DEĞİŞEN ÜNİVERSİTE-SANAYİ İŞBİRLİĞİNDE ÜNİVERSİTE ÖRGÜTLENMESİ

Transkript

1 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 68, No. 2, 2013, s DEĞİŞEN ÜNİVERSİTE-SANAYİ İŞBİRLİĞİNDE ÜNİVERSİTE ÖRGÜTLENMESİ Prof. Dr. Erkan Erdil Doç. Dr. M.Teoman Pamukçu Y.Doç.Dr.İ.Semih Akçomak Ar.Gör. Yelda Erden ODTÜ ODTÜ ODTÜ ODTÜ İktisat Bölümü TEKPOL TEKPOL TEKPOL Özet Yükseköğretim sisteminin yeniden yapılandırılması Türkiye deki en hararetli tartışma konularından birisidir. Pek çok üniversite bu konudaki görüşlerini, genel yapılanmanın ne şekilde olması gerektiği konusunda ayrıntılı bilgiler içeren raporlar vasıtasıyla açıklamışlardır. Bu makale geleceğin üniversite örgütlenmesine üniversite-sanayi ilişkileri özelinde yaklaşmaktadır. Teknolojik gelişme ve küreselleşme hem üniversitenin hem de sanayinin işleyişinde köklü değişikliklere neden olmaktadır. Bu ortamda üniversite örgütlenmesi nasıl olmalıdır? Bu makalede yükseköğretim sisteminin yeniden yapılandırılması konusundaki tartışmalara katkısı olacağını düşündüğümüz önerilerde bulunarak bu soruya yanıt aranmaktadır. Anahtar Sözcükler: Üniversite-sanayi işbirliği, üniversite örgütlenmesi, araştırma merkezleri, araştırmacı, yükseköğretimin yeniden yapılandırılması Organization of University in a Changing University-Industry Relationship Abstract Restructuring of higher education is one of the most lively debated topics in Turkey. Most universities in Turkey expressed their opinions on restructuring of higher education by approaching the issue in a more general way. In this paper, we approach this issue from a more specific angle by focusing on university-industry relations. Technological advancement and globalization have substantial effects on the structure of the university and the industry. How should the university system be organized in such an environment? This paper aims at answering this question by making suggestions that could be useful in the ongoing debate about restructuring of higher education system in Turkey. Keywords: University-industry cooperation, university organization, research centers, researcher, restructuring of higher education.

2 96 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 68-2 Değişen Üniversite-Sanayi İşbirliğinde Üniversite Örgütlenmesi Giriş Hızlı ve sürekli bir değişim içinde olan üniversite-sanayi işbirliğinin etkinliği için, araştırma ve geliştirme (Ar-Ge) faaliyetleri ve üniversitelerin örgütlenme biçimi büyük önem taşımaktadır. Teknolojik gelişme ve küreselleşme hem üniversitenin hem de sanayinin işleyişinde köklü değişikliklere neden olmaktadır (Privateer, 1999; Hannan, 2005; Scott, 2006). Bu durum üniversitelerin nasıl örgütlenmesi ve konumlanması gerektiği sorusunu ön plana çıkarmaktadır. Üniversitelerin yeniden yapılandırılmasına yönelik son dönemdeki tartışmalar bu makalede dile getirilecek görüşleri gündeme taşımaktadır. Ülkemizde yükseköğretimin yeniden yapılandırılması konusu Yükseköğretim Kurumu nun Şubat 2011 de internet sitesinden yaptığı duyuru ile resmiyet kazanmıştır yılı Mayıs ayında oldukça geniş katılımlı Uluslararası Yükseköğretim Kongresi: Yeni Yönelişler ve Sorunlar başlıklı bir kongre düzenlenmiş, Türkiye de ve dünyada yükseköğretim ile ilgili eğilimler tartışılmıştır ve 2012 yıllarında yapılan bu ve benzeri çalışmalar sonucunda Yükseköğretim Kurumu Yeni Yasa Taslağı Önerisi nin 2012 yılı Kasım ayı içerisinde kamuoyuyla paylaşılması ve bu konudaki tartışmaların yürütüldüğü bir internet sitesi üzerinden paydaş görüşlerine başvurulması ülkemizde yükseköğretimin yeniden yapılandırılması konusundaki güncel 1 Kongre hakkında ayrıntılı bilgi için: Kongre sonucunda, yüksek öğrenimle ilgili önemli bir bildiri kitabı yayımlanmıştır. Kitaba erişim için:

3 Erkan Erdil M.Teoman Pamukçu İ.Semih Akçomak Yelda Erden Değişen Üniversite-Sanayi İşbirliği 97 gelişmelerdir. 2 YÖK ün internet sitesindeki Basın Odası başlıklı bölümde 2011 yılı ve Kasım 2012 itibariyle YÖK le ilgili yazılı basında çıkan haberlerin yaklaşık yarısının (95 haberden 45 inin) yükseköğretimin yeniden yapılanması ile ilgili olması, son dönemde konuya olan yoğun ilginin bir diğer göstergesi olarak kabul edilebilir. 3 Disiplinler arasındaki sınırların yavaş yavaş ortadan kalkması ve üniversiteler arasında artık küresel düzeyde cereyan eden rekabet, üniversiteleri eğitim ve araştırma yapılarını yenilemeye zorlamaktadır (Deem vd., 2008; Altbach vd., 2009). Üniversiteler bir yandan e-eğitim, açık öğretim programları ve eğitim örgütlenmesindeki yeniliklerle iş yükü ve mali yüklerini azaltmaya çalışırken; bir yandan da araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin ticarileştirilmesi vasıtasıyla da gelir elde etmenin yollarını aramaktadır. Benzer dönüşümler sanayide de gözlemlenmektedir. Teknolojik gelişme, küreselleşme ve artan ürün ve hizmet sofistikasyonu üretim sürecini değişime uğratmış ve üretimin coğrafi kümelenmesi ile coğrafi dağılımı arasındaki dengeyi bozmuştur (Baldwin, 2009). İşletmeler üretim birimlerini, ihtiyaçları doğrultusunda maliyetlerin göreceli olarak az olduğu ve uzmanlaşmış bilginin bulunduğu mekânlara kaydırmaktadır. Böylece üretim mekân boyutundan giderek kopmaktadır. Yukarıda kısaca değindiğimiz ekonomik dönüşümlerin yaşandığı bir ortamda üniversite örgütlenmesi nasıl olmalıdır? Bu makalenin amacı Türkiye deki üniversitelerin yeniden yapılandırılması çalışmalarında, üniversite-sanayi işbirliği özelinde, üzerinde önemle durulması gereken hususları tartışmaktır. Bu bağlamda geleceğin üniversite örgütlenmesine yönelik beş öneride bulunulmuştur: (i) Üniversite araştırma merkezleri etkinleştirilmeli, (ii) üniversitelerin akademik kadro sistemine Araştırmacı kavramı yerleştirilmeli, (iii) üniversitelerde üretilen bilginin yeni ürün ve teknolojiye dönüşümünü sağlayan mekanizmalar etkinleştirilmeli, (iv) araştırma projesi üretim ve destek süreçleri etkinleştirilmeli, (v) üniversitetoplum ilişkileri tekrar canlandırılmalı, üniversiteler sosyal hayatın bir parçası haline getirilmelidir. Türkiye yükseköğretim sisteminin yeniden yapılandırılması süreci Şubat 2011 den beri devam etmektedir. Pek çok üniversite yeniden yapılandırmanın nasıl olması gerektiği konusunda rapor hazırlamıştır. Örneğin ODTÜ tarafından hazırlanan raporda, üniversite örgütlenmesinde, mali ve akademik 2 Yasa taslağı önerisine ve bu konudaki diğer kaynaklara ulaşmak için: 3 Söz konusu haberlere ulaşmak için: list&fileid=97&cmvzaw09&paged=5

