Çevrim İçi Bilim Haberciliği Kursu WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. Ders 3. Röportaj. (Christina Scott)

Transkript

1 Çevrim İçi Bilim Haberciliği Kursu WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. Ders 3 Röportaj (Christina Scott) WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 1

2 Dünya Bilim Muhabirleri Federasyonu (WFSJ) tarafından, Bilim ve Gelişim Ağı (Science and Development Network SciDev.Net) ile yakın işbirliği içinde geliştirilen dünyanın ilk çevrim içi bilim haberciliği kursuna hoşgeldiniz. 3.1 Giriş Ön röportaja hazırlanın İlk önce kimle konuşacaksınız? Bilim insanlarını sizinle konuşmaya ikna etmek Ne tür bir röportaj yapacağınızı planlayın Araştırma ile ilgili röportajlara hazırlanmak Röportajlarda teknolojiyi kullanın Bilim insanını röportaja hazırlamak Röportaja başlamak Canlı yayın röportajları Kurgusu yapılmış röportajlar Yazılı basında ve internette yayımlanacak röportajlar Basın toplantıları Anlayamadım Yani şunu demek istiyorsunuz Röportajın kontrolünü elinizde tutmak Acil durum soruları Gözden geçirme soruları (1-4) Gözden geçirme sorularının yanıtları (1-4) Ödevler (1-4)...26 Bu projeye fon sağlayan kurumlar: International Development Research Centre (Kanada) [ ] Department of International Development (İngiltere) [ ] Swedish International Development Agency (İsveç) [ ] WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 2

3 3.1 Giriş Röportaj bir hikâyeyi vezir de edebilir, rezil de. Bir röportajdan en iyi şekilde yararlanmayı öğrenmek, sıradan insanlarla iletişim kurmaktan çok öğrencilere ders vermeye, diğer akademisyenler için yazmaya alışkın, konularında uzman araştırmacılarla çalışan bilim muhabirleri için zor bir iştir. Korku faktörünü unutmayın: Birçok bilim insanının medyayla iletişim eğitimi yoktur, basında yer alırlarsa saygınlıklarının zedeleneceğinden endişe ederler ve röportajları çok korkutucu bulurlar. Röportajın nihai amacını gözden kaçırmayın: İlgili ve merakı uyanmış okuyucu, izleyici veya dinleyici. Ön hazırlık önemlidir, ama her zaman mümkün olmaz. Konuyla ilgili hiç birşey bilmezken nasıl soru sorabilirsiniz? Meşgul ve stres altındaki bir bilim insanını sizinle konuşmak için zaman ayırmaya nasıl ikna edebilirsiniz? Kendisine tamamen yabancı birisiyle eski bir dost gibi sohbet etmesini nasıl sağlayabilirsiniz? Ya aldığınız notlar röportajı tam olarak yansıtmazsa? Bütün bunlar üzerinde düşünülmesi yararlı konulardır. Bu bölümde, bu konuları ele alacağız. Bölümü bitirince, röportajlarınıza daha farklı bir şekilde hazırlanmaya ve biraz daha farklı röportaj yapmaya çalışmalısınız. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 3

4 3.2 Ön röportaja hazırlanın Ön röportaj, notlar aldığınız ama görüştüğünüz kişinin o sırada söylediklerini haberinizde kullanmadığınız, hızlı bir şekilde gerçekleştirilen kayıt dışı röportajdır. Haber yapmayı planladığınız bir gelişmenin bağlamını anlamanıza yardımcı olur. Özellikle televizyon ve radyo muhabirleri ön röportajı, bir bilim insanının yayına çıkmaya uygun olup olmadığını belirlemek için kullanır. Yazılı basın muhabirleri ön röportaj notlarını bazen makalede kullanabileceklerini anlar; ama bu durumda, kayıt dışı olarak söylenenlerle röportajda söylenenler her zaman aynı olmadığından, kaynakla temasa geçip bunu kabul edip etmeyeceklerini sormak gerekir. İster serbest çalışan ve bir editöre bir hikâyenin ana hatlarını sunmayı planlayan bir muhabir olun, ister halihazırda kendisine bir hikâye verilmiş bir muhabir, ön röportajlar yararlıdır. E-posta yoluyla görüşme ve yüz yüze görüşme, ön röportaj için fazla vakit alıcı olabilir. Bölgenizdeki bir araştırmacıya telefon edip kısa (5 dakikalık) bir görüşme yapmaya ne dersiniz? Elinizdeki konuyla ilgili basın açıklamasını (varsa) e-posta ile gönderebilir, böylece neye ihtiyacınız olduğunu anlamalarına yardımcı olabilirsiniz. Ön röportajlar, Google ve benzeri arama motorlarından topladığınız bilgileri tekrar gözden geçirmenin iyi bir yolu olabilir. Bazen bir bilim insanının yetkilerini ve sıfatını kontrol etmeniz gerekir, çünkü hiç de iyi bir itibarı olmayan bazı araştırmacılar, internette hâlâ güçlü ve güvenilir bir varlıkları varmış gibi görünebilir. Ön röportaj yaptığınız kişinin tavsiye ettiği bütün röportaj adaylarını ve eğer varsa iletişim bilgilerini not edin. En kötü ihtimalle iletişim listenizi genişletmiş olursunuz, bu daha sonra işinize yarayabilir. Uyarı: Ön röportajlarda tekrar tekrar aynı kişilerle görüşmek sıkıcı ve risklidir; çünkü bilim insanları size sadece meslektaşlarını veya arkadaşlarını önerebilir. Röportaj için farklı insanlar (akip araştırmacılar da dahil) bulmaya çalışın. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 4

