi ve eğitilmesi; çalışan hizmetinin kullanımı ve tıbbi gözetim; koruma ve önleme hizmetleri ve işletmelerin sorumluluğuna yönelik Üye Devlet mevzuatlarının AB müktesebatı ile uyumu konusunda genel veri ve bilgilere yer verilmektedir. II. Belirli Süreli veya Geçici İş İlişkisi ile Çalışan İşçilerin İş Güvenliği ve Sağlığı Koşullarının İyileştirilmesine ilişkin AB Mevzuatı: Belirli Süreli İş İlişkisi veya Geçici İş İlişkisi ile Çalışan İşçilerin İş Sağlığı ve Güvenliğinin İyileştirilmesinin Teşvikine Yönelik Tedbirleri Tamamlayan 25 Haziran 1991 tarihli ve 91/383/AET sayılı Konsey Yönergesi ATRG, L 206, , s Değişiklik: Pratik uygulamaya ilişkin raporların basitleştirilmesi ve modernleştirilmesi görüşüyle 89/391/AET sayılı Konsey Yönergesini, onun Yönergelerini ve 83/477/AET, 91/383/AET, 92/29/AET ve 94/33/AT sayılı Konsey Yönergelerini değiştiren 20 Haziran 2007 tarih ve 2007/30/AT sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konsey Yönergesi ATRG, L, 165, , s Belirli süreli sözleşmeler veya geçici iş ilişkisi ile çalışan işçilerin işyerinde sağlık ve güvenliğini güvence altına alan AB nin 91/383/EC sayılı Yönergesi, söz konusu çalışanların, iş sağlığı ve güvenliği konusunda işletmenin diğer çalışanları ile eşit koşullarda korunmasına ilişkin yükümlülükleri düzenlemektedir. Yönergenin 3. Maddesi, belirli süreli veya geçici iş ilişkisi ile çalışan işçilerin, işin barındırdığı risklerin yanı sıra işi tatbik etmek için gerekli özel mesleki nitelikler, beceriler veya tıbbi gözetim gerekleri gibi konularda bilgilendirilmesi gerektiğine hükmetmektedir. Özellikle geçici iş kurumları tarafından yerleştirilen çalışanlar kapsamında işin özellikleri ve iş için gereken mesleki nitelikler işletmeler tarafından iletilmelidir. Aynı zamanda, çalışanın nitelikleri ve deneyimleri dikkate alınarak her çalışanın işin özellikleri ve gereklerine uygun yeterli eğitimi almasının temin edilmesi gerekmektedir. Yönerge uyarınca, AB Üye Devletleri, belirli süreli veya geçici iş ilişkisi ile çalışan işçilerin özellikle tehlikeli belirli işlerde çalışmasını ulusal mevzuatları kapsamında yasaklayabilmektedir. Aksi halde, özel tıbbi gözetim gerektiren işlerde belirli süreli veya geçici iş ilişkisi ile çalışan işçilerin uygun bir tıbbi gözetime tabi tutulmalarının ulusal mevzuat ile temin edilmesi gerekmektedir. Söz konusu, tıbbi gözetimin iş ilişkisi son bulduktan sonra da devam edip etmeyeceğine yine Üye Devlet tarafından karar verilmektedir. Üye Devletler, belirli süreli veya geçici iş ilişkisi ile çalışan işçilerin işyerinde sağlık ve güvenliğini güvence altında almak için daha katı ulusal kurallar kabul edebilmektedir.

3 Bu bağlamda, her beş yılda bir Üye Devletler söz konusu Yönerge hükümlerinin pratikte uygulanmasına ilişkin Avrupa Komisyonu na bir rapor sunmakla yükümlüdür. Avrupa Komisyonu, Üye Devletler tarafından Yönergenin uygulanmasına ilişkin her beş yılda bir hazırlanan uygulama raporları temelinde bu bilgi notuna konu değerlendirme dokümanını düzenlemektedir. III. 91/383/EC sayılı Konsey Yönergesinin AB Üye Devletleri tarafından Uygulanmasına ilişkin Veri ve Bilgiler: A. Üye Devletlerin İlgili Ulusal Mevzuatları: 1. Avusturya Avusturya da belirli süreli ve geçici iş ilişkisi ile çalışan işçilerin iş sağlığı ve güvenliği genel olarak, 1 Ocak 1995 tarihli Sağlık ve Güvenlik Yasası (ASchG) (Federal Gazete 450/1994) ile düzenlenmektedir. Yürürlüğe girdiğinden bugüne birçok kez tadil edilen ilgili yasa metninin 9. Bölümü özellikle geçici iş kurumları çerçevesindeki düzenlemeleri içermektedir 4. Aynı zamanda, geçici iş kurumlarına ilişkin hükümler Bölüm 76 ve 81 altında da yer almaktadır. Eşit muamele ilkesi doğrultusunda, Sağlık ve Güvenlik Yasası ndaki diğer hükümler hem geçici iş kurumları tarafından işe alınan çalışanlara hem de belirli süreli istihdam ilişkisi bulunan çalışanlara uygulanmaktadır. 2. Belçika 91/383/EC sayılı Yönerge Belçika da; Geçici İş İlişkisi ile Çalışan İşçilerin İş Sağlığı ve Güvenliğine ilişkin Tedbirleri ortaya koyan 19 Şubat 1997 tarihli Kraliyet Kararnamesi ve İş Kurumu Sektörü için Merkezi bir Önleme Hizmeti tesis eden 4 Aralık 1997 tarihli Kraliyet Kararnamesi ile iç mevzuata aktarılmıştır. Aynı zamanda, 25 Şubat 2003 tarihli Program Yasası ve 28 Mayıs 2003 tarihli Kraliyet Kararnamesi ile tadil eden 24 Temmuz 1987 ve 4 Ağustos 1996 tarihli iki çerçeve yasa daha bulunmaktadır. 3. Bulgaristan Bulgaristan, AB ye üye olduktan sonra İş Sağlığı ve Güvenliği Yasası (ZZBUT) nda gerçekleştirilen değişiklik ile belirli süreli ve geçici iş ilişkisi ile çalışan işçilerin haklarına yönelik ek hükümler kabul etmiştir (Devlet Gazetesi No. 76, 2005). Aynı zamanda, Bulgaristan ın Çalışma ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Yönergenin uygulanmasına ilişkin 20 Nisan 2006 tarihli Kararname No. 5 i yayınlamıştır. 4 Avusturya da Geçici İş Kurumları, Geçici İstihdam Yasası (Arbeitskräfteüberlassungsgesetz - AÜG) nın 6. Maddesi kapsamında da ele alınmaktadır.

