" #$ %&'$ % $ $ ( )( % * # + !!

Transkript

1 Dilek Karal

2 DAĞLIK KARABAĞ SORUNU Dar Alanda Büyük Oyun USAK Avrasya Araştırmaları Merkezi Editör Yrd. Doç. Dr. M. Turgut Demirtepe Hazırlayanlar Prof. Dr. Kamer KASIM Yrd. Doç. Dr. Turgut DEMİRTEPE Yrd. Doç. Dr. Güner ÖZKAN Habibe ÖZDAL Hasan Selim ÖZERTEM Zaur ŞİRİYEV Gülay KILIÇ Arzu TURGUT USAK RAPORLARI NO: Eylül 2011 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU International Strategic Research Organization

3 USAK Raporları No: USAK Raporları Editörü : Mehmet GÜÇER Yardımcı Editörü : Gözde Damla ÇİTLER Copyright 2011 USAK Derneği Tüm Hakları Saklıdır Birinci Baskı Kütüphane Katalog Bilgileri Dağlık Karabağ Sorunu: Dar Alanda Büyük Oyun Tablo ve şekil içermektedir. USAK Yayınları ISBN: Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu International Strategic Research Organization Ayten Sokak No: 21 Tandoğan / Ankara Tel: (0312) Faks: (0312) info@usak.org.tr

4 I. AZERBAYCAN IN DAĞLIK KARABAĞ SORUNUNUN ÇÖZÜMÜNE YÖNELİK POLİTİKASI VE STRATEJİK VİZYONU... 5 A. Bağımsızlık Dönemi Karabağ Politikası... 6 B. İlham Aliyev Dönemi Azerbaycan ın Karabağ Politikası C. Azerbaycan Kamuoyu ve Siyasi Partilerinin Karabağ Sorununa Yaklaşımı D. Dağlık Karabağ Sorununun Çözümü İçin Stratejik Vizyon II. DAĞLIK KARABAĞ SORUNUNDA ERMENİSTAN POLİTİKALARI A. Ermenistan Siyasetinde Dağlık Karabağ Sorunu B. Sarkisyan Dönemi Ermenistan ın Karabağ Siyaseti C. Ermenistan İç Siyasetinde Karabağ D. Karabağ Sorununda Ermenistan Tarafından İzlenen Askeri Politikalar E. Sonuç III. TÜRKİYE NİN DAĞLIK KARABAĞ SORUNUNA YÖNELİK POLİTİKASI IV. DAĞLIK KARABAĞ SORUNUNA RUSYA VE MİNSK GRUBU NUN YAKLAŞIMI A. Rusya nın Güney Kafkasya Politikası B. Minsk Grubu nun Karabağ Sorununa Yaklaşımı C. Sonuç V. ABD NİN DAĞLIK KARABAĞ POLİTİKASI A. ABD nin Dağlık Karabağ Sorununa Müdahil Oluşu B. 9/11 ve ABD-Azerbaycan İlişkilerinde Dağlık Karabağ Sorunu C. Sonuç VI. İRAN IN DAĞLIK KARABAĞ SORUNUNA YAKLAŞIMI A. Bağımsız Azerbaycan ve İran ın Dağlık Karabağ Sorununa Bakışı B. İran-Azerbaycan İlişkileri C. İran-Ermenistan İlişkileri D. Sonuç VII. DAĞLIK KARABAĞ SORUNU VE AZERBAYCAN DA YERLERİNDEN EDİLMİŞ KİŞİLER A. Uluslararası Kaynaklarda Yerlerinden Edilmiş Kişi Statüsü ve Azerbaycan Örneği B. Azerbaycan Devlet Politikasında Yerlerinden Edilmiş Kişiler C. Uluslararası Kuruluşların Yerlerinden Edilmiş Azerilere Yardımı D. Dağlık Karabağ Çözüm Sürecinde Yerlerinden Edilmiş Kişiler Meselesi E. Sonuç VIII. TESPİT VE ÖNERİLER... 91

5 USAK AVRASYA ARAŞTIRMALARI MERKEZİ USAK-Avrasya Araştırmaları Merkezi (AVRAM), sosyal gerçekliğin karmaşık bir bütünsellik arz ettiği ve değişik metotlar ve farklı disiplinlerin birlikteliği ile daha iyi anlaşılabileceği varsayımından hareket ederek, USAK bünyesinde yürütülen alan çalışmalarına katkıda bulunmaktadır. Bu anlamda Merkezin temel hedefi, var olan bilgi kümeleri arasında iyi bir seçki oluşturarak, Avrasya hakkında sağlıklı analizler yapmak ve politika önerilerinde bulunmaktır. Bu amaçla Merkez, risk analizlerinin yanı sıra, bölgeyle ilgili raporlar ve çalışmalar hazırlamakta, aynı zamanda düzenlemiş olduğu toplantı ve konferanslarla farklı fikir ve görüşlere yer veren bir platform görevi de görmektedir. Akademik anlamda yaptığı çalışmalarla da literatüre katkıda bulunan AVRAM, on uluslararası indeks tarafından taranan Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları Dergisi ni de yayına hazırlamaktadır. Bu kapsamda merkeze bağlı olarak Rusya ve Doğu Avrupa Araştırmaları Masası, Kafkasya Araştırmaları Masası ve Orta Asya Araştırmaları Masası bulunmaktadır.

6 RAPOR ÖZETİ Güney Kafkasya bölgesinde iki devlet arasında çözüme kavuşturulamamış en uzun süreli çatışma olma özelliğini koruyan Dağlık Karabağ sorunu, çözüme yönelik girişimlerde yer alan uluslararası örgütlerin varlığı ile uluslararası bir nitelik kazanmıştır yılında imzalanan ateşkes anlaşması sonrasında ihtilaflı taraflar arasında Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) bünyesinde oluşturulan Minsk Grubu nun girişimleriyle barış görüşmeleri yapılmaya başladıysa da Azerbaycan ve Ermenistan ın mutabık olduğu bir anlaşma üzerinde karar kılınamamıştır. Ateşkes Anlaşması nın dönem dönem artan oranda ihlal edilmesi, dondurulmuş olan sorunun her an yeniden sıcak bir savaşa dönüşmesi potansiyelini taşıdığını göstermektedir. 1 Dağlık Karabağ sorununun çözümüne yönelik girişimlerde dikkate alınması gereken unsurlardan biri, sorunun çok aktörlü yapısıdır. Daha açık bir ifade ile gerek Dağlık Karabağ konusunu derinlemesine incelemek, gerekse de sorunun çözümüne yönelik girişimleri, kapsamlı bir şekilde ele almak için sorunun çok taraflı yapısını mercek altına almak gerekmektedir. Bu kapsamda raporda, ihtilaflı taraflar olan Azerbaycan ve Ermenistan ın Dağlık Karabağ sorununun çözümüne yönelik politikaları ile gerek bölgesel gerekse de uluslararası alanda rol oynayan aktörler olarak Türkiye, Rusya, ABD ve İran ın Dağlık Karabağ politikaları incelenmektedir. Rapor ayrıca Dağlık Karabağ sorununun çözümü amacıyla oluşturulmuş olan Minsk Grubu nun yaklaşımı ile Azerbaycan da yerlerinden edilmiş kişiler de etraflıca ele almıştır. Raporun son bölümünde ise tespit ve öneriler yer almaktadır. Bu bağlamda aşağıdaki hususlar öne çıkmaktadır. * Çözüm konusunda tarafların uyumlu gündemleri yoktur. Bu bağlamda Azerbaycan ve Ermenistan arasında birinin kazanımının diğerinin kaybı olduğu anlamındaki sıfır toplamlı oyun (zero sum game) perspektifi, her iki tarafın kazanabileceği kazankazan (win-win game) anlayışıyla yer değiştirememiştir. Bu şartlar altında anlayış değişikliği olmaksızın çözüme yönelik somut adımlar atılması zor görünmektedir. DAĞLIK KARABAĞ SORUNU DAR ALANDA BÜYÜK OYUN