5 3.3 İlk önce kimle konuşacaksınız? Çok çeşitli insanlarla ön röportajyapılabilir. Bir olasılık, daha önce benzer konuları ele almış muhabirlerdir. Ön röportaj için, bilim camiasındaki en kıdemli bilim insanını seçmeseniz iyi olur. Çünkü genellikle çok meşgul olurlar ve konuyu anlamayan bir muhabirle zaman kaybetmek istemeyebilirler. Ama en kıdemli bilim insanının sekreteriyle görüşmeyi deneyebilirsiniz: idari çalışanlar genellikle konuları iyi kavmış olur, ayrıca en ilginç röportajı kimin verebileceğini de söyleyebilirler. Hatta bazen size henüz açıklanmamış konularda ipucu bile verebilirler. Yüksek lisans veya doktora yapan kişilere telefonla ulaşmak biraz zor olabilir, ama zamanlarını genellikle fen bölümlerinde geçirirler ve iyi bir bilgi kaynağı olurlar. Eğer içlerinden biri kendini iyi ifade edebilen biriyse, onunla bir röportaj yapabilirsiniz. Bazen genç öğrenciler televizyona yaşı daha büyük olanlardan daha uygun olur. O durumda, kıdemli bilim insanlarına bu iş için neden onları seçmediğinizi diplomatik bir dille açıklamanız gerekebilir, çünkü genellikle meslektaşlarıyla görüşmenizi engelleyebilecek güçleri vardır. Ne kadar meşgul olduklarını bildiğinizi ve farklı görüşler sunmanın ne kadar önemli olduğunu vurgulamak iyi bir teknik olabilir. Hikâyenin ilk aşamaları, görüntü istemek için uygundur. Kaliteli bir fotoğraf veya bir çizim, konuyu anlamanıza çok yardımcı olabilir. Röportajın başında bilim insanına Bu baktığımız neyin resmidir? gibi bir soru sorabilir ve belki daha sonra bu resmi hikâyenizde kullanabilirsiniz. Resim istemek bazen de kendisiyle röportaj yapılan kişinin, meslektaşlarla kurulan iletişim ve sıradan insanlarla kurulan iletişim arasındaki farkı görmesine yardımcı olur. Ama halkla ilişkiler görevlilerinin veya bilim insanlarının size görsel malzemeleri vererek telif hakları yasalarını ihlal edip etmediğini kontrol edin ve fotoğrafçıların, kameramanların ya da ressamların adlarının haberinizde gerektiği şekilde geçmesini sağlayın. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 5

6 3.4 Bilim insanlarını sizinle konuşmaya ikna etmek Bilim insanlarının çoğu medyada daha çok bilim haberinin yer almasını ister. Ama bir çoğu da röportaj vermektense Kimsenin Okumadığı Dergi de yayımlanan anlaşılması imkânsız, en yeni araştırma makalesini sunmayı tercih eder. Onlara bunun bir değiş tokuş olduğunu açıklayın. Gazeteciler kurumların, bireylerin ve konuların tanıtımını yapar ve popülerlik sağlar. İçlerinde vergi ödeyenler ve gelecek kuşak bilim insanları da olmak üzere yüzlerce, binlerce, hatta milyonlarca kişiyle bağ kurmalarını sağlarlar. Bunun karşılığında da, bilim insanları muhabirlere bilgi verir. Finansörlerin, üniversitelerin ve bilimle ilgili bakanlıkların destekledikleri araştırmalarla ilgili haberler görmek istediğini belirtin. Finansörlerin çoğunun, bilimin eriştiği alanın genişlemesinin işareti olarak gördükleri medya röportajlarını önemsediğini ve sizinle röportaj yaptıktan sonra bunu bir dahaki finans başvurularında belirtebileceklerini hatırlatın. Birinin sizden finansman sağlayan kuruluşun haberinizde belirtilmesini istemesi kaçınılmazdır. Hayır demeyi tercih edebilirsiniz. Tutamayacağınız sözler verme tuzağına düşmeyin. Eğer bilim insanı hâlâ röportaj yapmak istemiyorsa, kendisine çalışma saatlerinden sonra ulaşabileceğiniz bir numara isteyin; böylece doğruluğundan emin olmak için makalenizin ilgili kısımlarını ona okuyabilirsiniz. (Bütün hikâyeyi e-posta ile göndermek, makalenizin kontrolünü kaybetmeniz demektir; telefon etmek çok daha iyi olur.) Ama hikâyenizin ilgili bölümlerini okumaya niyetiniz yoksa, asla bunu yapacağınızı belirtmeyin. Ayrıca bilimle ilgili bakanlar, onların basın çalışanları veya sözcüleri de dahil olmak üzere, politikacılara da makalenizi asla okumayın. Yazdıklarınızı tahrif etmeye çalışan insanlara karşı dikkatli olun. Bunun sadece bilgilerin doğruluğunu kontrol etme amaçlı olduğu konusunda ısrar edebilirsiniz. Eğer bilim insanına ulaşamazsanız ve son teslim tarihleri de yaklaşıyorsa, hikâyeyi her durumda basmak zorunda olduğunuzu açıkça belirtin. Bilime verilen finansal desteğin büyük bir kısmının vergi ödeyen vatandaşlar tarafından karşılandığını unutmayın. Halk, yatırımlarının getirilerini öğrenmek ister. Hayır ı cevap olarak kabul etmeyin. Gerekirse randevu almadan gidin, özellikle de üzerinde büyük bir tartışma olan bir konunun haberi ya da yakışıksız davranışların açığa çıkarılması gibi bir haber söz konusuysa. Üzerinde büyük bir tartışma olan bir konunun haberi söz konusuysa, röportaj yaptığınız kişiye öyle bir konuyu ele aldığınızı ve konu hoşlarına gitmese de görüşlerini bilmek istediğinizi söyleyebilirsiniz. Çok azı kendisiyle röportaj yapılmasını reddedecektir. Bilim insanlarından bazen daha röportaj yapılmadan önce gelebilecek isteklere, örneğin tıpkı hakemli dergilerde olduğu gibi, yayımlanmadan önce makaleleri, hatta radyo ve televizyon haberlerini inceleme isteklerine hazırlıklı olun. Özellikle internet haberleri, kendi söylediklerini doğrulamış ve bilgileri kontrolden geçirirken onay vermiş bilim insanları tarafından bile gelebilecek değişiklik taleplerine karşı özellikle savunmasız görünüyor. Çizgiyi nerede çekeceğinizi bilmek zorundasınız. Bazen, eğer haberle ilgili bir problemleri varsa, kendi basın ofisleriyle temasa geçip olaylarla ilgili düşüncelerini yayımlatmalarını önerebilirsiniz. Onların adına halkla ilişkiler faaliyeti yürütmek sizin göreviniz değildir. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 6