4 4. Güney Kıbrıs Güney Kıbrıs ta ise Yönerge, İşyerinde Sağlık ve Güvenlik Yasası kapsamında 1996 ila 2003 yılları arasında kabul edilen Yönetmelikler kapsamında iç hukuka aktarılmıştır. (Belirli Süreli İş İlişkisi veya Geçici bir İş İlişkisi ile Çalışanların İşyerinde Sağlık ve Güvenliğine ilişkin 2002 tarihli Yönetmelikler (P.I. 184/2002)). Aynı zamanda, İşyerinde Sağlık ve Güvenliğin Yönetimi Yönetmelikleri kabul edilmiştir (P.I. No. 173/2002, 5.Nisan.2002). 5. Çek Cumhuriyeti Çek Cumhuriyeti ise, ilgili AB mevzuatını, 65/1965 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu (İş Kanunu) Bölüm 132 ila 137 kapsamında ulusal mevzuata taşımıştır. İş Kanunu ile 262/2006 sayılı Kanun, 1 Ocak 2007 tarihinde yürürlüğe girmiştir. İş Kanunu, 309/2006 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ve 362/2007 sayılı yasalar ile tamamlanmıştır. İş sağlığı ve güvenliği, İş Kanunu nun 101 ila 108. Bölümleri kapsamında ve İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nun 1 ila 13. Bölümleri kapsamında düzenlenmektedir. 6. Danimarka Danimarka, 91/383/EC sayılı AB Yönergesine, İş Ortamı Yasası nda gerçekleştirilen değişiklik ile uyum göstermiştir. Bu değişiklik, 1 Ocak 1993 tarihinde yürürlüğe giren çalışma performansına ilişkin başkanlık emri (BEK 492, 20 Haziran 2002) ile gerçekleştirilmiştir. Danimarka da iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin çerçeve hükümler, 559 sayılı ve 17 Haziran 2004 tarihli çalışma performansı başkanlık emri ve 575 sayılı ve 21 Haziran 2001 tarihli güvenlik ve sağlık tedbirlerine ilişkin işletmelerin sorumlulukları hakkında başkanlık emri ile düzenlenmektedir. Halihazırda yürürlülükte olan İş Ortamı Yasası ise 268 sayılı ve 18 Mart 2005 tarihli başkanlık emri ile uygulamaya konmuştur. 7. Estonya Estonya da iş sağlığı ve güvenliği, 26 Temmuz 1999 tarihinde yürürlüğe giren İş Sağlığı ve Güvenliği Yasası (TTOS) 5 ile daha sonra kabul edilen bağlantılı Yönetmelikler ile düzenlenmektedir. Geçici işçilere ilişkin kurallar ise 1 Temmuz 2009 tarihli İş Sözleşmesi Yasası (TLS, 2008) kapsamında ele alınmaktadır. 8. Finlandiya Finlandiya da, belirli süreli ve geçici iş ilişkisi ile çalışanların korunmasına ilişkin düzenlemeler, İş Sağlığı ve Güvenliği Yasası (738/2002) altında ele alınmaktadır. Bu yasa daha sonra, 2009 yılında yürürlüğe giren 709/2008 sayılı yasa ile tadil edilmiştir. Finlandiya da 782/1997 sayılı Danıştay Kararı, geçici olarak işe alınan işçiler ile diğer işçiler için eşit korumanın temin edilmesi için kabul edilmiş fakat Karar daha sonra iptal edilerek, ilgili hükümler İş Sağlığı ve Güvenliği Yasası kapsamına alınmıştır. 5 Töötervishoiu ja tööohutuse seadus RT I 1999, 60, 616; 2000, 55, 362; 2001, 17, 78; 2002, 47, 297; 63, 387; 2003, 20, 120; 2004, 54, 389; 86, 584; 89, 612; 2005, 39, 308.

