Epilepsiye Efllik Eden Psikiyatrik Bozukluklar

Transkript

1 Derleme/Review E. fi. Cankurtaran, B. Ulu, S. Sayg Epilepsiye Efllik Eden Psikiyatrik Bozukluklar Eylem fiahin Cankurtaran 1, Berna Ulu 2, Serap Sayg 3 ÖZET: Epilepsiye efllik eden psikiyatrik bozukluklar Tüm dünyada yaklafl k 40 milyon kifliyi etkileyen epilepsi önemli bir halk sa l sorunudur. Ruhsal bozukluklarla birlikteli i s k olan ve hastalar n yaflam kalitesini etkileyen bir hastal kt r. Genel topluma göre epilepsi hastalar nda psikiyatrik bozukluklar n daha s k görüldü ü saptanm flt r. Psikiyatrik hastalarda epilepsi görülme oranlar da genel topluma göre daha yüksektir. Epilepsi hastalar nda en s k görülen duygudurum bozuklu u interiktal depresyondur. Yap lan çal flmalarda epilepsi hastalar nda depresyon görülme s kl toplum örneklemlerinde en düflük, hastaneye baflvuran epilepsi hastalar nda daha yüksek oranda bulunmufl, tedaviye dirençli epilepsi hastalar nda ve epilepsi cerrahisi düflünülenlerde ise en yüksek oranda bulunmufltur. Epilepsi hastalar nda intihar giriflimi genel topluma göre 4-10 kat daha fazla görüldü ü için, intihar düflüncesi bu hastalarda dikkatle sorgulanmal d r. Epilepsi hastalar nda ortaya ç kan psikozun uluslararas kabul edilmifl bir s n fland rmas olmad için ICD-10 (International Classification of Disease) ya da DSM-IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) e göre, bu hastalara hem epilepsi hem de flizofreni tan lar n n birlikte konmas n n uygun oldu u belirtilmektedir. Yayg nl k çal flmalar gözden geçirildi inde, psikoz riskinin topluma göre epilepsi hastalar nda 6-12 kat artt bildirilmektedir. Epileptik hastalardaki anksiyete bozukluklar ise basit parsiyel nöbetler (aura) s ras nda görülen anksiyete belirtileri, bir nöbetin geldi ini gösteren belirtilere karfl psikolojik cevap, interiktal panik ataklar ve atipik panik ataklar fleklinde ortaya ç kabilir. Epilepside, özellikle de temporal lob epilepsisinde çevresel konuflma, esprileri anlayamama, afl r dini u rafl lar, viskozite (konuflmay bitirememe, perseveratif tarzda konuflma, yap flkan sosyal iliflkiler kurma) ve cinsel ilginin kayb gibi epileptik kiflilik özellikleri görülür. Bu yaz da epilepsi hastalar nda görülen psikiyatrik bozukluklar n gözden geçirilmesi amaçlanm flt r. Anahtar sözcükler: epilepsi, psikiyatrik bozukluklar, ek tan, interiktal depresyon, interiktal psikoz, epilepsi cerrahisi Klinik Psikofarmakoloji Bülteni 2004;14: ABSTRACT: Comorbid psychiatric disorders in epilepsy Epilepsy is a serious public health problem affecting approximately 40 million people around the world. Patients with epilepsy are usually thought to have more psychiatric problems than normal individuals. On the other hand, the incidence of epilepsy in psychiatric patients is also higher than that of general population samples. Affective disorders, psychosis and anxiety disorders are the most common presentations of psychiatric syndromes in epileptic patients. Interictal depression is the most common affective disorder observed in patients with epilepsy. The rate of depression appears to be highest in patients with medically intractable epilepsy being evaluated for epilepsy surgery in comparison with community and other patients with chronic disease. The reported incidence of suicide among these cases is believed to be at least 4-10 times higher than that of the general population indicating the need of special consideration by physicians for inquiry about suicidal ideation and intent in patients with epilepsy. A consensus on the classification of psychotic syndromes associated with epilepsy is lacking. The most appropriate approach