7 3.5 Ne tür bir röportaj yapacağınızı planlayın Ön görüşmeden sonra, ne tür bir röportaj yapacaksınız? Farklı tiplerdeki röportajlar farklı sorular gerektirir. Haber kuruluşunuz için ne tür bir röportaja ihtiyacınız olduğunu kafanızda netleştirin. Örneğin SciDev.Net kişisel bir profil röportajı yapmanızı talep etmeyecektir. Sormanız gereken sorular şunlardır: Kişilik yani profil röportajı mı? Sadece bilim insanı yönüyle değil, kişiliğinin bütünüyle ilgili sorular sorun. Meslektaşları, arkadaşları ve ailesiyle konuşabilirsiniz. Araştırma röportajı mı? Bu tip bir röportajda sonuçlara, bunların doğruluğuna, sürece ve sonuçlarına odaklanın. İçerik ya da haber röportajı mı? Geniş bir yelpazedeki röportajlar (örneğin bilim insanlarıyla, kanun koyucularla ve eğitimcilerle) daha geniş bir perspektif ve farklı bakış açıları edinmenizi sağlar. Muhalif bir röportaj mı? Bazen şeytanın avukatlığı da denen bu röportaj türü, genellikle bilim insanının bakış açısını bir an önce net bir şekilde ifade etmesini sağlar. Eleştirel bir duruş sergileyin. Bu bizi neden ilgilendirsin ki? diye sorun. En tartışma meraklısı okuyucu ya da dinleyici adına konuşun, çünkü bu durum bilim insanının oldukça ikna edici bir yanıt vermesini sağlar. Diğer organizasyonların beyanlarını sorduğunuz muhalif bir röportaj mı? Sorumluluğu bir başkasının üzerine atın, bunu bir soruyu ya da bir beyanı kullanarak yapabilirsiniz. Örneğin, Bazı çevreciler genetik modifikasyona karşı çıkıyor... gibi bir ifade kullanabilirsiniz. ÖRNEK 1: Amerikan Ulusal Halk Radyosu ndaki Science Friday programında, sunucu Ira Flatow Hükümetlerarası İklim Değişikliği Panel i raporunun yazarlarından birisiyle röportaj yapıyor. [ com/2007/feb/hour html ] Röportajın yedinci dakikasında Flatow un şunu söylediğini duyuyorsunuz: Bu raporda yeterince ileriye gitmediğinizi ve sonuçlar kısmında meseleyi biraz fazlaca kapalı bıraktığınızı söyleyen eleştirmenler var. Flatow burada diğer organizasyonların endişelerini ifade ediyor. Sizce soru yeterince güçlü bir tarzda ifade edilmiş mi? Siz olsanız ne sorardınız? ÖRNEK 2: BBC radyosundan Quentin Cooper, 7 Temmuz 2005 te İngiliz Material World programında yayımlanan Afrika bilim politikasıyla ilgili bir tartışma panelini sunuyor. Cooper, Harvard Üniversitesi nden Calestous Juma ve SciDev.Net in yönetim kurulu başkanı Geoff Oldham la röportaj yapıyor. [ shtml ] Bir bölümde Cooper bazı önerileri dinliyor, Bunda apaçık bir tehlike seziyorum... diye bir yorum yapıyor ve bir kaç problemi sıralıyor. Konuklar da onunla aynı fikirde olduklarını belirtiyor. Gereğinden fazla fikir birliği sıkıcı olabilir. Siz olsanız bunu farklı bir şekilde mi yapardınız? WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 7

8 3.5 Ne tür bir röportaj yapacağınızı planlayın (devamı) Bir muhabir, röportajdan önce kendisiyle röportaj konusu arasında ne kadar duygusal mesafe bırakması gerektiğini düşünmelidir. Normal bir röportaj, arkadaş çevrenizi genişletme amaçlı değildir! Özel dikkat ve kararlı bir röportaj stili gerektiren bazı durumlar vardır. Açığa vurma. Bilimden sorumlu bakanlık fonlarını harcamadı mı, araştırma sonuçları çarpıtıldı mı veya bir bilim insanı ticari çıkarlarını açıklamadı mı? Bir yüzleşme için hazırlıklı olmalısınız. Bu durumlardan sorumlu kişilerle yüzleşmeden önce, bu suçlamalarda bulunan kişilerle röportaj yapmak daha iyidir. Herşeyi kaydedin. El sıkışıp vedalaşırken bile kayıt cihazını açık tutun. Böyle zamanlar, insanların en önemli bilgileri veya en derindeki düşüncelerini ağızlarından kaçırdıkları zamanlardır. Tüzel, hükümete ait veya kurumsal duyuru. Bu bir röportaj değildir; hazırlanmış bir ifade veya basın açıklaması olarak tanımlanmalıdır. Pek çok sözde bilim röportajı aslında şirketlerin ürünleri için bedava reklam yapma girişimidir. Bu şirketlerin iddialarını önceden analiz edecek tarafsız, bağımsız ve saygı duyulan bir araştırmacı buldunuz mu? Eğer öyle ise, genellikle bu tür röportajlarda yapılan abartılmış iddialara meydan okumalısınız. Gülünç röportaj. NASA nın söylediği gibi, gerçekten Ay da yapılabilecek 118 şey var mı? Prezervatif test eden bir laboratuvarın tam ortasında bir röportaj yürütebilir misiniz? Bilim haberciliği çok eğlendirici olabilir, eğer bir bilim insanını sizinle işbirliği yapmaya ikna edebilirseniz, kesinlikle dinleyicilerinizin kalbini kazanırsınız. ÖRNEK: BBC televizyonunda yayınlanan ve aşağıdaki adreste izlenebilecek olan Newsnight programı: [ ] (ya da internette YouTube a gidip, arama kutusuna Royal Society yazın.) Yazar ve eylemci-muhabir George Monbiot, küresel ısınma iddialarını şiddetle eleştiren bir muhabir ile yüzleşiyor. George Monbiot nun elinde bu muhabirin bütün sözde bilimsel araştırmalarının aslında petrol endüstrisinden para kazanan şirketler tarafından finanse edildiğine dair kanıt var. Bu tür bir yüzleşmenin tamamıyla kibar bir üslupla yapılabileceğini ve çok da yararlı olabileceğini örnekliyor. Bunu nasıl yaptığını izleyin. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 8