5 9. Fransa 91/383/EC sayılı Yönerge Fransa da farklı yasal araçlar ve toplu sözleşmeler ile düzenlenmektedir. Yönergenin ana hükümlerinden birçoğu Fransız İş Kanunu kapsamında ele alınmaktadır. Yasa, belirli süreli iş sözleşmeleri ve geçici iş kurumları hakkında 24 Mart 1990 sayılı Mesleklerarası Ulusal Uzlaşı kapsamındaki kurallar ile tamamlanmaktadır. Aynı zamanda, Geçici İş Toplu Sözleşmesi (JO 3212) yürürlükte bulunmaktadır. Bununla birlikte, aşağıdaki anlaşmalar da Fransa da söz konusu iş gruplarına uygulanmaktadır: Kişisel koruyucu ekipman ile ilgili 10 Nisan 1996 tarihli Anlaşma, Mesleki tıbbi hizmetler ile ilgili 28 Şubat 1984 tarihli Çerçeve Anlaşması, İşyerinde Sağlık ve Güvenlik ile ilgili 26 Eylül 2002 tarihli Anlaşma, İşyerinde Sağlık ve Güvenlik ile ilgili 26 Eylül 2002 tarihli Ek Anlaşma. 10. Almanya Almanya da 91/383/EC sayılı Yönergeyi üstlenen ulusal hükümler, 7 Ağustos 1996 tarihli İş Sağlığı ve Güvenliği Yasası (Arbeitsschutzgesetz - ArbSchG) ile kabul edilmiştir. Geçici İstihdam Yasası (Arbeitnehmerüberlassungsgesetz - AÜG) geçici iş kurumları ile bağlantılı işlerini ve Yarı Zamanlı ve Belirli Süreli İstihdam Yasası (Gesetz über Teilzeitarbeit und befristete Arbeitsverträge) belirli süreli iş ilişkilerini düzenlemektedir. Geçici iş kurumları tarafından yerleştirilen çalışanlar ile belirli süreli sözleşme ile çalışan işçiler için sosyal güvence ve iş sağlığı ile güvenliği hususlarında genel kurallar uygulanır. 11. Yunanistan İlgili AB müktesebatının ulusal mevzuata aktarımı kapsamında Yunanistan, işyerinde sağlık ve güvenliğe ilişkin önlemlerin iyileştirilmesine ilişkin 18 Ocak 1996 tarihli Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi No. 17 hakkında bildirimde bulunmuştur. Söz konusu Kararnamede, daha sonra, AB nin 89/391/EEC ve 91/383/EEC sayılı Yönergelerine uyum kapsamında işçiler için sağlık ve güvenlik koşullarının iyileştirilmesine ilişkin 159/1999 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi No. 159/1999 ile değişiklik yapılmıştır. Belirli süreli sözleşme ile çalışan işçilerin istihdamına ilişkin genel şartlar ve koşullar aşağıdaki mevzuat ile düzenlenmektedir: Kamu sektöründe belirli süreli istihdam sözleşmeleri ile çalışan işçilere ilişkin düzenlemeler hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi No. 164/2004, Özel sektörü kapsayan PD 180/2004 ile tadil edilmiş belirli süreli istihdam sözleşmeleri (77/A) ile çalışan işçilere ilişkin düzenlemeler hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi No. 81/2003. Geçici iş kurumları tarafından yerleştirilen işçiler için ise ilgili yasa metinleri şu şekildedir; Geçici İş Kurumları kurucu yasasını tesis eden OAED (İstihdam Gözlemevi) lerin yeniden yapılandırılması ve diğer hükümler hakkında 2956/2001 sayılı Kanun ile Geçici İş Kurumlarının görevlerini düzenleyen Geçici İş Kurumları hakkında 2956/2001 sayılı Kanunun uygulanmasına ilişkin şartları, koşulları ve prosedürleri düzenleyen 6 Mart 2002 tarihli ve sayılı Bakanlık Kararı.

6 12. Macaristan Macaristan da Yönerge iç hukuka, İş Koruma Yasası nın (1993 tarihli Yasa XCIII) 9, 40, 42, 54(7), 55, 57, 61 ve 70 inci bölümlerinde değişiklik yapan 2004 tarihli Kanun ve İş Kanunu nun (1992 tarihli Yasa XXII) 22, 71, 73, 75, 79, 193/B-P bölümlerinde değişiklik yapan 2001 tarihli Kanun ile aktarılmıştır. Aynı zamanda, Refah Bakanlığı nın iş ve mesleki ve kişisel sağlık uygunluğuna ilişkin tıbbi muayene ve raporlama hakkında 33/1998 sayılı Kararnamesi (VI. 24) nin 6. ve 15. Bölümleri AB Yönergesinin uygulanması amacı ile kabul edilmiştir. 13. İrlanda İrlanda, 1993 yılında kabul edilen ve Haziran 2005 te tadil edilen İşyerinde Güvenlik, Sağlık ve Refah Yönetmelikleri kapsamında ilgili AB Yönergesini iç mevzuata aktarmaktadır. Bu mevzuat daha sonra, tüm işçilerin güvenlik, sağlık ve refahının güvence altına alınması ve iyileştirilmesi için 2005 yılında kabul edilen İşyerinde Güvenlik, Sağlık ve Refah Yasası (2005 Yasası) kapsamına alınmıştır. 14. İtalya İtalya da Yönerge, 1997 tarihli 196 sayılı Yasa ve 19 Mart 1996 tarihli Kanun Hükmünde Kararname No. 242 ile tadil edilen 626/94 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile ulusal mevzuata geçirilmiştir. 626/94 sayılı Kanun Hükmünde Kararname daha sonra 15 Mayıs 2008 tarihinde yürürlüğe giren 9 Nisan 2008 tarihli Kanun Hükmünde Kararname No. 81 ile yürürlükten kaldırılmıştır. Aynı zamanda, 31 Mayıs 1999 tarihli Kararname ve geçici işçilere ilişkin 1998 ve 2002 yıllarında anlaşmaya varılan ulusal toplu sözleşmeler de yine söz konusu Yönergenin uygulanması ile ilişkilidir. Belirli süreli iş ilişkileri ise D.Lgs 368/01 ile düzenlenmektedir. 15. Letonya Letonya, Nisan 2004 ve Eylül 2006 tarihlerinde değişiklik yapılan 20 Haziran 2001 tarihli İş Koruma Yasası ile belirli süreli ve geçici iş ilişkisi ile çalışanların iş sağlığı ve güvenliği haklarını düzenlemektedir. Aynı zamanda; İş Kanunu nun 28, 39, 44(1), 44(2), 44(6), 100(2) ve 113 üncü Maddeleri, belirli olmayan bir süre için İş İstihdam Sözleşmesi nin uygulanamayacağı faaliyet alanlarında çalışma hakkında Bakanlar Kurulu nun Şubat 2005 ve Mayıs 2007 de tadil edilen 353 sayılı Yönetmeliği ve Mevsimlik İş alanında Ocak 2005 ve Mayıs 2007 tarihlerinde tadil edilen Bakanlık Yönetmeliği de bu alandaki diğer düzenlemelerdir. 16. Litvanya Litvanya da İş Kanunu nun 89, 260, 263, 265, 266 ve 270 inci Maddeleri 91/383/EC sayılı AB Yönergesi ni iç mevzuata aktarmaktadır. Aynı zamanda, 1 Temmuz 2003 tarihli ve IX sayılı İşyerinde Güvenlik ve Sağlık Kanunu nun 3, 11, 18, 27 ve 28 inci Maddeleri aynı amaca hizmet etmektedir.