7 * Dağlık Karabağ sorununun çözümünün önünde engeller arasında öne çıkan faktörlerden bir diğeri her iki taraf için de toplumların hazırlanması gereğidir. Zira Dağlık Karabağ sorunu hem Azerbaycan hem de Ermenistan da dış politika meselesi olduğu kadar aynı zamanda iç politika konusudur. * Minsk Grubu faaliyetlerinin ve kararlarının bağlayıcı niteliğinin olmaması, bir taraftan ihtilaflı tarafların bir araya gelmesini kolaylaştırırken diğer taraftan çözüme yönelik baskı oluşturma potansiyelini ortadan kaldırmaktadır. Tarafları bir araya getirmek ve diyalog zemini oluşturmak açısından son derece başarılı olan Minsk Grubu, alınan kararların bağlayıcı olmaması nedeniyle çözüme yönelik baskı oluşturamamakta, bu nedenle görüşmeler sonuçsuz kalmaktadır. * Bugüne kadar geçen sürede arabuluculuk görevinde bulunan devletlerin, öncelikli olarak kendi ulusal çıkarlarına odaklandıkları görülmektedir. Bu durum ise kaçınılmaz olarak arabuluculuk sürecini sekteye uğratmaktadır. Bu bağlamda çok taraflı girişimlerin en temel handikabı, Dağlık Karabağ sorununda da kendini göstermektedir. Bu noktada şartların aynı şekilde devamı durumunda ancak çıkarların görece ortaklaştığı bir zeminin ortaya çıkması ile çözüme yönelik bir yol açılabilir. 2 * 2008 sonrasında Rusya nın Minsk Grubu eşbaşkanı olarak, tek taraflı inisiyatifleriyle çatışma taraflarının görüşmelerinde canlanma gözlenmiştir. Fakat ABD ve Fransa nın arka planda kalmaları, Moskova nın tek başına görüşmeleri manipüle etmesine imkân tanımaktadır. Söz konusu durumda Rusya yı dengeleyecek bir güç bulunmamaktadır. Gelinen noktada ihtilaflı tarafların Dağlık Karabağ ın statüsünün belirlenmesi, Ermenistan askeri güçlerinin işgal altındaki topraklardan geri çekilmesi, mültecilerin geri dönmesi ve yapılan görüşmelerin formatı konularında uzlaşamaması durumunda barış adına atılan her adım sekteye uğrayacaktır. ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU

8 GİRİŞ Azerbaycan-Ermenistan Dağlık Karabağ* sorunu, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği nin (SSCB) dağılmasından önce siyasi anlaşmazlık olarak başlayan ve SSCB nin dağılmasından sonra bağımsız devletlerarası sıcak çatışmaya dönüşen Güney Kafkasya bölgesinin en önemli kısırdöngüsüdür. Karabağ sorunu, Sovyetlerde başlanan Glasnost ve Perestroika dönemiyle birlikte Azerbaycan ile Ermenistan arasında gerilime sebep olmuş, bağımsızlıkları yeni kazanan bu iki ülkeyi savaşa sürüklemiştir. Dağlık Karabağ sorununun uluslararası örgütlerin gündemine dâhil olması, sorunu bölgesel sorun düzeyinden, uluslararası sistemin gündemini meşgul eden bir soruna dönüştürmüştür. Savaş sırasında Birleşmiş Milletler (BM) Güvenlik Konseyi tarafından sorunun çözümüne ilişkin kabul edilen ve işgalin durdurulmasını talep eden (822, 853, 874 ve 884) kararları olmasına karşın BM nin hiçbir yaptırımı olmamıştır. 3 5 Mayıs 1994 te çatışma tarafları ve diğer ilgili aktörler arasında imzalanan ve 12 Mayıs tarihinden itibaren çatışmaların durdurulmasını öngören Bişkek Ateşkes Protokolü bölgeye kısmi bir barış getirmiştir. Ateşkes sonrasında sorun, AGİT çerçevesinde çözüme kavuşturulmaya çalışılmış ve barış görüşmeleri bu amaçla daha önce oluşturulan Minsk Grubu çerçevesinde yürütülmüştür. Minsk Grubu çerçevesinde yürütülen barış görüşmeleri sırasında, sorunun çözümünü amaçlayan Barış Anlaşmaları teklif edilse de, Azerbaycan ve Ermenistan ın karşılıklı mutabık olduğu bir anlaşma üzerinde karar kılınamamıştır ten itibaren Minsk Grubu, barış projelerinin kabul görmemesi üzerine çalışma yöntemini değiştirmiştir. Mekik diplomasisi yoluyla planlar hazırlamak yerine, tarafları bir araya getirip sorunun bütün yönlerini özgürce tartışmalarını sağlama yöntemi benimsenmiş ve bu da Prag Formatı olarak kabul edilmiştir yıllarında yapılan görüşmeler zaman zaman altın fırsat olarak nitelendirilen gelişmelere sahne olsa da, bir türlü barışa yönelik bir mutabakat sağlanamamıştır. DAĞLIK KARABAĞ SORUNU DAR ALANDA BÜYÜK OYUN

9 2008 Ağustos ayında Rusya-Gürcistan Savaşı sonrasında Rusya, bölgede yeni bir savaşın patlak vermesini engellemek ve Minsk Grubu nun işlevsizliğinden yararlanarak bölgesel etkisini korumak adına çatışma tarafları arasında Moskova Deklarasyonu nun imzalanmasını sağlamış ve bu tarihten itibaren, özellikle son 2 yılda görüşmeler Moskova nın tek taraflı inisiyatifinde gerçekleştirilmiştir. Fakat Azerbaycan da üst düzey bürokratlar tarafından dile getirilen savaş söyleminin 2010 yılında Askeri Doktrin şeklinde ortaya konulması ve sonrasında temas hattında taraflar arasında zaman zaman sıcak çatışmaların görülmesi bölgede savaş riskini artırmıştır. Raporda Dağlık Karabağ sorununa ilişkin Azerbaycan ve Ermenistan ın yaklaşımı değerlendirildikten sonra diğer bölgesel ve küresel aktörlerin sorunun çözümüne dair pozisyonları irdelenecektir. Bu bağlamda Dağlık Karabağ sorununun ayrılmaz bir parçası olan yerlerinden edilmiş insanlar konusu da ele alınacaktır. Son olarak genel tespitler ortaya konularak sorunun çözümüne yönelik öneriler getirilecektir. 4 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU

10 AZERBAYCAN IN DAĞLIK KARABAĞ SORUNUNUN ÇÖZÜMÜNE YÖNELİK 1POLİTİKASI VE STRATEJİK VİZYONU Dağlık Karabağ sorununun SSCB nin son yıllarında Azerbaycan-Ermenistan arasında siyasi anlaşmazlık olarak ortaya çıkışı ve sonrasında iki ülkenin bağımsızlığını kazanmasıyla savaşa dönüşümünü ateşleyen fitil, Sovyetler Birliği nde 1980 li yıllardaki Perestroika (yeniden yapılanma), Glasnost (açıklık saydamlık) ve Novoe Mysshlenia (yeni düşünce) gibi yeni yaklaşımlara dayanan liberal reformlarla başlamıştır. Ancak sorunun tarihsel kökenleri Sovyetler Birliği nin kuruluşu öncesine ve kuruluşu sırasındaki düzenlemelere dayanmaktadır. Ermenilerin Sovyetler Birliği nde 1980 li yıllardaki göreceli bir liberalleşme ortamının varlığını fırsat bilerek Karabağ ın kendilerine bırakılması talebinde bulunmaları siyasi anlaşmazlığın patlak vermesine yol açmıştır. 1 Genel olarak, Dağlık Karabağ çatışması bağımsızlığın kazanılmasına kadar Sovyetlerin iç sorunu olarak görülmüş ve kontrol edilemeyince çatışma tarafların bağımsızlık talepleriyle bütünleşmiştir. Azerbaycan ın bağımsız oluşuna ve özgün bir dış politika oluşturmasına kadar olan süreçte ihtilaf etnik ( ) ve bölgesel ( ) düzeyde seyir göstermiştir. Bağımsızlığa kadar olan dönemde, 1988 den itibaren Karabağ ın Azerbaycan dan ayrılma ve Ermenistan ile birleşme talepleri kabul görmemiş ve Azerbaycan tarafından Sovyetler Birliği Anayasası nın 78. maddesinin Bir Birlik Cumhuriyetinin toprağının kendi rızası olmadan değiştirilemeyeceğine dair hükmü gereğince Ermenistan Meclisinin kararı geçersiz olarak ilan edilmiştir. Ayrıca, statüsü gereği bir Sovyet Cumhuriyeti olmayan Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi nin Azerbaycan Anayasasında bu hususlara değinen 70. maddeden yararlanamayacağı hukuken tartışılmaz bir karar olmuştur. 2 Etnik temelli çatışmaların kontrolden çıkması ve Karabağ da Ermenilerin silahlanarak sıcak çatışmalarla bölgeyi istikrarsızlaştırma çabaları üzerine sorunun çözümüne yönelik Bağımsızlığa kadar olan dönemde, 1988 den itibaren Karabağ ın Azerbaycan dan ayrılma ve Ermenistan ile birleşme talepleri kabul görmemiş ve Azerbaycan tarafından Sovyetler Birliği Anayasası nın 78. maddesinin Bir Birlik Cumhuriyetinin toprağının kendi rızası olmadan değiştirilemeyeceğine dair hükmü gereğince Ermenistan Meclisinin kararı geçersiz olarak ilan edilmiştir. 5 DAĞLIK KARABAĞ SORUNU DAR ALANDA BÜYÜK OYUN