would be separate diagnoses of epilepsy and the particular psychotic syndrome. Evidence suggests that psychosis is 6-12 times more likely to occur in epileptic patients than in the general population. Anxiety and related disorders may manifest as simple partial seizures (auras), psychological reactions to symptoms that alert the patient to a coming seizure, interictal panic attacks and atypical panic attacks. The interictal behavioral traits are circumstantiality, humorlessness, religiosity, viscosity (stickness, tendency to repetition), altered sexual interest which are seen mostly in temporal lobe epilepsy patients. Large scale studies are needed to delineate the interaction between epilepsy and psychiatric disorders. Key words: epilepsy, psychiatric disorders, comorbidity, interictal depression, interictal psychosis, epileptic surgery Bull Clin Psychopharmacol 2004;14: Uzm. Dr., Ankara Dr. Abdurrahman Yurtaslan Onkoloji E itim ve Araflt rma Hastanesi Psikiyatri Klini i 2 Prof. Dr. Psikiyatri AD., 3 Prof. Dr. Nöroloji AD., Hacettepe Üniversitesi T p Fakültesi Ankara-Turkey Yaz flma Adresi / Address reprint requests to: Malazgirt Mah. 3. Sok., 10/9, Keklikp nar, Dikmen, Ankara-Turkey Telefon / Phone: Faks / Fax: Elektronik posta adresi / address: eylemcsahin@hotmail.com Kabul tarihi / Date of acceptance: 7 Haziran 2004 / June 7, 2004 G R fi Tüm dünyada yaklafl k 40 milyon kifliyi etkileyen epilepsi önemli bir halk sa l sorunudur (1). Yüzy llard r bilinen bir hastal k olan epilepsi, tan ve tedavisindeki geliflmelere ra men, günümüzde ruhsal bozukluklar n birlikteli i s k olan ve hastalar n yaflam kalitesini etkileyen bir hastal k olma özelli ini korumaktad r. Dünya Sa l k Örgütü nün Epilepsi Sözlü ü nde epilepsi, beyin nöronlar - n n afl r boflal m na ba l ortaya ç kan, tekrarlayan nöbetlerle seyreden, farkl etyolojileri olan kronik beyin hastal olarak tan mlanm flt r (2). Geliflmifl ülkelerdeki epilepsi s kl k oranlar kiflide iken, geliflmekte olan ülkelerde bu oranlar daha da artmaktad r ( kiflide ). En s k görülen nöbet tipi ikincil jeneralize olan ya da olmayan parsiyel nöbetlerdir. kinci s kl kta ise jeneralize tonik-klonik nöbetler görülür. Epilepsi gözlem birimlerinde ya- Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 14, Say : 2, 2004 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 14, N.: 2,

2 Epilepsiye efllik eden psikiyatrik bozukluklar p lan çal flmalarda kompleks parsiyel nöbetlerin %60-70 inin, temporal lobdan köken ald saptanm flt r (3). Psikiyatrik hastal klar ve epilepsi aras ndaki iliflki eski ça lardan beri bilinmektedir. Hipokrat M.Ö. 4. yüzy lda s kl kla melankoliklerin epileptik, epilepsi tan s alan hastalar n da melankolik hale geldiklerini belirtmifltir. Bu iki durumdan hangisinin olaca n ise hastal n gidiflinin belirledi ini; hastal k e er vücuda yay l rsa epilepsi, akla yay l rsa melankoli olufltu unu belirtmifltir. On dokuzuncu yüzy l n bafl nda Emil Kraepelin epilepsi hastalar n n kiflilik de iflikli ine u rad n ve psikoza yatk nl klar n n oldu unu yazm flt r (2). Epilepsinin nörobiyolojik temelinin anlafl lmaya bafllanmas yla, temporal lob yap lar n n ve limbik sistemin psikiyatrik belirtilerle iliflkili oldu unun ö renilmesiyle epilepsiye efllik eden psikiyatrik hastal klar daha iyi anlafl lmaya bafllanm flt r (1). Psikiyatrik hastal klar n genel topluma göre epilepsi hastalar nda daha s k görüldü ü bilinmektedir (4). Birinci basamak sa l k hizmetlerine baflvuran eriflkin epilepsisi tan s alan hastalarla yap lan bir çal flmada Klinik Görüflme Çizelgesi (Clinical Interview Schedule, CIS) ile psikiyatrik hastal k oranlar na bak lm fl ve 