ÝÇÝNDEKÝLER BÝRÝNCÝ BÖLÜM TÜRKÝYE EKONOMÝSÝ

Transkript

1 I

2 II

3 ÝÇÝNDEKÝLER BÝRÝNCÝ BÖLÜM TÜRKÝYE EKONOMÝSÝ Sayfa TÜRKÝYE EKONOMÝSÝNÝN GENEL GÖRÜNÜMÜ... 3 I- EKONOMÝNÝN GENEL DENGESÝ... 9 II- III- MÝLLÝ GELÝR VE SABÝT SERMAYE YATIRIMLARI A. GAYRÝ SAFÝ MÝLLÝ HASILA Gayri Safi Milli Hasýladaki Geliþmeler Harcamalar Yöntemine Göre Gayri Safi Yurtiçi Hasýla Gelir Yöntemine Göre Gayri Safi Yurtiçi Hasýla Kiþi Baþýna Gayri Safi Milli Hasýla B. SABÝT SERMAYE YATIRIMLARI C. YATIRIM TEÞVÝK BELGELERÝ ÜRETÝM A. TARIM Bitkisel Üretim Hayvancýlýk ve Yem Üretimi Su Ürünleri Ormancýlýk B. SANAYÝ Ýmalat Sanayii Madencilik C. ENERJÝ Taþkömürü Linyit Hidrolik Enerji ve Elektrik Ham Petrol Diðerleri D. HÝZMETLER Haberleþme Turizm Ulaþtýrma a) Hava Ulaþtýrmasý b) Deniz Yolu Ulaþtýrmasý c) Demir Yolu Ulaþtýrmasý d) Kara Yolu Ulaþtýrmasý Ýnþaat Þirketler ve Protesto Edilen Senetler III

4 IV- ÝÞGÜCÜ VE ÝSTÝHDAM A. NÜFUS B. YURT ÝÇÝ ÝSTÝHDAM C. TÜRKÝYE ÝÞ KURUMU ÇALIÞMALARI Yurt Ýçi Çalýþmalarý Dýþ Ülkelere Giden Ýþgücü D. TOPLU ÝÞ SÖZLEÞMELERÝ E. SOSYAL GÜVENLÝK F. ÝÞSÝZLÝK SÝGORTASI V- KAMU MALÝYESÝ A. KONSOLÝDE BÜTÇE UYGULAMALARI Genel Durum Konsolide Bütçe Giderleri Konsolide Bütçe Gelirleri a) Genel Geliþmeler b) Vergiler c) Dolaylý ve Dolaysýz Vergiler d) Tahsilat Oranlarý Konsolide Bütçe Nakit Dengesi B. KATMA BÜTÇE C. VERGÝ YÜKÜ VE VERGÝ ESNEKLÝÐÝ Vergi Yükü a) Vergi Gelirlerine Göre b) Vergi ve Benzeri Gelirlere Göre OECD Üyesi Ülkelerde Vergi Yükü Vergi Esnekliði D. ÖZELLEÞTÝRME VI- VII- DEVLET BORÇLARI A. ÝÇ BORÇLAR Genel Durum Ýç Borç Stoku Ýç Borç Stokunun Türlerine Göre Daðýlýmý ve Yapýsý Ýç Borç Servisi Vade ve Faiz Oranlarý B. DIÞ BORÇLAR Dýþ Borç Stoku Dýþ Borçlarýn Daðýlýmý Dýþ Borç Servisi Dýþ Borçlarla Ýlgili Göstergeler Taahhüt Bazýnda Saðlanan Krediler PARA, BANKA VE MALÝ PÝYASALAR A. GENEL DURUM B. PARA POLÝTÝKALARI Merkez Bankasý Analitik Bilançosu Açýk Piyasa Ýþlemleri (APÝ) Para Arzlarý Bankalararasý Para Piyasasý (INTERBANK) IV

5 5. Döviz ve Efektif Piyasasý Ýþlemleri a. Ýþlem Hacmi b. Döviz Kurlarý Mevduat Krediler a. Merkez Bankasý Kredileri b. Mevduat Bankasý Kredileri Mevduat ve Kredi Faizleri a. Mevduat Faizleri b. Ticari Kredi Faiz Oranlarý Türk Lirasý Referans Faiz Oraný (TRLIBOR) Reeskont ve Avans Ýþlemlerinde Faiz Oranlarý Zorunlu Karþýlýk ve Umumi Disponibilite Oranlarý C. MENKUL KIYMET PÝYASALARI Birinci El Piyasalar a. Kamu Kesimi Menkul Kýymet Ýhraçlarý b. Özel Kesim Menkul Kýymet Ýhraçlarý Ýkinci El Piyasalar a. Hisse Senetleri Piyasasý b. Tahvil ve Bono Piyasasý D. ALTIN PÝYASASI VIII- FÝYATLAR A. FÝYATLARDAKÝ GENEL GÖRÜNÜM B. TOPTAN EÞYA FÝYATLARI Genel Olarak Sektörel Fiyat Hareketleri a) Tarým b) Ýmalat Sanayii c) Madencilik ve Taþocakçýlýðý d) Elektrik, Gaz ve Su C. TÜKETÝCÝ FÝYATLARI Kentsel Yerler Tüketici Fiyatlarý Kýrsal Yerler Tüketici Fiyatlarý D. ÝÇ TÝCARET HADLERÝ E. BÝNA ÝNÞAATI MALÝYET ENDEKSÝ F. ÇÝFTÇÝNÝN ELÝNE GEÇEN FÝYATLAR ENDEKSÝ G. ALTIN FÝYATLARI IX- ÖDEMELER DENGESÝ A. DIÞ TÝCARET Ýhracat Ýthalat Dýþ Ticaret Dengesi Dýþ Ticaret Hacmi Ýhracatýn Ýthalatý Karþýlama Oraný Ülkeler Ýtibariyle Dýþ Ticaret a) Ülkelere Göre Ýhracat b) Ülkelere Göre Ýthalat c) Ülke Gruplarýna Göre Dýþ Ticaret Dengesi V

6 7. Serbest Bölgeler Dýþ Ticaret Hacmi Dýþ Ticaret Endeksleri B. ÖDEMELER DENGESÝ Cari Ýþlemler Dengesi a) Dýþ Ticaret Dengesi b) Görünmeyen Ýþlemler Dengesi i. Ýþçi Gelirleri ii. Turizm ve Dýþ Seyahat Gelir ve Giderleri iii. Faiz Gelir ve Giderleri iv. Diðer Görünmeyen Ýþlemler Gelir ve Giderleri Sermaye Hareketleri a) Doðrudan Yatýrýmlar (Net) b) Portföy Yatýrýmlarý (Net) c) Uzun Vadeli Sermaye Hareketleri d) Kýsa Vadeli Sermaye Hareketleri Rezerv Hareketleri ÝKÝNCÝ BÖLÜM DÜNYADAKÝ EKONOMÝK GELÝÞMELER DÜNYA EKONOMÝSÝNÝN GENEL GÖRÜNÜMÜ A. DÜNYA EKONOMÝSÝ B. DÜNYA TÝCARETÝ C. CARÝ ÝÞLEMLER DENGESÝ D. ÖZEL SERMAYE HAREKETLERÝ E. GELÝÞMEKTE OLAN ÜLKELERDE DIÞ BORÇLAR AVRUPA BÝRLÝÐÝNDEKÝ GELÝÞMELER VE TÜRKÝYE A. AVRUPA BÝRLÝÐÝNDEKÝ GELÝÞMELER B. TÜRKÝYE -AVRUPA BÝRLÝÐÝ ÝLÝÞKÝLERÝ BAÞLICA EKONOMÝK DÜZENLEMELER VI

7 SUNUÞ Bu Rapor, Türkiye ve dünya ekonomisi hakkýnda bilgi vermek amacýyla hazýrlanmýþtýr. Raporun birinci bölümünde Türkiye ekonomisine iliþkin geliþmelere, milli gelir, üretim, iþgücü ve istihdam, kamu maliyesi, devlet borçlarý, para, banka, mali piyasalar, fiyatlar ve ödemeler dengesi konularýna yer verilmiþtir. Raporun ikinci bölümünde ise dünyadaki ekonomik geliþmelerle ilgili bilgiler yer almýþtýr. VII