11 ilk kapsamlı arabuluculuk çabası, Rusya Federasyonu Başkanı Boris Yeltsin ile Kazakistan Başkanı Nursultan Nazarbayev dan gelmiştir. Bu iki lider, Ermenistan, Azerbaycan ve Karabağ arasında Jeleznevodsk Görüşmeleri sonucunda 24 Eylül 1991 tarihli bir ateşkes anlaşması yapılmasını sağladılar. Buna göre yıl sonuna kadar tüm silahlı gruplar silahlarını bırakarak Karabağ dan çekilecek, Karabağ da sadece Sovyet birlikleri kalacaktı. 3 Jeleznevodsk ta imzalanan ateşkes anlaşmasının şartlarına Ermeniler tarafından uyulmaması ve aracı görevini üstlenmiş olan Rusya nın Ermenistan a silah satarak güvenilirliğini kaybetmesi sonucunda anlaşma modus vivendi (geçici anlaşma) olmaktan öte bir işlev göremedi. Azerbaycan ve Ermenistan ın bağımsızlık ilan etmeleri çatışmaların savaşa dönüşmesine yol açmış ve Azerbaycan Parlamentosu, aldığı 26 Kasım 1991 tarihli bir kararla, Karabağ bölgesinin özerk statüsünü kaldırarak bu bölgenin idaresini Milli Birlik Konseyi ne bırakmıştır. 4 Böylece, bağımsızlık öncesinde Sovyetlerin iç sorunu olarak görülen Dağlık Karabağ ihtilafı bağımsızlık kazanılmasıyla Bakü nün en önemli iç ve dış politik meselesine dönüşmüştür. A. Bağımsızlık Dönemi Karabağ Politikası 1) Dönemi: Savaşın Durdurulması ve AGİK e Destek 6 5 Mayıs 1994 tarihinde çatışma tarafları arasında ateşkes anlaşması imzalanıncaya kadar, Azerbaycan ın Dağlık Karabağ sorununun çözüme kavuşturulması yönünde dış politik faaliyeti bizatihi iç politikadaki kargaşadan etkilenmiştir. Özellikle, Karabağ savaşı sırasında Bakü de hâkim olan iç istikrarsızlık konuya ilişkin belirgin bir politikanın benimsenmesini engellemiştir. Bu dönemde, sorunun çözümü adına AGİK 5 bünyesinde diplomatik çözüm çabaları ve Ermeni işgalinin devam ettiği sırada BM Güvenlik Konseyi nin kabul ettiği kararlar sorunu uluslararası kamuoyunun önüne getirmiştir. En önemli gelişme, AGİK in 1992 Mart ayında Helsinki de yapılan Dışişleri Bakanları toplantısında Karabağ sorununu bir çözüme kavuşturabilmek üzere Minsk te bir konferans düzenlenmesini kararlaştırması ve çatışmaların durdurulmasına çalışılmasıydı. Konferansa ilgili ülkeler olan Ermenistan ve Azerbaycan ın yanında Karabağ dan bir heyet gözlemci olarak kabul edilecekti. 6 Ancak Karabağ Ermeni Yönetimi nin gözlemci statüsünü kabul etmemesi konferansın toplanmasını engelledi. Konferansa katılacak ülkeler bundan sonra Minsk Grubu adı altında Karabağ sorununun çözümü için faaliyet gösterdiler. Minsk Grubu nun barış anlaşmasına kadar başarı sağlayamamasının ana nedeni, Ermenistan tarafından işgal sürdüğü sırada Minsk Konferansı üye devletlerinin hem savaşı durdurmak, hem de işgal olunmuş toprakları Bakü yönetimine geri verme yönündeki çalışmalarının başarısızlığa uğramasıydı. Fakat bu ikilem başarısızlığı beraberinde getirmekle kalmadı, 1993 ten itibaren Rusya nın arabuluculuk rolünü de güçlendirdi. 7 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU

12 1993 yılı 3 Ocak ta ABD Başkanı George Bush ve Rusya Federasyonu Başkanı Boris Yeltsin in yayınladıkları bir bildiriyle çatışmaların derhal durmasını ve AGİT aracılığıyla barış müzakerelerine yeniden başlanmasını istediler. Ancak çarpışmalar düşük düzeyde de olsa devam etti. 8 Ancak, genel hatlarıyla ateşkes anlaşmasına kadar Azerbaycan ın politikası AGİK (A- GİT) sürecine destek vererek, çatışmaların durdurulmasını ve işgal olunmuş toprakların geri kazanılmasını sağlamaktı. Bu doğrultuda, 1993 Haziran ayında Haydar Aliyev in 9 Meclis Başkanlığına gelmesi ile sorunun çözümünde farklı bir strateji benimsendi. Bu çerçevede Rusya ile ilişkilerin normal düzeye taşınması ve Ermenistan işgalinin durdurulması için uluslararası alanda destek aranması Bakü nün rolünü güçlendirdi. Özellikle, BM Güvenlik Konseyi kararları 10 diplomasi alanında başarı sayılsa da, kararların uygulanmaması en büyük eksiklik olarak ortaya çıkmıştır. Fakat Ermenistan ın bölgeyi işgali sonucunda Karabağ ve etrafındaki topraklarda yaşayan Azerbaycan nüfusunun göç etmesi ve mülteci ve göçgün konumundaki bu nüfusun sorunun çözümünde etkili bir odak haline getirilememesi dönemin en büyük kayıplarından biri olmuştur. Öte yandan, 1992 yılında Karabağ ın Azeri topluluğu AGİK in Dağlık Karabağ ın seçilmiş ve diğer temsilcileri ifadesi altında Ermenilerle eşdeğer olan ilgili taraf statüsü almıştı. AGİK in ABD Dışişleri Bakanı James Baker tarafından çatışma ve ilgili tarafları nitelendirmek için oluşturulan bu prensip Baker Kuralları diye anılmıştır. Bölgede sıcak çatışmaların bitmesi, Ocak 1994 den itibaren Azerbaycan ın askeri taarruzlarda başarısı ve Rusya nın arabuluculuğuyla 5 Mayıs 1994 te çatışma tarafları ve ilgili taraflar arasında imzalanan ve 12 Mayıs tarihinde uygulamaya konulan Bişkek Ateşkes Protokolü bölgeye göreceli bir barış ortamı getirmiştir Haziran ayında Haydar Aliyev in Meclis Başkanlığına gelmesi ile sorunun çözümünde farklı bir strateji benimsendi. Bu çerçevede Rusya ile ilişkilerin normal düzeye taşınması ve Ermenistan işgalinin durdurulması için uluslararası alanda destek aranması Bakü nün rolünü güçlendirdi. 7 2) Dönemi: Ekonomik İstikrarın Karabağ Politikasına Etkileri Azerbaycan ın ateşkes anlaşması sonrasında Dağlık Karabağ a yönelik politikasını belirleyen en önemli etmen, enerji rezervlerinin Avrupa ya taşınması yönünde ABD nin desteği ile uluslararası enerji şirketleriyle yapılan anlaşmaların dış politikada Bakü nün pozisyonunu güçlendirmesi olmuştur. Bu dönemde genel olarak Azerbaycan ın Dağlık Karabağ a yönelik politikası aşağıdaki prensipler temelinde şekillenmiştir: Sorunun uluslararası hukukun genel prensipleri ve Azerbaycan ın toprak bütünlüğü çerçevesinde çözümlenmesi, BM Güvenlik Konseyi nin soruna ilişkin kararlarında belirtilen hususların acilen ve uluslararası toplumun baskısıyla gerçekleştirilmesi; Dağlık Karabağ sorununun çözümü için AGİT çerçevesinde çatışmanın çözümlenmesinde ilgili tarafların eşit temsili ve barış görüşmelerinin tek bir ülkenin tekelinde gerçekleşmemesi. Bu nedenle Aralık 1994 te AGİT Budapeşte Zirvesi nde o zamana kadar tek başına olan Minsk Grubu için eşbaşkanlık sistemi oluşturulması ve Rusya ya Minsk Grubu içinde daimi eş başkanlık statüsü verilmesi Bakü nün pozisyonunu yansıtmıştır. Ermenistan ın bölgeyi işgali sonucunda Karabağ ve etrafındaki topraklarda yaşayan Azerbaycan nüfusunun göç etmesi ve mülteci ve göçgün konumundaki bu nüfusun sorunun çözümünde etkili bir odak haline getirilememesi dönemin en büyük kayıplarından biri olmuştur. DAĞLIK KARABAĞ SORUNU DAR ALANDA BÜYÜK OYUN