4 98 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 68-2 yapının yönetiminde, personel seçimi ve istihdamında üniversitenin özerk bir yapıya kavuşturulmasının önemi vurgulanmıştır. 4 Bunun yanında üniversitelerde uzmanlaşma, uluslararası alanda rekabet edebilirlik, performans ölçümü, hesap verebilirlik ve üniversite üst kurulları gibi konularda yeniden yapılanmanın neler içermesi ve nasıl olması gerektiği konusunda görüşler belirtilmiştir. Bu makalede yükseköğretimde yeniden yapılanma sorunsalı üniversite-sanayi işbirliği boyutunda incelenecektir. Bu makale beş bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde üniversitesanayi işbirliği süreci Türkiye özelinde kısaca tartışılmıştır. Takip eden bölümde gelecekte üniversite-sanayi işbirliğinin nasıl olabileceği konusu irdelenmiştir. Üçüncü bölüm, değişen üniversite-sanayi ilişkileri kapsamında Türkiye deki üniversite örgütlenmesi için beş öneri sunmaktadır. Son bölüm konuyla ilgili kısa bir tartışma içermektedir. 1. Üniversite-Sanayi İlişkileri Bilim tarihçileri, üniversite-sanayi işbirliğinin ilk örneklerinin, 1800 lerde Avrupalı şirketlerin üniversitelerdeki araştırmacılarla birlikte çalışmalarıyla görülmeye başladığını iddia ederler. ABD de de üniversite ve sanayi işbirliği, ikinci sanayi devrimiyle ortaya çıkmış ve ilk örnekleri 19 yy. sonunda Harvard ve MIT de görülmüştür (Etzkowitz, 1998). Ancak üniversitesanayi işbirliğinin kökenleri daha eskilere, 17. yy. İngiltere sine kadar uzanır. 17. yy. başlarında Francis Bacon ın görüşleri çerçevesinde şekillenen history of trades programı, temel ürünlerin nasıl üretildiğini detaylı bir biçimde kâğıda aktaran bir ürün kataloğu oluşturmayı amaçlamıştı. Böylece üreticiler birbirinden öğrenebilir, bunun da ötesinde bilim insanları, üretimde ortaya çıkan temel sorunlara çözüm üretebilirlerdi. Bacon a göre bilimi üreticilerin bakış açısıyla harmanlayan bilim adamları, bilimin gelişmesine daha çok katkıda bulanacaklardı. Bu basit düşünce 17. yy. ın ikinci yarısında ortaya çıkan (üniversite dışı) akademik örgütlenmelerden biri olan Royal Society of London da hayat buldu. Bilginin kâğıda aktarılmasında devrim niteliğinde uygulamaları olan Royal Society of London, history of trades programını sahiplenmiş, üniversite-sanayi ilişkilerinin temelini atarak İngiltere de başlayacak olan sanayi devriminin hazırlayıcısı olmuştur (Houghton, 1941; Ceyhan, 2010; Mokyr, 2011). 4 ODTÜ (2011) Yüksek Öğretimin Yeniden Yapılandırılması Üzerine Görüş ve Öneriler Hazırlama Komisyonu Raporu: c70eb3743a22226fa55b858ed37a138e..pdf

5 Erkan Erdil M.Teoman Pamukçu İ.Semih Akçomak Yelda Erden Değişen Üniversite-Sanayi İşbirliği 99 Üniversite-sanayi işbirliğinin bugünlerde sıkça gündeme gelmesinin ardındaki asıl neden, üniversitelerin geçirdiği değişimlerdir. Üniversitelerin temel misyonu olan eğitim faaliyetlerine araştırma faaliyetinin de bir işlev olarak eklenmesi, üniversitelerin geçirdikleri ilk akademik devrim olarak nitelendirilebilir. Özellikle 1980 lerden sonra, üniversitelerin temel misyonlarına ekonomik ve sosyal kalkınmaya katkı sağlamak görevini de ekleyen ikinci devrim, girişimci üniversite kavramını gündeme taşıyarak üniversiteleri ulusal inovasyon sisteminde aktif bir oyuncu haline getirmiştir (Etzkowitz, 1998) Üniversite ile Sanayi Neden İşbirliği Yapar? İçsel büyüme teorilerinde bilgi birikiminin yeni ürün ve teknolojilerin ortaya çıkmasına yaptığı katkı, ekonomik kalkınmanın temel dayanağı olarak görülmeye başlanmıştır (Romer, 1990; Grossman ve Helpman, 1991; Aghion ve Howitt, 1992). Bilgi birikimi, bilginin üretilmesi ve yayılması süreçleriyle teknolojik değişmeye yol açan ve inovasyon sistemleri yaklaşımının temelini oluşturan önemli dinamiklerden biri olarak kabul edilir. Üniversiteleri yeni bilgi ve fikirlerin kaynağı olarak düşünürsek, bilgiyi üreten öğretim üyelerine ve üniversitedeki araştırmaya dayalı teknolojilere doğrudan erişim, sanayi kuruluşları açısından stratejik önem taşımaya başlamıştır (Schartinger vd., 2001). Bilgi üretimi ve teknoloji geliştirme önemli miktarda sermaye yatırımı gerektiren faaliyetlerdir ve bunların finansmanı günümüzde, geçmişte de olduğu gibi, büyük oranda devlet tarafından sağlanmaktadır. Fakat bu alanlara aktarılan devlet kaynaklarının giderek azalması ve bu fonların elde edilmesi söz konusu olduğunda gittikçe artan rekabet, üniversitelerdeki araştırmacıları, araştırmaları için yeni kaynaklar ve sponsorlar bulmaya zorlamıştır. Böylece sanayinin üniversitedeki araştırma faaliyetlerine katkısı artmış ve üniversitesanayi işbirliği güçlenmiştir. Üniversiteler ve sanayi kuruluşları arasındaki bu etkileşim, iki tarafın da gelişmesini sürdürmelerine destek olmaktadır. Şirketler, ürün ve süreç inovasyonları konusunda üniversitedeki araştırmacılardan yararlanırken, öğretim üyeleri de araştırma faaliyetlerinin daha etkin yürütülmesini sağlayacak kaynaklara ve olanaklara erişebilmektedir. Örneğin, sanayi; üretim ve tasarım süreçlerinde ortaya çıkabilecek sorunların çözümünde, üniversitelerdeki bilgi birikiminden ve geliştirilen teknolojilerden faydalanabilir. Üniversitedeki araştırmacılar da, işbirliği sayesinde sanayinin uzmanlık kazandığı bilimsel/teknik uygulamalı bilgiye erişebilirler (Geisler ve Rubenstein, 1982) yılında ABD Ulusal Bilim Vakfı (National Science Foundation-NSF) tarafından 400 üniversite-sanayi işbirliği örneği üzerinde

6 100 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 68-2 yapılan çalışmadan yola çıkarak, üniversitelerin ve sanayi kuruluşlarının işbirliği yapmalarının ardındaki nedenlerle üniversitelerin ve sanayinin bu işbirliğinden kazançları Tablo 1 de özetlenmiştir (Norman, 1982). Tablo 1. Üniversite sanayi işbirliğinin potansiyel kazançları Sanayinin kazançları Üniversitenin kazançları Sofistike teknolojik bilgiye erişim Temel ve uygulamalı araştırma sonuçlarının sistematik olarak değerlendirilmesi Öğretim üyelerinin danışmanlığında oluşturulan spesifik yetenek ve bilgi birikimi Sanayideki teknik personelin eğitilmesi Öğretim üyelerinin sanayi tarafından düzenlenen konferanslara katılımları Yüksek donanımlı bilimsel/teknik işgücüne ulaşma imkanı Teknolojik olarak geri kalmış alanlarda hızlı bir teknolojik ilerleme kaydedilmesi Endüstriyel projelerdeki spesifik problemlerin çözümü Birlikte çaba sarfetme, yeni işletme kurabilme ve ekonomik kazanç elde etme imkanı Üniversitenin olanaklarına erişim Üniversite ile çalışmanın sanayi kuruluşuna kazandırdığı prestij Öğretim üyelerinin, araştırmacıların ve öğrencilerin bilgilerini pratikteki uygulamalarla desteklemeleri Araştırma fonlarına erişim Üniversitedeki eğitim ve öğretim müfredatının geliştirilmesi Öğrenciler için staj ve benzer diğer olanakların sağlanması Mezunlar için potansiyel iş olanaklarına erişim Üniversitenin danışma kurullarında sanayiden üyelerin olması Sanayinin elindeki olanaklara ve teçhizata erişim Sanayi ile birlikte yapılan uygulamalı araştırma için hükümet fonlarından yararlanma imkanı Birlikte çaba sarfetme, yeni işletme kurabilme ve ekonomik kazanç elde etme imkanı Kaynak: Geisler ve Rubenstein dan (1982) ve Norman dan (1982) uyarlanmıştır Türkiye de Üniversite-Sanayi İşbirliği Türkiye de üniversite sanayi ilişkilerine dair ilk düzenlemeleri beş yıllık kalkınma planlarında aramak yerinde olacaktır (Türkcan, 2010; Kiper, 2010). Bilim ve teknoloji politikaları açısından Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı ( ), Araştırma için gerekli ortamın yaratılması, Araştırmanın Teşkilatlanması, Araştırmacı Personel Yetiştirme, Araştırma için gerekli Kuruluş ve Donanımların Oluşturulması, Ar-Ge Envanterinin ve Ar-Ge Göstergelerinin oluşturulması gibi temel başlıklar ve özellikle TÜBİTAK ın kurulmasını öngören karar nedeniyle ilk operasyonel bilim metni olarak ele alınmıştır (DPT, 1963: ). İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı nda ( ), özel sektörün de Ar-Ge faaliyetlerinde aktif rol almalarını sağlamak için çeşitli düzenlemeler yapılmış, TÜBİTAK ın Gebze de ülkenin en büyük sanayi

