LANETLİ HOMEROS ya da DÜNYA EDEBİYATININ ANLATI BİLGESİ

Transkript

1 1 Cemal Sakallı * LANETLİ HOMEROS ya da DÜNYA EDEBİYATININ ANLATI BİLGESİ ÖZET Homeros u çağının en önemli ozanı yapan şey, trajik bilinci dramatik biçimle kaynaştırmasını olanaklılaştıran edebiyat yeteneğidir. Ancak eleştiri yazılarından anlaşıldığı kadarıyla Homeros sonraki çağlarda da hem düşünürler hem de şairler tarafından sert biçimde eleştirilmiştir. Yaşadığı çağda ve daha sonraki çağlarda onu çağdaşlarının ve okurlarının gözünde suçlu gösteren şey onun epik anlatı biçemi değil, mitsel tanrı dünyasına ilişkin görüşleridir. Homeros yapıtlarında mitsel tanrıları dünyasallaştırmış ve böylece tanrıların büyülü gücünün örtüsünü kaldırmış, insanı mitsel tanrı gibi işlemiştir. Böylece Homeros planlamış olmasa da agnostik dünya görüşünü yapıtında ilk kez işleyen ozan olmuştur. Anahtar Sözcükler: Homeros, Alımlama, Antik Dönem Edebiyatı, Mit, Tanrılar Dünyası, İnsanlar Dünyası. ZUSAMMENFASSUNG Homeros, der verdammte oder Der Weise des Erzählens in der Weltliteratur Was Homeros zu einem wichtigen Literaten seiner Zeit machte, war vor allem seine poetische Fähigkeit, die das tragische Bewusstsein mit der dramatischen Form verband. Homeros wurde wie aus den kritischen Schriften hervorgeht in den nachfolgenden Epochen von einigen Philosophen und Dichtern scharf kritisiert. Was ihn in den Augen seiner Zeitgenossen und in den späteren Epochen schuldig machte, war nicht sein epischer Stil, sondern seine Betrachtungsweise der antiken Götterwelt. Er hatte in seinen Werken die mythologische Götterwelt säkularisiert und dadurch die Macht der Götter gebrochen. Er war so weit gegangen, den Menschen dem mythologischen Gott gleichzustellen. Somit gilt er auch als der Dichter, ohne es beabsichtigt zu haben der die Betrachtungsweise des Agnostizismus zum ersten Mal literarisch bearbeitete. Schlüsselwörter: Homeros, Rezeption, antike Literatur, Mythos, Götterwelt, Menschenwelt, M.Ö. 4. yy.da yaşayan Euripides her şeyin ölçüsü insandır 1 der. Günümüzde de sıkça yinelenen ve deyimsileşen bu söz agnostik düşüncenin bir yansımasıdır ve elbette birden ortaya çıkmamıştır. İnsanın tanrıya ilişkin ve dolayısıyla kendi bilgisinin bir yansıması olan Europides in düşüncesinin ilk izlerinin M.Ö. 8.yy.da başladığı ve Homeros un destanlarında belirginleştiği görülür. Bu yazıda Homeros un mitsel/tanrısal dünyayla kurduğu bağ ve onun anlatı bilgeliği konulaştırılacaktır. * Yrd.Doç.Dr. Mersin Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Çeviri Bölümü. 1

2 2 Homeros gerek tarihsel gerekse yazıntarihsel olarak hangi dizgi (kanon) içerisinde anılmalıdır? Bu sorun hem klasik filoloji hem de edebiyat tarihi açısından kolay aşılabilir bir sorun olarak gözükmüyor. Çünkü Homeros bir yandan ululanırken bir yandan da lanetlenmiş bir ozandır. Nietzsche de bunu iyi görmüş ve sorunu aslında Homeros un şahsiyeti ile ilgili 2 bir sorun olarak değerlendirmiştir. Nietzsche nin burada ayrımlaştırılamaz olarak gördüğü konu, nelerin Homeros a ait olduğu, nelerin olmadığı sorunudur. Bir başka deyişle, Homeros yazını olarak adlandırılan yazınsal tür ve metinler ne ölçüde Homeros a aittir? Bütün bu soruna rağmen Nietzsche şu gerçeğin altını çizer. Modern dünya Homeros la büyük bir bakış açısında sahip olmuştur. Bunun öğrenilmiş olduğunu değil, denenmiş olduğunu söylemek isterim 3. Bu görüşünü yine Nietzsche şu biçimde açımlar. Homeros yapıtlarıyla İnsanın toplum zihniyetini gelenek ve inanç durumlarını belli bir biçime dökebilme yeteneği anlaşıldı 4. Bir başka deyişle, Homeros insanın yaşadıklarını, tarihsel ve kültürel belleği aktarabilme, anlatabilme becerisinin olağanüstü bir örneği oldu. Helmut Kuhn da Homeros tartışmasına girer. Savına göre Homeros destanlarını takip eden her edebiyat onlardan bir işaret taşımaktadır, ancak onlar doğası ve etkisi gereği edebiyat öncesidir 5. Bu sava göre, Homeros yazını ve yazınsallığı başlatır; bir başka deyişle, yazın ondan sonra başlar. Çünkü, öyle der Kuhn, Hayat ve tanrıların faaliyetleri hakkındaki bilgi de Homeros kaynaklıdır ve ( ) Atina tragedya yaratıcıları, Homeros kahramanlarının savaş ahlakını halk dininin dünyevi sesiyle birleştirmiş, şairimsi müzikal bir bakış açısıyla kaynaştırmayı başarmıştır 6. Bu düşünceler bir araya getirildiğinde şöyle bir çıkarım yapmak olanaklıdır. Homeros kendi dönemine değin gelen tarihi, toplumu ve insanı yazıya geçirdi. Ve bu birikimi yazıya geçirirken insanın estetik yaratma becerisini kullandı. O beceri, yazınsal