9 3.6 Araştırma ile ilgili röportajlara hazırlanmak Nature and Science gibi dergilerde çıkan uzun ve göz korkutucu araştırma makaleleri önemlidir, bu yüzden bulguları nasıl aktaracağınızı öğrenmek zorundasınız. Ama bazı araştırma projelerinde, dünyanın çeşitli ülkelerinden düzinelerce bilim insanı yazar olarak yer alıyor olabilir. Bu durumda, nereden başlayacaksınız? Yazarların adlarına bakmak ve aralarında sizin ülkenizden veya sizin dilinizi konuşan biri olup olmadığına bakmak iyi bir başlangıç noktasıdır. Bütün makaleyi okumayın, yoksa kafanız karışır. Bir kaç paragraf uzunluğunda olan özeti, sonuçları ve önerileri okuyun. Bir makalede iletişim bilgileri her zaman verilen baş yazara e-postayla, sadece bir kaç soru yöneltin. Editörün yorumlarını okuyun, editör iyi bir röportaj adayı olabilir mi? Editöre de e-postayla ya da mümkünse telefon ederek bir kaç soru yöneltin. Birçok muhabir e-postaya fazladan bir soru ekleyebilir: Bölgede bu konu üzerinde konuşabilecek araştırmacılar var mı? Bazı bilgiler araştırma dergilerinde yayımlanmaz. Örneğin, röportaj yeni bir tıbbi araştırma üzerineyse ve test süreci onlarca yıl alacaksa veya hükümetlerin araştırmayı uygulamaya koymama ihtimali varsa, okurlarınızın da cevabını merak edeceği Bu çalışma en yakın ne zaman sonuç verecek? gibi sorular sorabilirsiniz. Araştırmanın tüm yönlerini ele almaya zamanınız olmayacaktır. Belirli bir açı seçin ve bu açıyı tüm ayrıntılarıyla ele alın. Sorularınız odak noktanızı yansıtmalıdır. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 9

10 3.7 Röportajlarda teknolojiyi kullanın Eğer patronunuz sizi gezilere yollayabilecek mali güce sahip değilse, teknoloji aracılığıyla dünyayı parmak uçlarınıza getirin. İnternet üzerinden yayınlanan basın konferanslarına katılın. Basın açıklamalarını aldığınız Dünya Bankası gibi büyük kurumlardan telekonferanslar düzenlemelerini isteyin. E-posta aracılığıyla röportaj yapın, bu yöntem özellikle farklı zaman dilimlerindeki kişilerle çalıştığınızda yararlı olur. Ücretsiz uluslararası telefon görüşmeleri (kulaklık ve mikrofonla) yapmanıza olanak sağlayan ücretsiz yazılımlar yükleyin. [ ] Masaüstü bilgisayarınızda mikrofon yoksa veya bir internet kafedeyseniz bile, Skype ve benzeri yazılımları kullanarak anında mesaj özelliği sayesinde röportaj yapmak da diğer bir seçenektir. Ayrıca Skype ın arama özelliğini kullanarak, bir önceki bölümdeki araştırma dergilerinde bahsedilen başka muhabirleri ve uluslararası bilim insanlarını bulmaya ve onlarla ön görüşmeler yapmaya çalışın. Bu teknolojiler, küresel bilim topluluğunu röportaj için masanıza kadar getirir. Ancak bu yöntemlerin bir dezavantajı vardır: Vücut dili olmaması. Skype videonuz olmadıkça, röportaj göz teması olmaksızın yapılır. Görüştüğünüz kişinin bir cevaptan kaçınıp kaçınmadığı, daha söyleyecek şeyleri olup olmadığı, odasında size verdiği bilgiyi kontrol eden başka bir meslektaşı olup olmadığı gibi şeyleri gösteren, belirgin olmayan fiziksel ipuçlarını yakalamak çok zordur. Bu nedenle, bu yöntemlerin asıl röportajdan çok, hazırlık aşamasında kullanılması daha iyi olur. Bütün görüşmeleri bir mini diskte, dijital kaydededicide veya kaset kaydedicide yedeklemek mükemmel bir fikirdir. Ama defterinizden ve iki adet kaleminizden de vazgeçmeyin, çünkü makineler bozulabilir. Röportajdan önce pilleri, depolama alanını, kabloları ve problem çıkarabilecek başka her şeyi (kaleminiz de dahil) kontrol etmeye zaman ayırın. Eğer bir telefon röportajıysa, görüştüğünüz kişiye röportajı kaydetmek istediğinizi söylemeyi unutmayın. Görüştüğünüz kişiye, röportaj sırasında bir şeyin kayıt dışı kalmasını istiyorsa bunu belirtebileceğini söyleyebilirsiniz, ama yeniden kayda geçildiği nokta her iki taraf için de çok net olmalıdır. Muhabirler, bilim insanlarının hangi kısımların kayıt dışı olduğuna röportajdan sonra karar vermesine kesinlikle izin vermemelidir. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 10