7 Erkan Erdil M.Teoman Pamukçu İ.Semih Akçomak Yelda Erden Değişen Üniversite-Sanayi İşbirliği 101 araştırmaları merkezinin temellerini atmasıyla sonuçlanacak stratejiler geliştirilmiştir (DPT, 1968: ). Öte yandan, üniversitedeki araştırma faaliyetlerini destekleyecek, özellikle üniversitedeki araştırmacıları teşvik edecek düzenlemeler gündeme gelmiş ancak üniversite ve özel sektör ortak hareket edemedikleri için Ar-Ge faaliyetlerinin desteklenmesine yönelik bu çabalar sonuçsuz kalmıştır Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı ( ) döneminde, teknoloji politikaları açısından önemli adımlar olarak nitelendirebileceğimiz teknoloji seçimi ve teknoloji transferi konularını öne çıkaran Teknoloji Politikası başlığı plana doğrudan dâhil edilmiştir (DPT, 1973: ). Bu politika başlığında üniversite-sanayi ilişkileri ile ilgili iki temel noktanın eksikliği vurgulanmıştır: Üniversitelerde yaratılan bilimsel ve teknolojik bilgiyi sanayiye aktarmayı sağlayacak ve teknoloji transferi faaliyetlerini yürütecek kurumsal yapının olmaması ve ülkede üretim (süreç) teknolojileri geliştirecek altyapının yetersiz olması (Kiper, 2010). Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı nın hazırlandığı dönem ( ), Bilim Teknoloji Yüksek Kurulu nun (BTYK) kurulduğu ve Türk Bilim Politikası dokümanının hazırlandığı dönem olarak Türkiye nin bilim ve teknoloji politikaları tarihinde yer almıştır. Söz konusu kalkınma planında ekonominin gereksinimlerinin teknoloji transferi yoluyla karşılandığı vurgulanmıştır (DPT, 1979: 49). Bu dönemde sanayinin Türkiye deki imkânlarla yapılabilecek teknoloji geliştirme faaliyetlerini ön plana çıkarmayarak yurtdışından teknoloji transferini seçmesi ve üniversitenin ulusal inovasyon sisteminin bir parçası olarak konumlandırılmaması nedeniyle, üniversite sanayi işbirliği açısından kayda değer gelişmeler olmamıştır. Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı ( ); bilim, araştırma ve teknoloji alanına oldukça kısa bir yer ayırmış ve bu alandaki politikalar için Türk Bilim Politikası belgesini referans göstermiştir. Bu kalkınma planında geçen Cazibe merkezlerinin kurulması, özellikle üniversitelerin kuvvetli oldukları belli alanlarda ihtisaslaşmaları ve üniversite sanayi işbirliğinin etkin hale getirilmesi teşvik edilecektir (DPT,1985: 159) ifadesi üniversite-sanayi işbirliğini işaret eden en somut örnektir. Bunu gerçekleştirmek için Devlet Planlama Teşkilatı nın teknoparkların kurulmasında aktif rol üstleneceği, kamu araştırma enstitülerini ve üniversite Ar-Ge faaliyetlerini destekleyeceği belirtilmiştir (Türkcan, 2010; Kiper, 2010). Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı nı ( ) kapsayan süre içinde beş teknoparkın ve iki ileri teknoloji araştırma enstitüsünün (Ulusal Metroloji Enstitüsü ve Türkiye Patent Enstitüsü) kurulması, üniversite sanayi işbirliğini destekleyen somut gelişmeler olarak değerlendirilebilir. Üniversite-sanayikamu üçlüsü arasında işbirliğini geliştirecek bir iklim yaratmak ve teknoparkların kurulma ve yaygınlaşmasını sağlamak da bu planın üniversitesanayi işbirliğini geliştirmeye yönelik hedefleri arasında yer almıştır (Kiper

8 102 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi :78). Planda üniversite-sanayi işbirliğini sağlamak amacıyla hukuki, ekonomik ve yapısal düzenlemeler geliştirilmesi ve üniversiteler bünyesinde müteşebbislik becerisini artırmak üzere uygulamalı eğitim programları düzenlenmesi (DPT, 1990: 296) hedefleri açıkça ifade edilmiştir. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı ( ) döneminde bilim ve teknoloji alanındaki hedef ve politikalar, 1993 teki ikinci BTYK toplantısında alınan kararlara ve Türk Bilim ve Teknoloji Politikası başlıklı belgeye dayanmaktadır. Bu belgede yer alan jenerik teknolojilerin geliştirilmesi, bilgi ağ altyapısının oluşturulması, kamu tedarik politikası, risk sermayesi, özel sektör Ar-Ge faaliyetlerinin desteklenmesi, teknoloji merkezleri ve parkları ile patent hakları gibi oldukça detaylandırılmış hedef ve politikaların varlığı da dolaylı yoldan üniversite-sanayi işbirliğiyle ilişkilendirilebilir (DPT, 1996: 70-77). Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı nda ( ) yer alan Sanayinin teknoloji kapasitesinin geliştirilmesi amacıyla, entegrasyon içinde, üniversite-sanayi işbirliğinin yaygınlaştırılması, teknoloji destek ve geliştirme merkezleri, yeni teknoparklar ve teknoloji enstitülerinin kurulmasının desteklenmesi ve Ar-Ge desteklerinin artırılması sağlanacaktır (DPT, 2001:147) ifadesi doğrudan üniversite sanayi işbirliğini geliştirmeyi hedeflerken; hukuki düzenlemeler alanında belirtilen Üniversitesanayi işbirliğinin esasları araştırmacı şirketleri de kapsayacak şekilde düzenlenecektir (DPT, 2001:155) ifadesi şirketlerin de bu işbirliğinde aktif rol oynamaları gerekliliğini ortaya koymuştur. Dokuzuncu Kalkınma Planı ( ) döneminde ise, bilim ve teknoloji alanındaki gelişmeler için Teknolojik Gelişme ve İnovasyon başlığı hazırlanmış, üniversite-sanayi işbirliğinin geliştirilmesi; üniversitelerdeki Ar-Ge insangücünün ve altyapısının özel sektör tarafından kullanılmasının desteklenmesi; üniversiteler ile özel sektörü bir araya getiren teknoloji geliştirme bölgelerinin altyapılarının tamamlanması ve öncelikli alanlarda uzmanlaşmalarının düzenlenmesi kararları alınmıştır (DPT, 2007: 29-31). Bu alanda planda belirtilen bir diğer strateji ise, üniversitelerin toplumla ve iş dünyasıyla tam bir etkileşim içinde yerel uzmanlaşma alanlarına yönelik eğitim, araştırma ve hizmet faaliyetlerinde yoğunlaşmasının sağlanmasıdır (DPT, 2007: 91). Bu çerçevede, üniversite-sanayi işbirliğine ve yerel uzmanlaşmaya dayalı üretimi desteklemek üzere uygun bölgelerde sektörel organize sanayi bölgeleri uygulaması yapılacağı belirtilmiştir. Ergun Türkcan ın (2010) Dünya da ve Türkiye de Bilim, Teknoloji ve Politika ve Mahmut Kiper in (2010) Dünya da ve Türkiye de Üniversite- Sanayi İşbirliği başlıklı kitapları, üniversite sanayi işbirliği açısından temel araştırma ve teknoloji geliştirme politika dokümanları (örneğin, Türkiye Bilim ve Teknoloji Politikası: , Vizyon 2023 öngörü çalışması ve TÜBİTAK tarafından hazırlanan Ulusal Bilim, Teknoloji ve Yenilik Stratejisi