8 VIII

9 IX

10 BÝRÝNCÝ BÖLÜM TÜRKÝYE EKONOMÝSÝ 1

11 2

12 TÜRKÝYE EKONOMÝSÝNÝN GENEL GÖRÜNÜMÜ 2000 yýlýnda yüzde 6.3 büyüme gösteren GSMH, 2000 Kasým ve 2001 Þubat krizlerinin ardýndan, sabit kur rejiminin terk edilmesi, artan belirsizlik, bankacýlýk krizi, faizlerin, enflasyonun ve iþsizliðin artmasý sonucunda 2001 yýlýnda yüzde 9.5 gerilemiþtir. Bu gerileme tarým sektöründe yüzde 6, sanayide yüzde 7.4 ve hizmetler sektöründe yüzde 7.9 oranlarýnda olmuþtur. Kiþi baþýna GSMH da yüzde 28.4 oranýnda azalarak 2123 dolara düþmüþtür yýlýnda, tüketim harcamalarý yüzde 9.1, sabit sermaye yatýrýmlarý yüzde 31.5 gerilerken stok deðiþmelerinin GSYÝH büyümesine katkýsý 4.0 puan olmuþ ve toplam yurtiçi talepteki gerileme yüzde 18.5 oranýnda gerçekleþmiþtir. Ancak ithalattaki yüksek gerilemeye karþýlýk ihracatýn artýþ göstermesi sonucu net ihracatýn katkýsýnýn 12.3 puan olmasý ile GSYÝH daki gerileme yüzde 7.5 oranýnda kalmýþtýr yýlýnda ithalat yüzde 24 oranýnda azalarak 41.4 milyar dolara düþmüþ, ihracat ise yüzde 12.8 oranýnda artarak 31.3 milyar dolara yükselmiþtir. Bunun sonucunda dýþ ticaret açýðý yüzde 62.3 azalarak 10.1 milyar dolara gerilemiþ, ihracatýn ithalatý karþýlama oraný yüzde 75.7 ye yükselmiþtir. Dýþ ticaret hacmi ise yüzde 11.6 oranýnda azalarak 72.7 milyar dolara düþmüþtür yýlýnda, bavul ticaretinde yüzde 3.2, net turizm gelirlerinde yüzde 7.2 oranlarýnda artýþ olurken, iþçi gelirlerinde yüzde 38.4 oranýnda azalma olmuþtur yýlýnda görünmeyen iþlemler dengesi 7.9 milyar dolar fazla verirken dýþ ticaret dengesi 4.5 milyar dolar açýk vermiþtir. Bunun sonucunda cari iþlemler dengesi 3.4 milyar dolar fazla vermiþtir yýlýnda sermaye hareketleri 9.6 milyar dolar fazla verirken, 2001 yýlýnda kýsa ve uzun vadeli sermaye hareketlerindeki açýðýn 11.3 ve 1.1 milyar dolar olmasý sonucunda 14.2 milyar dolar açýk vermiþtir yýlýnda resmi rezervler 2.7 milyar dolar azalýrken, net uluslararasý rezervler 30.2 milyar dolara gerilemiþtir yýlýnda toptan eþya fiyatlarýndaki yýllýk artýþ önceki yýla göre 55.9 puan fazlasý ile yüzde 88.6, tüketici fiyatlarýnda ise 29.5 puan fazlasý ile yüzde 68.5 olmuþtur yýlýnda konsolide bütçe giderleri bir önceki yýla göre yüzde 72.5 oranýnda artarak 80.6 katrilyon lira, bütçe gelirleri yüzde 54.1 oranýnda artarak 51.5 katrilyon lira ve bütçe açýðý da yüzde artýþla 29 katrilyon lira düzeyinde gerçekleþmiþtir. 3

13 Giderler içinde yer alan faiz ödemeleri yüzde oranýnda artarken, sosyal güvenlik kuruluþlarýna yapýlan transferlerdeki artýþ yüzde 53.9, faiz hariç bütçe giderlerindeki artýþ ise yüzde 50.5 olmuþ, konsolide bütçe faiz hariç denge de 12 katrilyon lira fazla vermiþtir yýlýnda vergi gelirlerinin bütçe giderlerini karþýlama oraný yüzde 49.3, bütçe gelirlerinin bütçe giderlerini karþýlama oraný ise yüzde 64 olmuþtur yýlýnda bütçe giderlerinin GSMH ya oraný yüzde 45.7 ye, bütçe gelirlerinin oraný da yüzde 29.2 ye yükselmiþtir. Bütçe açýðýnýn GSMH ya oraný ise yüzde 16.5 e yükselmiþ, faiz hariç denge GSMH nýn yüzde 6.8 i oranýnda fazla vermiþtir. Ýç borç stoku 2001 yýlýnda önceki yýla göre yüzde oranýnda artarak katrilyon liraya ulaþmýþ ve GSMH ya oraný da yüzde 69.2 ye yükselmiþtir. Ýç borçlanmada ortalama yýllýk bileþik faiz oraný 2001 yýlýnda yüzde 99.7 ye yükselirken ortalama vade 149 güne düþmüþtür. Kamu ve özel sektör toplam dýþ borç stoku ise 2001 yýlýnda önceki yýla göre yüzde 3.8 oranýnda azalarak milyar dolara düþmüþtür yýlýnda 17.5 milyar dolarý anapara ve 7.1 milyar dolarý faiz olmak üzere 24.6 milyar dolar dýþ borç ödemesi gerçekleþtirilmiþtir yýlýnda yaþanan gerileme 2002 yýlýnda yerini büyümeye býrakmýþ ve GSMH ilk çeyrekte binde 2, ikinci çeyrekte yüzde 9.4 ve üçüncü çeyrekte yüzde 7.8 olmak üzere yýlýn ilk dokuz ayýnda yüzde 6.2 oranýnda artýþ göstermiþtir yýlýnýn dokuz aylýk döneminde tarým, sanayi ve hizmetler sektörlerindeki büyüme oranlarý sýrasýyla yüzde 5.5, yüzde 8.8 ve yüzde 5.7 olmuþtur. Diðer taraftan 2002 yýlýnýn dokuz aylýk döneminde tüketimdeki artýþ yüzde 1.6 seviyesinde kalýrken sabit sermaye yatýrýmlarý yüzde 5.7 oranýnda gerilemiþtir. Stok deðiþmelerinin katkýsý ise 6.9 puan olmuþ ve toplam yurt içi talep yüzde 7.2 oranýnda artmýþtýr. Bu dönemde net ihracatýn katkýsýnýn -0.4 olmasý ile GSYÝH da kaydedilen artýþ yüzde 6.5 olmuþtur yýlýnýn tamamýnda GSMH nýn cari fiyatlarla katrilyon liraya ulaþacaðý ve yüzde 6.5 oranýnda reel büyüme olacaðý hesaplanmaktadýr yýlýnýn Ocak-Kasým döneminde ihracat yüzde 10.9 oranýnda artarak 31.8 milyar dolara ulaþýrken ithalat yüzde 17.9 oranýnda artýþla 44.8 milyar dolar olmuþtur. Ýhracatýn ithalatý karþýlama oraný yüzde 71 e gerilerken dýþ ticaret açýðý 13 milyar dolara, dýþ ticaret hacmi ise 76.5 milyar dolara yükselmiþtir. Ayný dönemde bavul ticareti önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 32 oranýnda artarken iþçi gelirleri yüzde 28.8 oranýnda azalmýþtýr. Onbir aylýk dönemde dýþ ticaret dengesindeki açýk 6.5 milyar dolar, görünmeyen iþlemler dengesindeki fazla ise 6.7 milyar dolar olmuþ ve cari iþlemler dengesinde 182 milyon dolarlýk fazla gerçekleþmiþtir. Sermaye hareketlerinde ise 2001 yýlýnýn onbir aylýk döneminde 12.5 milyar dolarlýk çýkýþ, 2002 yýlýnýn ayný döneminde ise 1.6 milyar dolarlýk giriþ olmuþ, resmi rezervler 6 milyar dolar artmýþtýr yýlý sonunda 18.8 milyar dolara gerileyen Merkez Bankasý döviz rezervleri 2002 yýlý sonunda 26.8 milyar dolara yükselmiþtir yýlýnda toptan eþya fiyatlarýndaki yýllýk artýþ yüzde 30.8 e, tüketici fiyatlarýndaki artýþ da yüzde 29.7 ye gerilemiþtir. 4

14 Konsolide bütçe giderleri 2002 yýlýnda yüzde 43.3 oranýnda artarak katrilyon lira, bütçe gelirleri yüzde 48.2 oranýnda artarak 76.4 katrilyon lira ve bütçe açýðý da yüzde 34.6 artýþla 39.1 katrilyon lira düzeyinde gerçekleþmiþtir. Giderler içinde yer alan faiz ödemelerindeki artýþ yüzde 26.3 oranýnda kalýrken sosyal güvenlik kuruluþlarýna yapýlan transferlerdeki artýþ yüzde ye çýkmýþ; faiz hariç bütçe giderlerindeki artýþ ise yüzde 61 düzeyinde olmuþtur yýlýnda konsolide bütçe faiz hariç dengede 12.8 katrilyon lira fazla vermiþtir. Vergi gelirlerinin bütçe giderlerini karþýlama oraný 2002 yýlýnda yüzde 51.7 ye; bütçe gelirlerinin bütçe giderlerini karþýlama oraný ise yüzde 66.2 ye yükselmiþtir yýlýnda bütçe giderlerinin GSMH ya oranýnýn yüzde 42.6 ya gerileyeceði, bütçe gelirlerinin oranýnýn da 1.1 puan azalýþla yüzde 28.1 olacaðý tahmin edilmektedir. Bütçe açýðýnýn GSMH ya oranýnýn 2.1 puan azalarak yüzde 14.4, faiz hariç dengedeki fazlanýn oranýnýn ise 2.1 puanlýk azalýþla yüzde 4.7 olmasý beklenmektedir yýlýnda yüzde 16.5 olan kamu kesimi borçlanma gereðinin GSMH ya oranýnýn 2002 yýlýnda yüzde 12.7 ye gerileyeceði hesaplanmaktadýr yýlý sonunda iç borç stoku yüzde 22.7 oranýnda artýþla katrilyon lira olmuþ ve GSMH ya oraný da 55.2 ye gerilemiþtir. Devlet iç borçlanma senetlerinde yýllýk ortalama vade 210 güne çýkmýþ, yýllýk ortalama bileþik faiz oraný ise yüzde 63.7 ye düþmüþtür yýlýnýn Eylül ayý itibariyle dýþ borç stoku milyar dolara yükselmiþtir. Bu dönemde 17.4 milyar dolarý anapara ve 4.6 milyar dolarý faiz olmak üzere toplam 22 milyar dolar tutarýnda dýþ borç ödemesi yapýlmýþtýr. Türkiye ekonomisindeki geliþmelerle ilgili daha ayrýntýlý bilgilere izleyen bölümlerde yer verilmiþtir. 5