11 3.8 Bilim insanını röportaja hazırlamak Röportajı ne şekilde kullanacağınızı açıklayın: Radyoda 2 dakikalık bir haberin 20 saniyesinde bir yorum olarak mı kullanılacak? Bir dergide mi yoksa gazetede mi yayımlanacak? 4 paragraf mı yoksa 4 sayfa mı olacak? Bilim insanları kendi hazırlıkları için önceden bir soru listesi verilmesini isteyebilir. Önceden hazırlanmış 3 ila 5 soruluk bir liste iyi bir kaynaştırma aracı olabilir, ama konuşma ilerledikçe kendisine başka sorular da sormayı umduğunuz konusunda bilim insanını uyarın ve bilim insanının bir kâğıttan daha önceden hazırlanmış cevapları okumasına izin vermeyin. Bazı soruları da önceden bildirmeyin, çünkü spontane bir cevabı tercih edebilirsiniz. Bu tip bir soruyu bilim insanı rahatlayınca tekrar sorabilirsiniz. Bazı hazırlık şekilleri, belli medya tiplerine özeldir: Canlı radyo yayını: Teknik hazırlık önemlidir. Röportaj yapacağınız kişileri telefona doğru nefes vermemeleri, cep telefonlarını kapatmaları ve aynı anda konuşmamaları konusunda uyarın, çünkü ikinci bir şansınız yok. Bilim konuklarını, özellikle de ilk soruya cevap olarak, bağlamı anlatmak için vakitleri olmayacağı konusunda uyarın. Bilim standartlarına göre ilk soru sadece atıştırmalıktır, tam bir yemek değildir. Banttan radyo yayını: Stüdyodaki herhangi biri, karşı tarafla telefonda bir soru-cevap oturumu yapabilir. 2 dakikadan yarım saate kadar çıkabilen, iyi yapılandırılmış, düzenlenmiş ve yayına hazırlanmış bir görüşme, size dinleyiciyi sanki bilim insanının ayak izlerini takip ediyorlarmışçasına, bir laboratuvara veya sınıfa götürme fırsatı verir. Burada da ses kalitesi, özellikle de doğal ses kalitesi çok önem taşır. Röportajın kendisi tabii ki hâlâ önemlidir, ama soruların sırası gibi konular daha az önemli hale gelir. Bir meseleyi tam olarak açıklığa kavuşturmak için, en iyi sesi kalitesini sağlamak için soruları tekrarlamanız gerekebilir, ama aynı zamanda bilim insanından araştırmasının bir yönünü gösterip detaylı olarak anlatmasını da isteyebilirsiniz. Eğer zaman ve piller sorun yaratmıyorsa, bilim insanıyla iyi ilişkiler kurmak için kullanılmayacağını bildiğiniz bazı sorular da ekleyebilirsiniz. Durumu bütünüyle açıklamanız, bilim insanının banttan yayında başka kişilerle de röportaj yapılacağını bilmesini sağlamanız gerekir. Yoksa bilim insanı kendisinin pek çok ses arasından sadece biri olduğunu düşünmek yerine bir tek kendisinin profilinin çizileceğini düşünebilir, bu da yerine hayal kırıklığına yol açabilir. Canlı/stüdyo televizyon yayını: Bilim insanını stüdyonun korkutucu ortamına hazırlamak, soruları listesini hazırlamak kadar önemli olabilir. Televizyonun görsel zorluklarını bilip bilmediklerini kontrol edin. Röportaja uygun giyinmişler mi? Nereye bakmaları gerektiğini biliyorlar mı? Konuyu örnekleyen aksesuarlar getirebiliyorlar mı? Ellerini nereye koyacaklarını biliyorlar mı? Banttan televizyon yayını: Sadece röportaj yeterli değildir. Bilim insanının çalışırken ve belki de sizinle konuşurken çekilmiş görüntülerini gerekir. Bilim insanının mikroskopa doğru bakarken veya laboratuvarda yürürkenki görüntüleri, bilim insanının söylediklerinden daha önemli olabilir. Bilim insanını, bir dizi çekim yapmanın ne kadar uzun sürebileceği konusunda uyardınız mı? WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 11

12 3.9 Röportaja başlamak Mekân, mekân, mekân. Röportajı nerede yapıyorsunuz? Sıkıcı bir ofiste olmaz, ne sizin ne de onların ofisinde. Araştırmanın gerçekten yapıldığı laboratuvarı bulmaya çalışın. Yeni ilaçlar yapan bir fabrika, tarımsal araştırmalarla ilgili bir haberse tarla, bir hastane. Her nerede olursanız olun, bir iş görüşmesine hazırlanır gibi hazırlanmaya çalışın. Özensiz değil şık giyinin, el sıkışın, göz temasında bulunun, kişilere doğru ünvanlarıyla hitap edin, düzgün oturun, ilgili davranın ve onlara daha sonra teşekkür edin. Röportaj yapacağınız insanlar sizden daha yaşlı veya daha genç, erkek, kadın, yerli veya yabancı olabilir. Hepsine profesyonelce davranın. Hepimiz belli kategorilere gireriz. Bu kategorilerin farkında olun. Arka arkaya 10 hükümet görevlisiyle görüşmeyin. Eğer kurumlar sizi sürekli daha yaşlı, erkek bilim insanlarına yönlendiriyorsa, ses ve fikir çeşitliliği için genç kadınlarla da görüşmek konusunda ısrar edin. Bazen röportajın ayarlanmasında halkla ilişkiler departmanları görev alabilir. Hemen hemen hiç bir halkla ilişkiler departmanı medya çalışanlarına yardım etmek için kurulmamıştır; onlar kurumun iyi görünmesi için uğraşır. Asla bir halkla ilişkiler görevlisinin röportajda bulunmasına izin vermeyin. Size kahve getirmeleri için onları dışarı yollayın. Eğer bir sebepten dolayı bunu yapamazsanız, sizin görebileceğiniz ama röportaj yaptığınız kişinin göremeyeceği bir yere oturtun ve sonra da onları görmemezlikten gelin. Eğer meslektaşları röportajda hazır bulunursa, röportaj yapılan kişi kendini yargılanıyor gibi hissedecek ve sınırlandıracaktır. Hepsiyle ayrı ayrı röportaj yapmaya çalışın. Kontrolün sizde olduğunu unutmayın. Mikrofonu karşınızdakine vermeyin, sizin elinizde dursun. Eğer röportaj yapılan kişi kameramana doğru konuşmaya başlarsa durdurun, gerekli açıklamayı yapın ve o kısmı baştan alın. Eğer röportaj yaptığınız kişi sanki uzmanlarla konuşuyormuş gibi konuşmaya başlarsa yine durdurun. Sizin sorumluluğunuz dinleyicilerinize karşıdır. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 12