13 8 Azerbaycan ın ateşkes anlaşması sonrasında Dağlık Karabağ a yönelik politikasını belirleyen en önemli etmen, enerji rezervlerinin Avrupa ya taşınması yönünde ABD nin desteği ile uluslararası enerji şirketleriyle yapılan anlaşmaların dış politikada Bakü nün pozisyonunu güçlendirmesi olmuştur. Sorunun tarafları olarak 1992 de Helsinki de AGİK Konferansında Minsk Grubunun temelinde yer alan ve Baker Kuralları gereğince Dağlık Karabağ ve çevresinde işgal olunmuş topraklarda fiili yönetimi sağlayan Ermeni yönetiminin, çatışma tarafları arasında siyasi anlaşma sağlandıktan sonra statü ile ilgili görüşmelerde Karabağ ın Azerbaycanlı toplumuyla eşit düzeyde görüşmelerde yer alabileceği görüşü benimsenmiştir. Azerbaycan, Ermenistan sorunun çözümünde siyasi bir irade gösterinceye kadar bölgesel enerji projelerinde Erivan ı tecrit etme politikası izlemiştir. Türkiye nin de Ermenistan ile sınırını kapatması sonucu abluka altına giren Ermenistan, dünya ile ilişkilerini Gürcistan ve İran üzerinden karayolu ile gerçekleştirmek zorunda kalmıştır. Bu ise, kendi doğal kaynaklarından yoksun ve açık denizlere çıkışı olmayan bir devlet için ek bir maliyet getirmiş ve ekonomisi üzerinde ciddi bir sorun oluşturmuştur. Rusya nın piyasa ekonomisine geçişte zorluklar yaşaması ve genelde bu dönemde uluslararası para fonlarının sıcak para akımına bağlı oluşu, Ermenistan ın ekonomik olarak desteklenmesini kısıtlamış, bu durum önemli ölçüde Erivan ı çözüm yolunda düşünmeye itmiştir. Nitekim Levon Ter-Petrosyan yönetimi Azerbaycan ın ekonomik tecrit politikası karşısında Ermenistan ın yakın devletlerin ve diasporanın yardımları ile ayakta kalamayacağını düşünüyordu. 11 Bu çerçevede, 3 Aralık 1996 da AGİT Devlet ve Hükümet Başkanlarının Lizbon Zirve Toplantısı nda alınan kararlar Azerbaycan ın pozisyonunu güçlendirmiştir. Lizbon Zirvesi nin sonuç bildirgesine ilave olarak yayınlanan bildiride, Ermenistan ve Azerbaycan ın toprak bütünlüğü, Dağlık Karabağ a en yüksek statüde bir özerklik verilmesi ve bu yönetimin tüm nüfusun güvenliğini garanti altına alması prensipleri kabul edilmiştir. 12 Bu bildirinin Ermenistan dışında tüm AGİT üye devletlerince kabul edilmesi Erivan hükümetini diplomasi alanında zor durumda bırakmıştır. AGİT Minsk Grubu Barış Planları ve Azerbaycan ın Tutumu AGİT Minsk Grubu eşbaşkanları tarafından 17 Temmuz 1997 de Paket Çözüm, 2 Aralık 1997 de Aşamalı Çözüm ve son olarak Kasım 1998 de Ortak Devlet çözüm barış planları ile ortaya konulmuştur. Sorunun çözümüne yönelik ilginin artması, AGİT Minsk Grubu eşbaşkanları tarafından 17 Temmuz 1997 de Paket Çözüm, 2 Aralık 1997 de Aşamalı Çözüm ve son olarak Kasım 1998 de Ortak Devlet çözüm barış planları ile ortaya konulmuştur. Paket Çözüm Planı na Yönelik Azerbaycan ın Tutumu 17 Temmuz 1997 de önerilen Paket Çözüm Planı (Kapsamlı Anlaşma Teklifi), Karabağ ın Azerbaycan a bağlı özerk bir bölge olmasını, kendi anayasasını hazırlama hakkına sahip bulunmasını, Ermeni güçlerinin Karabağ dışındaki Azerbaycan topraklarından ve Şuşa şehrinden çekilmesini, bu bölgelerde güvenliğin AGİT güçlerince sağlanmasını ve Karabağ ın serbest ekonomik bölge olmasını öngörüyordu. Genel olarak böyle bir plan sorunun çözümüne önemli katkıda bulunabilecek bir adım olarak değerlendirilebilirdi. ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU

14 Fakat bu iki aşamalı çekilme planının uygulanmasının nasıl gerçekleştirileceğine yönelik mekanizma tam ve açık olarak ortaya konulmamıştı. Ayrıca, plana uyulmadığı takdirde ne gibi yaptırımlar uygulanacağına da yer verilmemişti. Azerbaycan Paket Çözüm Planını (Kapsamlı Anlaşma Teklifi) görüşmelere temel dayanak olarak kabul ettiğini açıklamıştı. Teklif, sorunun çözümünden daha çok, görüşmelerin hangi yönde olması gerektiği konusunu içermekteydi ve genel bir çerçeve çizmişti. Nihai bir anlaşma teklifi olmadığı için birçok eksik yönlerine rağmen, Ermenistan bu teklifi kabul etmemiştir. Ermenistan ın masadan kalkması Azerbaycan ın elini daha da kuvvetlendirmiştir. Ermenistan ın sorunun görüşmeler yoluyla çözümüne karşı olan taraf olduğu bir kez daha açığa çıkmıştır. Aşamalı Çözüm Planı na Yönelik Azerbaycan ın Tutumu 2 Aralık 1997 de Aşamalı Çözüm Planı ileri sürülmüştür. Aşamalı Çözüm Planı önerisine göre sorunun çözümü iki aşamada gerçekleştirilecekti. Birinci aşamada çatışmanın durdurulması ve çatışma sonuçlarının ortadan kaldırılması planlanmıştı. 13 İkinci aşamada ise Dağlık Karabağ ın statüsünün Azerbaycan a bağlı olarak belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu planın olumlu yönü, üzerinde anlaşmaya varılan maddelere uymayan taraflara karşı yaptırım uygulanabileceğinin vurgulamasıydı. Azerbaycan tarafının birçok yönüyle uygun bulduğu ve kabul ettiği Aşamalı Çözüm Planı ideal bir çözüm önerisi olmasa da çözüm için uygun bir zemin olarak kabul edilebilir nitelikteydi. AGİT in her iki çözüm önerisi de, Lizbon Zirvesi nde kabul gören Azerbaycan ın toprak bütünlüğü prensibine dayanmaktaydı. 14 Ermenistan Cumhurbaşkanı Levon Ter-Petrosyan Dağlık Karabağ ın bağımsızlığını imkânsız bir durum olarak değerlendirerek, Aşamalı Çözüm Planını prensip olarak kabul etmiştir. 15 Oysa Dağlık Karabağ daki ayrılıkçı yönetim işgal olunmuş toprakları güvenlik gerekçesi ile korumak gerektiği argümanını ileri sürerek, Erivan yönetiminin çözüme yönelik adım atmasını engellemiştir nin sonlarında Minsk Grubu eşbaşkanları Aşamalı Çözüm Planının Dağlık Karabağ ayrılıkçılarını da taraf olarak kabul eden yeni versiyonunu taraflara sunmuşlardı. Plan bu haliyle Azerbaycan tarafının sert tepkisiyle karşılaştı ve Azerbaycan Cumhurbaşkanı yeni planı kesinlikle kabul etmeyeceklerini açıkladı. Bu sebepten, Kasım 1997 de Ter-Petrosyan Savaş, Yoksa Barış? Karar Verme Zamanı isimli ünlü makalesinde Karabağ sorununun çözümüne ilişkin görüşlerini belirtmiştir. Ter-Petrosyan, Ermenistan ın yıllardan beri Karabağ sorununun çözümünde adım atmadığını, uluslararası kamuoyunun barışçıl önerilerini birilerine güvenerek (Rusya ve Ermeni Diasporası kastedilmektedir) reddettiğini vurgulamış, ancak bu tutumuyla Batı nın bölgedeki çıkarlarını ve Azerbaycan ın ekonomik olarak güçlenmesini göz ardı ettiklerini belirtmiştir. Ter-Petrosyan, tarafların ödün vermeden uzlaşamayacağını, Ermenistan Cumhurbaşkanı Levon Ter-Petrosyan Dağlık Karabağ ın bağımsızlığını imkânsız bir durum olarak değerlendirerek, Aşamalı Çözüm Planını prensip olarak kabul etmiştir. Oysa Dağlık Karabağ daki ayrılıkçı yönetim işgal olunmuş toprakları güvenlik gerekçesi ile korumak gerektiği argümanını ileri sürerek, Erivan yönetiminin çözüme yönelik adım atmasını engellemiştir. 9 DAĞLIK KARABAĞ SORUNU DAR ALANDA BÜYÜK OYUN