15 6

16 I EKONOMÝNÝN GENEL DENGESÝ 7

17 8

18 EKONOMÝNÝN GENEL DENGESÝ Türkiye ekonomisinin genel dengesini ortaya koyan büyüklükler aþaðýdaki tablolarda sabit ve cari fiyatlarla gösterilmektedir. Sabit fiyatlarla 2000 yýlýnda yüzde 9.1 artýþ kaydeden toplam kaynaklar 2001 yýlýnda yüzde 16.9 gerileme göstermiþtir yýlýnda ise yüzde 8.9 artacaðý tahmin edilmektedir yýlýnda 14.6 oranýnda artan toplam sabit sermaye yatýrýmlarý 2001 yýlýnda yüzde 30.8 azalarak 8.9 katrilyon liraya gerilemiþ olup, bunun 2.9 katrilyon lirasý kamu kesimine, 6 katrilyon lirasý özel sektöre aittir. Ayný yýlda toplam tüketimde de yüzde 7.3 azalýþ kaydedilmiþ, 2000 yýlýnda EKONOMÝNÝN GENEL DENGESÝ Tablo I-1 SABÝT FÝYATLARLA (1998 Fiyatlarıyla) Değer (Trilyon TL) Değişme (Yüzde) (*) GSMH 53,518 50,262 53,447 48,351 51, DIŞ KAYNAK (1) 567 1,664 3,190-1, TOPLAM KAYNAKLAR 54,085 51,926 56,637 47,080 51, TOPLAM YATIRIMLAR 12,699 12,044 14,002 7,549 10, KAMU YATIRIMI 3,638 3,439 4,104 2,500 2, ÖZEL YATIRIM 9,061 8,605 9,898 5,049 7, SABÝT SERMAYE YATIRIMI 13,022 11,238 12,879 8,908 9, KAMU 3,359 3,421 4,075 2,894 3, ÖZEL 9,663 7,817 8,803 6,014 5, STOK DEĞÝŞMESÝ (1) ,123-1,359 1, KAMU ÖZEL , , TOPLAM TÜKETÝM 41,386 39,882 42,635 39,531 40, KAMU HARCANABÝLÝR GELÝRÝ 4,888 3,308 4,031 1,581 3, KAMU TÜKETÝMÝ 5,923 6,200 6,447 6,355 6, KAMU TASARRUFU -1,035-2,892-2,416-4,774-3,656 KAMU YATIRIMI 3,638 3,439 4,104 2,500 2, KAMU TASARRUF YATIRIM FARKI -4,673-6,331-6,520-7,274-6,652 ÖZEL HARCANABÝLÝR GELÝR 48,631 46,954 49,416 46,770 48, ÖZEL TÜKETÝM 35,463 33,682 36,188 33,176 34, ÖZEL TASARRUF 13,168 13,272 13,228 13,593 14, ÖZEL YATIRIM 9,061 8,605 9,898 5,049 7, ÖZEL TASARRUF YATIRIM FARKI 4,107 4,667 3,330 8,545 6,892 ÖZEL TASARRUF ORANI % TOPLAM YURTÝÇÝ TASARRUFLAR 12,133 10,380 10,812 8,819 10, S.S.YATIRIMI/GSMH % YURTİÇİ TASARRUFLAR/GSMH % Kaynak : DPT (*) Gerçekleşme Tahmini (1) Yüzde değişimler, GSMH büyümesine katkılarını göstermektedir. 9

19 42.6 katrilyon lira olan toplam tüketim 2001 yýlýnda 39.5 katrilyon liraya gerilemiþtir yýlýnda ise toplam kaynaklarýn yüzde 8.9 artarak 51.3 katrilyon lira, toplam sabit sermaye yatýrýmlarýnýn yüzde 1.6 artýþla 9.1 katrilyon lira olacaðý ve toplam tüketiminde yüzde 3.5 artýþla 40.9 katrilyon lira olarak gerçekleþeceði tahmin edilmektedir. EKONOMÝNÝN GENEL DENGESÝ Tablo I-2 CARÝ FÝYATLARLA GSMH Ýçindeki Değer (Trilyon TL) Payı (%) (*) GSMH 53,518 78, , , , DIŞ KAYNAK 567 1,961 8,313-2,361 7, TOPLAM KAYNAKLAR 54,085 80, , , , TOPLAM YATIRIMLAR 12,699 18,563 31,176 28,380 54, KAMU YATIRIMI 3,638 5,201 8,749 9,686 15, ÖZEL YATIRIM 9,061 13,363 22,426 18,693 38, SABÝT SERMAYE YATIRIMI 13,022 17,329 28,574 33,470 46, KAMU 3,359 5,173 8,684 11,162 16, ÖZEL 9,663 12,156 19,890 22,309 30, STOK DEĞÝŞMESÝ ,235 2,602-5,090 7, KAMU , ÖZEL ,207 2,536-3,615 7, TOPLAM TÜKETÝM 41,386 61, , , , KAMU HARCANABÝLÝR GELÝRÝ 4,888 5,152 9,472 5,770 16, KAMU TÜKETÝMÝ 5,923 10,438 15,482 23,196 35, KAMU TASARRUFU -1,035-5,286-6,009-17,427-18, KAMU YATIRIMI 3,638 5,201 8,749 9,686 15, KAMU TASARRUF YATIRIM FARKI -4,673-10,487-14,758-27,113-34, ÖZEL HARCANABÝLÝR GELÝR 48,631 73, , , , ÖZEL TÜKETÝM 35,463 51,243 87, , , ÖZEL TASARRUF 13,168 21,888 28,872 48,167 65, ÖZEL YATIRIM 9,061 13,363 22,426 18,693 38, ÖZEL TASARRUF YATIRIM FARKI 4,107 8,525 6,446 29,474 26, TOPLAM YURTÝÇÝ TASARRUFLAR 12,133 16,602 22,863 30,741 46, Kaynak : DPT (*) Gerçekleşme Tahmini 10

20 11

21 II MÝLLÝ GELÝR VE SABÝT SERMAYE YATIRIMLARI 11

22 12

23 MÝLLÝ GELÝR A. GAYRÝ SAFÝ MÝLLÝ HASILA 1. Gayri Safi Milli Hasýladaki Geliþmeler 2000 yýlýnda yüzde 6.3 olan GSMH daki artýþ, 2000 Kasým ve 2001 Þubat krizlerinin ardýndan sabit kur rejiminin terk edilmesiyle artan belirsizlik, bankacýlýk krizi, faizlerin, enflasyonun ve iþsizliðin artmasý sonucunda yerini yüzde 9.5 gerilemeye býrakmýþtýr. 13

24 2001 yýlýnda alt sektörlerden balýkçýlýk, otel-lokanta hizmetleri, konut sahipliði, devlet hizmetleri ve kar amacý olmayan özel hizmet kuruluþlarý dýþýnda tüm sektörlerde gerileme olmuþtur. GSMH içinde yüzde 13.6 payý olan tarým sektörü yüzde 6, yüzde 28.5 payý olan sanayi sektörü yüzde 7.4, yüzde 59.8 payý olan hizmetler sektörü ise yüzde 7.9 oranlarýnda gerilemiþtir yýlýnda uzun yýllardan sonra net dýþ alem faktör gelirleri negatif deðer almýþtýr. Bu geliþmeye baðlý olarak GSMH da GSYÝH dan 2 puan daha fazla gerileme kaydedilmiþtir yýlýnýn ilk çeyreðinde ekonomide yüzde 0.2 artýþ ile baþlayan canlanma ikinci çeyrekte yüzde 9.4 e yükselmiþ, üçüncü çeyrekte ise yüzde 7.8 olmuþtur. Böylece 2001 yýlýnýn dokuz aylýk dönemindeki yüzde 8.6 gerilemeye karþýlýk, 2002 yýlýnýn dokuz aylýk döneminde tarýmda yüzde 5.5, sanayide yüzde 8.8 ve hizmetlerde yüzde 5.7 oranlarýnda olmak üzere GSMH da yüzde 6.2 oranýnda bir artýþ gerçekleþmiþtir yýlýnýn dokuz aylýk döneminde net dýþ alem faktör gelirleri 14