olanın, yazınsal anlatının kaynağı, yazınsallığın ilk kitabını oluşturdu. Homeros alımlamasına bakıldığında onun çağlar boyunca hem çok benimsenmiş hem de lanetlenmiş bir ozan olduğu görülür. Homeros un antik dönem boyunca sıkça ve sertçe eleştirilmesinin ardında yatan neden, onun insan ile mitsel/tanrısal dünya arasında kurduğu bağdır. Dünya yazınının ilk ozanı, ilk yazarı, ilk şairi olarak tarihte yerini alan ve anlatma bilgeliği ile ünlenen Homeros sanatından dolayı değil fakat dünya bilgisi ve bilinci ya da kutsal olana ilişkin düşüncesinden ve bu düşüncesini yapıtında sergilemesinden dolayı toplumsal ve kamusal alandan dışlanmak istenmiştir. Dünyayı bilmek bir bilgeliktir. Dünya bilgisini anlatabilmek ise ayrı bir bilgeliktir. İnsanoğlu duyumsadığını, gördüğünü, düşündüğünü anlattığında kendi dünyasını kurar ve kurulan dünya Wittgenstein in ayrıştırdığı nesnelerin değil olguların dünyası 7 içerisinde yer alır. Çünkü nesneler kendi başlarına değil, olguların içinde anlamlılaşır. Dünya bilgisi söze iyi döküldüğü ölçüde kalıcı olur ya da genel geçerlik kazanır. O nedenle dünya sadece kişinin anlayabildiği dünya değildir; dünya daha ziyade kişinin anlatabildiği dünyadır. Eksiksiz anlatılabilen dünya ancak edebi ve kalıcı bir dünyadır. Tarihsel, tanrısal, mitsel bilgiyi harmanlayarak destansı anlatı biçimini geliştiren Homeros antik dönemin anlatı bilgesi olarak kabul edilir. Günümüz bilinç ve bilgi düzeyinden değerlendirildiğinde, yazın bilimcilerin ve kültür tarihçilerin görüşleri öyledir tarihin hiçbir döneminde Homeros un destansı anlatım gücü etkisinden hiçbir şey yitirmemiştir. Onun bu anlatma bilgeliği dünyayı anlama bilgeliğinden mi, yaşadığı çevreden mi, bedensel ya da zihinsel özelliğinden mi kaynaklandığı kesin olarak bilinemez. Elimizde değerlendirebileceğimiz tek geçerli kaynak vardır. O da; Homeros un yapıtları, İlyada ve Odysseia. Ve bu yapıtların bıraktığı etki; ya da tarihsel alımlanışı. 2

3 3 İlhan Berk in aşağıdaki dizeleri Homeros un kim olduğunun bilinmezliğine vurgu yaparken, dünya bilgeliğine ilişkin de ipucu vermektedir. Ne biçim adammış şu Homeros Yaşamış mı, yaşamamış mı kimse bilmiyor Uzun boyluydu Homeros, uzun güzel sakallı, der Prokles. Ve ekler kör ozan için: Dünyada kim Homeros kadar çok şey görmüştür? 8 Şiirde verilen ve vurgulanan bilgi dikkate alındığında, Homeros un gerçek nesneler dünyasına derinlemesine giremeyeceği, nesnelerin şekillerini ve biçimlerini, renklerini ve desenlerini bilemeyeceği, nesnelere geniş ve ince anlamlar yükleyemeyeceği gibi bir kuşku doğar. Ancak yapıtlarında nesneler olgular içinde öyle anlamlılaşır ki, nesneler olguların anlamsal belirleyeni olur.. İki örnekle açıklamak gerekirse: Hektor böyle dedi, öne atıldı./benziyordu karlı bir dağa. ( ) Dizi dizi Troyalılar da işte tıpkı öyle/tunç parıltılarıyla önderlerin ardından yürüdüler./ares e benzeyen Priamosoğlu Hektor başlarındaydı,/yusyuvarlak kalkanını tutuyordu önünde,/kalın tunçla örülmüş, sık deridendi bu kalkan 9. Karlı bir dağ benzetmesi, benzetilen kişiye, kişinin ulu, vakur, soğuk ve soğukkanlı duruşuna vurgu yaparken, bu benzetme gerçek nesne üzerinden bir olguyu açıklar. Nesnel doğaya yüklenilen anlam, nesnelerin dünyasından çıkıp anlamların dünyasındaki nesneleri görselleştirir. Kalkanla ilgili verilen bilgide ise, dönemin insanının günlük kullandığı aracın niteliğine, varsıllık ve gücün simgesel boyutuna, dolayısıyla yine toplumsal olguya, anlamın toplumsal niteliğine vurgu yapılır. Yukarıdaki örneklerden bakıldığında, Homeros un gerçek nesneler dünyası üzerine değil de olgular dünyası üzerine, olgular dünyasındaki nesneler üzerine bilge olduğu, anlatısını da bu bilgelik üzerinden kurduğu savlanabilir. Diğer bir deyişle; dünya bilgeliği olayların, olguların, yaşanmışlıkların bilgisi olarak kabul edilirse anlatıdaki bilgeliğin birincil bileşeni tarihsel ve toplumsal bilgidir, denebilir. Anlatının kurucu ögesi, olgulardaki anlamdır; dolayısıyla söz konusu olan anlamın anlatısıdır. Şurası bir gerçektir. Homeros olguların iyi bir gözlemcisi, tarihi iyi bilen bir bilgedir. Tarihsel bilginin yanı sıra tarihin yaşamı belirleyen gücünü, büyüklüğünü çok iyi görebilen bir bilgedir. Homeros un destanları tarih bilgisini, coğrafya bilgisini, şehir bilgisini, yolların, yönlerin, denizin, kısacası Akdeniz in bilgisini içerir. Homeros Akdeniz in bütününü önce anlamsal sonra da sanatsal içeriğe dönüştürmüştür. İnsan tarihinin sanatsal anlatımı, destanın omurgasıdır. Homeros un anlatı bilgeliği dünya bilgeliğinden olduğu