15 savaşın galibiyet havası na kapılan Ermenistan açısından yıkıcı sonuçlar doğuracağını belirterek, sorunun çözümsüzlüğünün Ermenistan ı felakete sürükleyeceğini, uzlaşının şart olduğunu ileri sürmüştür. 16 Ermenistan muhalefetinin ve yönetim kadrolarındaki Karabağlı* grupların baskısı sonucunda Levon Ter-Petrosyan Şubat 1998 de istifa etmiş, yerine 30 Mart ta Karabağlı Robert Koçaryan Cumhurbaşkanı seçilmiştir. Daha sonraları uluslararası uzmanların görüş birliğine vardığı bir nokta, 1997 senesinin çözüm için altın fırsat olduğu yönündeydi. Ortak Devlet Planı na Yönelik Azerbaycan ın Tutumu 10 Kasım 1998 de Ortak Devlet Planı Azerbaycan ve Karabağ ın ortak bir devlet kurmasını öngörüyordu. Ancak Azerbaycan bu planın kendi toprak bütünlüğünü tehdit ettiğini belirterek reddetmiştir. Ortak Devlet formülü, Karabağ ın kendi Anayasası ve ordusunun olması ve Azerbaycan Millet Meclisi nin alacağı kararları veto etme hakkına sahip olması prensipleri nedeniyle dolaylı yoldan Karabağ a fiilen bağımsızlık vermekteydi. Ayrıca, planın gerçekleştirilmesi bağlamında gerekli irtibatın sürekliliğinin sağlanması ve ortak çalışmaların koordine edilmesi için Bakü de ve Hankendi nde (Stepanakert) karşılıklı olarak Azerbaycan ve Dağlık Karabağ temsilciliklerinin oluşturulması öngörülmekteydi. Bu durum da Dağlık Karabağ ın bir anlamda bağımsız devlet olarak tanınması anlamına geliyordu. Hazırlanan belgede Dağlık Karabağ ın dış devletlerle ticari, bilimsel, kültürel ve sportif alanlarda doğrudan ilişkiler geliştirebilme hakkına sahip olduğu belirtilmiştir. Bunun dışında yine Dağlık Karabağ yönetimi kendi çıkarları ile ilgili konularda Azerbaycan dış politikasının belirlenmesinde ve uygulanmasında yer alacak ve bu tür konularla ilgili dış politika kararları iki tarafın onayı ile kabul edilecekti. Bu plan, Azerbaycan da büyük tepkiyle karşılandı ve Azerbaycan bu projeyi kesinlikle kabul etmeyeceğini deklare etti. 3) Dönemi: Statükodan Prag Süreci ne Doğru AGİT Minsk Grubunun öne sürdüğü barış planının kabul edilmemesi sonrasında çatışmaların çözümüne yönelik girişimlerde aksamalar olmuştur. Kasım 1999 AGİT İstanbul Zirvesi öncesinde Bakü-Erivan hattında sıcak gelişmeler yaşanmıştır. 7 Ekim 1999 da Ermenistan Parlamentosu na yapılan baskında Başbakan Vazgen Sarkisyan ve Parlamento Başkanı Karen Demirçiyan ın da aralarında bulunduğu bir grup üst düzey yetkili öldürüldü. Zirve öncesinde Azerbaycan da ise Dışişleri Bakanı Tofig Zulfigarov, Cumhurbaşkanı Dış Politika Danışmanı Vefa Guluzade ve Cumhurbaşkanlığı Sarayının üst düzey bürokratlarından Eldar Namazov istifa etti. Dönemin Dış Politika Danışmanı Vefa Guluzade kaosun sebepsiz olmadığını öne sürerek, Barış Planı hazırlanmıştı. Robert Koçaryan da planda mutabık olmuştu. Ermenistan Parlamento baskınını yapanlar ve onların azmettiricileri barışa engel oldular 18 diye ifade etmiştir. ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU

16 2001 yılının başından itibaren görüşmeler doğrudan Cumhurbaşkanları tarafından yürütülmeye başlanmıştır. Ocak 2001 de Avrupa Konseyi ne üyelik dolayısıyla Strasburg da, ardından ise 4 5 Mart 2001 de Paris te Chirac ın arabuluculuğuyla gerçekleştirilen görüşmeler sonuçsuz kalmıştır. Dağlık Karabağ sorununun çözümüne yönelik en umut verici gelişme ABD nin öncülüğüyle Florida KeyWest de yapılan görüşmeler olmuştur. ABD Dışişleri Bakanı Powell in arabuluculuğuyla gerçekleştirilen görüşmelere Azerbaycan ve Ermenistan devlet başkanları, AGİT Minsk Grubu nun her üç eşbaşkanı ve çok sayıda uzman katılmıştır. Görüşme sonrasında, genelde olumlu açıklamalar yapılsa da kesin bir çözüme ulaşılmadığı ifade edilmiştir. 19 Yapılan görüşmelerde Nahçivan ı kara yoluyla Azerbaycan a birleştiren Mehri nin karşılığında, Ermenistan ı Karabağ a birleştiren ulaşım yolu üzerinde dehliz değiş dokuşu yapılması yönünde mutabakata varıldığı açıklanmıştır yılında ABD Dışişleri Bakanlığı nın eski görevlilerinden Paul Goble bu planı taraflara bir çözüm ilkesi olarak sunmuştu. Bu model Ermenistan la Dağlık Karabağ ın coğrafi bakımdan birleşmesi, buna mukabil Azerbaycan ın da Nahçivan la birleşmesini öngören bir plandı. Dağlık Karabağ sorununun çözümüne yönelik en umut verici gelişme ABD nin öncülüğüyle Florida KeyWest de yapılan görüşmeler olmuştur. Bu süre içerisinde Azerbaycan dış politikada bazı avantajlı durumlar elde etmeyi de başarmıştır. İlk olarak Avrupa Konseyi ve İslam Konferansı Örgütü (İKÖ) gibi uluslararası kuruluşlar tarafından Ermenistan ın Azerbaycan ın topraklarını işgal ettiği ve bu ülkenin saldırgan taraf olduğu görüşü açıkça ifade edilmiştir. 11 ABD tarafından eski Sovyet Cumhuriyetlerine yönelik Özgürlüklere Destek Fonu çerçevesinde yapılan doğrudan mali yardımların Azerbaycan a da yapılması Ermeni lobisinin etkisiyle engellenmekteydi. ABD Devlet Başkanı 11 Eylül olaylarından sonra bu yöndeki hükmün yürürlüğünü her yıl imzalanan kararlarla durdurarak Azerbaycan a mali destek sağlamanın yanı sıra uluslar arası alanda destek verdiğini de gösterdi. Enerji alanında en büyük proje olan Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) petrol boru hattının gerçekleşmesi için hukuki altyapının oluşturulması ve 2001 sonrası gerçekleşmesi, uluslararası alanda önemli bir avantaj sağlamıştır. Bu avantajlı durum, 2004 ten itibaren Minsk Grubu barış projelerinin kabul görmemesi üzerine çalışma yöntemini değiştirmiştir. Mekik diplomasisi ile planlar hazırlamak yerine, tarafları bir araya getirip sorunun bütün yönlerini özgürce tartışmalarını sağlama yeni yöntem olarak kabul edilmiştir. 20 Bu çerçevede varılan uzlaşmalardan yola çıkılarak temel ilkeler belirlenmeye çalışılmaktadır. Bir dönem yaşanan durağanlığın ardından, özellikle Mayıs 2004 ten beri yoğun bir görüşme trafiğine tanık olunmaktadır. 16 Nisan 2004 te Azerbaycan Dışişleri Bakanı Elmar Mammadyarov Ermenistan Dışişleri Bakanı Vardan Oskanyan la Prag da görüşmüştür. Bu görüşme iki ülke arasında kopmuş diyalog sürecini yeniden başlatmış ve Prag Formatı olarak adlandırılmıştır. 21 Yapılan görüşmelerde Nahçivan ı kara yoluyla Azerbaycan a birleştiren Mehri nin karşılığında, Ermenistan ı Karabağ a birleştiren ulaşım yolu üzerinde dehliz değiş dokuşu yapılması yönünde mutabakata varıldığı açıklanmıştır. DAĞLIK KARABAĞ SORUNU DAR ALANDA BÜYÜK OYUN