25 15

26 16

27 17

28 18

29 gerileme göstermiþtir. 2. Harcamalar Yöntemine Göre Gayri Safi Yurtiçi Hasýla 2000 yýlýnda yüzde 9.8 artýþ gösteren toplam yurtiçi talep, 2001 yýlýnda yüzde 18.5 azalmýþtýr yýlýnda tüketim harcamalarý kamuda yüzde 8.5, özelde yüzde 9.2 olmak üzere yüzde 9.1 azalmýþtýr. Özel tüketim harcamalarýndaki gerilemede dayanýklý tüketim mallarýndaki yüzde 30.4, yarý dayanýklý ve dayanýksýz tüketim mallarýndaki yüzde 9 ve hizmetlerdeki yüzde 9.3 azalma belirleyici olmuþtur. Ayný yýl sabit sermaye oluþumu da yüzde 31.5 oranýnda gerilemiþtir. Özel sektör sabit sermaye yatýrýmlarý yüzde 34.9, kamu sabit sermaye yatýrýmlarý ise yüzde 22 oranlarýnda azalmýþtýr. Stok deðiþmelerinin Gayri Safi Yurtiçi Hasýla oluþumuna katkýsý da -4 puan olmuþtur. Ýthalattaki yüksek gerilemeye karþýlýk ihracatýn artýþ göstermesi ile net ihracatýn 12.3 puanlýk katkýsý sonucu

30 20

31 yýlýnda GSYÝH daki gerileme yüzde 7.5 de kalmýþtýr yýlýnýn ilk çeyreðinde yüzde 1.9 gerileme gösteren özel tüketim harcamalarýnda ikinci çeyrekte yüzde 2.2, üçüncü çeyrekte de yüzde 2.6 artýþ gerçekleþmiþtir yýlýnýn ilk iki çeyreðinde yüzde 2.3 ile yüzde 2.6 büyüyen kamu tüketimi ise üçüncü çeyrekte yüzde 12.1 oranýnda bir büyüme kaydetmiþtir. Bu geliþmelerle yýlýn dokuz aylýk döneminde özel tüketimin yüzde 1.1, kamu tüketiminin de yüzde 5.9 oranlarýnda büyümesi ile tüketimde yüzde 1.6 oranýnda bir artýþ gerçekleþmiþtir. Kamu yatýrýmlarýnda 2002 yýlýnýn ilk çeyreðinde de devam eden gerileme, ikinci çeyrekte yerini yüzde 3.1 artýþa býrakmýþ, üçüncü çeyrekteki artýþ ise yüzde 29.6 olmuþtur. Özel yatýrýmlarda ilk çeyrekteki yüzde 26 gerileme ikinci çeyrekte yüzde 2.7 ve üçüncü çeyrekte de yüzde 2.1 e düþmüþtür. Dolayýsýyla dokuz aylýk dönemde toplam sabit sermaye yatýrýmlarý kamudaki yüzde 21

32 9.5 artýþa karþýlýk özel kesimdeki yüzde 10.5 gerileme nedeniyle yüzde 5.7 gerilemiþtir yýlýnýn birinci üç aylýk döneminde GSYÝH artýþýna stok deðiþmeleri ve net ihracat pozitif katký saðlamýþtýr. Stok deðiþmelerinin GSYÝH büyümesindeki belirleyici rolü ikinci üç aylýk dönemde de artarak sürerken, ithalatýn ihracattan daha fazla artmasý sebebiyle net ihracatýn katkýsý negatife dönüþmüþtür. Üçüncü üç aylýk dönemde stok deðiþmelerinin büyümeye katkýsý 3.5 puan olurken, net ihracatýn 22 büyümeye katkýsý 0.5 puan olarak gerçekleþmiþtir. 9 aylýk dönemde stok deðiþmelerinin GSYÝH artýþýna katkýsý pozitif 6.9, net ihracatýn katkýsý ise -0.4 puan olmuþtur. Böylece harcamalar yöntemiyle hesaplanan GSYÝH, 2001 yýlýnýn 9 aylýk dönemindeki yüzde 6.6 gerilemeye karþýlýk 2002 yýlýnýn ilk çeyreðindeki yüzde 1.8, ikinci çeyreðindeki yüzde 8.8 ve üçüncü

33 23

34 çeyreðindeki yüzde 7.9 artýþlarla dokuz aylýk dönemde yüzde 6.5 oranýnda artýþ göstermiþtir. 3. Gelir Yöntemine Göre Gayri Safi Yurtiçi Hasýla Gelir yöntemine göre hesaplanan GSYÝH 2000 yýlýnda katrilyon lira iken 2001 yýlýnda yüzde 43.2 artarak katrilyon lira olmuþtur yýlýnda GSYÝH içinde yüzde 50.8 olan iþletme artýðýnýn payý ile yüzde 29.2 olan iþgücü ödemelerinin payý 2001 yýlýnda yüzde 49.4 ve yüzde 28.3 e gerilemiþtir yýlýnda yüzde 6.6 olan sabit sermaye tüketiminin payý 2001 yýlýnda yüzde 8.3 e, yüzde 13.5 olan üretim ve ithalat vergilerinin payý da yüzde 14 e yükselmiþtir. 4. Kiþi Baþýna Gayri Safi Milli Hasýla Kiþi baþýna GSMH 2000 yýlýnda 1987 fiyatlarýyla 1 milyon 766 bin 124 lira iken 2001 yýlýnda yüzde 11.1 azalarak 1 milyon 570 bin 770 liraya gerilemiþtir. 24

35 Dolar bazýnda hesaplandýðýnda ise, 2000 yýlýnda 2965 dolar olan kiþi baþýna GSMH, 2001 yýlýnda yüzde 28.4 oranýnda azalarak 2123 dolara düþmüþtür. B. SABÝT SERMAYE YATIRIMLARI 2000 yýlýnda yüzde 14.6 oranýnda reel artýþ gösteren toplam sabit sermaye yatýrýmlarý 2001 yýlýnda yüzde 30.8 oranýnda gerileme göstermiþtir yýlýnda ise geçici rakamlara göre yüzde 1.6 oranýnda reel bir büyüme göstermiþtir. Kamu kesimi sabit sermaye 25

36 26

37 Özel kesim sabit sermaye yatýrýmlarý da 2000 yýlýnda yüzde 12.6 oranýndaki reel artýþa karþýlýk 2001 yýlýnda yüzde 31.7 oranýnda reel gerileme göstermiþtir. Bu geri-leme 2002 yýlýnda yüzde 0.4 düzeyinde kalmýþtýr. Toplam sabit sermaye yatýrýmlarýnýn yüzde 34 ü kamu kesimine, yüzde 66 sý özel kesime aittir. 27

38 C. YATIRIM TEÞVÝK BELGELERÝ Teþvik belgesine baðlý yatýrým tutarý 2000 yýlýnda 8.8 katrilyon lira iken, 2001 yýlý sonunda yüzde 20.8 artýþla 10.6 katrilyon liraya ulaþmýþtýr yýlýnda teþvik belgeli yatýrýmlar içinde yüzde 53.2 ile en büyük paya sahip olan imalat sanayii sektörü yatýrýmlarý yüzde 62.8 artarken, yüzde 27.6 payý bulunan hizmetler sektörü yatýrýmlarý yüzde 1, yüzde 0.9 payý bulunan madencilik sektörü yatýrýmlarý yüzde 20.2 oranlarýnda artýþ kaydetmiþtir. Buna karþýlýk yüzde 17.4 payý bulunan enerji sektörü yatýrýmlarý yüzde 16.5, yüzde 0.9 payý bulunan tarým sektörü yatýrýmlarý yüzde 22.8 azalmýþtýr. 28

39 2002 yýlý Ocak-Kasým dönemi itibariyle teþvik belgeli yatýrýmlar bir önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 27.4 artýþ göstererek 12.8 katrilyon liraya çýkmýþtýr. Yatýrým teþvik belgelerinde 2001 yýlýnýn onbir aylýk döneminde enerji sektöründeki yüzde 77.4 azalýþa karþýlýk, tarýmda yüzde 71.9, imalatta yüzde 50.4, hizmetlerde yüzde 34 ve madencilikte yüzde oranlarýnda artýþ olmuþtur. 29

40 30

41 III ÜRETÝM 31

42 32

43 ÜRETÝM Bu bölümde tarým, sanayi, enerji ve hizmetler sektörlerindeki üretim geliþmelerine yer verilmektedir. A. TARIM Ülkemizde tarým sektörünün GSMH daki payý yüzde 13.6, sivil istihdamdaki payý ise yüzde 35.4 tür. Devlet Ýstatistik Enstitüsü tarafýndan 28 Mayýs 30 Eylül 2001 tarihleri arasýnda yapýlan VII. Genel Tarým Sayýmý geçici sonucuna göre, tüm köyler ve nüfusu den az olan il ve ilçe merkezlerinde tarýmsal faaliyetle uðraþan 4 milyon 107 bin hane halký ile 221 milyon 562 bin dekar iþlenen arazi tespit edilmiþtir. Tarým sektörü üretiminde 2000 yýlýnda yüzde 3.8 oranýnda artýþ olurken, 2001 yýlýnda alt sektörlerden çiftçilik ve hayvancýlýkta yüzde 6.1, ormancýlýkta yüzde 7.9 oranýnda azalýþ ve balýkçýlýkta yüzde 2.8 oranýnda artýþ sonucunda yüzde 6 oranýnda gerileme olmuþtur yýlýnda ise ilk üç aylýk dönemde yüzde 1.5, ikinci üç aylýk dönemde yüzde 3.1 ve üçüncü üç aylýk dönemde de yüzde 6.6 büyüme ile ilk dokuz aylýk dönemde yüzde 5.5 büyüme gerçekleþmiþtir. Sulamaya açýlan tarým alanlarý 2001 yýlýnda yüzde 2.3 oranýnda geniþleyerek 3 milyon 579 bin hektara ulaþmýþ olup, 2 milyon 660 bin hektarý sulanmýþtýr yýlý için sulamaya açýlan tarým alanýnýn yüzde 2 artýþla 3 milyon 653 bin hektar, sulanan kýsmýn ise yüzde 6.6 artarak 2 milyon 836 bin hektar olduðu tahmin edilmektedir. 33