9 Erkan Erdil M.Teoman Pamukçu İ.Semih Akçomak Yelda Erden Değişen Üniversite-Sanayi İşbirliği ), Türkiye de üniversite sanayi işbirliği deneyimi ve bu işbirliğini sağlayan çeşitli mekanizmalar hakkında ayrıntılı bilgiler içermektedir. 2. Gelecekteki Üniversite-Sanayi İlişkileri İşletmeler piyasa koşullarına ayak uydurabilmek için sürekli yenilenir. Gelişen teknoloji ile birlikte işletme örgütlenmesi son 50 yılda defalarca değişmiştir. Ancak üniversiteler için değişim daha sancılı bir süreçtir. Bir üniversitenin ana görevleri araştırma ve eğitimdir. Üniversiteler bilgiyi yaratır, muhafaza eder, paylaşır ve toplum faydası için kullanır. Son yüzyılda bu işlevler ve bunların yapılış biçimleri pek az değişime uğramıştır (Grocock, 2002). Bilginin toplum faydası için kullanılması, içinde bulunduğumuz bilgi çağında daha çok ön plana çıkmıştır. Bilgiyi yaratan üniversiteyle, bilgiyi uygulamalı bir biçimde kullanıp ürüne dönüştüren sanayinin ilişkileri, her şeyin çok hızlı bir biçimde yenilendiği bilgi toplumunda elbette değişecektir Gelecekteki üniversite kavramı Bilgi toplumunda üniversiteler, hizmet ettikleri insanların ve kurumların taleplerine göre kendilerini yenilemek durumundadır. Gelişen teknoloji, küreselleşme ve bilgi toplumunun sürekli farklılaşan gereksinimleri bu yenilenmeyi bugüne dek hiç olmadığı ölçüde gerekli kılmaktadır. Bu bağlamda geleceğin üniversitesini şekillendirecek dört ana etmenden söz edebiliriz: Teknolojik gelişme, disiplinler arası işbirliği, artan eğitim ve araştırma maliyetleri ve nihayet küresel rekabet. Teknolojik gelişme ve özellikle bilgi ve iletişim teknolojisindeki gelişmeler, hayatımızın alışılagelmiş pek çok yönünü değiştirmektedir. 15. yy. da matbanın icadı 500 yıl önceki bilgi paylaşımı için ne ifade ediyorsa, internetin icadı da günümüzde ve gelecekte bilgi paylaşımı için aynı şeyi ifade etmektedir. 20 yıl öncesi ile karşılaştırıldığında, bilgiye ulaşmak ve diğer kişilerle ve kurumlarla haberleşmek oldukça kolaylaşmıştır. Aynı zamanda haberleşme maliyetleri hatırı sayılır ölçüde azalmıştır. Bu gelişmelerden üniversiteler farklı şekillerde etkilenebilir. Yukarıda sıraladığımız üniversitelerin dört ana işlevi çerçevesinde, teknolojinin üniversiteyi nasıl dönüştürebileceği konusunda aşağıdaki tespitleri yapabiliriz: Mekânın önemi yavaş yavaş ortadan kalkacak. Teknoloji, dünyanın önde gelen araştırmacılarının ve eğitmenlerinin derslerini evinizde dinlemenizi sağlayacak ölçüde gelişti. Michigan Üniversitesi profesörlerinden James Duderstadt tarafından eşzamansız öğrenme (asynchronous learning) olarak nitelendirilen yeni yöntem, kişinin istediği zaman istediği yerde öğrenmesi ilkesi üzerine kurulmuştur (Duderstadt, 1997). Böylece eğitim ve öğrenme,

10 104 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 68-2 mekân ve zaman boyutundan soyutlanabilmektedir. Günümüzde pek çok kalbur üstü üniversite online dersler tasarlamaya başlamıştır. Örneğin, Massachusetts Institute of Technology (MIT) MITOpenCourseWare adı altında pek çok ders malzemesini online ve bedava sunmaktadır ( ODTÜ buna benzer bir hizmeti METUOpenCourseWare ( adı altında sunmaktadır. Bu eğilimin artarak devam edeceği, hatta veri (ses ve görüntü) paylaşım hızının artışıyla doğru orantılı olacağı düşünülmektedir. Bu yöndeki gelişmelere, açık öğretim tecrübesi olan üniversitelerin daha çabuk uyum sağlaması beklenebilir. Yaşam boyu eğitim hayatımızın bir parçası haline gelecek: Bilgi toplumu gücünü insanların bilgi dağarcığını sürekli olarak yenilemesinden alır. Teknoloji bilgi paylaşımını kolaylaştırarak, bu sürece katkıda bulunmaktadır. Sürekli değişen ihtiyaçlar çerçevesinde gelecekte, kariyer planlamasına uygun uygulamalı dersler ve programlar önem kazanacaktır (Duderstadt, 1997; Dennison, 2010). Üniversitelerin ders ve program portföyü, insanların kariyerlerine uygun dersleri istedikleri zaman istedikleri yerde almalarını sağlayacak şekilde değişecektir. Örneğin Avrupa Birliği websitesi aracılığıyla e-öğrenme ve uzaktan eğitim konularındaki gelişmeleri yakından takip etmeyi ve bilgi paylaşımını amaçlamaktadır. Yine ODTÜ de faaliyet gösteren sürekli eğitim merkezinin faaliyetleri ( yaşam boyu eğitim kapsamında değerlendirilebilir. Üniversiteler ders programlarını ve bilgi paylaşım yöntemlerini bu gelişmeler ışığında ve toplumdan gelen talepler doğrultusunda yenilemek durumundadır. Eğitimde deneysel yaklaşım önem kazanacak. Teknoloji çeşitli deneysel eğitim yöntemlerine imkân tanımaktadır. Yukarıda kısaca değindiğimiz eşzamansız öğrenim bunlardan sadece biridir. Yeni kuşak, tek taraflı bilgi aktarımına ve sorunları kendi başlarına dijital kaynaklar yardımıyla çözmeye daha yatkındır. Farklı bir şekilde ifade edersek, eskiden karşılaşılan bir sorunda bir bilene sorulurdu, şimdiyse önce dijital kaynaklar devreye girmekte, sorun çözülemezse ancak o zaman bir bilene danışılmaktadır. Yeni kuşağın sorunları kendi başlarına çözme alışkanlığı, üniversitelerin bilgi paylaşım yöntemini değiştirebilir (Duderstad, 1997). Eğitime ve araştırmaya ayıracakları zamanı optimize etmeye çalışan araştırmacılar, eğitimciden öte bir danışman ve yönlendirici rolü üstlenerek eğitim faaliyetlerine destek olabilirler. Günümüzde Hollanda da Maastricht Üniversitesi nde uygulanan sorun temelli öğrenme (problem-based learning) metodu bu çerçevede değerlendirilebilir. Yine bazı üniversiteler oluşturdukları web portalları vasıtasıyla öğrencilerin ders konularını sanal ortamda tekrar edebilmesini sağlayarak öğrenmeyi pekiştiren uygulamalar geliştirmektedir. Şu an için aşama aşama ortaya çıkan