kadar antik dönemin özelliğinden de kaynaklanır. Bunun için antik dönemin yazın haritasını çıkarmak yararlı olabilir. Bilindiği gibi antik dönemin başat sanatı, anlatı sanatıdır. Anlatı sanatının ana konusu tarih, ona eşlik eden ise başta tanrılar ve mitlerdir. Mitler antik dönemde sihir gibi, büyü gibi, yaşamın her alanında vardır ve anlatı için önemli bir başvuru kaynağıdır. Dover in saptamaları yorumlanarak aktarılırsa: Bir olguyu açıklayıcı yönünün yanısıra, mitlerin anlatıyı destekleyen, anlatıyı heybetlileştiren, anlatıya büyülü hava veren önemli bir niteliği de vardır. Anlatının içindeki tarihsel temayı açımlamak, örneklendirmek, kahramanı biçimlendirmek, temaya duygusal ve düşünsel ulaşılmazlık, yüce ya da simgesel bir anlam katmak gerektiğinde mitler destansı anlatı için önemli bir ek kaynak oluşturur. O dönemde örneğin anlatılan tarihi olaylar arasında çelişki olduğunda, hikayelerin inanırlığı ve güvenirliği zayıflar. Anlatılan hikayelerden sadece bir tanesi doğru kabul edilir. O da, bilgi kaynağı olarak miti referans alan hikayedir. Mitler böylece geçmişin bilgi kaynağı olarak görülür 10. 3

4 4 Yüzeysel de olsa incelendiğinde mitlerde önemli bir özellik göze çarpar. Mitler genel ve genelleştirilmiş bilgi içerirler. Her mitsel figür, kişi veya tanrı belli özelliklere sahiptir; belli anlamları, düşünceleri simgelerler. Bu açıdan bakıldığında mitler de başlangıç bölümünde belirtilen olgular dünyası içerisinde yer alırlar. Tüm bu niteliklere karşın, anlatılan hikayelerin içeriklerinde ve başvurulan mitlerde hep farklılıklar, çelişkiler olagelmiştir. Örneğin Hesiod da Afrodit denizden doğarken, Homer in İlyada sında Afrodit Zeus ve Dione nin kızıdır. Bu farklılıklar şairin doğaüstü ruha sahip olmasıyla açıklanmıştır. Doğaüstü ruha sahip olmak, bir bakıma mitsel/tanrısal/büyüsel özelliğe sahip olmak antik dönemde şairi şair yapan niteliklerin başında gelir. Şair, şairlik yeteneği olan ve geçmişteki olaylara ilişkin bilgisiyle doğaüstü bir ruha sahip olan kişidir 11 tanımı, şairi insanüstüleştirir; onu kutsallaştırır. Farklı olmak o dönemin önemli insanüstü birikim göstergelerindendir. Mitsel temelde tarihsel bir olayı yeniden kurma ve öyle anlatma özel çaba ve araştırma da gerektirir. O çağda doğal çevre, fiziki ve siyasal koşullar tarihsel ve mitsel bilgilerin farklı versiyonlarını olanaklılaştırmıştır. Antik dönemde her şehrin, her küçük topluluğun kendi hikayeleri, kendi mitleri, mitlerin versiyonları vardır. Şairler bu versiyonları da bilmeliydiler ki, yeni olanı söyleyebilsinler. O çağda da önemli bir ölçüt vardır şairler, ozanlar için. Yeni olma, farklı olma, başka olma. Günümüz söylemiyle. Özgün olma. Versiyonların değişik olmalarında kuşkusuz yukarıda da değinildiği gibi yerleşim yeri ve bölgenin fiziki koşulları önemli olmuştur. Ege sahillerine bakıldığında, antik Grek mitlerinin çıkış noktası ve en çok yaygınlık gösterdiği bölge burasıdır dağlar ve denizler yerleşim yerlerinin bağlantısını birden kesiverir; şehirleri birbirinden bağımsızlaştırır ve küçük yerleşim yerlerinin oluşmasını sağlar. O dönemde küçük devletçiklerin oluşmuş olması coğrafik nedenlerdendir de. Küçük devletçiklerin kurulması demek, o yöreye özgü dilin, yazının kısaca kültürün kolayca oluşması demektir. Örneğin Aristoteles 4.yy.da diliyle, kültürüyle, yazınıyla birbirinden bağımsız 158 küçük devletçik sayar 12. Destanın vatanı, o çağın adıyla, Küçük Asya dır; Anadolu dur, Anadolu nun Ege sahilidir. Bundan dolayı da, İzmirli olduğuna inanılan Homeros, destan türünü ve destansı anlatımı sanatsal zirveye çıkarır. Çünkü destanın bölgesinden çıkar kendisi. Daha sonra gelişen öğretici şiir, Homeros un destanına dayanır. Destanın özel biçimlerine de öncülük eder Homeros un destanları. Bunlar alaycı destanlar, tarihi destanlar ve kuruluş destanlarıdır. Ege sahilinin güneyinde ve kuzeyinde, Truva savaşlarının olduğu bölgede epik formlar yaygındır. Şiir ise bugünkü Yunanistan yarımadasında kök salar 13. Homeros, yapıtlarıyla yüzyıllık eski sözlü epik tür olan destanı doruk noktasına ulaştırır. Homeros hem İlyada hem de Odysseia destanlarında kendi zamanına değin gelen anlatıların dilini, biçemini aşar; destanını yeni biçem, yeni biçim, yeni dil, yeni içerikle biçimlendirir 14. Bir bakıma çeşitliliğin içinden, zenginliğin içinden, gelenekselleşmiş olanın içinden farklı olanı, yeni olanı üretir; tarihi, olayları ve mitsel anlatıyı destansı anlatının içine sığdırır. Yeni bir destan dilini keşfeder. Daha doğrusu; destan dilini keşfeder. Artık yeni bir ölçü oluşur. Yeni ölçü şöyle özetlenebilir: Hangi içerikte, hangi niyette olursa olsun, edebi bir ifade ona uygun dilsel biçimle uyuşmalıdır 15. Bugün de bazen anlamsızca ayrı tutulan ve tartışılan biçim biçem karşıtlığını henüz o devirde aşar Homeros ve yazının asıl dilini keşfeder. Yazınsal ifade ve dilsel biçim uyumlulaştırıldığında ölçülülük oluşur. Anlatının bütünlüğü dilsel ölçü ile kurulmuştur. Bundan başka; Homeros un destanlarında tanrısal dünya, mitsel 4