13 3.10 Canlı yayın röportajları Canlı radyo yayınında, ilk sorunuz mutlaka en ilginç olanı olmalıdır, yoksa dinleyicileriniz radyoyu kapatır. İlk soru genel değil, konunun özüyle igili olmalıdır. Röportaj yapılan kişi soruyu cevaplamaktan kaçamamalıdır. Canlı radyo yayınında sadece içinde bulunulan an vardır. Konukların telefonla katıldığı daha uzun konuşma programlarında, soruların ve yanıtların hatırlatılması gerekebilir, çünkü dinleyiciler siz yayındayken değişmiştir. Eğer mümkün olursa, bilim insanını daha önce söylediğim gibi ve reklam arasında söylediğim gibi tarzında ifadelerden kaçınması gerektiği konusunda uyarın. Eğer bilim insanını telefonda konuşmak yerine stüdyoya sokabilirseniz, ses kalitesi kıyaslanamayacak kadar artar. Eğer canlı radyo yayınını araştırmanın yürütüldüğü yerden yapabilirseniz, o zaman yayında bunu belirtin. Örneğin: Şu anda koyun Dolly nin klonlandığı yerde, onu klonlayan bilim insanlarıyla birlikteyim. Canlı televizyon yayınında, sorularınızı önceden ezberleyin ki bilim insanıyla göz temasında kalabilesiniz. Cevaplara bağlı olarak yeni sorular oluşturabilmek için bir sonraki sorunuzdan vazgeçmeye hazır olun. Canlı röportajlardaki yoğun süre baskısına rağmen, eğer verilen yanıtı anlamadıysanız bir sonraki soruya geçmek yerine aynı soru üzerinde durun. Başka bir deyişle, konu şöyle şöyle mi? gibi ifadelerle yanıtı yeniden almaya çalışın. Asla izleyicinin veya dinleyicinin röportajı baştan beri izlediğini veya dinlediğini varsaymayın. Televizyonunu ya da radyosunu yeni açmış olabilecekler için ele alınan konuyu (hem detay hem de genel bağlam bakımından) mümkün olduğunca çok soruya yedirmeye çalışın. Asla evet veya hayır ile cevaplanabilecek sorular sormayın, çünkü bunlar röportajı tamamıyla rayından çıkarabilir. Ve asla röportaj yaptığınız kişinin konuşmanın kontrolünü eline geçirebileceği türde, örneğin İşinizi önemli kılan nedir? gibi sorular sormayın. Elektronik medya veya internet için hazırlanan bantlarda bu tür soruları silmek kolaydır, ama canlı yayında böyle bir seçenek yoktur. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 13

14 3.11 Kurgusu yapılmış röportajlar Banttan verilen radyo yayınları için farklı farklı ve hepsi de kısa sesler istenir. Röportaj yaptığınız bilim insanından, yanıtının başında sizin sorduğunuz soruyu kullanmasını istemek yararlı olur: Neden sıtma araştırmalarına ihtiyacımız var? Sıtma araştırmalarına ihtiyacımız var çünkü... Zaman ve tarih referansları olan sorulardan kaçının. Mümkün olduğunca çok çevre sesi kullanın, iş başındaki bilimin sesini. Bu, dinleyiciyi bilimin içine sokar. O sesi açıklamak iyidir, röportaj yapılan kişiye açıklattırmak daha da iyidir. Örneğin, röportaj yapılan kişi şöyle diyebilir: Bu duyduğunuz, kene aşısını test etmek için kullandığımız ineğin sesi... ve ardından ineğin böğürtüsü duyulur. Banttan yayınlanan televizyon programları için, sizi konunun özüne taşıyacak sınırlı sayıda soruyla hazırlanın. Ama aynı zamanda, aynı önemli soruyu kullanılabilir bir yanıt alana kadar tekrar tekrar sormaya da hazır olun. Yanıtının gereğinden uzun olduğunu söylemek için bilim insanının sözünü kesmekte tereddüt etmeyin; kameramanlar ve editörler sizin (muhabir veya prodüktör) hızla sonuca ulaşmanızı bekler. Hızlı bir biçimde kurgu odasına dönmeniz gerekebilir. Bir bilim insanının her şeyi açıklama arzusuna boyun eğmeyin, ama her zaman bir devam röportajı yapmayı teklif edebilirsiniz. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 14

15 3.12 Yazılı basında ve internette yayımlanacak röportajlar Pek çok bilim insanı en çok yazılı basında rahattır, ama internet siteleri de giderek popülerlik kazanıyor. Çevrim içi makaleler genellikle o bilim insanının hakemli dergilerde yayımlanmış araştırma makalelerine ve kendi web sitesine bağlantı verir. Bilim insanlarına röportaj için ne kadar zaman ayırmaları gerektiğini söylemelisiniz. Sonuçta 1 paragraflık bir haber mi yoksa 2 sayfalık uzun bir makale mi olacak? Röportaj 3 dakika mı sürecek yoksa 1 günlük daha derinlemesine bir çaba mı gerektirecek? Yarına mı, yoksa hafta sonuna mı? Son teslim tarihleri televizyonda olduğu kadar kısa olmadığından, bazen röportajı o kişiyle bir ilişki kurmak için kullanabilirsiniz. Araştırmacının rahatlamasını sağlamak için bazı temel bilgileri (kendisinin ve bağlı olduğu kuruluşun isminin doğru yazılışı gibi) kontrol edin. Röportaja en önemli soruyu sorarak başlamaktansa, konuyla ilgili bilgi düzeyinizi gösteren sorularla başlamak faydalı olabilir. Yanınızda dijital bir fotoğraf makinesi veya kameralı bir cep telefonu alın, çünkü görseller makalenizin dikkat çekmesini sağlar. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 15