11 Erkan Erdil M.Teoman Pamukçu İ.Semih Akçomak Yelda Erden Değişen Üniversite-Sanayi İşbirliği 105 bu ve benzeri uygulamalar, ileride üniversitelerin eğitim ve bilgi paylaşma işlevlerini temelden etkileyecek değişimlerin habercisidir. Geleceğin üniversitesini şekillendirecek bir diğer etmen, artan disiplinler arası işbirliğidir (Bercovitz ve Feldmann, 2006; Brint, 2005; Boardman ve Bozeman, 2007; Boardman ve Gray, 2010). Artık pek çok üniversitede disiplinler arası araştırmalar yürüten araştırma merkezleri ve enstitüler mevcuttur. Amerikan araştırma üniversitesinin gelişiminde, Ulusal Bilim Vakfı (National Science Foundation-NSF) tarafından sağlanan ekonomik destekle faaliyet gösteren disiplinler arası araştırma merkezleri ve enstitülerin rolü yadsınamaz. NSF, Amerika da yaklaşık 275 disiplinler arası üniversite araştırma merkezine mali destek vermektedir (Brint, 2005). Ayrıca fakültebölüm yapısı lisans programlarında bile sorgulanmaktadır. Kimi Amerikan ve İngiliz üniversiteleri disiplinler arası eğitim veren lisans programları tasarlamışlardır. Purdue Üniversitesi ndeki disiplinler arası mühendislik programı; Arizona Eyalet Üniversitesi nde, Carnegie Mellon Üniversitesi nde ve Duke Üniversitesi nde disiplinler arası işbirliğini öne çıkaran örgütlenmeler, bu yeni programlara örnek oluşturabilir (Brint, 2005) Nobel Kimya Ödülü sahibi Harry Kroto, üniversitelerdeki alışılagelmiş fakülte ve bölüm yapılanmasının artık yeterli olmadığını belirtmiş hatta daha da ileri giderek bu yapının, üniversitelerin gelişmesinde ve sosyal faydasının anlaşılmasındaki en büyük engellerden biri olduğundan bahsetmiştir ( ABD de NSF tarafından desteklenen üniversite araştırma merkezleri, üniversitelerin fakülte-bölüm yapılanmasına yeni bir soluk getirerek üniversite örgütlenmesinde değişimin önünü açmışlardır (Boardman ve Bozeman, 2007). Gittikçe hızlanan bilgi birikimi, akademik ürün sofistikasyonu ve gelişen iletişim teknolojisi disiplinler arası çalışmayı tetikleyen üç önemli olgu olarak karşımıza çıkmaktadır. Bilgi dağarcığının katlanarak artması uzmanlaşmayı da beraberinde getirmektedir. Meslekler alt mesleklere, araştırma sahaları uzmanlaşmış alt araştırma konularına bölünmekte, farklı ama alakalı konuların uzmanları bir araya gelerek araştırma yapma yoluna gitmektedirler. Bilimsel araştırmalarda kişiden öte takım ön plana çıkmaktadır (Stokols vd., 2008; Boardman ve Gray, 2010). İletişim teknolojisindeki gelişmeler, uzmanlar arasındaki haberleşmeyi kolaylaştırarak disiplinler arası çalışmaları dolaylı da olsa desteklemektedir. Disiplinler arası çalışmaları bir anlamda gerekli kılan akademik yapıdaki bir diğer önemli gelişme de akademik ürün sofistikasyonundaki artıştır (Boardman ve Gray, 2010). Artık iyi akademik dergilerde yayınlanabilecek düzeyde araştırma yapmak bir ekip işine dönüşmüştür. Araştırmalar, akademik işbirliğinin akademik verimliliği (daha çok fikir, daha çok akademik makale) artırdığını göstermektedir (Lee ve Bozeman, 2005). Örneğin sosyal bilimlerde yeni gelişmekte olan deneysel iktisat konusu iktisatçıların, psikologların ve hatta tıp teknolojisi

12 106 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 68-2 araştırmacılarının ortak çalışması sonucu ortaya çıkmıştır. Son yıllarda hayatımıza giren animasyon ve 3D teknolojisi matematik, bilgisayar ve mühendislik bilimlerinin ortak ürünüdür. Tıp teknolojisinde gelecek vadeden araştırmalar kimya, biyoloji, tıp, elektronik ve makine mühendisliği gibi alanlardaki araştırmacıların ortak çalışmalarıyla ortaya çıkmaktadır. Disiplinler arasındaki duvarların yıkılması, üniversitelerin değişim sürecindeki en etkili ayaklardan birisi olacaktır. Üniversitelerin şu anda karşı karşıya olduğu en büyük sorunlardan birisi gittikçe artan eğitim ve araştırma maliyetleridir. Dünyada hala pek çok üniversite, eğitim, öğretim ve araştırma faaliyetlerinin finansmanını kamu kaynaklarıyla sağlamaktadır küresel krizinden sonra alınan bir takım tedbirler bu durumun değişeceğini göstermektedir. Devletler üniversiteleri, sürdürülebilir olma ve kendi kendilerine yetebilme yönünde teşvik etmeye (ve kimi durumlarda zorlamaya) başlamışlardır. Örneğin, Amerika da devlet ve eyalet araştırma politikaları, araştırmacıları ve üniversiteleri araştırma sonuçlarının ticarileştirilmesi yoluyla gelir elde etme yolunda teşvik etmekte (Brint, 2005); Hollanda da ise bazı üniversiteler mali durumları düzelinceye kadar personel istihdam etmemeye zorlanmaktadır. Bu durum üniversitelerin eğitim ve araştırma örgütlenmelerini gözden geçirmelerine neden olmaktadır. Günümüzde pek çok üniversite, eğitim faaliyetlerinin maliyetinin azaltılmasına yönelik çalışmalar yapmaktadır. Aynı zamanda kaynak çeşitlendirmesi çerçevesinde, araştırma faaliyetlerinden ek gelir elde etmeye yarayan yöntemler uygulamaya geçirilmektedir. Eğitim maliyetlerinin azaltılması yönünde aşağıdaki yenilikçi uygulamalar dikkat çekmektedir: Uzaktan eğitim yoluyla marjinal maliyetin düşürülmesi. Bazı dersler tamamen web üzerinden verilmek üzere tasarlanabilir. Yeni eğitim yöntemleri sayesinde araştırmaya daha çok vakit ayrılması. Örneğin OpenCourseWare uygulamasında, derslerin uygulamalı kısımları web üzerine taşınarak tasarruf edilen zaman araştırma faaliyetlerine ayrılabilir. Üniversiteleri en çok meşgul eden konulardan birinin eğitimaraştırma faaliyetleri arasındaki denge olduğu hatırlanırsa bu tip uygulamaların gelecekte daha da yaygınlaşacağı beklenebilir. Üniversitelerin bilgi muhafaza işlevlerinde teknolojiyi kullanarak maliyet azaltma girişimlerinin ön plana çıkması. Amerika daki 12 büyük üniversite hali hazırda akademik ve idari alandaki bazı kaynak ve birimlerini birleştirmişlerdir (kütüphaneler, e-kaynaklar ve bazı idari departmanlar). Bir sonraki aşama, her üniversitenin seçilmiş konularda uzmanlaşarak, öğrencileri işbirliği içinde oldukları diğer üniversitelerde ders almaya yönlendirmesi olarak görülebilir. Bu tip uygulamaların Türkiye de de örnekleri mevcuttur. Örneğin, ULAKBİM-EKUAL akademik bilgiye erişimde farklı çözümler üretmektedir.