5 5 dünya, insanal dünya dengelidir, ölçülüdür. Ölçülülük genelde anlatının özelde ise destanın estetik biçimini kurar. Homeros a değin destanının biçimsel özelliği üzerine şunlar söylenebilir. Destanda anlatının başlangıç ve bitiş noktası sabittir. Bir yolculuğa çıkılırken, yolculuğun başlangıç ve varış yeri, gidilen ya da geri dönüş ve varış yeri sabittir; aynı şekilde örneğin savaşın başlangıcının karşısında ya zafer ya da yenilgi vardır. İşte bu her iki nokta arasında destan istenildiği ölçüde sürdürülebilir. İlkesel olarak birçok macera ya da savaş sahnesi eklenebilir. Monotonluğa düşmeden destan uzatılabilir. Burada ölçüt, monoton olmamaktır ve tekrara düşmemektir 16. Olof Gigon a göre 2.yy.dan itibaren İlyada ve Odysseia nın tek okunan ve geçerli destan olmasının nedeni sıkıcı ve monoton olmamasıdır. Kronolojik gelişen ve sonlandırılan Grek destanını aşan Homeros un başarısı, monotonluğa düşmeden anlatma becerisidir. Eski Grek destanının bilindik biçimi bu şekilde aşılmıştır. Olay örgüsü bire indirilirken olay örgüsü içindeki olaylar, hikayeler çeşitlendirilmiştir, niceliksel olarak çoğaltılmıştır. Böylece salt tarihsel bir anlatı değil, yazınsal yönü ve sanatları güçlü bir tür de yaratılmış olur. Homeros un yapıtlarının başlangıç ve bitiş noktaları sabit değildir. Anlatı yapısı ve kronoloji değiştirilmiştir, anlatı olay örgüsünün ortasından başlamış, bir olayla anlatı sonlandırılmadan, anlatı bitirilmiştir 17. Destan anlatısı sonlandırılmaz, anlatının sonucu ancak tahmin edilebilir. Böylece finali açık son la biten biçim yerleşir destan anlatısına. Homeros yazınsal anlatımdaki biçimsel, dilsel ve olaya yaklaşımdaki klişeleri aşmıştır. Homeros un ve yaşadığı dönemin genel yazınsal haritasına ve Homeros un anlatı ustalığına ilişkin söylenecek olanlar özetle böyledir. Yaşadığı dönemde ve daha sonraları Homeros nasıl anlaşılmıştır; ondan nasıl yararlanılmıştır? Homeros un tarihi nasıl biçimlenmiştir? Yazın tarihi açısından asıl olan bir biçimin, türün, ya da temanın sadece kiminle ve nasıl başladığı değil, kabul görüp görmediği, süreklileşip süreklileşemediğidir de. Pro contra tartışmaları bir şeyin kabul görüp yerleşmesi tarihinin belirginleştirilmesinde üzerinde durulması gereken önemli bilgi kaynağıdır. Şair ve düşünür Xenophanes 6.yy.da Homeros için şu değerlendirmeyi yapmıştır. Aldatma, hırsızlık, sahtekarlık insanlar için kötülük ve utanç olan her şeyi Homeros tanrılara yakıştırmıştır ve insanlar bunları Homeros tan öğrenmiştir. 18 Gerçekten de Homeros destanlarında tarihin ve kahramanlıkların yanı sıra insan mitsel figür ve tanrı ilişkisi çok ayrıcalıklı bir yer tutar. Bu konuya Azra Erhat ve A. Kadir de değinmektedirler. Homeros un destan dünyası tanrı varlığıyla dolup taşar. (Tanrılar) insanların her işinde, her sözünde var oldukları gibi, yeryüzüne inmekten de hiç çekinmezler. ( ) ve her zaman olup bitenin içindedirler. ( ) İnsan dünyası ile tanrı dünyasının gerçekleri belli bir efsane havası içinde rahatça birbirine karışıyor 19. Azra Erhat ve A. Kadir zamanında filozofların Homeros un destanlarını anlamadıklarını savlarlar. Bu çok aceleci, bir o kadar da kolay açıklama biçimi genel olarak dönemin düşünürlerini değersizleştirdiği gibi Homeros un anlatma bilgeliğini ortaya çıkarmaktan uzaktır. Erhat ve Kadir in aksine o dönemin düşünürleri de tıpkı Homeros gibi söz, anlam ustalarıdır; onlar da iyi anlayan ve iyi anlatan insanlardır. Sorun dönemin düşünürlerinin Homeros u anlamamaları değil, Homeros un düşüncelerine tahammül edememeleridir. Anlaşılan o ki, o düşünürler de klişeleri aşamamışlardır. 5