44 2001 yýlýnda nadasa býrakýlan tarým alaný 4.9 milyon hektar iken ekilen tarým alaný 18.1 milyon hektar olarak gerçekleþmiþtir yýlýnda tarýmda kimyasal gübre kullanýmý fiziki deðer olarak yüzde 19.5 oranýnda azalarak 4.3 milyon ton olmuþtur yýlý Ocak-Ekim döneminde ise geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 0.7 oranýnda artmýþtýr yýlýnda fiziki deðer olarak kimyasal gübre üretimi de yüzde 16.9 oranýnda azalarak 2.6 milyon tona düþmüþtür yýlý Ocak-Ekim döneminde ise, geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 36.6 oranýnda artýþ gerçekleþmiþtir. Tarýmsal mekanizasyon üretiminde genelde bir düþüþ olmuþtur. Pulluk üretimi 1999 yýlýnda 47 bin 90 adet iken 2000 yýlýnda 36 bin 814 adede, 2001 yýlýnda da 19 bin 573 adede düþmüþtür. Traktör üretimi 1999 yýlýnda 24 bin 915 adet iken 2000 yýlýnda 36 bin 102 adede yükselmiþ, 2001 yýlýnda ise 18 bin 735 adede düþmüþtür. Süt saðým makinesi üretimi 1999 yýlýnda 16 bin 370 adet iken 2000 yýlýnda 15 bin 915 adede, 2001 yýlýnda 9 bin 515 adede düþmüþtür. 1. Bitkisel Üretim 2001 yýlýnda baþlýca tarým ürünlerinden baklagillerin genelinde üretim artýþý olurken hububat, sanayi bitkileri, yumru bitkiler, yaðlý tohumlar, meyve ve sebzelerde üretim azalmýþtýr. Tarla ürünlerinden buðdayda yüzde 9.5, arpada yüzde 6.3 ve mýsýrda yüzde 4.3 üretim azalýþý olmuþtur. Baklagillerde ise mercimek üretimi yüzde 47.3 artarken fasulye üretimi yüzde 2.2 ve nohut üretimi yüzde 2.4 azalmýþtýr. Meyvelerden zeytin, yok yýlý olmasý nedeniyle yüzde 66.7 oranýnda azalýrken, fýndýk üretimi yüzde 33 ve çay üretimi yüzde 8.8 oranýnda artmýþtýr. 34

45 DÝE nin tarým ürünleri üretim tahminlerine göre 2002 yýlýnda bitkisel üretimde genelde artýþ beklenmektedir. 35

46 36

47 2. Hayvancýlýk ve Yem Üretimi 2001 yýlý itibariyle ülkemizde 10.5 milyon adet büyükbaþ hayvan, 34 milyon adet küçükbaþ ve 223 milyon adet kanatlý hayvan bulunmaktadýr yýlýnda büyükbaþ hayvan sayýsý yüzde 2, koyun sayýsý yüzde 5.3, keçi sayýsý yüzde 2.5 ve kanatlý hayvan sayýsý da yüzde 15.6 oranýnda azalmýþtýr yýlý hayvansal ürünler üretiminde, süt üretimi yüzde 1.6 oranýnda artarken, kýrmýzý et üretimi yüzde 1.6, beyaz et üretimi yüzde 9 ve yumurta üretimi de yüzde 5.5 oranýnda azalmýþtýr yýlýnda süt üretiminin artacaðý; kýrmýzý et, beyaz et ve yumurta ile yapaðý-tiftik-kýl üretiminin azalacaðý tahmin edilmektedir yýlýnda arýcýlýk alanýnda kovan sayýsý 4 milyon 115 bin adede inerken bal üretimi de 60 bin tona gerilemiþtir. Ýpekböcekçiliði yapan köy sayýsý 2001 yýlýnda 213 adede, açýlan kutu sayýsý da 2 bin adede düþmüþtür. 37

48 2000 yýlýnda yüzde 10.2 olan karma yem üretimindeki artýþ, 2001 yýlýnda yüzde 23.3 oranýnda azalmaya dönüþmüþ ve toplam üretim 5 milyon 108 bin tona düþmüþtür. Kanatlý yemleri üretimi yüzde 19.5 oranýnda, büyük ve küçükbaþ yemleri üretimi de yüzde 26.8 oranýnda azalmýþtýr yýlý toplam üretiminde yüzde 27.9 oranýnda artýþ beklenmektedir. 3. Su Ürünleri 2000 yýlýnda 582 bin ton olan su ürünleri üretimi 2001 yýlýnda yüzde 2.2 oranýnda artarak 595 bin ton olarak 4. Ormancýlýk 20.7 milyon hektar orman sahasýnda, 2001 yýlýnda bin hektar alanda orman kadastrosu yapýlmýþ, 12.9 bin hektar alanda enerji ormaný tesisi ve 25.6 bin hektar alanda da aðaçlandýrma gerçekleþtirilmiþtir yýlýnda ise programa göre 750 bin hektar alanda orman kadastrosu, 11.4 bin hektar alanda enerji orman tesisi ve 30 bin hektar alanda da aðaçlandýrma çalýþmasýnýn yapýlmasý öngörülmektedir yýlýnda 7.3 milyon metreküp olan odun üretimi 2001 yýlýnda yüzde 7.6 oranýnda azalmýþ ve üretim 6.8 milyon metreküp olarak gerçekleþmiþtir yýlý gerçekleþmiþtir yýlýnda da artýþ eðiliminin devam ederek üretimin 610 bin tona yükselmesi beklenmektedir. programýna göre ise tomruk, maden direði, sanayi odunu, lif yonga odunu üretiminde artýþ; kaðýtlýk odun üretiminde azalýþ sözkonusudur. B. SANAYÝ GSMH nýn yaklaþýk yüzde 28.5 i kadar bir büyüklüðü olan sanayide üretim 2000 yýlýnda yüzde 6.2 oranýnda artarken 2001 yýlýnda yüzde 7.4 oranýnda gerilemiþtir yýlýnda ise birinci çeyrekte yüzde 2.6, ikinci çeyrekte yüzde 12.5 ve üçüncü çeyrekte de yüzde 10.8 olmak üzere ilk dokuz aylýk dönemde yüzde 8.8 oranýnda geniþlemiþtir. DÝE nin üç aylýk sanayi üretim endeksi verilerine göre 2001 yýlýnda sanayi 38 üretimi kamudaki yüzde 3.1 ve özel sektördeki yüzde 10.7 azalýþ sonucu yýllýk bazda yüzde 8.7 oranýnda azalmýþtýr. Bu endekse göre 2002 yýlýnýn ilk üç çeyreðinde de gerek kamu sektörü gerekse özel sektördeki üretimin artmasý ile toplam sanayi üretimi birinci çeyrekte yüzde 2.9, ikinci çeyrekte yüzde 12.4 ve üçüncü çeyrekte de yüzde 10.9 oranýnda olmak üzere Ocak-Eylül döneminde yüzde 8.9 artmýþtýr.

49 39

50 40

51 1. Ýmalat Sanayii 2000 yýlýnda yüzde 6.6 büyüme gösteren imalat sanayiinde üretim 2001 yýlýnda yüzde 7.9 oranýnda gerilemiþtir yýlýnda ise ilk çeyrekte yüzde 2.2, ikinci çeyrekte yüzde 13.5 ve üçüncü çeyrekte de yüzde 12.1 oranýndaki artýþlarla ilk dokuz aylýk dönemde sektörde yüzde 9.5 büyüme gerçekleþmiþtir. Ýmalat sanayi üretim endeksi 2002 yýlýnýn ilk üç aylýk döneminde kamuda yüzde 2.3, özelde yüzde 3.1 olmak üzere yüzde 2.9, ikinci çeyrekte kamuda yüzde 7.3, özelde yüzde 15.9 olmak üzere yüzde 14.3 ve üçüncü çeyrekte de kamuda yüzde 8.9, özelde yüzde 13.8 olmak üzere yüzde 12.9 oranýndaki artýþlarla Ocak-Eylül döneminde yüzde 10.2 yükselmiþtir. Grafik III-5 Ýmalat sanayiinde 2001 yýlýnda tütün ürünleri imalatý, kok kömürü, rafine edilmiþ petrol ürünleri ve nükleer yakýt imalatý ile diðer ulaþým araçlarý imalatý üretimleri artýþ kaydederken, diðer bütün sektörlerde üretim azalmýþtýr yýlýnýn ilk üç aylýk döneminde gýda ürünleri ve içecek, basým ve yayým, metalik olmayan diðer mineral ürünler, ana metal sanayi, metal eþya sanayi, B.Y.S.(baþka yerde sýnýflandýrýlmamýþ) makine ve teçhizat, taþýt araçlarý ve karoseri ile mobilya imalatlarý sektörlerinde üretimde azalýþ olurken bunlarýn dýþýndaki tüm sektörlerde üretim artmýþtýr. Bu dönemde sektörlerin içinde en yüksek üretim artýþý yüzde 55 ile diðer ulaþým araçlarý imalatýnda gerçekleþirken, bu sektörü yüzde 25.4 ile radyo, tv, haberleþme teçhizatý ve cihazlarý imalatý takip etmiþtir. Ýkinci çeyrekte ise basým ve yayým imalatý ile mobilya imalatý, B.Y.S. diðer imalatta azalma olurken, bunlar dýþýndaki imalat sanayi alt sektörlerinde üretim artýþý kaydedilmiþtir. Üçüncü çeyrekte de en yüksek üretim artýþý yüzde 66.2 ile radyo, tv, haberleþme teçhizatý ve cihazlarý imalatýnda gerçekleþirken, bu sektörü yüzde 32.4 ile aðaç ve mantar üretimi ve yüzde 29 ile B.Y.S. makine ve teçhizat imalatý takip etmiþtir. Diðer taraftan basým ve yayým imalatý, metal eþya sanayi ve mobilya imalatýnda azalma gerçekleþmiþtir. Ýmalat sanayii üretimi, aylýk sanayi üretim endekslerine göre 2002 yýlýnýn Ekim 41