13 Erkan Erdil M.Teoman Pamukçu İ.Semih Akçomak Yelda Erden Değişen Üniversite-Sanayi İşbirliği 107 Anadolu Üniversiteleri Kütüphaneler Konsorsiyumu (ANKOS), üniversite kütüphanelerinin en uygun fiyatla, en fazla e-bilgi kaynağına erişimlerini sağlamak, ölçek ekonomisi çerçevesinde bu ürünlere yapılan yatırımı paylaşmak ve Türkiye deki akademisyen ve öğrencilerin küresel bilgi ağına en üst düzeyde erişimlerini gerçekleştirmek için ortak çalışmalar yürütmektedir. 5 Bu gelişmeler kimi çevrelerce dile getirilen ve geleceğin üniversite örgütlenmesi olarak lanse edilen üniversite sistemi kavramının da başlangıcı olarak kabul edilebilir (Duderstadt, 1997). Örneğin, Boston şehrindeki dört büyük üniversitenin; Harvard, MIT, Boston ve Boston College; ya da Oxford ve Cambridge Üniversiteleri nin bir üniversite sistemi oluşturabileceği konuşulmaktadır. Ankara da Eskişehir yolu mevkisinde konuşlanmış altı üniversitenin (Başkent, Bilkent, Çankaya, Hacettepe, ODTÜ ve TOBB-ETÜ) bir üniversite sistemi oluşturma potansiyeli de bu gelişmeler paralelinde değerlendirilebilir. Tıpkı maliyet azaltma girişimlerinde olduğu gibi üniversiteler, araştırma faaliyetlerinden gelir elde etmek için de farklı uygulamalara başvurabilirler. Üniversite-sanayi işbirliği çerçevesinde oluşturulan ve halen pek çok üniversitede bulunan teknoloji transfer ofisleri, teknoloji parkları ve kuluçkalar bunlardan sadece birkaçı olarak kabul edilebilir. Bu yapılar, temel ve uygulamalı araştırma ürünlerinin ticarileşmesi konusunda farklı çözümler sunarak üniversitelerin kaynak çeşitlendirmesine yardımcı olmaktadırlar. Üniversiteler de araştırmacılara sağladıkları olanak ve teşviklerle araştırmacı etkinliğinin ve araştırma kalitesinin artmasını sağlamakta, patent lisanslarından daha fazla gelir elde etmektedirler (Lach ve Schankerman, 2008). Kamu, sivil toplum örgütleri ve uluslararası kuruluşlar tarafından desteklenen araştırma projeleri üniversiteler için diğer önemli kaynaklardandır (örneğin, Avrupa Birliği çerçeve programları, Türkiye de TÜBİTAK ARDEB destekleri, DPT programlarından alınan altyapı destekleri gibi). Üniversiteler, temel ve uygulamalı araştırmaların ürüne dönüşebileceği ve üniversiteyi ekonomik sistemin önemli bir aktörü konumuna getirecek araştırma ve eğitim altyapıları tasarlamaktadır (Etzkowitz vd., 2000). İlk defa Henry Etzkowitz tarafında ortaya atılan girişimci üniversite kavramı yeni üniversite örgütlenmesinde oldukça önemli rol oynamaktadır (Etzkowitz, 1983). Öyle ki son yıllarda girişimci üniversite kavramı üzerine birçok çalışma yayınlanmıştır (Clark, 1998; Bok, 2003; Kirp, 2003). Bilim için bilim kavramının yerini yavaş yavaş insan için bilim kavramı almaktadır küresel krizinden sonra özellikle Kuzey Avrupa da, üniversiteye kaynak yaratacak proje tasarlayabilmek ve araştırma faaliyetlerini herkesin 5 ANKOS web sayfası, erişim

14 108 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 68-2 anlayabileceği şekilde sunabilmek akademik performans kriterleri arasında yer almaya başlamıştır. İnsan için bilim trendi üniversitelerin dört ana fonksiyonunu da etkileyecek şekilde gelişmektedir. Öyle ki kimi üniversiteler örgütlenmelerini bilimin topluma faydasını öne çıkarabilecek şekilde yenilemektedir. Bunun en güzel örneklerinden birisi son sekiz yıldaki onlarca değişiklikle eğitim ve araştırma örgütlenmesini büyük ölçüde yenileyen Arizona Eyalet Üniversitesi dir. Varolanı yinelemek mi, yoksa hayatı gereksinimlerinize göre tasarlamak mı? felsefesiyle yola çıkan üniversite yönetimi, disiplinler arası duvarları yıkan, insan için bilim görüşünü benimseyen ve asenkron eğitimi teşvik eden yeni bir örgütlenmeye gitmiştir. 6 Nature ve Newsweek gibi dergilerce de ele alınan bu yeni örgütlenme, pek çok eğitimci tarafından Amerikan üniversite örgütlenmesinde son 50 yılın en radikal deneyi olarak kabul edilmektedir. 7 Son olarak önümüzdeki 10 yılda üniversitelerin etkisini yavaş yavaş da olsa hissedeceği bir başka hususa değinelim. Gelişen teknoloji ve gün geçtikçe kolaylaşan ve maliyeti azalan ulaşım ve haberleşme hizmetleri, üniversiteleri küresel boyutta rekabete zorlayacak gibi görünmektedir. Son yıllarda Amerika da MIT ve İngiltere de Açık Üniversite (Open University) gibi büyük oyuncuların da dâhil olmasıyla içeriği devamlı gelişen uzaktan eğitim yöntemleri üniversite eğitimini mekân ve zaman bağından koparmaktadır. Ulaşım ve haberleşme hizmetlerinin her geçen gün daha kolay sağlanması ve maliyetinin düşmesi gibi faktörler kişilerin hareketliliğini artırmakta, coğrafi bariyerler giderek anlamını yitirmektedir. Bu gelişmeler üniversite eğitimini küreselleştirmektedir. Günümüzde bile yaklaşık öğrenci, Türkiye de birçok alternatif bulunmasına rağmen eğitim için Türkiye sınırları dışındaki üniversiteleri tercih etmektedir. Gelecekte alternatifler daha da çeşitlenecektir: Türkiye de yerleşik bir öğrenci: (i) yurtdışına giderek bir başka üniversitede eğitim görebilir, (ii) Türkiye de uzaktan eğitim sağlayan bir üniversite programını alışılagelmiş üniversite eğitimine tercih edebilir, (iii) yurtdışındaki bir üniversite tarafından sağlanan uzaktan eğitim imkânından yararlanabilir. Günümüzde Türkiye deki üniversiteler rekabet açısından sadece ilk durumla karşı karşıya bulunmakta olsalar da yakın zamanda diğer iki durumla da mücadele etmek durumunda kalacaklardır. Öğrencilerin çeşitli alternatifler arasından ihtiyaçlarını en iyi şekilde karşılayacak programı sunan üniversiteyi tercih etme durumu, ister istemez 6 Üniversitenin felsefesini sekiz ana başlık altında özetleyen dokümana aşağıdaki bağdan ulaşılabilir nt.pdf

15 Erkan Erdil M.Teoman Pamukçu İ.Semih Akçomak Yelda Erden Değişen Üniversite-Sanayi İşbirliği 109 üniversitelerin bir bütün olarak ve program bazında kalite ve akreditasyonunu gündeme getirecektir. Örneğin, Avrupa daki üniversiteler fakülte bazında EQUIS (European Quality Improvement System) akreditasyonu alma yoluna gitmektedir. EFMD (European Foundation for Management Development) tarafından sağlanan bu akreditasyona Türkiye den sadece Koç Üniversitesi sahiptir. EMFD, EQUIS haricinde 3 farklı akreditasyon olanağı daha sunmaktadır (örneğin, teknoloji kullanımı ön planda olan uzaktan eğitim programlarına CEL (Technology Enhanced Learning) akreditasyonu verilmektedir). Fen, mühendislik ve sosyal bilimler gibi farklı disiplinlere yönelik akreditasyon veren diğer kurumlar da mevcuttur. Rekabet ortamı geliştikçe üniversiteler programlarını ve hatta organizasyon yapılarını akredite ettirme yoluna gidecektir Sanayinin geleceği Dış ticaretin serbestleşmesi, artan küreselleşme, bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler ve ulaştırma maliyetlerindeki düşüş, üretimin karmaşık bir yapıya bürünmesine neden olmaktadır (Grossman ve Rossi- Hansberg, 2006). Bu karmaşık yapıda geleceğin sanayi yapısında belirleyici olacak üç unsurdan söz edilebilir: üretimin mekân bağından kopması, artan ürün sofistikasyonu ve bilgi toplumunun talep ettiği uzmanlaşmış bilgiye yakınlık. Yeni gelişen görevlerin ticareti ve üretim parçalanması modeline göre pek çok ürün ve hizmet, onlarca hatta yüzlerce küçük parça şeklinde farklı coğrafi mekânlarda üretilmekte ve tek bir coğrafi mekânda birleştirilmektedir (Grossman ve Rossi-Hansberg, 2008). Örneğin, Boeing in yeni 787 Dreamliner modeli, 43 işletme tarafından, 135 ayrı coğrafi birimde üretilmektedir. Bu uçağı meydana getirmek için gerekli olan mal ve hizmetlerin yüzde yetmişi Amerika dışındaki ülkelerden tedarik edilmektedir. 8 Volvo S40 marka bir otomobil, 38 ana parçanın 3 kıta ve 14 farklı ülkede üretilip İsveç te birleştirilmesiyle meydana getirilmektedir. Bu parçaları üreten işletmelerin de aynı üretim örgütlenmesiyle üretim yaptığını düşünürsek, üretimin küreselleştiğini söyleyebiliriz. Ticari serbestleşme, bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler ve ulaşım maliyetlerindeki azalmalar neticesinde üretim yüzlerce küçük parçanın farklı mekânlarda üretilip bir araya getirilmesi üzerine kurgulanmakta ve bu gelişmeler işletme organizasyonunda ve işgücü piyasalarında önemli dönüşümlere neden olmaktadır (Blinder 2006; Antràs vd., 2006; Grossman ve Rossi-Hansberg, 2008; Akçomak, 2012). 8