6 6 Xenophanes e bakıldığında, Homeros a getirilen en büyük eleştiri hatta suçlama, tanrı ve mitos dünyasını insanın olumsuz özellikleriyle kirlettiği yönündedir. Yukarıda mitlerin tarihle, tarih bilgisiyle ve Homeros destanlarıyla ilişkisi üzerinde durulmuştu. Gelenekselleşmiş, kutsal bilinmiş tanrılar dünyası ve dolayısıyla mitsel dünyanın o dönemde ne olduğu, dinsel açıdan hangi işlevi taşıdığı ayrıntılı irdelendiğinde Homeros ve dolayısıyla Xenophanes in eleştirisi de daha iyi anlaşılabilir. Grek sözcüğü olan mytos söz, anlatı, anlayış, yapılandırma demektir 20. Hıristiyanlık öncesi antik kültürde mitler geçerli ve bir o denli de güçlüdür. Din kendini mitlerde ifade eder. Yazına ve sanata hakimdir. Felsefe bile ondan kopmamıştır. Mitin diğer bir özelliği, mantıksal olmamasıdır; gerçekleşmesi olası değildir; derindir, saygı duyulur ve kutsaldır 21. Bir bakıma dogmatiktir. Derin, saygın ve kutsal olarak görülen mitlerin asıl özelliği hem içeriğinde hem de işlevindedir. Burkert in saptamasına göre içeriksel olarak mitler birey üstü, kolektif, önemli olayların söze dökülmüş halidir. İşlevsel olarak bakıldığında ise mit kendisi için var olmaz, gerçeğe yönelir. Mit anlatı düzeyinde gerçeğe yöneldiği için, gerçeğin bir metafordur. Mitin ciddiyeti ve yüceliği gerçek hayata, gerçekliğe uyarlanabilirliğinden kaynaklanır 22. Ancak mitlerin bir özelliği de, dünyanın oluşumuna, yaşamın biçimlenişine ilişkin içerdiği bilgilerde akıldışı, yani gerçekleşmesi imkansız olana yer vermesidir. Buna rağmen gündelik hayatı biçimlendirme, yaşantıya müdahale etme konusunda mitler son derece etkindir. Homeros un suçlanması, hatta lanetlenmesinin nedeni şöyle açıklanabilir. Homeros mitsel dünyadaki tanrıların büyülü dünyasına dokunmuştur; o dünyayı insanlaştırmıştır. Tanrı ile insan dünyası arasındaki mesafeyi kaldırmış, insanı tanrısallaştırmıştır. Tanrısallaştırılan insan tüm gerçekliğiyle vardır; zalim olan, iyi ve kötü olan, doğru ve yanlış olan, iyi ve güzel olan, akıl ve etik olanla birlikte vardır insan. Homeros un söylediği, anlattığı insan mitte anlatılan tanrılar gibi etkindir, hatta yer yer insan tanrıların önüne geçer. Bu açıdan bakıldığında Homeros tarihte ilk hümanist şair olarak nitelendirilmelidir. Düşüncesinin, bilgisinin, yaşamın ortasında tanrı gibi yüceleştirilen insan vardır artık. Homeros anlatısını dünyasal perspektifle, bugünkü deyimle laik anlayışla biçimlendirmiştir. Dünyasal anlayışla biçimlendirilen destanlar mitin gerçeğe uyarlanabilmesini imkansızlaştırır. Homeros un anlatısında mitin gerçekle bağlantısı zayıflamıştır, denebilir. Bir başka deyişle: Homeros mit, tanrı ve insan dünyası arasında bir denge kurabilmiştir. Yukarıda da değinildiği gibi anlatı içeriğine ve tematik kurguya ölçülülük getirmiştir. Anlatının etik boyutuna gelince: İlyada da on binlerce insana acı yaşatan, kentlerin yıkılmasına neden olan sadece Akhil in öfkesi değildir; en güçlü kahramanların kendi aralarındaki savaşı değildir; soyluların kendi aralarındaki keyfi tutumlarıdır da. Yapıtta soylular kendi çıkarlarını toplumun üzerinde görürler. İlyada da politik olarak öne çıkan en önemli bilgi şudur: Hem politik kararları hem de orduyu komuta eden soyluların kendi aralarındaki geçimsizlikleri ve savaşları toplumu, yaşamı tehlikeye düşürür. Örneğin İlyada nın birinci bölümündeki sorun Agamemnon un tutsak olarak alıkoyduğu tanrı Apollon un rahibinin kızı Khryseis i geri vermek istemeyişidir. Tanrıların hükmü artık yetmemektedir. Belirleyici olan soylulardır ve bu tek belirleyicilik insanoğluna mutsuzluk ve yıkıntı getirmektedir. Dünyasallaşmanın gerekliliğine vurgu yapılırken dünyasallaşmanın toplumsal eşitsizliğe dayandığının gösterilmesi Homeros destanlarının etik boyutudur. 6

7 7 Yapıtın siyasal veya kültürel duruşunu, hatta kalıcılığını belirleyen, figürlerin ve anlatının kutsal olandan değil, insandan yana olmasıdır. Bu duruş bir bakıma dünyasallığın, bugünkü deyimle, laikliğin insanlar arasındaki serüvenine başlamasıdır. Çünkü insanın kaderi kutsal olanın, tanrının elinden alınmak istenir; insanın yazgısı yine insanın eline verilir. Asıl olan insandır; insanın zaaflarıdır ya da güçleridir. Aldatma, hırsızlık, sahtekarlık gibi dünyayla ilgili kötülükler tanrılara da yakıştırılır; çünkü, Homeros açısından tek belirleyici artık yeryüzünün tanrısı olan insandır. Homeros destan anlatısında insanı öne çıkarır. Bu insan etik insandır ve akıl ile donatılmıştır. Bu donanımlardan uzaklaşıldığında sorunlar ve çözümsüzlükler başlar. Homeros aslında etik çaba içerisindedir. Çünkü olmuş olandan hareket ederek olanı, daha doğrusu insanı eksiklikleriyle ve yetkinlikleriyle betimler. Akılcıdır, çünkü dünyasal düzende insanın kaderi yine insanın kendisindedir. O nedenle de anlatıda, kurguda belirleyici olan tanrı değil insandır. Homeros ta tanrı artık yüce dağların doruklarında değildir; o insanla yeryüzündedir. İnsan tanrıyı yeryüzüne indirmiştir. Homeros tanrıyı insanın düzeyine indirmiştir. Asıl