16 3.13 Basın toplantıları Bir basın toplantısına bütün rakipleriniz katılacaktır. Konuşmacıları, toplantı sonrasında bire bir bir görüşme için pusuya düşürebilseniz bile, olayla ilgili makaleler muhtemelen benzer olacaktır. Yine de, basın toplantıları röportajlar için bir kaynaktır. Bu nedenle, makalelerinizin farklı olmasını sağlamaya çalışın. Diğer meslektaşlarınıza belli etmeden, belli bir hastalıkla yaşayan insanlar, onları tedavi eden hemşireler ve doktorlar veya genetik olarak modifiye edilmiş bir ürün yetiştirmek isteyen bir çiftçi gibi, o meselelerden etkilenen sıradan insanlarla konuşun. Bu arada, bu tür gerçek kişilerle röportajlarınızı basın toplantısından önce yaparsanız, toplantıda daha iyi sorular sorabilirsiniz. Basın toplantıları genellikle sadece bölüm başkanı veya en üst düzeydeki araştırmacı konuşur. Sadece hiyerarşinin en üstündekilerle konuşmaktansa, laboratuvar teknisyenleri, lisansüstü üniversite öğrencileri ve alan çalışanları gibi, araştırmada yer almış pek çok kişiyle röportaj yapmak çok daha ilgi uyandırıcıdır. Basın toplantısından sonra, panel üyelerinden birisini devam röportajı yapmak için bir kenara çekin. Bu özel bir görüşme yapmak, görüştüğünüz kişi hakkında daha kişisel bilgiler almak, başka hangi konuların araştırılmasının ve başka kimlerle röportaj yapmanın iyi olacağı konusunda fikir edinmek için bir fırsattır. Basın toplantısından sonra, araştırmadaki potansiyel kusurlara işaret edebilecek veya bundan sonra ne yapılması gerektiğini söyleyebilecek en az bir uzmanla röportaj yapmak her zaman iyi olur. Ancak, basın toplantısının konusu olan araştırmada yer almamış, aynı bölümde ve mümkünse aynı üniversitede çalışmayan birini bulmanız gerekir. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 16

17 3.14 Anlayamadım Bir bilim insanı tamamıyla kavranması imkânsız şeyler söylediğinde elinizi kaldırıp (herkesin anlayacağı türden bir işaret) Bunu okuyucularıma veya dinleyicilerime nasıl açıklayabilirim? diyebilirsiniz. Bu, asla unutmamanız gereken en önemli sorudur. Anlayamadım. Lütfen tekrar açıklayın. Bunu kendinizden emin bir şekilde söyleyin, çünkü utanılacak bir şey değil. Röportaj yapılan kişi, size anlayabileceğiniz şekilde açıklama yapana kadar tekrar tekrar söylemeye de hazırlıklı olun. Eğer siz anlamazsanız, başkaları nasıl anlayacak? Sizin sorumluluğunuz, okuyucularınıza veya dinleyicilerinize karşıdır. Onlara bu çok önemli soruyu borçlusunuz. Anlamış numarası yapmak gibi bir seçeneğiniz yok. Ayrıca bu aşağılayıcı bir soru da değildir ve bilim insanını küçük düşürmez. Yazılı basın veya internet için bile olsa, röportajı kaydediyor olmanız röportaj sırasında söylenenleri açıklığa kavuşturma ihtiyacını ortadan kaldırmaz. Bir sonraki soruyu düşünmek ve bantı tekrar dinleyince cevabın daha net ve anlamlı olacağını ummak baştan çıkarıcıdır, ama pek mümkün de değildir. Eğer siz röportaj sırasında anlamadıysanız, okuyucunuz nasıl anlayabilir? Röportaj için çok önemli olmadığı sürece, bilim insanının araştırmasından alınmış teknik terimlerden ve bilimsel kavramlardan kaçının. Eğer çok gerekliyse, soruyu bir açıklama içerecek şekilde sorun. Alternatif olarak, ister atom fiziğindeki süper iletken süper çarpıştırıcı olsun, aşı araştırmalarındaki immünolojik hafıza, röportaj yaptığınız kişiyi o terimin veya kavramın ne demek olduğunu açıklamaya ikna edin. ÖRNEK: The Amerikan Association for the Advancement of Science (AAAS), 22 Aralık 2006 da yılın en önemli bilim olayları listesini tamamlamak için podcast lerinden birini kullandı. Bunu aşağıdaki bağlantıya tıklayarak dinleyin: [ podcast/sciencepodcast mp3 ] Bölümlerden birinin ilk sorusu Poincaré konjüktürü tam olarak nedir?. Sunucu, matematikçi olmadığı konusunda uyararak giriş yapıyor. Ama konuk, insanları net açıklamalar yapmaya teşvik etmenin bir yolu olan bu kodlu referansı anlamıyor. Siz cevabı anladınız mı? Podcast in bu bölümünde siz ilk soru olarak başka bir soru sorar mıydınız? WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 17