17 B. İlham Aliyev Dönemi Azerbaycan ın Karabağ Politikası 12 BTC projesinin gerçekleşmesinden sonra tamamen Rusya güdümlü politika izlemekte olan Ermenistan ın giderek köşeye sıkıştığı ve bu sıkışmışlıktan kurtulmak için Dağlık Karabağ ve işgal edilmiş bölgeler konusunda adım atmak zorunda kalabileceği düşünülüyordu yılında seçimler sonrasında iktidara gelen İlham Aliyev döneminde Azerbaycan dış politikası bölgesel ve küresel değişimler ile ülkenin ekonomik gelişimi doğrultusunda şekillenmiştir. İktidarın ilk 5 yılı dış politikada, Haydar Aliyev döneminin balans politikası, dengeye dayalı politik güdüm ve komşularla ortak ama kalıcı işbirliği anlayışı temelinde şekillenmiştir. İlham Aliyev in Cumhurbaşkanlığının ilk döneminde dış politikada en önemli hedef, Dağlık Karabağ sorununun çözümü için belirlenen stratejinin devam ettirilmesi olmuştur. Genelde, Azerbaycan ve Ermenistan Cumhurbaşkanlığı seçimleri birbirine yakın tarihlerde gerçekleştirildiğinden bu dönemlerde sorunun çözümüne ilişkin taraflardan fazla bir beklenti olmamaktadır. Nitekim Ermenistan ve Azerbaycan da seçim sonrası 2004 den itibaren başlayan ve Prag Süreci diye anılan dönemin en belirgin özelliği, çatışma taraflarının üçüncü tarafların müdahalesi olmadan görüşerek sorunları tartışmasının esas alınmasıydı. Bu dönemde, Azerbaycan özellikle Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattının kullanılmaya başlamasıyla Ermenistan la arasındaki sorunun çözümü konusunda ABD ve Avrupa devletlerinden daha fazla destek almayı umuyordu. Özellikle, BTC projesinin gerçekleşmesinden sonra tamamen Rusya güdümlü politika izlemekte olan Ermenistan ın giderek köşeye sıkıştığı ve bu sıkışmışlıktan kurtulmak için Dağlık Karabağ ve işgal edilmiş bölgeler konusunda adım atmak zorunda kalabileceği düşünülüyordu. Prag Formatı dâhilinde Azerbaycan ve Ermenistan Dışişleri Bakanları arasında başlayan ilk görüşmeler sonuçsuz da olsa, 2004 sonrası süreç için kayda değer bazı buluşmalar gerçekleşti. Prag Süreci adı altında İlham Aliyev ve Robert Koçaryan 2006 yılında üç kere görüştüler. Bunlardan ilki, 10 Şubat tarihinde Fransa nın Rambouillet Şatosu nda, ikincisi 4 Haziran da Bükreş te, üçüncüsü ise 28 Kasım da Minsk şehrinde gerçekleşti. Taraflar arasındaki bu temas yoğunluğunun yarattığı iyimserliğin, Dağlık Karabağ daki ayrılıkçıların 10 Aralık 2006 da yaptıkları Anayasa referandumu ile gölgelendiğini söylemek mümkündür. Anayasa Yukarı Karabağ ın bağımsız, egemen, demokratik, hukuki ve sosyal bir devlet olduğunu deklare etmektedir. 22 Referanduma çeşitli uluslararası kuruluşlar da olumsuz tepki göstermiştir. Anılan dönemde yaşanan olumsuzluklar önce görüşmeleri durma noktasına getirmiş, ancak 2007 yılında tekrar taraflar arasında Dışişleri Bakanları ve Cumhurbaşkanları düzeyinde görüşmeler yapılmıştır. Azerbaycan Dışişleri Bakanı Elmar Mammadyarov görüşmelerin olumlu yönde geliştiğini ve mutabakat sağlanmayan tek bir konu kaldığını belirtmiştir. En önemli anlaşmazlık konusunun Yukarı Karabağ da işgalci güçlerin geri çekilmesi sonrasında yapılacak olan plebisitin süresi ve barış güçleri konusunda yaşandığı bildirilmiştir. 23 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU

18 Azerbaycan öngörülen plebisitin yıl gibi uzunca bir dönem sonra yapılmasını istemektedir. Plebisit süresinin uzun tutulması Yukarı Karabağ ın etnik yapısıyla alakadardır. Bu sürede bölgedeki Azeri nüfusunun yoğunluk kazanmasıyla plebisitten çıkabilecek olası olumsuz sonuç önlenmek istenmektedir. Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ve Dışişleri Bakanı Mammadyarov Ermenistan la mutabık oldukları bir çerçeve belgesi nin bulunduğunu defalarca basın önünde açıklamışlardır. Ermenistan ise Azerbaycan tarafını yalanlayarak böyle bir çerçeve belgesi nin var olmadığını iddia etmiştir. 24 Diğer yandan, 29 Kasım 2007 de Madrid Prensipleri adı ile anılan ve bugün taraflar arasında görüşmelerde esas alınan belgede yer alan maddeler sorunun çözümü açısından oldukça önemlidir. Belgede Dağlık Karabağ ın çevresinde işgal edilen bölgelerin boşaltılması, Ermenistan ile Dağlık Karabağ ın irtibatını sağlayan koridorun açılması, bütün göçmenlerin topraklarına dönmesi, barış gücünün işlevini yerine getirecek uluslararası güvencenin sağlanması gibi konular yer almaktadır. Azerbaycan geliştirilen projeler kapsamında stratejik konumunu giderek pekiştirdikçe siyasal çözüm konusunda ısrarlarını sürdürmüş ve barış anlaşması için Ermenistan ın işgal edilmiş topraklardan tamamen çıkmasını sağlama stratejisi izlemiştir. Ermenistan ise bölgede stratejik önemini kaybettikçe bir an önce çatışma sonucu elde ettiği konumun getirdiği avantajlı durumdan yararlanarak şartlarını kabul ettirme anlayışını benimsemiştir. Bu arada, 2008 Ağustos ayında Rusya-Gürcistan Savaşı öncesinde Azerbaycan-Ermenistan askeri birliklerinin temas hattında çatışmaların sayısında artış olmuş, bu durum savaş sonrasında da hız kazanmıştır. 13 1) 2008 Ağustos Rusya-Gürcistan Savaşı Sonrasında Karabağ Sorununun Çözüm Çabaları 2008 yılının Ağustos ayında Rusya-Gürcistan Savaşı nın Güney Kafkasya bölgesine jeopolitik yansımaları olmuştur. Rusya-Gürcistan gerginliği 2008 de sıcak çatışmaya dönüşmüş olmakla beraber uzun süreden beri artan ve azalan yoğunlukta devam etmiştir. Eylül 2008 de Rusya Cumhurbaşkanı Medvedev in Rusya nın ayrıcalıklı bölgesi 25 ilan ettiği Kafkasya da Moskova, Dağlık Karabağ çatışma tarafları üzerindeki rolünü güçlendirmek adına aşağıdaki adımları atmıştır: İlk olarak, çatışma tarafları arasında 2 Kasım 2008 tarihinde, Ermenistan ve Azerbaycan Cumhurbaşkanları, Moskova da, Rusya Federasyonu Cumhurbaşkanı Dimitriy Medvedev in arabuluculuğuyla Moskova Deklarasyonu nu (Meiendorf Deklarasyonu) imzalamıştır. Azerbaycan geliştirilen projeler kapsamında stratejik konumunu giderek pekiştirdikçe siyasal çözüm konusunda ısrarlarını sürdürmüş ve barış anlaşması için Ermenistan ın işgal edilmiş topraklardan tamamen çıkmasını sağlama stratejisi izlemiştir. DAĞLIK KARABAĞ SORUNU DAR ALANDA BÜYÜK OYUN