82 hastan n 37 sinde psikiyatrik hastal k saptanm flt r (5). Bunlar n %84 ünde duygudurum bozuklu u; duygudurum bozuklu u olanlar n da %50 sinde depresif nevroz tan s konmufltur. talya da, Naples Üniversitesi 2. T p Fakültesi Nöroloji Enstitü sinde, 96 epileptik hastayla yap lan bir çal flmada %50 oran nda DSM-III-R (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Third Edition, Revised) tan ölçütlerini karfl layan depresyon bulunmufltur (6). Nijerya da yap lan bir çal flmada ise hastaneye baflvuran 204 epilepti in %37 sinde CIS ile psikiyatrik morbidite saptanm flt r. Psikiyatrik morbidite bulunanlar n %63 ünde nevroz, %30 unda psikoz, %7 sinde de kiflilik bozuklu u saptanm flt r (7). Manchanda ve arkadafllar n n 71 tedaviye dirençli epileptik hastay Genel Sa l k Anketi (General Health Questionnaire) ile de erlendirdikleri çal flmada ise %45 oran nda psikiyatrik bozukluk saptanm flt r (8). Psikiyatrik hastalarda epilepsi görülme oran %4.7 ile %9.7 aras nda de iflmektedir ve genel toplum örneklemlerindeki epilepsi görülme oran ndan (yaflam boyu yayg nl = %0.63) yüksektir (1). S kl k oranlar ndaki bu farkl l klar olas l kla nöbet tipi, tedaviye cevap, hastal k süresi, psikiyatrik hastal de erlendirmede kullan lan ölçekler ve örneklemin seçildi i hasta grubu gibi yöntem farkl l klar ndan kaynaklanmaktad r. Epilepsi tan s alan hastalarda psikiyatrik bozukluklar n daha s k görülmesinin kronik bir hastal a uyum sürecine mi yoksa biyolojik bir temele mi dayand konusu, di er nörolojik ve dahili hastal klarla beraber epilepsi tan s alan hastalar n psikiyatrik hastal k s kl yönünden karfl laflt r ld çal flmalarla aç kl a kavuflmufltur. Aksi sonuçlar bildiren az say da çal flma olmas na ra men (4), epilepsi hastalar nda psikopatoloji s kl n n di er baz hastal klara göre daha yüksek oldu u bir çok çal flmada (1,9-11) gösterilmifltir. Bu sonuç, epilepside epilepsideki psikopatolojinin biyolojik temelinin oldu- unu düflündürmektedir. Epilepside artm fl psikopatoloji riskini aç klayabilecek etkenler üçe ayr labilir (12): 1) Nörobiyolojik etkenler: Epilepsiye sebep olan patolojiler, etkilenen bölge, nöbet tipi, nöbetin karakteristik özellikleri, lateralizasyon, nöbet say s, hastal k süresi, hastal k bafllang ç yafl, nöbet kontrolünün olup olmamas, 2) Psikososyal etkenler: Kronik bir hastal k olmas, düflük sosyoekonomik düzey, düflük e itim düzeyi, hastal k nedeniyle toplum taraf ndan ayr mc l a u rama, nöbet gelecek korkusu, ö renilmifl çaresizlik, ifl durumu, ailesel destek, 3) laçlara ba l etkenler: Kullan lan antiepileptik ilaçlar n etki düzenekleri say labilir. Epilepsiye Efllik Eden Duygudurum Bozukluklar Periiktal ve nteriktal Kabarm fl Duygudurum, Mani, Hipomani Periiktal ve interiktal dönemde kabarm fl duygudurum çok s k görülmez. Epilepsiye efllik eden mani ve hipomani ise kabarm fl duygudurum bozukluklar na göre daha s k, ancak di er duygudurum bozukluklar na göre daha az oranda görülür. Literatürde periiktal ve interiktal kabarm fl duygudurum, mani, hipomani vakas çok azd r (13,14). Epileptik hastalarda karbamazepin ve valproik asit gibi antiepileptik ilaçlar n duygudurum düzenleyici etkileri nedeniyle, epilepsiye efllik eden mani-hipomani vakalar n n daha az görülmesine neden olduklar düflünülmektedir (14). Nöbet s ras ndaki a lama ve gülmelerin, duygulan m de iflikli i olup olmad ise tart flmal d r. Literatürde az say da iktal a lama- dacrystic epilepsi ve iktal gülme- jelastik epilepsi vakas bildirilmifltir (15). ktal gülmeler genelde d fl etkenlerle iliflkisiz ortaya ç kan uygunsuz gülmelerdir. Elektroensefalografi 98 Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 14, Say : 2, 2004 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 14, N.: 2,