7 17. Lüksemburg Lüksemburg ta Yönerge, 15 Mayıs 1995 tarihli Yasa ile değişiklik yapılan istihdam sözleşmelerine ilişkin 24 Mayıs 1989 tarihli Yasa, iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin 17 Haziran 1994 tarihli Yasa, geçici istihdam ve işçi alımını düzenleyen 19 Mayıs 1994 tarihli Yasa ve 13 Ocak 2002 tarihli Yasa ile düzenlenmektedir. Bu yasalar, İş Kanunu nun iş sözleşmelerine ilişkin Bölüm I, Alt Bölümler I ve II ile güvenlik ve sağlığa ilişkin Bölüm III kapsamına dahil edilmiştir. 18. Malta Belirli süreli ve geçici iş ilişkisi ile çalışanlara ilişkin AB mevzuatı, Malta da Büyük Ölçekli Kaza Tehlikelerine ilişkin Yönetmeliklerin (LN 36/03) 3, 4, 6, 9, 11, 12, 13, 14, 16 ve 18 inci Maddeleri kapsamında ele alınmaktadır. Aynı zamanda, 2000 tarihli İş Sağlığı ve Güvenliği Otoritesi Yasası da ilgili mevzuat kapsamında sayılmaktadır. 19. Hollanda AB nin 91/383/EC sayılı Yönergesi Hollanda da aşağıdaki mevzuat ile iç hukuka aktarılmıştır: İş sözleşmeleri ve bu çerçevede iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin işveren sorumluluğuna ilişkin temel kuralları ortaya koyan Medeni Kanun, İşyerinde sağlık ve güvenliğe ilişkin yasalar: Çalışma Koşulları Yasası ve 1998 ve 2007 yıllarında tadil edilen ilgili Bakanlık Kararnameleri (Arbeidsomstandighedenwet ya da Arbowet ), (Geçici İş Kurumları gibi) aracı ajanslar tarafından geçici işçilerin işe alımına ilişkin yeni yasa: 1999 tarihli İşçilerin Aracılar tarafından Tahsisi Yasası (Wet Allocatie van Arbeidskrachten Door Intermediairs ya da WAADI ) Geçici çalışanlar ile gerçekleştirilen iş sözleşmelerine ilişkin yasa: 1999 yılında kabul edilen Esneklik ve Güvenliğe ilişkin Yasa (Wet Flexibiliteit en Zekerheid ya da Flexwet ); İşçi katılımına ilişkin yasa: İş Konseyleri Yasası (Wet op de Ondernemingsraden ya da WOR ) toplu pazarlık uygulama sürecinde önemli bir rol oynamaktadır. Özellikle geçici iş sektörlerinde, kurum çalışanları için 1990 yıllarında bir toplu sözleşme gerçekleştirmiş ve sosyal ortaklar, kurum tarafından yerleştirilen geçici işçiler için yeterli sağlık ve güvenlik politikalarının ve ek eğitim hükümlerinin getirilmesi konusunda mutabık kalmıştır. 20. Polonya Polonya da belirli süreli ve geçici iş ilişkisi ile çalışan işçilerin hakları İş Kanunu ve Geçici İşçilerin İstihdamına ilişkin 9 Temmuz 2003 tarihli Kanun un çeşitli hükümleri ile düzenlenmektedir. (Resmi Gazete (Dziennik Ustaw) No. 166, Öğe 1608, 2004; No. 96, Öğe 959, 2007; No. 89, Öğe 589, 2009; No. 6, Öğe 33 ve No. 221, Öğe 1737)

8 21. Portekiz Portekiz de, 91/383/EC sayılı Yönerge farklı yasa ve çalışan grupları özelinde ele alınmaktadır. Belirli süreli işçiler ile ilgili olarak, Yönerge öncelikle 2003 yılında yürürlüğe giren 99/2003 sayılı İş Kanunu ile iç hukuka aktarılmıştır. Bugün ise bu alan 12 Şubat 2009 tarihinde kabul edilen 7/2009 sayılı İş Kanunu ve işyerinde sağlık ve güvenliğin iyileştirilmesini düzenleyen 10 Eylül 2009 tarihli ve 102/2009 sayılı Kanun kapsamında düzenlenmektedir. Geçici işçiler ile ilgili yasal hükümler ise iki ayrı Portekiz mevzuatı kapsamında ele alınmaktadır. Bunlar; 2009 tarihli İş Kanunu nun 172 ila 192 inci Maddeleri ve 25 Eylül 2009 tarihli Kanun Hükmünde Kararname No. 260/2009 dır. Aynı zamanda, iş kurumları tarafından yerleştirilen geçici işçilere yönelik kurallar ayrı bir mevzuat içerisinde ele alınmaktadır. 22. Romanya Romanya, AB üyesi olduktan sonra ilgili Yönergeyi, belirli süreli kişisel sözleşmeler ve geçici iş ilişkisi ile çalışan işçilerin işyerinde sağlık ve güvenliğinin iyileştirilmesine yönelik tedbirleri tamamlayan 557/2207 sayılı Hükümet Kararı ile iç mevzuata aktarmıştır. Belirli süreli ve geçici iş ilişkisi ile çalışan işçilerin sağlık ve güvenliğinin korunması aynı zamanda 319/2006 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Yasası ve ilgili Yönetmelikler ile güvence altına alınmaktadır. 23. Slovakya Slovakya da ilgili konu; işveren ve işçinin yükümlülük ve haklarını detaylandıran İş Sağlığı ve Güvenliğinin Korunmasına ilişkin 124/2006 Coll. sayılı Kanun, 311/2001 Coll. sayılı 2001 tarihli İş Kanunu ve 140/2008 Coll. sayılı yasa ile tadil edilen, kamu sağlığının korunması, desteklenmesi ve geliştirilmesi ve bazı kanunlarda değişiklik yapılmasına dair 355/2007 Coll. sayılı Kanun ile düzenlenmektedir. Aynı zamanda, İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nun hükümlerinin uygulanmasına ilişkin bir dizi hükümet yönetmeliği bulunmaktadır. İş Denetimine ilişkin 125/2006 Coll. sayılı Kanunu nun 6. Maddesi 91/383/EC sayılı Yönergenin ilgili bölümlerini uygulamaktadır. 