eleştirilen de bu düşüncedir. Aynı eleştirel düzlemde kalan Heraklit Homeros yarışmalardan kovulmayı ve sopayı hak ediyor 23 diyerek Homeros un toplumsal ve devlet hayatından uzaklaştırılmasını ister. Xenophanes ve Heraklit in eleştirisine Platon da katılır. Örneğin Platon a göre Grek geleneği Homeros tan beri ahlakla ilgili düşüncelerinde yanlışlar içindedir. Tanrılara onursuzlukları yakıştıran Homeros tüm insan topluluklarından ve devletten uzaklaştırılmalıdır der 24. Devlet adlı yapıtında Homeros tan birçok alıntı yapmasına karşın, ondan yalanlar, yalan hikayeler, yalanların şairi 25 diye söz eder. Kutsal olana dokunan Homeros a ilişkin duygular nefret doludur. Ancak yine de Homeros un büyüklüğünü gizliden de olsa kabullenirler. Nefret dolu bir sevgidir Homeros a duyulan. Platon un öğrencisi olan Aristoteles de Homeros a ilişkin değerlendirmelerde bulunur. Poetika sında şairleri ağır başlı ve soylu karakterli ozanlar ve hafifmeşrep karakterli ozanlar diye ikiye ayıran Aristoteles, Homeros tan önce bayağı yaratılıştaki insanların eylemlerini taklit eden 26 ozanların olmadığını, Homeros un Margites ini bu türden bir yapıt olduğunu, dolayısıyla Homeros u hafifmeşrep karakterli ozanlar gurubuna dahil eder. Aristoteles Poetika sında farklı bir yaklaşımla ahlaksal iyi ile gülünç olanı konu olarak işlemede usta bir ozan olduğu düşüncesindedir. Homeros hem tragedya hem de komedya yazabilen ender ozanlardan biridir der ancak başka bir değerlendirme yapmaz. Platon un görüşlerine yanıt ve Homeros savunması yine bir şairden gelir. Şair Hesiod ilham perilerinin kendisini yalanla ve aynı zamanda hakikatle beslediğini belirtir. Hesiod un yalanla anlatmaya çalıştığı anlatının kurgusudur. Yalan bir kurgudur, kurgu ise bir yalan ve kurgunun gerçekle ilgisi yoktur. Böylece henüz antik çağda şairin söyledikleri gerçek dünyayla ilişkilendirilemez, görüşü dile getirilir. O nedenle Homeros a ilişkin görüş belirtilirken Homeros un dünyası kendine özgüdür, bağımsızdır, oyunsudur, serbesttir, ciddi değildir, ahlaki değildir 27 diye bir açıklama getirilir. Bu açımlamada sanata, anlatıya hayatın kendisi olarak değil, hayatın kurgusu gözüyle bakılması ve kurgusal olana inanılmaması gerektiği dolaylı vurgulanır. Şair Hesiod un kendi şairliğine ve dolayısıyla Homeros a ilişkin düşünceleri yazınsal amaçlıdır. Homeros un mitleri iki açıdan, hakikat ve yararlılık açısından yalandır 28. Bir bakıma Hesiod un sözü Homeros un destanının yazınsal yönünü vurgulamaya ve dolayısıyla yazının ne olduğunu tanımlamaya yöneliktir. Yazında anlatılanlar kurgudur, yalandır, o 7

8 8 nedenle de inanılmamalıdır; gerçek dünyaya uyarlanmamalıdır. Hesiod yazar ile yapıt arasında olması gereken bir mesafeyi anlatmak ister. Okur ile yapıt arasındaki mesafe ortadan kalktığında, yapıta inanma, yapıtla özdeşleşme başlar. Açıkça belirtmek gerekirse, Ortaçağ da masallara inanıldığı için insanlar karanlıkta kalmıştır. Hesiod Homeros destanlarına gerçek hayattan, yararlılık, ahlak gibi açılardan, gündelik hayatın ciddiyetinden bakan yararcı görüşlerin karşısına yazına sanatsallık penceresinden bakar ve öyle bakılması gerektiğini düşünür. Birçok düşünür bütün insanların Homeros tan bir şeyler öğrendiğini belirtirler. Ve bunda da haklıdırlar. Homeros a hakkını ilk verenler, onu yüceltenler, onu ilkin lanetleyen Xenophanes in felsefi görüşlerini sürdüren düşünürler olmuşlardır. Yazar ve şairler onu taklit etmişlerdir, onun yapıtlarından esinlenmişlerdir, yapıtlarını, hikayelerini dönüştürmüşlerdir. Yazınbilimsel çalışmalar ve filoloji Homeros destanlarıyla başlamıştır. Homeros adı zamanla şair ile eşanlamlı kullanılır olur. Ezop için masalların Homeros u, Sophokles için trajik Homeros, Sappho için ise dişi Homeros denmiştir 29. Homeros sadece okullarda dil ve yazın derslerinde değil, müzik, retorik, coğrafya, tarih, astronomi derslerinde işlenmiş ve bilgi kaynağı olarak değerlendirilmiştir. Homeros un unutulmaması, ya da sürekli popüler olması, onun yapıtlarının okul kitaplarında yer almasına bağlanabilir. Livius Andronicus tarafından Latince ye çevrildikten sonra Homeros Romalılar için de eğitim ve yazının başlıca malzemesi olur. Ege kıyılarında yazın serüvenine başlayan Homeros antik Grek kültüründe ve sonra da antik Roma kültüründe yaşamaya başlar. Böylece doğanın, coğrafyanın, tarihin, kültürün, her şeyden önemlisi doğaüstü anlatma bilgeliğinin temsilcisi olan Homeros destanları başka kültür coğrafyalarında yeni başlangıçlar yapar, yeni yazınsal hayatlar kurar. Örneğin Ennius Homeros