16 110 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 68-2 Bu değişimde son yirmi yılda öne çıkan üç önemli gelişme etkili olmuştur. (i) Teknolojik gelişmelerin, bilgiye erişimde ve veri aktarımında kolaylık sağlayarak, iletişim ve ulaşım ücretlerinde büyük düşüşlere yol açması; (ii) serbest ticaret argümanları ve uluslararası ticaret kısıtlamalarındaki azalmalar nedeniyle girdi maliyetlerindeki düşüşler; (iii) Çin ve Hindistan ın ekonomilerini serbestleştirmeleri ve özellikle düşük işgücü maliyeti nedeniyle büyük miktarda doğrudan yabancı sermaye yatırımı çekmeleri. Bu gelişmeler üretim sürecini dönüştürerek, üretimin coğrafi kümelenmesi ile coğrafi dağılımı arasındaki dengeyi bozmaktadır (Baldwin, 2009). Sonuç olarak üretimde artan küreselleşme, üretimin geniş bir coğrafyaya dağılmasını hızlandırmıştır. Yukarıda özetlemeye çalıştığımız gelişmeler ışığında üretimin giderek mekân bağından koptuğunu söyleyebiliriz. Üretim parçalanmakta ve aynı nitelikteki işlerin, aynı kalitede ama daha ucuza yapılabildiği yerlere kaymaktadır. Üretimin organizasyonu bazı sektörlerde radikal bir biçimde değişmekte ve değişmeye de devam edecek gibi görünmektedir. Geleceğin ürünleri daha sofistike olacaktır. Günümüzde bile teknolojiler iç içe geçmekte ve üretilen ürün ve hizmetler daha karmaşık bir yapıya bürünmektedir. Bu nedenle üretim artan oranda farklı sanayi ve hizmet kollarının işbirliğine gereksinim duymaktadır. Örneğin, Phillips in yeni geliştirdiği akıllı ilaç tableti intellicap ya da kısaca ipill, küçük boyutlarının arkasında büyük yatırımlar ve disiplinler arası işbirliği barındırmaktadır. Sindirim sistemi hastalıkları ve kolon kanseri gibi hastalıklarla mücadele için geliştirilen ipill, içinde bulanan kamera ve sensörler sayesinde asit seviyesini tespit ederek ihtiva ettiği ilacı en uygun bölgeye ve en uygun dozajda verebilmek için tasarlanmıştır. 9 Elektronik, mekanik, malzeme bilimi, tıp gibi farklı alanlarda çalışan araştırmacılar tarafından geliştirilen bu ürün, sofistikasyonun nerelere varabileceğine dair güzel bir örnek oluşturmaktadır. Ürünlerin karmaşıklığı arttıkça, hem sanayi kollarının kendi arasında, hem de sanayinin üniversite gibi diğer kurumlarla olan işbirliğinin de artması beklenebilir. Sanayinin geleceği konusundaki son argüman üniversitenin bilgi üretim fonksiyonuyla ilgilidir. İşletmeler, bilgi toplumunun gereksinimlerini karşılamak için uzmanlaşmış bilgiye ihtiyaç duymaktadırlar. Bu nedenle bilgi üretim ve aktarım merkezleri olan üniversitelerin iktisadi yapı içindeki önemi artmaktadır (Stehr, 1994; Etzkowitz vd., 2000). Üniversitelere bilgiyle ilgili ana işlevleri dışında roller yüklenmeye başlanmıştır. Artık bazı üniversiteler, nitelikli insan gücü sağlayarak ve yeni teknoloji tabanlı işletmeler için elverişli 9 Ürün hakkında daha fazla bilgiye ve ürünün tanıtım videolarına aşağıdaki websayfasından ulaşılabilir.

17 Erkan Erdil M.Teoman Pamukçu İ.Semih Akçomak Yelda Erden Değişen Üniversite-Sanayi İşbirliği 111 ortam oluşturarak bölgesel kalkınma amaçlarına hizmet etmektedir (Geuna, 1999; Etzkowitz vd., 2000; Brint, 2005; Bercovitz ve Feldmann, 2006). Üniversiteler bilgiyle ilgili temel fonksiyonlarının giderek önem kazanması ve ulusal inovasyon sisteminin önemli bir parçası olmaları nedeniyle, gelecekte sanayi için değişmez bir ortak olacaklardır. Günümüzün sık kullanılan teknoloji politikası araçlarından biri olan teknoparkları, ürün geliştirme merkezlerini ve kuluçkaları bu çerçevede değerlendirmek mümkündür. Türkiye deki Teknoloji Geliştirme Merkezleri (TEKMER) üzerine yapılan bir araştırmada işletmelerin TEKMER içinde faaliyet göstermelerinin en önemli üç nedeni üniversiteyle ilişki kurmak, üniversite olanaklarından faydalanmak ve üniversitenin imajı olarak sıralanmıştır (Akçomak ve Taymaz, 2007). 10 Günümüzde işletmeler üniversitelerden, somut sorunlara somut çözümler geliştirmelerini talep etmektedirler. Bu somut talepler, Amerika da NSF tarafından desteklenen, seçilmiş sektörlerde sanayi ile birlikte ürün geliştirmek ve sanayinin karşılaştığı sorunlara çözüm bulmak amacıyla faaliyet gösteren araştırma merkezlerinin kurulmasına yol açmıştır (Santaro ve Gopalakrishnan, 2001). 3. Üniversite-Sanayi İlişkileri Dönüşümünde Üniversite Örgütlenmesi Geleceğin üniversite-sanayi ilişkileri günümüzde de gözlemlenen dört ana olgu çerçevesinde şekillenecektir: (i) üniversitelerde disiplinler arası araştırmalar; sanayide ise yeni ürün ve süreç üretmek için farklı iş kolları arasındaki işbirliği önem kazanacak (Bercovitz ve Feldmann, 2006), (ii) işletmelerin üniversitelerden bilgi talebi ürün sofistikasyonuyla doğru orantılı olarak artacak, (iii) kamu desteğinin azalması ve diğer mali sorunlar nedeniyle üniversiteler kaynak çeşitlendirmesine gitmek durumunda kalacak (Clark, 1998; Bok, 2003; Kirp, 2003; Bercovitz ve Feldmann, 2006), ve (iv) üniversiteler bilgi üretim ve aktarım merkezi olma işlevlerinin dışına çıkıp ulusal inovasyon sisteminin önemli bir aktörü olarak bölgesel ve ulusal kalkınma hedeflerinin gerçekleşmesinde rol üstlenecek (Lundvall, 1992; Geuna, 1999; Etzkowitz vd., 2000; Brint, 2005). Bu ana olgular çerçevesinde, Türkiye de üniversitelerin yeniden yapılandırılması çalışmalarında önemli olduğunu düşündüğümüz beş husus aşağıda sıralanmış ve irdelenmiştir: 10 Dünyanın pek çok ülkesinde işletmeler, kuluçkalar ve üniversite teknoparkları gibi TEKMER benzeri yapıları, üniversiteye yakın olmaları nedeniyle tercih etmektedirler (Akçomak, 2011).