24. Slovenya Slovenya da 91/383/EC sayılı AB Yönergesi; İstihdam İlişkileri Kanunu (ZDR) nun 52, 55, 57, 60, 61 ve 62 inci Maddeleri, İşçilerin Yönetime Katılımı Kanunu nun 10. Maddesi ve İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nun 18, 19, 20, 23 ve 24 üncü Maddeleri (Slovenya Resmi Gazetesi ZVZD, No. 56/99 ve 64/01) ile iç mevzuata aktarılmaktadır. 25. İspanya Belirli süreli ve geçici iş ilişkisi ile çalışan işçilere ilişkin AB hükümleri İspanya da Mesleki Kazaların Önlenmesine ilişkin 31/1995 sayılı Kanun un, geçici işçilerin özel durumuna atıf yaparak geçici işçiler, belirli süreli sözleşmeler ve geçici iş kurumlar için eşit uygulanan 28. Maddesi ve 216/1999 sayılı Kraliyet Kararnamesi kapsamında düzenlenmektedir. Aynı zamanda, Geçici İş Kurumlarına ilişkin 14/1994 sayılı Kanun un 12(3) ve 16 ıncı Maddeleri ve 8 Şubat 2008 tarihli Geçici İş Kurumlarına ilişkin Devlet Toplu İş Sözleşmesi nin de konu kapsamında dikkate alınması gerekmektedir.

9 26. İsveç İsveç ise 91/383/EC sayılı Yönergeyi, 1977/1160 sayılı İş Ortamı Kanunu nda, 1 Ekim 1994 tarihinde kabul edilen bir değişiklik ile iç mevzuata aktarmıştır. Yönergenin bazı hükümleri ise aynı zamanda Düzenli İş Ortamı Kanunu (AFS 2001/1) ve Medikal Kontrol Kanunu (AFS 2005/06) kapsamında ele alınmaktadır. Aynı zamanda FAS O5 Sözleşmesi ve geçici istihdama ilişkin sözleşme gibi birçok toplu sözleşmede geçerli bulunmaktadır. 27. Birleşik Krallık Birleşik Krallık ta ise konu; 1999 tarihli İş Sağlığı ve Güvenliğinin Yönetimi Yönetmelikleri (MHSWR) ve takip eden versiyonları kapsamında düzenlenmektedir. Ayrıca Kuzey İrlanda da 2000 tarihli İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmelikleri ve Gibraltar da 1996 tarihli İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmelikleri yürürlükte bulunmaktadır. Birleşik Krallık taki 1974 tarihli temel İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu hem belirli süreli iş ilişkisi ile çalışan hem de Geçici İş Kurumları tarafından yerleştirilen çalışanları kapsamaktadır tarihli İş Sağlığı ve Güvenliği için Düzenleyici Etki Analizi (Çeşitli Değişiklikler) Yönetmelikleri özellikle geçici işçiler ile ilgili hükümler içermektedir tarihli Sağlığa Tehlikeli Maddelerin Kontrolü ve 2002 tarihli İşyerinde Asbestin Kontrolü Yönetmelikleri geçici iş ilişkisi ile çalışanların bilgilendirilmesi ve eğitimine ilişkin önemli hükümleri kapsamaktadır tarihli Kişisel Koruyucu Ekipman Yönetmelikleri kapsamında geçici işçiler için ilk iş gününden itibaren kişisel koruyucu ekipmanın tedarik edilmesi hükmü önem teşkil etmektedir. Aynı zamanda, 2005 tarihli Düzenleyici Reform Emri (Yangın Güvenliği) nin konsolide versiyonunda geçici işçilerin yangına karşı güvenliğine ilişkin hükümler yer almaktadır. Geçici işçiler aynı zamanda 1992 tarihli İş Sağlığı ve Güvenliği (Gösterge Ekranı Ekipmanı) Yönetmelikleri kapsamında ele alınmaktadır. Son olarak, bugün iş sağlığı ve güvenliği mevzuatı kapsamı dışında olmasına rağmen 2003 tarihli İş Kurumları ve İstihdam İşinin Yürütülmesi Yönetmelikleri ve 2004 tarihli Gangmasters (Lisans) Yasası ve takip eden yönetmelikler de geçici işçilerin işyerinde sağlığı ve güvenliği ile alakalı bulunmaktadır. B. Kapsam ve Hedef çerçevesinde Üye Devlet Mevzuatlarının AB Yönergesi ile Uyum Durumu: 91/383/EC sayılı AB Yönergesi, belirli süreli veya geçici iş ilişkisi ile çalışan iki çalışan grubunu ilgilendirmektedir. Belirli süreli iş sözleşmesi doğrudan işveren ve çalışan arasında tesis edilmekte ve sözleşmenin sona erdiği tarih bir hedef kriteri doğrultusunda belirlenmektedir. Geçici iş ilişkilerinde ise sözleşme geçici iş kurumu ve çalışan arasında düzenlenmekte ve çalışan hizmetten faydalanan işletmede geçici olarak işe yerleştirilmektedir. Avrupa Komisyonu tarafından beş yılda bir hazırlanan Yönergenin Üye Devletlerde uygulanmasına ilişkin değerlendirme raporu, Üye Devletlerin büyük bir çoğunluğunun mevzuatlarının söz konusu iki çalışan sınıfını doğru şekilde kapsadığını tespit etmektedir. Bununla birlikte, geçici iş kurumu, çalışan ve işletme arasında üçlü bir ilişkinin yer aldığı, geçici iş kurumlarının aracı olduğu iş ilişkilerinde daha fazla ulusal düzenleme yürürlükte bulunmaktadır. Az sayıda Üye Devletin söz konusu geçici iş ilişkilerine ulusal mevzuatları çerçevesinde yasal bir zemin kazandırmadığı da görülmektedir.