52 42

53 ayýnda yüzde 13.5, Kasým ayýnda da yüzde 9.8 oranlarýnda artmýþ böylece yýlýn on bir aylýk döneminde imalat sanayiinde yüzde 10.2 üretim artýþý olmuþtur. Diðer taraftan, imalat sanayii kapasite kullaným oranlarý, 2000 yýlýnda yüzde 75.9 iken 2001 yýlýnda yüzde 71.1 e gerilemiþtir. Ayný dönemlerde özel sektör kapasite kullaným oraný yüzde 74.4 ten yüzde 66.7 ye gerilerken, kamu sektörü kapasite kullaným oraný yüzde 79.8 den yüzde 81.8 e yükselmiþtir. Toplam kapasite kullaným oraný 2002 yýlýnýn ilk çeyreðinde 4.2 puan artýþla yüzde 74, ikinci çeyreðinde 6 puan artýþla yüzde 75.9 ve üçüncü çeyreðinde ise 6.4 puan artýþla 77.5 seviyesinde olmuþtur. Aylýk eðilim anketlerine göre de kapasite kullaným oraný geçen yýlýn ayný ayýna göre 2002 yýlýnýn Ekim ayýnda 6.4 puan artarak yüzde 80.4 e, Kasým ayýnda 3.1 puan artarak yüzde 77.1 e, Aralýk ayýnda 3.4 puan artarak yüzde 76.7 ye ulaþmýþtýr. Yýllýk ortalama ise geçen yýla göre 4.6 puan artarak yüzde 76.2 olmuþtur. Tablo III-13 te seçilmiþ sanayi maddelerinin bölümler ve maddeler itibariyle Kasým dönemine ait üretim bilgileri yer almaktadýr. 2. Madencilik Madencilik ve taþocakçýlýðý sektörü katma deðeri 2000 yýlýnda yüzde 1.6 ve 2001 yýlýnda da yüzde 8.7 daralmýþtýr yýlýnda ilk çeyrekte yüzde 0.9, ikinci çeyrekte yüzde 7.3 ve üçüncü çeyrekte yüzde 4.1 olmak üzere yýlýn ilk dokuz aylýk döneminde yüzde 4.3 oraný ile daralma devam etmiþtir. 43

54 DÝE nin madencilik sanayii üretim endeksine göre 2000 yýlýnda yüzde 2.8 oranýnda azalan sektör üretimi, 2001 yýlýnda da yüzde 8 oranýnda gerilemiþtir. Bu gerilemede özel sektördeki yüzde 6.1 ve kamu sektöründeki yüzde 8.6 oranýndaki azalma etkili olmuþtur yýlýnýn ilk dokuz ayýnda da bu gerileme devam etmiþtir. Bu yýl ilk çeyrekte yüzde 1.4, ikinci çeyrekte yüzde 12.4 ve üçüncü çeyrekte ise yüzde 11.7 oranýnda azalma olmuþtur. Yýlýn ilk çeyreðindeki üretim azalmasýnda özel sektör üretimindeki azalýþ etkili olmuþ, ikinci ve üçüncü çeyrekte özel sektör üretiminde artýþ olmasýna raðmen kamu sektöründeki gerilemenin devam etmesi nedeniyle sektördeki toplam üretim azalmýþtýr. Birinci dönemde madencilik sektörünün alt sektörlerinden kömür madenciliði üretimi yüzde 0.8, ham petrol ve tabii gaz üretimi yüzde 6.8 ve metal cevheri üretimi yüzde 19 gerilerken diðer madencilik üretimi yüzde 5 artmýþtýr. Ýkinci çeyrekte kömür, ham petrol ve tabii gaz üretimi ile metal cevheri üretimleri sýrasýyla yüzde 26.4, yüzde 4.8 ve yüzde 22.6 gerilerken diðer madencilik ürünleri üretimi yüzde 4.7 oranýnda artýþ göstermiþtir. Üçüncü çeyrekte ise kömür, ham petrol ve tabii gaz, metal cevheri ve diðer madencilik ürünleri üretimleri sýrasýyla yüzde 16.2, yüzde 3.2, yüzde 11.4 ve yüzde 9.7 oranlarýnda gerilemiþtir. C. ENERJÝ Elektrik, gaz ve su enerjisi üretimi olarak GSMH de yüzde 3.4 büyüklüðe sahip enerji üretimi 2000 yýlýnda yüzde 6.3 oranýnda artarken 2001 yýlýnda yüzde 2.8 oranýnda azalýþ göstermiþtir yýlýnda ise ilk üç aylýk dönemde yüzde 6 ve ikinci üç aylýk döneminde ise yüzde 13.7 ve üçüncü üç aylýk dönemde de yüzde 8.4 oranýnda olmak üzere ilk dokuz aylýk dönemde yüzde 9.2 artýþ gerçekleþmiþtir yýlýnda 82.6 milyon Ton Petrol Eþdeðeri (TEP) olan enerji tüketimi 2001 yýlýnda yüzde 5.5 oranýnda azalarak 78.1 milyon TEP e düþmüþtür yýlýnda ise enerji tüketiminin yüzde 8 artarak 84.4 milyon TEP e ulaþmasý beklenmektedir. 44

55 Enerji tüketiminin 2001 yýlý kaynaklar itibariyle daðýlýmýnda yüzde 39.6 ile en yüksek paya sahip olan petrol ürünlerini sýrasýyla yüzde 19 ile doðalgaz ve LNG, yüzde 16.8 ile linyit, yüzde 10.8 ile taþkömürü, yüzde 6.2 ile odun, yüzde 2.6 ile hidrolik enerji ve ayný düzeydeki güneþ enerjisi kullanýmý takip etmektedir. Türkiye nin genel enerji durumu ve bu konuya iliþkin faaliyetlerin geliþimi aþaðýda özet olarak verilmiþtir. 45

56 1. Taþkömürü 1 milyar 126 milyon ton rezervi olan taþkömüründen 2000 yýlýnda 2 milyon 259 bin ton, 2001 yýlýnda 2 milyon 357 bin ton üretim olmuþtur yýlýnda taþkömürü üretiminin 2 milyon 500 bin tona ulaþacaðý tahmin edilmektedir. Taþkömürü tüketimi ise 2000 yýlýnda 17.6 milyon ton iken 2001 yýlýnda 12.8 milyon tona gerilemiþtir yýlýnda 13.7 milyon ton düzeyinde olmasý beklenmektedir. 2. Linyit Bugün için bilinen linyit kömürü rezervi 8 milyar 75 milyon ton civarýndadýr yýlýnda 60.9 milyon ton olan linyit üretimi, 2001 yýlýnda 63.4 milyon tona yükselmiþtir yýlýnda ise linyit üretiminin 65.6 milyon ton düzeyinde olmasý beklenmektedir yýlýnda 64.4 milyon ton olan linyit tüketimi, 2001 yýlýnda 64.9 milyon ton olmuþtur yýlýnda ise yüzde 3 oranýnda artýþla 66.9 milyon tonluk bir tüketim beklenmektedir. 3. Hidrolik Enerji ve Elektrik Ülkemiz hidrolik enerji potansiyelinin milyar KWh ý ekonomiktir. Ülkemiz elektrik enerjisi üretiminin önemli bir bölümü hidrolik ve termik enerji kaynaklarýndan yapýlmakta olup elektrik enerjisi kurulu gücü 2001 yýlý itibariyle 16 bin 623 MW ý termik, 11 bin 673 MW ý hidrolik ve 36.4 MW ý rüzgar ve jeotermal enerji olmak üzere toplam 28 bin 332 MW a ulaþmýþtýr. 46

57 Brüt elektrik enerjisi üretimi 2000 yýlýnda milyar KWh iken 2001 yýlýnda milyar KWh a düþmüþtür. Bu üretimin yüzde 28 i linyit, yüzde 40.4 ü doðalgaz olmak üzere yüzde 80.3 ünü termik santraller, yüzde 19.6 sýný ise hidrolik santraller gerçekleþtirmiþtir. Elektrik ihracatý 2000 yýlýnda 437 GWh iken, 2001 yýlýnda 433 GWh a düþmüþtür. Elektrik ithalatý ise, 2000 yýlýnda 3791 GWh iken 2001 yýlýnda 4579 GWh a yükselmiþtir. 47