18 112 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 68-2 ÖNERİ 1: Üniversite araştırma merkezleri etkinleştirilmelidir. Üniversite araştırma merkezleri, üniversite ve sanayi arasında birçok alanda köprü vazifesi görebilirler. Araştırma merkezleri, esnek yapıları sayesinde disiplinlerarası işbirliğine dayalı yeni üniversite örgütlenmesine ve girişimci üniversite kavramına daha kolay uyum sağlayabilirler. Merkezler, hem üniversitenin hem de sanayinin ihtiyaçları doğrultusunda, akademik araştırmaları özümseyebilecek; aynı zamanda sanayinin uygulamalı araştırmalarına katkıda bulunabilecek ve araştırmaların sosyal faydasını topluma aktarabilecek yetkinlikte olan araştırmacı kaynağına sahiptir. Ticari değere dönüşme potansiyeli bulunan yeni fikir ve bilgi üretebilecek niteliklere sahip bu insan kaynağı, işletmelerin bu yönde artan talebini karşılayacak şekilde yetişmiştir. Üniversite açısından baktığımızda, gelinen aşamada üniversitelerin önemli mali kaynaklarından biri olarak görülen araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin sonuçlarının ticarileştirilmesi konusunda merkezler katalizör görevi görebilirler. Bunun da ötesinde araştırma merkezleri, akademik Ar-Ge ile sanayi Ar-Ge si arasında bir noktada konumlanıp, araştırmaların topluma olan faydasını ön plana çıkararak üniversitelerin sosyal yüzü olabilirler. İnsan için bilim kavramının ve üniversitenin yarattığı sosyal faydanın öne çıkmaya başladığı günümüzde, bilimin ve araştırmanın topluma anlatılması ve aktarılması görevini üniversite araştırma merkezleri üstlenebilirler. Üniversite araştırma merkezlerinin etkinleştirilmelerinin gerekçeleri aşağıda sıralanmıştır: Araştırma merkezlerinin, disiplinler arasındaki kesin ayrımların yavaş yavaş ortadan kalkmasıyla ortaya çıkan disiplinler arası işbirliğine dayalı yeni üniversite örgütlenmesine ve girişimci üniversite kavramına, esnek yapıları vasıtasıyla daha kolay uyum sağlayabilecek olması (Boardman ve Bozeman, 2007), Hibrid araştırmacı olarak nitelendirebileceğimiz, akademik araştırmaları özümseyebilecek; aynı zamanda sanayinin uygulamalı araştırmalarına katkıda bulunabilecek ve araştırmaların sosyal faydasını topluma aktarabilecek kapasitede olan araştırmacı profilinin ortaya çıkmasında araştırma merkezlerinin önemli rol üstlenebilecek olması (örneğin, Amerika daki akademik personelin yüzde kırka yakını bölüm dışında bir üniversite araştırma merkezinde yarı zamanlı çalışıyor (Gaughan ve Corley, 2010)) ve böylelikle araştırma merkezlerinin yaygın etkisinin giderek artacak olması, İşletmelerin bilgi, nitelikli işgücü ve ticari değer sağlayacak yeni fikir talebinin artması ve üniversite araştırma merkezlerinin esnek, disiplinler arası çalışmaya uygun yapısı ve barındırdıkları hibrid

19 Erkan Erdil M.Teoman Pamukçu İ.Semih Akçomak Yelda Erden Değişen Üniversite-Sanayi İşbirliği 113 araştırmacılar vasıtasıyla bu talebi karşılayacak şekilde konumlanmaları (Roessner vd., 2010), Eğitim-araştırma arasındaki dengenin üniversite araştırma merkezlerinde daha sağlıklı işlemesi (örneğin sadece yüksek lisans ve doktora eğitimi veren akademisyenlerin tez danışmanlıkları vasıtasıyla eğitim ve araştırmayı birleştirebilmesi ya da Avrupa da ve Amerika da örnekleri olan uygulamalı araştırma faaliyetlerinden elde edilen gelirin bir kısmının eğitim faaliyetlerinde kullanılmak üzere bölüme aktarılarak, araştırmacının araştırmaya daha fazla zaman ayırabilmesine olanak tanınması), Üniversite araştırma merkezlerinde üretilen uygulamalı bilginin araştırmacı tarafından daha kolay ticarileştirilebilmesi; akademik filiz işletme (spin-off firm: akademisyenlerin araştırma sonuçlarını temel alarak kurdukları ticari işletmeler) vasıtasıyla katma değer yaratılabilmesi ve bu yolla üniversitelerin bölgesel kalkınmaya hizmet etmesi (Youtie vd., 2006), Geleceğin üniversitesinde sosyal faydanın daha çok ön plana çıkacak olması ve araştırma merkezlerinin akademik Ar-Ge ile sanayi Ar-Ge si arasında bir noktada konumlanıp, araştırmaların topluma olan faydasını ön plana çıkararak üniversitelerin sosyal yüzü haline gelmesi Yapılması gerekenler 11 Araştırma merkezlerinin tüzel kişilikleri olmalı ve üniversite sistemi içindeki konumları yasal düzeyde yeniden tanımlanmalıdır. Üniversiteler disiplinlerarası araştırma projelerini ve işbirliklerini teşvik edecek şekilde yapılanmalıdır. ÖNERİ 2: Üniversitelerin akademik kadro sistemine Araştırmacı kavramı yerleştirilmelidir. Üniversite özerkliği tartışmalarının en önemli ayaklarından biri akademik personel seçimi ve istihdamında üniversitelerin tam yetkili olmasıdır. Araştırma merkezlerinin sürdürülebilirliklerinin önündeki en önemli engellerden biri de beşeri sermaye ihtiyaçlarını karşılayamamalarıdır. 11 Bu konuda daha geniş kapsamlı bir analiz ve öneriler için ODTÜ deki Araştırma Merkezleri hakkında hazırlanan rapor incelenebilir: ODTÜ Araştırma Merkezleri Etkinlik Değerlendirme Raporu, ARMERraporu.pdf

20 114 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 68-2 Türkiye de üniversite sistemi içinde araştırma merkezleri uzunca bir süre hukuki bir statü kazanamamış, ancak Yükseköğretim Kanunu nda 1991 yılında yapılan bir değişiklikle araştırma ve uygulama merkezleri tanımlanmıştır. Yapılan bu düzenleme araştırma ve uygulama merkezlerini tanımlamakla yetinmiş, bu birimlere üniversitenin diğer birimlerine yaptığı gibi ayrıntılı işlevsel bir atıfta bulunmamıştır. Yasal açıdan gerekli işlevselliğe sahip olmayan merkezler de kendi idari ve araştırma kadrolarını oluşturma sürecinde çok büyük sorunlarla karşılaşmaktadır. Aslında merkezlerin idari ve akademik kadroları olmamakta, ancak başka birimlerde çalışanlar merkezlerde görevlendirilmektedir. Öte yandan, araştırma ve uygulama merkezlerinde görev alan öğretim üyelerinin fakülte ve bölümlerindeki görev ve sorumluklarını yerine getirmeleri beklentileri de ayrı bir sorun alanı (eş-bağlantı/affiliation) olmakta ve öğretim üyelerinin aşırı iş yükü sorunuyla karşı karşıya kalmasına neden olmaktadır. Yükseköğretim Kanunu nda araştırmacı ifadesi, 2008 ve 2009 yıllarında yapılan değişiklikler sonucunda iki farklı fıkrada geçmekte ve üniversitelere yurtiçi ve yurdışında araştırmacı yetiştirme yükümlülüğü vererek, buna yönelik muhasebe işlemleri düzenlemesi yapmaktadır. Ne yazık ki, kanun araştırmacıyı ve işlevlerini tanımlamamaktadır. Kanunda araştırmacı tanımının olmaması ise araştırma ve uygulama merkezlerinin sürdürülebilirliği açısından başka bir sorun teşkil etmektedir. Bu sorunun üstesinden gelmek isteyen bazı araştırma merkezleri kadrolarında başka birimlerde olan araştırma görevlilerini istihdam etmekte, ancak bu kişilerin lisansüstü eğitimlerini tamamladıktan sonra merkezlerden ayrılması merkezlerin yetişmiş araştırmacılarını kaybetmelerine ve dolayısıyla kurumsal hafıza kaybına neden olmaktadır. Araştırma görevlilerinin merkezlerden ayrılmalarında iki unsur etkili olmaktadır: Düşük ücretler ve kariyer sorunları. Nitelikli araştırmacılar için emek piyasasındaki yüksek ücretler cezbedicidir. Ayrıca, eğitim programlarını tamamlayan araştırmacıları araştırma görevlisi kadrosunda kalmaları mümkün olmamakta, bu durum yetişmiş araştırmacıların kariyer kaygılarını arttırmaktadır. Öte yandan, birtakım ulusal ve uluslararası projeler çerçevesinde merkezlerde araştırmacılar istihdam edilebilmekte, fakat bunların da sürekliliği olmamaktadır. Diğer bir sorun, üniversitelerde yabancı araştırmacı çalıştırılmasının önündeki engellerdir. Bu çerçevede, üniversite akademik kadro sistemine tüm işlevleriyle birlikte araştırmacı kavramının eklemlenmesi, hem üniversitelerin temel işlevlerini daha etkin yerine getirebilmesi, hem de araştırma merkezlerinin sürüdürülebilirliği açısından büyük önem taşımaktadır.