10 Genel olarak, AB Üye Devletleri, belirli süreli iş ilişkisi ile çalışan işçilerin iş sağlığı ve güvenliğini özel düzenlemelerden ziyade İş Sağlığı ve Güvenliğine ilişkin ulusal Çerçeve Mevzuat kapsamında düzenlemektedir. Bununla birlikte, geçici ve belirli süreli sözleşme ile çalışan işçilerin işyerinde daha fazla riske maruz kalmasından hareketle, Avrupa Komisyonu, tüm çalışanlar için eşit muamele hükmünün söz konusu iki çalışan grubu için otomatik olarak aynı koruma seviyesini sağlamayabileceğini savunmaktadır. C. Çalışanların Bilgilendirilmesi ve Eğitimi çerçevesinde Üye Devlet Mevzuatlarının AB Yönergesi ile Uyum Durumu: AB Üye Devletleri tarafından hazırlanan raporlar çerçevesinde, Üye Devletlerin büyük bir çoğunluğunun ulusal mevzuatlarında, bir çalışanın işe başlamadan önce işyerindeki riskler konusunda bilgilendirilmesine ilişkin hükümler yer almaktadır. Bununla birlikte, Çek Cumhuriyeti, Lüksemburg ve Slovenya gibi bazı Üye Devletlerinde söz konusu yükümlülük açık ve net bir şekilde ortaya konmamaktadır. Aynı zamanda, Bulgaristan, Estonya, Lüksemburg, Slovenya ve Polonya gibi Üye Devletlerin çalışanın bilgilendirilmesine ilişkin ulusal hükümlerinin 91/383/EC sayılı Yönergenin gereklerini tam olarak karşılamadığına dikkat çekilmektedir. Finlandiya, Lüksemburg, Hollanda ve Portekiz yasaları ise işe alımın gerçekleştiği işletmelerin, geçici iş ilişkisi ile işe alınan çalışanları işyerindeki riskler hakkında doğrudan bilgilendirmesini şart koşmamaktadır. Çalışanların eğitilmesine ilişkin olarak ise birçok AB Üye Devletinin geçici işçilerin eğitimi konusunda özel düzenlemeler kabul ettikleri görülmektedir. Belirli süreli iş sözleşmelerinde ise Üye Devletler, genel İş Kanunları çerçevesinde söz konusu çalışanlara her çalışana uygulanan hak ve şartları uygulamaktadır. Güney Kıbrıs, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Fransa, Macaristan, Lüksemburg, Malta, Polonya, Portekiz, Romanya, İspanya, Birleşik Krallık ve İsveç olmak üzere 14 Üye Devlet mevzuatında eğitimin iş faaliyetlerinin başlamadan verilmesi gerektiği belirtilmektedir. Eğitimin içeriğine ilişkin olarak ise hemen hemen tüm Üye Devletlerin mevzuatı, işin özelliklerine uygun eğitimi vurgulamaktadır. Bununla birlikte, Hollanda ve Litvanya mevzuatlarında uygulama tedbirleri çok net değildir. Bazı Üye Devletlerin ulusal mevzuatları, eğitimi sağlayanın, çalışanın nitelik ve deneyimlerini dikkate alması gerektiği yükümlülüğünü içermemektedir. Bu kural sadece Avusturya, Güney Kıbrıs, Estonya, Almanya, İrlanda, Lüksemburg, Polonya, Portekiz ve İspanya da iç hukuka aktarılmıştır. İtalya daki ilgili düzenlemeye göre ise eğitim, çalışanın sahip olduğu dil kapasitesine uygun bir yapıda sağlanmalıdır. D. Çalışan Hizmetlerinin Kullanımı ve Tıbbi Gözetim çerçevesinde Üye Devlet Mevzuatlarının AB Yönergesi ile Uyum Durumu: 91/383/EC sayılı AB Yönergesi Madde 5, Üye Devletlerin belirli süreli ve geçici iş ilişkisi ile çalışan işçilerin tehlikeli işler ve tıbbi gözetim gerektiren işler ile iştigal olmalarını engelleyici tedbirler almasına izin vermektedir. Söz konusu yönde bir yasaklama sunmayan Üye Devletlerin ilgili çalışanlar için, işin sona ermesinin ardından da devam etme opsiyonu çerçevesinde, özel tıbbi gözetim gerekliliğini yürürlüğe koyması beklenmektedir. Bu kapsamda; Belçika, Fransa, Polonya ve İspanya olmak üzere dört Üye Devletin, belirli süreli ve geçici işçilerin tehlikeli işler üstlenmesini yasakladıkları görülmektedir. Bununla