un biçemini alır, antik Roma döneminde ikinci Homeros diye adlandırılır. Fakat Homeros yine Homeros olarak kalır. Cicero da Homeros u biçemsel taklit eder; fakat gölgesinden kurtulamaz. Yazın tarihinde sadece Homeros ünlenmez. Homeros un yapıtlarında anlatılan kişiler, olaylar, şehirler de ünlenirler. Akhillus un mezarını ziyaret eden Büyük İskender Homeros la şöhrete kavuşan şanslı Akhillus 30 diyerek Akhillus un ünlü olmadığını, Homeros un Akhillus u ünlüleştirdiğini dile getirir. Büyük İskender in Homeros u eksiktir sadece. Homeros un alımlama tarihinde en ilginç dönemeç, tarihçi Heredot la başlar. Yüzyıllarca tanrıları kötülemekle, aşağılamakla suçlanan Homeros, gün gelir tanrıları kurtarmış olmakla değerlendirilir. Ünlü tarihçi Heredot Homeros Greklere tanrılarını vermiştir görüşünü ifade ettiğinde, Homeros a öyle bir otorite vermiştir ki, artık o Greklerin İncili Homeros diye anılmıştır 31. Çünkü Homeros, antik dönemin mitlerini, tanrılarını, tanrıların hikayelerini, insanların hikayelerine eklemiştir, insanın tanrıdan kopuşunu, insanın insanlaşma sürecini anlatmıştır. Onun dilsel anlatımıyla antik dünya unutulmaz olabilmiştir, eskimemiştir. Hatta hep güncel kalabilmiştir. İlyada ve Odysseia nın önemi sadece insansal içeriğin akıl ve etikle biçimlendirmesinden değil, dünya bilgisini ve hikayeyi ölçüyle anlatma bilgeliğinden kaynaklanır. İlyada da yazınsal açıdan daha farklı bir bilgi mevcuttur. Salt anlatı yapısı değildir bu yapıtta öne çıkan, temanın yapılandırılışıdır. Tema salt tarihin ve kaderin tecellisi anlayışıyla değil, karakterlerin ruhsal çatışması üzerine de kurulur ve bu açıdan döneminin anlayışlarından 8

9 9 oldukça farklı ve ileridir. Akhillus un hırsına, kızgınlığına, bedensel kuvveti de eklenince aklı yok olur. Akhillus gerçekte aklı yok olan insanın yokoluş serüvenidir. Odysseia nın önsezileri olağanüstüdür. Her olayın neye varacağını önceden sezer, anlar ve olayı istediği yöne çevirmek için ne gibi tedbirlerin alınması gerektiğini düşüncesiyle bulur ve uygular. Bu yeteneğiyle o serüven kahramanlarının değil, çağımızın büyük keşiflerine yol açan arayıcı, bulucu ve yaratıcı kafaların prototipi, ilk örneğidir 32. Homeros un neden aşılamadığı, hem trajedi hem de dram türünün bu epik türle neden yarışamadığını Aristoteles Poetika adlı yapıtında şöyle açıklar. İlyada ve Odysseia da Homeros trajedinin önüne geçer; sadece ciddi konuları işlediğinden değil, bunları doğru dürüst ve isabetlice işlediği, aynı zamanda yapıtlarını dramatik olay örgüsü içerisinde işlediği için 33 der. Goethe de Aristoteles gibi düşünür. Goethe, 1827 yılında Eckermann ile konuşmalarında Homeros destanlarındaki kahramanlara ilişkin şöyle der: Akhillus ve Odysseia da cesaret ve zeka ile ilgili olarak Homeros her şeyi anlatmıştır 34. Anılan izleğin, kahramanların ve konuların yeniden yazılamamasının, onların aşılamamasının başlıca nedenlerinden biri de budur. Bu izlek yerine dram sanatı farklı izlekler, örneğin Ödipus u, Antigone yi, oluşturmuştur. Avrupa anılan dramları sahneye koyarken, bir Akhillus u, bir Odysseia yı sahneleyememiştir. Homeros anılan tarihsel izlekleri destan türünde işlerken, trajik bilinçten ve dramatik biçimden yararlanmıştır. Homeros un izleklere, tanrılara, insanlara, kahramanlara, olaylara bakışı tarihsel olduğu kadar düşünsel ve sanatsal duyarlılıklıdır; olayları sanatsal bir bilinçle, önsezi dolu kavrayışın ve değerlendirişin ürünüdür. Günümüzden antik çağ anıldığında akla ilkin düşünürler ve Homeros gelir. Daha ilginç olanı ise; bunca redci tutuma, bunca olumsuz eleştiriye karşın Homeros yine de tarihte en çok okunan, alımlanan şair olabilmiştir. Yazın tarihinin önemli bir saptamasına göre yazınsal bir biçemin ya da anlayışın doğmasını olanaklılaştıran toplumsal yapının öncü konumu devam ettiği taktirde o edebi anlayış sürer. Sosyolojik olarak bakıldığında Homeros destanının antik dönemin başyapıtlarından biri olarak kalması, Homeros un destan türü anlatısı aşılamadığı gerçeği, epik yazının oluştuğu, destan anlatısının zirveye çıktığı dönemin politik gücüne, yapısına, kültürüne daha sonraki dönemlerde erişilemediğini gösterir. Yaratıcılığın elinde her şey yeniden kurulur. Yaratıcı yazarlığın kaleminde klişeler çözülür, dogmalar yıkılır. Gün gelir zamanı aşan, zamanı aştıkları için yaşadıkları dönemde lanetlenen, kamudan dışlanan şairler, yazarlar, düşün adamları, romanlar, şiirler derslerde okutulur; insanlığın aydınlık birikimini geleceğe taşıyarak karanlığı aydınlatırlar. NOTLAR: 1 Döbler, Hansferdinand: Sport Spiel Kunst. Döblers Kultur und Sittengeschichte der Welt. Wilhelm Goldmann Verlag. München, 1974, S Nietzsche, Friedrich: Homeros ve Klasik Filoloji. S Agy.S Agy.S Kuhn, Helmut: Edebiyat ve Devrim. S Agy.S.54. 9