58 2000 yýlýnda elektrik enerjisi tüketimi yüzde 7.8 artarken, kiþi baþýna düþen elektrik tüketimi 1450 KWh olmuþtur. Toplam elektrik tüketimi ise 2001 yýlýnda yüzde 1.2 azalýþla 97.1 milyar KWh a, kiþi baþýna elektrik tüketimi ise yüzde 2.4 azalýþla 1415 KWh a düþmüþtür yýlýnda toplam elektrik tüketiminin yüzde 6.1 artarak 103 milyar KWh ve kiþi baþýna düþen elektrik tüketiminin de yüzde 5.1 artarak 1487 KWh olacaðý tahmin edilmektedir yýlýnda, elektriðin yüzde 48.4 ü sanayide, yüzde 24.3 ü meskenlerde, yüzde 9.3 ü ticarette, yüzde 5 i genel aydýnlatmada yine ayný oranda resmi dairelerde ve yüzde 2.9 u tarýmda tüketilmiþtir. Grafik III-6 48

59 4. Ham Petrol Birincil enerji kaynaklarý içinde önemli bir yeri ve geniþ kullaným alaný olan petrolün ülkemizde bugün için ispatlanmýþ kalan üretilebilir rezerv miktarý 41.8 milyon ton civarýndadýr. Ham petrol üretiminde yýllar itibariyle görülen azalma, 2001 yýlýnda da devam etmiþ, 2000 yýlýnda 2 milyon 749 bin ton olan toplam ham petrol üretimi, 2001 yýlýnda yüzde 7.2 oranýnda gerilemiþ ve 2 milyon 551 bin ton olarak gerçekleþmiþtir yýlýnda ithalat da dahil olmak üzere rafinerilerde iþlenen ham petrol 25.8 milyon ton olmuþtur yýlý Ocak-Kasým döneminde 2 milyon ton ham petrol üretimi gerçekleþtirilirken rafinerilerde 21.9 milyon ton ham petrol iþlenmiþtir. 5. Diðerleri Nükleer santral için gerekli olan uranyum ve toryum cevher araþtýrmalarý için MTA Genel Müdürlüðünce bugüne kadar yapýlan çalýþmalar sonucunda 9 bin 129 tonluk bir uranyum rezervi saptanmýþtýr. Ýleriki yýllarda nükleer enerji sahasýnda önemli bir kaynak olarak düþünülen toryum yataklarý ise 380 bin tondur. Güneþlenme müddetinin en uzun bölgesi olan kuzey ve güney enlemleri arasýnda olan ülkemizin doðal güneþ enerjisi potansiyeli 88 milyar Ton Petrol Eþdeðeri olarak belirlenmiþtir. Güneþ enerjisi tüketimi yýllar itibariyle düzenli bir biçimde artmýþ, 2000 yýlýnda 2 milyon 22 bin TEP olan güneþ enerjisi kullanýmý 2001 yýlýnda 2 milyon 108 bin TEP e yükselmiþtir yýlýnda güneþ enerjisi tüketiminin 2 milyon 196 bin TEP olmasý beklenmektedir. Türkiye yüzeyine daðýlmýþ toplam 4 bin 500 MW lýk elektrik üretimine ve 31 bin 100 MW lýk ýsýtma amaçlý kullanýma elveriþli jeotermal enerji potansiyeli tespit edilmiþtir. 49

60 D. HÝZMETLER 1. Haberleþme 10 Ekim 1994 tarihinde ilk uydu TÜRKSAT-1B, 26 Eylül 1996 tarihinde ikinci uydu TÜRKSAT-1C, 1 Þubat 2001 tarihinde de TÜRKSAT-2A üçüncü uydu olarak hizmete girmiþtir. GSM cep telefonu hariç toplam telefon santral kapasitesi 2001 yýlýnda yüzde 2.6 oranýnda artarak 21 milyon 520 bin, 2002 yýlý Kasým itibariyle de 21 milyon 924 bin hata yükselmiþtir. GSM Cep telefonu abone sayýsý 2001 yýlýnda 18 milyon 502 bin kiþiden 2002 yýlý Kasým ayýnda yüzde 30.6 artýþla 24 milyon 172 bine ulaþmýþtýr. Telefon abone yoðunluðu yüzde 27 seviyesinde seyretmektedir. Kablolu TV abone sayýsý 2001 yýlýnda 908 bin 662 iken, 2002 yýlý Kasým ayýnda 943 bin 586 ya ulaþmýþtýr. Bilgisayarlararasý veri iletiþim gereksinimini karþýlamak için kurulmuþ olan paket anahtarlamalý veri iletiþim þebekesinde (TURPAK) ise abone sayýsý 2001 yýlýnda 15 bin 464 iken 2002 yýlý Kasým ayýnda 15 bin 472 olmuþtur. Telefon hizmetlerinden yararlanan kýrsal yerleþim yerleri sayýsý 2001 yýlýnda 52 bin 780, 2002 yýlýnýn Kasým ayý verilerine göre ise 52 bin 981 olmuþtur. 50

61 2. Turizm Ülkemize gelen turist sayýsý, 2000 yýlýnda 10 milyon 428 bin kiþi iken, 2001 yýlýnda yüzde 11.4 oranýnda artarak 11 milyon 619 bin kiþiye yükselmiþtir. Yurt dýþýna çýkýþ yapan vatandaþ sayýsý 2000 yýlýnda 5 milyon 284 bin kiþi iken, 2001 yýlýnda yüzde 8.1 oranýnda azalarak 4 milyon 856 bin kiþiye düþmüþtür yýlýnýn Ocak-Kasým döneminde bir önceki yýlýn ayný dönemine göre, gelen turist sayýsý yüzde 13.2 oranýnda artarak 12.7 milyon kiþi, yurtdýþýna çýkan vatandaþ sayýsý ise yüzde 4.1 oranýnda artarak 4.8 milyon kiþi olmuþtur yýlýnda turizm iþletme belgeli tesis sayýsý 1824 adet olup, bu iþletmelerdeki toplam yatak sayýsý 325 bin 168 adettir yýlýnda ise tesis sayýsý yüzde 9.5 oranýnda artarak 1998 e; yatak sayýsý ise yüzde 13.4 oranýnda artarak 368 bin 819 adede yükselmiþtir yýlýnýn Eylül ayý verilerine göre ise belgeli tesis sayýsý 2 bin 120 adede yükselirken, yatak sayýsý da 393 bin 374 adede ulaþmýþ bulunmaktadýr. 51

62 3. Ulaþtýrma 2001 yýlýnda önceki yýla göre toplam yurt içi yolcu taþýmalarý yüzde 8.5 azalýrken toplam yurt dýþý yolcu taþýmalarý yüzde 9.3 oranýnda artmýþtýr. Toplam yurt içi yolcu taþýmalarý 724 milyon 827 bin kiþiye düþerken toplam yurt dýþý yolcu taþýmalarý ise 25 milyon 826 bin kiþiye ulaþmýþtýr. Yurt içi yolcu taþýmacýlýðýnda en yüksek pay yüzde 88.1 ile kara yoluna ait iken, yurt dýþý yolcu taþýmacýlýðýnda yüzde 91.2 ile hava yoluna aittir yýlýnda toplam yurt içi yük taþýmasý yüzde 8.9 oranýnda azalarak 464 milyon 971 bin ton olmuþtur. Bu taþýmacýlýðýn yüzde 91.4 ü kara yolu ile gerçekleþtirilmiþtir. Toplam yurt dýþý yük taþýmacýlýðýnda 2001 yýlýnda yüzde 4.4 oranýnda bir azalýþ ile 121 milyon 598 bin ton yük taþýnmýþtýr. Bu taþýmacýlýðýn yüzde 93.3 ü deniz yolu ile gerçekleþmiþtir. 52

63 a) Hava Yolu Ulaþtýrmasý 2002 yýlý Kasým ayý verilerine göre ülkemizde sivil havacýlýk sektöründe 618 adet uçak hizmet vermektedir. Bu uçaklarýn 103 adedi kamuya, 136 adedi Türk Hava Kurumuna, 379 adedi de özel kiþi ve kuruluþlara aittir. Bir önceki yýla göre 2001 yýlýnda hava yolu ile yurt içi yolcu taþýmasý yüzde 24.6 azalarak 10 milyon 58 bin kiþi olurken, yurt dýþý yolcu taþýmasý yüzde 8.9 artarak 23 milyon 563 bin kiþi, toplam hava yolu yolcu taþýmacýlýðý ise yüzde 3.9 oranýnda azalarak 33 milyon 620 bin kiþi olmuþtur. Hava yolu ile 2001 yýlýnda toplam 763 bin ton yük taþýnmýþ olup bunun 592 bin tonu yurt dýþý, 171 bin tonu ise yurt içi taþýmalardan oluþmuþtur yýlýnýn Ocak-Kasým döneminde ise geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 2.6 oranýnda azalýþla toplam 31 milyon 498 bin yolcu taþýmasý, yüzde 9.7 artýþla 790 bin ton yük taþýmasý yapýldýðý tahmin edilmektedir. b) Deniz Yolu Ulaþtýrmasý 2001 yýlýnýn Aralýk ayý itibariyle Türk Deniz Ticaret Filosu toplam tonajý 9 milyon 542 bin dwt dur. Bu tonajýn 7 milyon 736 bin dwt unu yük gemileri, 1 milyon 757 bin dwt unu da tankerler oluþturmaktadýr. 300 grostonun üzerinde toplam 1022 adet gemi mevcut olup, bunun 137 adedi kamuya, 885 adedi de özel sektöre ait bulunmaktadýr. 53