11 birlikte, tehlikeli işlerin yasaklanması kuralı belirli süreli işçilerden ziyade geçici işçilere daha çok uygulanmaktadır. AB Yönergesine uygun olarak, yasaklama seçeneğini değerlendirmeyen Üye Devletlerin birçoğunun ise tıbbi gözetim uygulaması tedbirini tatbik ettikleri tespit edilmektedir. Sadece Romanya bu kapsamda mevcut kurallar konusunda Avrupa Komisyonu na açık bir bilgi iletmemiştir. Aynı zamanda, Üye Devletlerin bu konuda mevzuatlarının söz konusu grup çalışanların özel gereksinimlerini dikkate almadığı görülmektedir. Sadece Lüksemburg un ulusal mevzuatı, tıbbi gözetim tedbirinin çalışan ve işveren arasındaki akdin sona ermesinin ardından da devam etmesini kapsamaktadır. E. Koruma ve Önleme Hizmetleri çerçevesinde Üye Devlet Mevzuatlarının AB Yönergesi ile Uyum Durumu: 91/383/EC sayılı AB Yönergesi Madde 6, belirli süreli ve geçici iş ilişkisi ile çalışan işçilerin işyerindeki risklerden korunması ve bu risklerin önlenmesinden sorumlu çalışanlar, hizmetler ve insanların söz konusu grup çalışanın işe alımından haberdar edilmesini gerektirmektedir. Bu bağlamda, Avusturya, Güney Kıbrıs, Finlandiya, Almanya, Lüksemburg, Malta, Polonya, Portekiz, Slovakya, Slovenya, İspanya ve Birleşik Krallık ulusal mevzuatları, bir işletmede söz konusu grup çalışanlar hakkında yetkili mercilerin bilgilendirilmesini düzenlemektedir. Bununla birlikte, Belçika, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Fransa, Yunanistan, Macaristan, İrlanda, İtalya, Litvanya, Letonya ve Romanya gibi birçok Üye Devlet, söz konusu grup çalışanların korunmasından ve işyerinde mevcut risklerin önlenmesinden sorumlu kişi/kurumların bilgilendirilmesini açıkça içermemektedir. Bununla birlikte, Belçika, Danimarka, Macaristan, Litvanya, Hollanda ve İsveç mevzuatı söz konusu kişi ve kurumların talep ettikleri takdirde ilgili bilgiye ulaşmasını hükmetmektedir. F. Geçici İş İlişkisinde Bilgi ve Sorumluluk çerçevesinde Üye Devlet Mevzuatlarının AB Yönergesi ile Uyum Durumu: 91/383/EC sayılı AB Yönergesi Madde 7 ve Madde 8, özellikle geçici iş kurumları tarafından yerleştirilen çalışanların, işin gerektirdiği mesleki nitelikler ve işin özellikleri hakkında bilgilendirilmesini ve işin performansını etkileyen güvenlik, hijyen ve işyerinde sağlık koşullarının işletmenin sorumluluğunda olmasını düzenlemektedir. AB Üye Devletlerinin büyük bir bölümü, işletmenin, çalışma süresi boyunca iş performansını düzenleyen koşulların işletmenin sorumluluğunda olduğunu ifade etmektedir. Letonya nın ulusal mevzuatında ise işletmenin sorumluluğu açık bir şekilde dile getirilmemektedir. Finlandiya, Portekiz ve Birleşik Krallık ta mevcut olan çifte sorumluluk sistemi ise hukuki zeminde ve uygulamada zorluklar yaratabilmektedir. Aynı zamanda, geçici işçinin nitelik ve işin özellikleri konusunda bilgilendirilmesine ilişkin Üye Devlet mevzuatları arasında farklılıklar bulunmaktadır. Bazı durumlarda, işletme geçici işçiyi doğrudan bilgilendirmek ile yükümlü iken bazı Üye Devletlerinde işletmenin, ilgili geçici iş kurumunu bilgilendirme yükümlülüğü bulunmakta fakat söz konusu aracı kurumun çalışanı iş başlamadan bilgilendirmesi sorumluluğuna atıfta bulunulmamaktadır. Üye Devletlerin tümü, yazılı görev tanımı seçeneğini uygulamamaktadır.