10 10 7 Peter Kunzmann v.d.(yayımlayan): dtv Atlas Philosophie.Deutscher Taschenbuch V, München, S Alıntılanan Kaynak: Afacan, Aydın: Şiir ve Mitologya. Doruk Yayınları. Ankara, S Homeros: İlyada. Çeviren. Azra Erhat/ A. Kadir. Can yayınları, İstanbul, S. 320, Dover, Kenneth J.: Religiöse und moralische Haltungen der Griechen. Erika Wischer (Yayıma Hazırlayan): Propyläen Geschichte der Literatur. Cilt:1 Die Welt der Antike. Propyläen Verlag. Berlin., 1988, S Agy. S Gigon, Olof: Literarische Gattungen und Dichtungstheorien. Erika Wischer (Yayıma Hazırlayan): Propyläen Geschichte der Literatur. Cilt:I Die Welt der Antike. Propyläen Verlag. Berlin, 1988, S Agy. S Heubeck, Alfred. Griechische Sprache und Literatur. Erika Wischer (Yayıma Hazırlayan): Propyläen Geschichte der Literatur. Cilt:I Die Welt der Antike. Propyläen Verlag. Berlin, 1988, S Agy. S Gigon, Olof: Literarische Gattungen und Dichtungstheorien. Erika Wischer (Yayıma Hazırlayan): Propyläen Geschichte der Literatur. Cilt:I Die Welt der Antike. Propyläen Verlag. Berlin, 1988, S Agy. S Agy.S Azra Erhat. İlyada. Can Yayınları.İstanbul, 1999, S Burkert, Walter: Mythos und Mythologie. Erika Wischer (Yayıma Hazırlayan): Propyläen Geschichte der Literatur. Cilt:I Die Welt der Antike. Propyläen Verlag. Berlin, 1988, S Agy. S Agy. S Herwig Görgemanns(Yayımlayan): Die griechische Literatur in Text und Darstellung. Cilt.I. Joachim Latacz (Yayımlayan): Archaische Periode. Philipp Reclam.Stuttgart, s Funke, Hermann: Homer und seine Leser in der Antike. Erika Wischer (Yayıma Hazırlayan): Propyläen Geschichte der Literatur. Cilt:1 Die Welt der Antike. Propyläen Verlag. Berlin, 1988, S Agy.s Aristoteles. Poetika. Çeviren. İsmail Tunalı. Remzi Kitabevi, İstanbul S Mehmel de aktaran: Funke, Hermann: Homer und seine Leser in der Antike. S Agy. S Funke, Hermann: Homer und seine Leser in der Antike. Erika Wischer (Yayıma Hazırlayan): Propyläen Geschichte der Literatur. Cilt:1 Die Welt der Antike. Propyläen Verlag. Berlin, 1988, S Agy.s Agy.s Azra Erhat: Homeros. OdysseiaCan Yayınları, İstanbul S Funke, Hermann: Homer und seine Leser in der Antike. Erika Wischer (Yayıma Hazırlayan): Propyläen Geschichte der Literatur. Cilt:1 Die Welt der Antike. Propyläen Verlag. Berlin, 1988, S Agy.s.134. KAYNAKÇA: Afacan, Aydın: Şiir ve Mitologya. Doruk Yayınları. Ankara, 2003 Aristoteles. Poetika. Çeviren. İsmail Tunalı. Remzi Kitabevi, İstanbul Burkert, Walter: Mythos und Mythologie. Erika Wischer (Yayıma Hazırlayan): Propyläen Geschichte der Literatur. Cilt:1 Die Welt der Antike. Propyläen Verlag. Berlin, Dover, Kenneth J.: Religiöse und moralische Haltungen der Griechen. Erika Wischer (Yayıma Hazırlayan): Propyläen Geschichte der Literatur. Cilt:1 Die Welt der Antike. Propyläen Verlag. Berlin., 1988 Döbler, Hansferdinand: Sport Spiel Kunst. Döblers Kultur und Sittengeschichte der Welt. Wilhelm Goldmann Verlag. München, 1974 Funke, Hermann: Homer und seine Leser in der Antike. Erika Wischer (Yayıma Hazırlayan): Propyläen Geschichte der Literatur. Cilt:1 Die Welt der Antike. Propyläen Verlag. Berlin, Gigon, Olof: Literarische Gattungen und Dichtungstheorien. Erika Wischer (Yayıma Hazırlayan): Propyläen Geschichte der Literatur. Cilt:I Die Welt der Antike. Propyläen Verlag. Berlin,

11 11 Herwig Görgemanns(Yayımlayan): Die griechische Literatur in Text und Darstellung. Cilt.I. Joachim Latacz (Yayımlayan): Archaische Periode. Philipp Reclam.Stuttgart, 1991 Heubeck, Alfred. Griechische Sprache und Literatur. Erika Wischer (Yayıma Hazırlayan): Propyläen Geschichte der Literatur. Cilt:I Die Welt der Antike. Propyläen Verlag. Berlin, 1988 Homeros: İlyada. Çeviren. Azra Erhat/ A. Kadir. Can yayınları, İstanbul, 1999 Homeros: Odysseia.. Çeviren. Azra Erhat/ A. Kadir. Can Yayınları, İstanbul 2000 Kuhn, Helmut: Edebiyat ve Devrim. Edebiyat Nedir? (İçinde) Hans Georg Gadamer, Helmut Kuhn, Fridrich Nietzsche. Almanca dan Çeviren: Şahbender Çoraklı ve Ahmet Sarı. Babil Yayınları, Erzurum, S Kunzmann, Peter v.d.(yayımlayan): dtv Atlas Philosophie.Deutscher Taschenbuch V, München, 1991 Nietzsche, Friedrich: Homeros ve Klasik Filoloji. Edebiyat Nedir? (İçinde) Hans Georg Gadamer, Helmut Kuhn, Fridrich Nietzsche. Almanca dan Çeviren: Şahbender Çoraklı ve Ahmet Sarı. Babil Yayınları, Erzurum, S