64 Deniz yolu taþýmacýlýðýnda 2001 yýlýnda yolcu taþýmalarý bir önceki yýla göre yüzde 3.6 oranýnda artýþ kaydederek 1 milyon 332 bin kiþiye yükselmiþtir. Yük taþýmalarý ise yüzde 10.3 oranýnda azalarak 139 milyon 696 bin tona düþmüþtür. c) Demir Yolu Ulaþtýrmasý 8 bin 671 kilometre ana hattý ve 2 bin 269 kilometre tali hattý olan demir yolunda 2001 yýlýnda yolcu taþýmacýlýðýnda yüzde 10.6 oranýnda ve yük taþýmacýlýðýnda da yüzde 23 oranýnda azalýþ görülmüþtür. Yolcu taþýmalarý 76 milyon 322 bin kiþiye ve yük taþýmalarý ise 14 milyon 618 bin tona gerilemiþtir yýlý Ocak-Kasým döneminde geçen yýlýn ayný dönemine göre yolcu ve yük taþýmalarýnda yüzde 4.9 ve yüzde 3.4 gerileme olduðu tahmin edilmektedir. 54

65 d) Kara Yolu Ulaþtýrmasý Karayollarý Genel Müdürlüðü verilerine göre ülkemizin 63 bin 180 km olan kara yolu aðýnýn 31 bin 376 km si devlet yollarý, 29 bin 953 km si il yollarý ve 1851 km si otoyollardan oluþmaktadýr. Köy yollarý ise 2002 yýlý Kasým ayý itibariyle 280 bin 462 km dir yýlýnda karayolu ile yolcu ve yük taþýmacýlýðýnda bir önceki yýla göre sýrasýyla yüzde 8 ve yüzde 6.6 oranlarýnda azalýþ görülmüþtür. Yolcu taþýmalarý 639 milyon 378 bin kiþiye, yük taþýmalarý ise 431 milyon 493 bin tona düþmüþtür yýlýnda kara yolu araçlarýnýn sayýsý önceki yýla göre yüzde 2.5 artarak 7.3 milyon adete ulaþmýþtýr. Bu miktarýn yüzde 61.7 si otomobil, yüzde 16.1 i traktör ve yüzde 22.2 si de ticari araçlardýr yýlý Kasým ayý sonu itibariyle önceki yýla göre otomobil parký yüzde 1.2 artarak 4.6 milyon, ticari araçlar parký da yüzde 2.5 artarak 1.7 milyon adede ulaþmýþtýr yýlý Aralýk ayý sonu itibariyle traktör parký ise yüzde 0.1 artarak 1.2 milyon adet olmuþtur. 55

66 4. Ýnþaat 2001 yýlýnda kullanma izni alýnan yapýlarda 2000 yýlýna göre deðerde yüzde 52 artýþ olurken toplam inþaat alanýnda yüzde 5.4 ve yapý sayýsýnda yüzde 5.2 oranlarýnda azalýþ kaydedilmiþtir yýlýnýn ilk dokuz ayýnda ise geçen yýlýn ayný dönemine göre deðerde yüzde 6.4 artýþa karþýlýk toplam inþaat alanýnda yüzde 20.5 ve yapý sayýsýnda da yüzde 23.6 gerileme olmuþtur. 56

67 2001 yýlýnda yapý ruhsatý alýnan yapýlarýn deðerinde 2000 yýlýna göre yüzde 47.7 oranýnda artýþ olurken, toplam inþaat alanýnda yüzde 6.9 ve yapý sayýsýnda yüzde 2.2 oranýnda azalma gerçekleþmiþtir yýlýnýn ilk dokuz ayýnda ise geçen yýlýn ayný dönemine göre deðerde yüzde 38.8, inþaat alanýnda yüzde 53.7 ve yapý sayýsýnda da yüzde 56.2 oranlarýnda azalma görülmüþtür. 57

68 58

69 5. Þirketler ve Protesto Edilen Senetler DÝE nin verilerine göre 2002 yýlýnda 27 bin 929 adedi limited, 1973 adedi anonim, 117 adedi kollektif, 3 adedi komandit ve 820 adedi kooperatif olmak üzere toplam 30 bin 842 þirket kurulmuþtur. Bu þirketlerin 364 ü tarým, 223 ü madencilik, 7 bin 278 i imalat, 71 i enerji, 3 bin 487 si inþaat, 12 bin 36 sý ticaret, 2 bin 359 u ulaþtýrma, 744 ü mali aracý kuruluþ ve 4 bin 280 i de diðer hizmetlere aittir. Buna karþýlýk ayný dönemde, 568 i anonim, 168 i kollektif, 17 si komandit, 2 bin 742 si limited þirket ve 172 si kooperatif olmak üzere toplam 3 bin 667 þirket kapanmýþtýr. Diðer taraftan protestolu senet sayýsý 2000 yýlýnda 860 bin iken 2001 yýlýnda yüzde 6.4 oranýnda azalarak 805 bine düþmüþtür yýlýnda protesto edilen senetlerin tutarý cari fiyatlarla 1,1 katrilyon lira, sabit fiyatlarla 770 milyar lira olmuþtur yýlýnda ise protesto edilen senet sayýsý geçen yýla göre yüzde 38 azalarak 499 bin adede, tutarý da yüzde 26.8 azalýþla cari fiyatlarla 816 trilyon liraya düþmüþtür. 59

70 60

71 IV ÝÞGÜCÜ VE ÝSTÝHDAM 61

72 62

73 ÝÞGÜCÜ VE ÝSTÝHDAM A. NÜFUS 22 Ekim 2000 tarihinde yapýlan ve 26 Aðustos 2002 de kesin sonuçlarý açýklanan 2000 Genel Nüfus Sayýmý verilerine göre Türkiye nüfusu on yýllýk dönemde þehirlerde yüzde 30.8, köylerde yüzde 4.3 olmak üzere toplamda yüzde 20.1 artarak 67 milyon 803 bin 927 ye ulaþmýþtýr. Bu dönemde yýllýk nüfus artýþ hýzý binde e gerilemiþtir. Nüfusun yüzde 64.9 u þehirlerde, yüzde 35.1 i köylerde yaþamaktadýr. Nüfusun yüzde 49.3 ü kadýnlardan, yüzde 50.7 si erkeklerden oluþmaktadýr döneminde en yüksek nüfus artýþý yüzde 30.6 ile Marmara Bölgesinde olurken, bunu yüzde 28.1 ile Güneydoðu Anadolu Bölgesi izlemiþ; en düþük artýþ ise yüzde 3.7 ile Karadeniz Bölgesinde olmuþtur. Yapýlan hesaplamalara göre yýl ortasý nüfus 2001 yýlýnda 68 milyon 618 bindir. Grafik IV-1 63

74 NÜFUSUN CÝNSÝYETE GÖRE DAĞILIMI (Bin Kişi) Tablo IV-2 Toplam Nüfus % Kadın % 2/1 Erkek % 3/1 (1) Artış (2) Artış % (3) Artış % ,648 7, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Kaynak : DİE Not : Artış oranları bir önceki döneme göredir. 64

75 65

76 B. YURT ÝÇÝ ÝSTÝHDAM 2001 yýlýnda sivil iþgücü Devlet Ýstatistik Enstitüsü nün Hanehalký Ýþgücü Anketlerine göre 22 milyon 269 bin kiþidir. Bunun 20 milyon 367 bin kiþisi istihdam edilmiþ olup iþsiz sayýsý 1 milyon 902 bin kiþidir yýlýnda yüzde 6.6 olan yýllýk iþsizlik oraný 2001 yýlýnda yüzde 8.5 e yükselmiþtir yýlýnýn bir, iki ve üçüncü dönemlerinde yüzde 8.6, yüzde 6.9 ve yüzde 8 olan iþsizlik oraný, 2002 yýlýnýn ayný dönemlerinde artarak sýrasýyla yüzde 11.8, yüzde 9.6 ve yüzde 9.9 olmuþtur. Eðitimli gençlerdeki iþsizlik oraný 2000 yýlýnda yüzde 21.9 iken 2001 yýlýnda yüzde 25.8 e çýkmýþtýr. Bu oran 2001 yýlý birinci döneminde yüzde 23.7 iken 2002 yýlýnýn ayný döneminde yüzde 29.4 e; 2001 yýlýnýn ikinci döneminde yüzde 23.2 iken 2002 yýlýnýn ayný döneminde yüzde 27.2 ye; 2001 yýlýnýn üçüncü döneminde yüzde 28.7 iken 2002 yýlýnýn ayný döneminde yüzde 31.1 e yükselmiþtir yýlýnýn üçüncü döneminde kayýtlý iþsiz sayýsý 2 milyon 373 bindir. 66