19 İkincisi, 2009 ortalarından itibaren Türkiye-Ermenistan normalleşme sürecinde Rusya nın desteği görülmüş ve bu süreç Moskova ya stratejik açıdan iyi bir fırsat sunmuştur. 26 Rusya protokoller sürecine destek vererek, Azerbaycan ın Türkiye ile ilişkilerinde güvensizlik duymasına yol açmıştır. Dahası, Rusya nın bu tavrı, Ermenistan ın daha radikal bir pozisyon almasına neden olmuş, bu da çözümsüzlüğün devamına katkı sağlamıştır. Üçüncüsü, Rusya ile Ermenistan 20 Ağustos 2010 tarihinde Gümrü deki askeri üssün kullanım sözleşmesini 2044 yılına kadar uzatan anlaşmaya imza atmışlardır. Ermenistan daki muhalif kesimler, bu anlaşma ile Ermenistan yönetiminin dış politikadaki bağımsızlığının zedelendiğini, Dağlık Karabağ sorununun da, artık stratejik açıdan Moskova nın güdümünde olduğunu dile getirmişlerdir un ortalarından itibaren Azerbaycan ın dış politikasında risk alma kapasitesi giderek yükselmiştir. Özellikle, 2008 sonrası Avrupa Birliği nin genelde statükocu yaklaşımı ve ABD de Obama yönetiminin bölge politikasındaki değişim yeni dönemde Bakü nün daha farklı bir strateji izlemesini gerekli kılmıştır. 6 Haziran 2008 de Bakü de gerçekleşen büyükelçiler toplantısında Cumhurbaşkanı İlham Aliyev tarafından açıklanan hücum diplomasisi yeni dönemde ulusal çıkarların korunması açısından izlenecek yeni diplomatik yaklaşımı ortaya koymuştur. Genel hatlarıyla, Dağlık Karabağ sorununun uluslararası alanda tartışılmasını sağlamaya yönelik izlenen politika 2008 sonrası dönemin en belirgin özelliğidir dan itibaren Ermenistan tarafının ne inkâr, ne kabul ettiği Yinelenen Madrid İlkeleri üzerinde müzakereler yürütülse de görüşmelerde, iyi niyet bildirisi dışında, herhangi bir sonuca ulaşılamaması uluslararası destek arayışlarının niteliğini değiştirmiştir. Rusya protokoller sürecine destek vererek, Azerbaycan ın Türkiye ile ilişkilerinde güvensizlik duymasına yol açmıştır. Dahası, Rusya nın bu tavrı, Ermenistan ın daha radikal bir pozisyon almasına neden olmuş, bu da çözümsüzlüğün devamına katkı sağlamıştır. Bu dönemde Azerbaycan açısından uluslararası alanda soruna ilişkin kabul edilen belgeler ve verilen deklarasyonlar önem arz etmiştir. Bu bakımdan 20 Mayıs 2010 da Avrupa Parlamentosu (AP) Genel Kurulu nda kabul edilen 2216 No lu Avrupa Birliğinin Güney Kafkasya Stratejisine İhtiyaç başlıklı belgenin bölgedeki dondurulmuş çatışmalar, öncelikli olarak ise Dağlık Karabağ sorununun çözümüne yer vermesi 27 ve Avrupa Birliği tarafından Dağlık Karabağ sorununa ilişkin kabul edilen iletişim belgeleri ve kararlarda ilk defa Ermeni silahlı güçlerinin işgal ettikleri bölgeden geri çekilmesinin şart koşulması yukarıda belirtilen uluslararası desteğin bir örneği olmuştur. Dahası Karabağ dan işgal sonrası zorla göç etmek zorunda kalmış insanlara (göçkün) yönelik insani yardımın gerekliliğine dikkat çekilmiştir. Aynı zamanda, Azerbaycan tarafından Birleşmiş Milletler Genel Kurulu na İşgal Edilmiş Azerbaycan Topraklarında Son Durum isimli tasarı sunulmuş ve BM Genel Kurulu nda bu konuda 3 karar tasarısı kabul edilmiştir. ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU

20 Asimetrik olarak Azerbaycan ın Karabağ politikasına etki edecek hususlara da benzer cevaplar verilmiştir. Ermenistan ın Rusya yla imzalanan 2044 yılına kadar Moskova nın rolünü güçlendiren belgeye 2010 Eylül ayında Azerbaycan-Türkiye arasında Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi Kuruluşu Anlaşması imzalanarak karşılık verilmiştir. 27 Ekim 2010 tarihinde Rusya nın aracılığıyla yapılan Astrahan görüşmesi ve imzalanan bildiri ile Azerbaycan açısından daha çok kısa vadeli bazı sonuçlar (şehitlerin geri alınması, esir değiş-tokuşu) alınmıştır ten itibaren Prag Formatı olarak tanımlanan süreçte, iki ülke Cumhurbaşkanları ve Dışişleri bakanlarının görüşmeleri zaman zaman olumlu sonuçlar doğurmuşsa da, AGİT Minsk Grubu eşbaşkanlarından Rusya nın 2010 yılından başlayarak tek başına önceliği ele alması genelde Prag Formatı nın işlevsizliğini göstermiştir. Bu sebeple, Rusya Cumhurbaşkanı Dmitri Medvedev in Aralık 2010 tarihinde AGİT zirvesinde yaptığı konuşmada, AGİT in potansiyelini tüketmeye başladığını ve modernizasyona ihtiyaç duyduğunu belirtmesi en başta Prag Formatı nın tüketildiğini göstermektedir. Prag Formatı çatışma taraflarının Cumhurbaşkanı ve Dışişleri bakanları arasında yapılacak ikili görüşmeleri öngörmekteydi. Oysa süreç içinde görüşmeler Rusya nın aracılığında ve coğrafyasında (Soçi, Petersburg ve Astarahan) üçlü formatta devam etmiştir. Rusya nın 2010 yılından başlayarak tek başına önceliği ele alması genelde Prag Formatı nın işlevsizliğini göstermiştir. Bu sebeple, Rusya Cumhurbaşkanı Dmitri Medvedev in Aralık 2010 tarihinde AGİT zirvesinde yaptığı konuşmada, AGİT in potansiyelini tüketmeye başladığını ve modernizasyona ihtiyaç duyduğunu belirtmesi en başta Prag Formatı nın tüketildiğini göstermektedir. 2) Azerbaycan Askeri Doktrininin Kabulü 15 Azerbaycan hükümet yetkililerinin gerekli olduğu takdirde savaşarak Karabağ ve çevresinin işgalden kurtarılacağını ifade etmeleri, Ermenistan tarafından politik manevra olarak kabul edilse de, 8 Haziran 2010 tarihinde Askeri Doktrin in kabulü 27 Azerbaycan ın blöf yapmadığını göstermiştir. Askeri Doktrinde Dağlık Karabağ sorununun çözümünde askeri müdahalenin jeopolitik gerçekler doğrultusunda kaçınılmaz olması halinde müdahale edileceği ibaresi yer almaktadır. Doktrinde, uluslararası sorunların uluslararası hukuka aykırı yollarla çözümünün desteklenmediği ifade edilerek, uluslararası hukukun Azerbaycan a tanıdığı haklar çerçevesinde askeri güce başvurularak Dağlık Karabağ ve çevresindeki yedi reyonun Ermeni işgalinden kurtarılması öngörülmüş; bu husus belgede altı çizilerek defalarca tekrarlanmıştır. Doktrinde, Ermenistan tarafından Azerbaycan topraklarının işgalinin devam etmesi, Azerbaycanlıların Karabağ ve çevresindeki, aynı zamanda Ermenistan daki yaşadığı bölgelerden kovularak mülteci durumda bulunması güvenlik ortamına etki eden en önemli unsurlar olarak ifade edilmektedir. Ayrıca, Ermenistan ın Azerbaycan topraklarını işgali sonucu Karabağ ve çevresinin kontrol dışı nda kalmasının, bölgenin uyuşturucu trafiği, sınır ötesi suçlar ve terör gibi sorunlarla yüz yüze kalmasına yol açtığı belirtilmektedir. Azerbaycan hükümet yetkililerinin gerekli olduğu takdirde savaşarak Karabağ ve çevresinin işgalden kurtarılacağını ifade etmeleri, Ermenistan tarafından politik manevra olarak kabul edilse de, 8 Haziran 2010 tarihinde Askeri Doktrin in kabulü Azerbaycan ın blöf yapmadığını göstermiştir. DAĞLIK KARABAĞ SORUNU DAR ALANDA BÜYÜK OYUN