12 IV. AB mevzuatının Üye Devletlerdeki belirli süreli ve geçici iş ilişkilerinde iş sağlığı ve güvenliğine etkileri: 91/383/EC sayılı Yönerge nin AB de yürürlüğe girdiği 1991 yılından 2010 yılına kadar AB de belirli süreli ve geçici iş ilişkisi ile çalışan sayısı %4 oranında artarak, toplam istihdamda %13,4 gibi bir orana ulaşmıştır. Bu oranın %12,1 ini belirli süreli iş sözleşmeleri ile çalışanlar oluştururken, %1,3 lük pay ise geçici iş kurumları tarafından yerleştirilen çalışanlardır. Söz konusu iki çalışan grubunun istihdamdaki payı ve yoğun oldukları sektörler açısından Üye Devletler arasında farklılıklar bulunmaktadır 6. Avrupa Birliği tarafından yürütülen çalışmalar sonucunda iş ile alakalı kaza ve hastalıklara ilişkin elde edilen veriler, belirli süreli veya geçici iş ilişkisi ile çalışan işçilerin diğer işçilere kıyasla iş sağlığı ve güvenliği risklerine daha fazla maruz kaldığını göstermektedir. Buna göre; 27 AB Üye Ülkesinde geçici iş ilişkisi ile çalışan işçiler fiziksel sağlığı etkileyen risklere %41,7 oranında maruz kalırken, daimi çalışanların bu risklere %39,9 oranında maruz kaldığı tespit edilmiştir. Bununla birlikte, yaş, sektör ve beceri seviyesi gibi özellikler de diğer belirleyici faktörleri oluşturmaktadır. Bu kapsamda, belirli süre veya geçici olarak işe alınan çalışanlar arasında genç işçilerin yaygınlığı, düşük seviyede yeterlilik ve söz konusu çalışanların daha fazla risk içeren sektörlerde hizmetlerinden faydalanılması bu yüksek oranın sebepleri arasında yer almaktadır. Bu yüksek orana rağmen geçici işçilerin daimi işçilere oranla kaza ve sağlık problemleri hakkında daha az raporlama yaptığı tespit edilmiştir. İşyerinde Sağlık ve Güvenliğe ilişkin Topluluk Stratejisi de güvensiz işlerde çalışan işçilerin mesleki risklere daha açık olduğunun altını çizmektedir. Bununla birlikte, değerlendirme raporuna göre; AB deki sosyal ortaklar arasında, belirli süreli sözleşme ile veya geçici olarak çalışan işçilerin mesleki kaza ve hastalık risklerine daha fazla maruz olduğu konusunda uzlaşı sağlanamamıştır. Bazı işveren organizasyonları, mevcut verilerin bu yönde bir çıkarım için yeterli olmadığı yönünde görüş bildirmiştir. Sendikalar, işyerindeki kazalar konusunda Üye Devletler arasında tutarlı ve karşılaştırılabilir veri sağlayacak bir sistemin eksikliği konusunu dikkate getirmektedir. Sonuç olarak, Avrupa Komisyonu yaptığı incelemeler sonucunda, tüm çalışanlar için mesleki kazaların 1994 ve 2007 yılları arasında düşüş göstermesinden hareketle 7 AB müktesebatının AB de iş sağlığı ve güvenliğini arttırdığı sonucuna varmaktadır. Bu dönemde toplanan verinin çalışanların sözleşme türüne göre ayrılmamasından dolayı 91/383/EC sayılı Yönerge nin İş Gücü Araştırması sonuçlarına göre belirli süreli sözleşme ile çalışanlar kapsamında; Polonya (%26,5), İspanya (%25,4), Portekiz (%22), Hollanda (%18,2), Slovenya (%16,4), İsveç (%15,3), Finlandiya (%14,6) ve Almanya (%14,5) İş Gücü Araştırması sonuçlarına göre geçici iş kurumları tarafından yerleştirilen çalışanlar kapsamında; Birleşik Krallık (%3,6), Hollanda (%2,5), Belçika (%1,7), Fransa (%1,7) ve Almanya (%1,6). 7 Özellikle, 2000 ve 2007 yılları arasında AB de ölümcül iş kazalarının %25 oranında, ölümcül olmayan iş kazalarının %28 oranında azaldığı görülmektedir.

13 pratikteki etkisi hesaplanamamakta, yine de bu alandaki AB müktesebatının bir parçası olarak katkı yaptığı kabul edilmektedir. V. Sonuç: Avrupa Komisyonu, belirli süreli veya geçici iş ilişkisi ile çalışan işçilerin işyerinde sağlık ve güvenliğine ilişkin AB Üye Devletleri tarafından sağlanan veri ve bilgiler ışığında 91/383/EC sayılı yasal düzenlemenin AB genelindeki uygulamalı sonuçları hakkında aşağıdaki çıkarımlara ulaşmaktadır. Komisyon tarafından hazırlanan değerlendirme raporuna göre; AB Üye Devletlerinin büyük bir çoğunluğunun, çalışanlar ile gerçekleştirilen sözleşmenin doğasına bakılmaksızın, tüm çalışanlar için genel bir iş sağlığı ve güvenliği yasası uyguladıkları görülmektedir. Bu kapsamda, belirli süreli ve geçici iş ilişkisi ile çalışan işçilere işletmedeki diğer çalışanlar ile aynı yasal haklar uygulanmaktadır. Bununla birlikte, Avrupa Komisyonu, çerçeve düzenlemenin, söz konusu iki çalışan sınıfı için diğer çalışanlar ile eşit derecede koruma garanti edip edemeyeceğine şüphe ile yaklaşmaktadır. Öte yandan, AB Üye Devletlerinin, daha ziyade, Geçici İş Kurumları tarafından kullanıcı işletmede işe yerleştirilen çalışanlara yönelik özel düzenlemeler tesis ettikleri gözlemlenmektedir. Avrupa Komisyonu, 91/383/EC sayılı Yönergenin uygulanmasına ilişkin asıl sorunun, özellikle geçici çalışanlara, gerekli mesleki nitelikler ve işin özellikleri hakkında kaliteli ve zamanında bilgi sağlanması sorumluluğuna ilişkin olduğunu tespit etmektedir. Buna göre, Komisyon değerlendirme raporunda aşağıdaki tespitlerde bulunmaktadır: - İşin gerektirdiği belirli artan riskler de dahil karşılaşılacak risklere yönelik çalışanın, iş başlamadan, işletme tarafından bilgilendirilmesi zorunluluğu AB Üye Devletlerinin ulusal mevzuatlarda yeterince açık ortaya konmamaktadır. Bu yükümlülük ya işverene geçmekte ya da yeterince açık ifadelerle tanımlanmamaktadır; zamanlama açık değildir. - Bazı Üye Devletler, bir işletmedeki, mesleki risklerin önlenmesi ve risklere karşı çalışanların korunmasından sorumlu organların, belirli süreli ve geçici istihdam ilişkisi ile çalışan işçiler hakkında bilgilendirilmesi yükümlülüğünü düzenlememektedir. Bu durum, söz konusu kurumların ilgili çalışanlara ilişkin görevlerini tam olarak yerine getirmelerini engellemektedir. - Bazı Üye Devletler, Geçici İş Kurumlarının, gerekli mesleki nitelikler ve işin belirli özellikleri hakkında çalışanı işe başlamadan önce bilgilendirmesini gerektiren hükmü uygulamamaktadır.