18 3.15 Yani şunu demek istiyorsunuz... Bilim insanı bilimsel terminoloji kullanarak bir şey söylüyor. Siz de bunu anında, bağlı olduğunuz yayıncının gazetecilik stiline çevirirsiniz. Sessiz kalmayın. Çevirinizi konuşmaya aktarın: Gazetem buna muhtemelen... diyecektir. Ya da Yani yanlış anlamadıysam,... demek istiyorsunuz. Basit bir dil kullanılması konusunda ısrarcı olmalısınız. Normal olarak, anlayıp anlamadığınızı kontrol etmeksizin 10 dakikadan fazla bir süre soru sormadan röportaja devam etmemelisiniz. Aslında, 30 dakikadan fazla süren çok sayıda röportaj yapmak, ödevinizi yapmadığınız ve konuları anlamadığınız anlamına gelir. Notlarınızın en başına gidip, röportaj yaptığınız kişiyle önceden tartışmış olduğunuz materyali tekrar gözden geçirmeniz iyi olur. Bütün sorularınızın yanıtlanıp yanıtlanmadığını kontrol etmeniz iyi olur. Aynı zamanda, eğer yeni bilgiler gelirse, planladığınız sorulardan vazgeçmeye de açık olmanız gerekir. Öte yanda, bir profil yazısı yazıyorsanız, bütün bir gün bir bilim insanının yanında olup onunla konuşabilirsiniz. Bunun hiçbir sakıncası yoktur. Eğer herhangi bir tür sahtekârlığı veya aldatmacayı açığa çıkarıyorsanız, uzun bir röportaj yapmak iyidir. Ama en kritik soruyu başta sormayın, yoksa röportaj çok kısa sürebilir. Yüzleşme gerektirecek bir röportajda aynı fikirde olmamayı kabul etmek zorunda kalabilirsiniz. Röportajın sonunda mikrofonu açık bırakın. İnsanlar, röportaj bitmiş gibi göründüğünde size değişik pek çok şey söyler! WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 18

19 3.16 Röportajın kontrolünü elinizde tutmak Bilim insanının sözünü kesmek zorunda kalabilirsiniz. Bazı bilim insanları bir konuşmaya başladılar mı, duramazlar. Eğitim verme havasına girerler. İsimlerini ve soyadlarını kesin ve net bir şekilde söyleyin. Gerekirse tekrarlayın. Canlı yayında bile olsanız tekrarlayın. Röportajın kontrolü sizdedir. Eğer bilim insanı tepki vermeyi reddederse reklam arası vermek (canlı radyo ve televizyon yayınında) iyi olur. Yazılı basın muhabirleri kalemlerini bırakıp kollarını kavuşturur. Kameramanlar kameralarını kapatır. Söylenenleri dikte eden bir sekreter olmadığınızı, okuyucuyu/izleyiciyi eğitemeyeceğinizi, ancak size ayrılan zaman ve yer dahilinde bilgilendirebileceğinizi açıklayın. Habercilik yoluyla o kadar fazla bilgiyi sıkıştırıp halka iletmek mümkün değildir. Doktora yapmak zaman alan bir şeydir. Bazen şüpheli araştırmaları olan bilim insanları -veya ticari planları olanlar- medyayı kazanmaya çalışır. Kamera veya mikrofon görmekten mutlu olan bir bilim insanı her zaman iyiye işaret değildir. Bazen, araştırması haber yapılmaya layık olmayan bilim insanlarına hayır demek zorunda kalırsınız. Bir şirket haberi? Dikkatle ilerleyin. İddiaları destekleyecek kanıt var mı? Diğerleriyle finansal veya kişisel bağları olmayan bir bilim insanı bulun ve onunla röportaj yapın. Bir bilim insanıyla onun düzeyinde konuşmaktan kaçının. Konuyu iyi biliyor bile olsanız, bu o alanda uzman olmayan okuyucularınız veya dinleyicilerinizin işine yaramaz. Bir haberi gereğinden fazla bilgiyle doldurmak da tehlikeli olabilir. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 19

20 3.17 Acil durum soruları Konuyu bilmiyorsunuz, röportaj yaptığınız kişinin ismini bilmiyorsunuz ve röportajı 5 dakika içinde sonlandırmak zorundasınız. İşte bu acil bir durumdur! Bilim insanının adını bilmiyorsanız, kartını isteyin. Kartı yok mu? Tam adının doğru yazılışını sorun. Canlı yayında mısınız? Onlardan kendilerini tanıtmalarını isteyin. Sonra da bunları biliyormuşsunuz gibi davranın. Kısaca, işinizle ilgili sizi heyecanlandıran şey nedir? Bu soru ve onun akrabası İşinizin en önemli yönü nedir? canlı röportajlarda pek işe yaramaz, çünkü yanıtları kaçınılmaz olarak uzundur. Bu nedenle Yaptığınız araştırmaya nasıl bir tepki aldınız? gibi daha hızlı bir alternatif deneyin. Ya da Bu keşfi yaptığınız günü tanımlayın. Size Hayır, hayır, hayır, bu süreç on yıl boyunca durmaksızın çalışan bir düzine insan gerektirdi. diyebilirler. Harika! Bu müthiş bir cevaptır! Şunu deneyin: Bugün hangi bilimsel keşifleri yaptığınız anlatın veya Sizin çalıştığınız bilim dalı bu ülkenin insanları için neden önemli. Keşif sürecinde bundan sonra ne olacak? diye sorun. Eğer bilimsel araştırmanın temellerine geri dönerseniz, bunu toplumun ihtiyaçlarıyla bağlantılandırın. Her röportajda sizi bekleyen bir hikâye olduğunu göreceksiniz. Röportaj yaptığınız kişi yaptığı işi sevdiğini ve büyüleyici bulduğunu, ama diğer insanlara bir faydası olup olmadığını bilmediğini söylese bile. Pek çok bilimsel keşif bu şekilde başlamıştır. Diğer bir iyi soru da şudur: İşinizle ilgili en harika şey nedir? Bu soru kasten bu kadar kabataslak bir sorudur ve bilim insanının daha kişisel ve renkli bir görüş ifade etmesini sağlar. Bir dinleyici veya okuyucu biyoinformatik hakkında bir şey bilmiyor olabilir, ama yine de bilim insanının Bioinformatikle ilgili en harika şey vahşi doğaya gidip dizüstü bilgisayarınızı açmak ve oturup çalışabilmektir cevabına kayıtsız kalmayacaktır. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 20