21 Doktrinde, Ermenistan tarafından Azerbaycan topraklarının işgalinin devam etmesi, Azerbaycanlıların Karabağ ve çevresindeki, aynı zamanda Ermenistan daki yaşadığı bölgelerden kovularak mülteci durumda bulunması güvenlik ortamına etki eden en önemli unsurlar olarak ifade edilmektedir. Genel olarak baktığımızda, Azerbaycan ın savunma politikasının oluşumunda küresel ölçekteki sorunların (terör, asimetrik tehdit ve nükleer sorunlar) yanı sıra Güney Kafkasya bölgesinde devam eden etnik temelli politik çatışmalar da etkili olmuştur. Ermenistan işgal politikasını sürdürmesine rağmen, Azerbaycan güç kullanımı hakkını kullanmayarak, Yukarı Karabağ ve çevresindeki işgal altında olan topraklarının geri alınması konusunu barışçıl yollarla siyasi çözüme kavuşturma yönünde çaba harcamıştır. Buna rağmen, Ermenistan ın strateji ve askeri belgeleri (ulusal güvenlik stratejisi ve askeri doktrin), sorunların çözümüne yönelik yapıcı bir tutum sergilemediğini, aksine aşırı etnosentrik olduğunu ortaya koymaktadır. Bu belgelerde komşu ülkeleri düşman olarak gören ve öteki ne karşı düşmanlık hissine dayanan aşırı bir milliyetçilik vurgusu egemendir. Ermenistan ın dış politik ve askeri politikasında değişim yaşanmamasından kaynaklanan ve Azerbaycan ın ulusal çıkarlarına tehdit unsuru olmayı sürdüren anlayışı, Azerbaycan ı savunma politikasında yeniden yapılanma/tanımlama ihtiyacına sevk etmiştir. 16 Azerbaycan ın askeri doktrini, Ermenistan ın tecavüzünün ülkenin toprak bütünlüğüne temel tehdit unsuru olarak kaldığını belirtirken, bununla ilgili askeri çatışmanın yeniden alevlenmesi ihtimalleri şu şekilde sıralanmıştır: Ermenistan tarafından aktif şekilde askeri müdahalenin yinelenmesi olasılığı; Ateşkes hattında küçük çaplı çatışmaların büyüyerek savaşın başlanmasına sebep olması; Doktrinin kabulü sonrasında kamuoyunda tartışılan husus, Rusya nın muhtemel bir savaş halinde ne ölçüde müdahil olacağıdır. Bununla bağlantılı olarak, Azerbaycan ın geliştirdiği askeri retoriğin, Rusya nın Karabağ konusundaki tutumunda bir değişime yol açıp açmayacağı sorusu da öne çıkmıştır. Ermenistan ın barış görüşmelerinde statüko taraftarı olarak yapıcı olmayan ve uzlaşmaz tavrına karşı Azerbaycan ın askeri yollara başvurması. Yukarıda belirtilen hususların gerçekleşmesi halinde Azerbaycan a karşı enformasyon savaşının başlatılacağı ve dış baskıların artacağı öngörülmüştür. Bu bağlamda, askeristratejik başarının sağlanması için Silahlı Kuvvetler ve kanunla faaliyet gösteren diğer silahlı yapılanmaların modernizasyonu ve çevik hareket kabiliyetinin artırılması öncelikli olarak doktrinde yer almıştır. Doktrinin kabulü sonrasında kamuoyunda tartışılan husus, Rusya nın muhtemel bir savaş halinde ne ölçüde müdahil olacağıdır. Bununla bağlantılı olarak, Azerbaycan ın geliştirdiği askeri retoriğin, Rusya nın Karabağ konusundaki tutumunda bir değişime yol açıp açmayacağı sorusu da öne çıkmıştır. Azerbaycan ın bu yöndeki stratejisi, Rusya nın muhtemel bir savaşın patlak vermesine engel olarak, Erivan ı Karabağ konusunda somut adımlar atmaya zorlaması yönünde olmuştur. ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU

22 3) Azerbaycan ın Savunma Bütçesinde Artış ve Yerli Savunma Sanayi Geliştirme Çabaları muhtemel bir savaş n patlak vermesine engel olarak, Erivan Karabağ konusunda somut ad mlar atmaya zorlamas yönünde olmuştur. Savunma giderlerine ayrılan payın Azerbaycan bütçesindeki b) Azerbaycan Azerbaycan n ekonomisindeki Savunma gelişme Bütçesinde sayesinde son Art ş yıllarda ve savunma Yerli harcamalarında Savunma Sanayi görülen artış, askeri sanayinin ve kapasitenin modernizasyonuna doğrudan yansımıştır. na kavuştuğundan Geliştirme oranı, bağımsızlığı- Çabalar günümüze kadarki Savunma giderlerine ayrılan payın Azerbaycan bütçesindeki oranı, bağımsızlığına kavuştuğundan günümüze kadarki süreçte inişli çıkışlı bir grafik izlese de, 2003 ten itibaren süreçte inişli çıkışlı Azerbaycan ekonomisindeki gelişme sayesinde son y llarda savunma harcamalar nda görülen art ş, askeri sanayinin ve kapasitenin modernizasyonuna doğrudan yans m şt r. bir Savunma grafik izlese de, giderlerine askeri harcamalarda ayr lan büyük pay n artış Azerbaycan gözlenmiştir. bütçesindeki 2011 yılı itibarıyla oran, 3 milyar bağ ms zl ğ na 100 milyon kavuştuğundan 2003 ten itibaren günümüze ABD doları olan kadarki savunma süreçte bütçesi, inişli Ermenistan ın ç k şl bir tüm grafik devlet bütçesinden izlese de, daha 2003 ten fazladır. itibaren askeri askeri harcamalarda harcamalarda büyük art ş gözlenmiştir y l itibar yla 3 milyar 100 milyon ABD büyük dolar artış gözlenmiştir. y l nda 2011 yılı iti- olan 2011 savunma yılında savunma bütçesi, bütçesinin Ermenistan n devlet bütçesi tüm içindeki devlet oranı bütçesinden yüzde 20 lere daha yaklaşmaktadır. bütçesinin devlet bütçesi içindeki oran yüzde 20 lere yaklaşmaktad r. barıyla 3 milyar 100 fazlad r savunma milyon ABD doları Savunma Bütçesi ve Devlet Bütçesi İçindeki Oranı (ABD Doları) olan savunma bütçesi, Ermenistan ın tüm Savunma Bütçesi ve Devlet Bütçesi İçindeki Oran (ABD Dolar ) devlet bütçesinden daha fazladır. 17 Bunun yan nda, 16 Aral k Azerbaycan ın 2005 de Azerbaycan Savunma Harcamaları/ Cumhurbaşkan ABD İlham Doları Aliyev 30 taraf ndan Savunma Sanayi Bakanl ğ n n oluşturulmas na ilişkin karar n imzalanmas ülke dâhilinde askeri Yıl kapasitenin gelişimine katk 2003sağlam şt r dan itibaren 2007 yerli 2008 savunma sanayi 2011 oluşturma çabalar sonucunda 350 çeşit askeri araç gereç üretilmiştir. Bu çerçevede yerli savunma Harcamalar sanayinin gelişimi için milyar 474 ABD dolar 554 harcanm şt r. 1,138 1, ,666 1,473 1,421 1,765 GSMH 2,3 Azerbaycan n Savunma 2.6 Harcamalar / 2.3 3,4 ABD 2,9 Dolar 3,3 29 3,4 3,4 Payı Y l Harcamalar ,138 1,237 1,666 1,473 1,421 1,765 DAĞLIK KARABAĞ SORUNU DAR ALANDA BÜYÜK OYUN 15