3 E. fi. Cankurtaran, B. Ulu, S. Sayg (EEG) de bozukluk ve di er tipik nöbet belirtileri de iktal gülmelere efllik eder ve antiepileptik ilaçlara iyi cevap verirler. Epileptik gülmelerin temporal korteksten kaynakl nöbetin duygusal bilefleni ya da nöbetin motor belirtilerinden biri oldu u düflünülmektedir (14). Epilepsi ve Depresyon Birlikteli i Epilepside görülen depresyonun, eflik-alt belirtiler dahil s n fland r lmas, psikiyatrik belirtilerin bafllang c ile nöbetin zamansal iliflkisine göre yap l r. E er depresyon, epilepsi nöbeti süresince olufluyorsa iktal, nöbet öncesinde ya da sonras nda olufluyorsa periiktal ve nöbetlerden ba ms z ortaya ç k yorsa interiktal depresyon tan m n al r (16). a. ktal depresyon Depresyon, basit parsiyel nöbetlerin bir parças olarak ya da tümünü kapsayacak flekilde ortaya ç kabilir. Bu nöbetlerin klinik görünümünde motor, duyusal, otonomik ya da psikiyatrik belirtiler bask n olabilir. Ruhsal belirtiler zaman alg s nda bozulmalar, deja vu ve jamais vu alg lar, biliflsel bozukluklar, derealizasyon ve depersonalizasyon alg lar, karmafl k yan lsamalar ve varsan lar ile haz duygusu, hoflnutsuzluk, yo- un depresyon, korku, öfke ve gülme gibi afektif belirtiler fleklinde olabilir (17). ki bin hastada nöbet s ras ndaki duygulan m n de erlendirildi i bir çal flmada, iktal depresyonun s kl %1 olarak bulunmufl ve anksiyetenin, korkudan sonra ikinci en s k görülen duygudurum belirtisi oldu u saptanm flt r (13). ktal depresyonun s kl kla temporal lop epilepsili hastalarda bulundu u bildirilmektedir (18). Üzüntü hissinden ümitsizlik, intihar giriflimi (19), psikotik depresyona (20) kadar farkl depresyon belirtileri iktal depresyon tan m içindedir. b. Preiktal depresyon Bir nöbetten saatler veya günler önce prodromal duygudurum belirtileri olarak depresyon, irritabilite, disfori görülebilir ve nöbetle bu belirtiler geçebilir. Nöbet öncesi olan prodromal duygudurum de iflikliklerinin, klinik eflikalt nöbet aktivitesinin bir belirtisi oldu- u öne sürülmüfltür (18). Ancak baz hastalarda olumsuz yaflam olaylar na ba l depresif veya disforik duygudurum da nöbet oluflumunu art rabilir (21). Preiktal ve iktal depresyonun önlenmesi için ilaç tedavisi yerine, s kl kla nöbetin engellenmesi, nöbet say s n n azalt lmas yeterli olmaktad r (22). c. Postiktal depresyon Uzun süredir bilinen bir depresyon türü olmas na ra men görülme s kl tam olarak bilinmemektedir. Soto ve arkadafllar n n yapt bir çal flmada nöbet kontrolü sa lanmam fl ve parsiyel nöbetleri olan 60 hastan n 46 s nda postiktal depresyon belirtileri bulunmufltur (23). Devinsky ve arkadafllar tedaviye dirençli kompleks parsiyel nöbetleri olan 18 hastay incelediklerinde özellikle sa temporal lobda nöbeti olanlarda postiktal depresif duygudurumun daha s k görüldü ünü belirtmifllerdir (24). Posiktal depresyonun tedavisi için, düflük dozda antidepresanlar n antiepileptik ilaçlarla birlikte verilmesi önerilmektedir (25). d. nteriktal depresyon Nöbetlerle iliflkisiz ortaya ç kan depresyon belirtileri interiktal depresyon olarak adland r lmaktad r. Epilepsi hastalar nda en s k görülen duygudurum bozuklu u interiktal depresyondur (26,12). Epilepsi tan s alan hastalarda di er nörolojik ve kronik hastal klar olanlara göre depresyonun daha s k görüldü ü yap lan pek çok çal flmayla gösterilmifltir (10,27). Baz çal flmalarda ise depresyon görülme oranlar di er hastal klarla benzer bulunmufltur (4). nteriktal depresyonun yayg nl tam olarak bilinmemektedir. Genel toplumda hayat boyu depresyon görülme oranlar erkeklerde %5-12, kad nlarda %10-25 aras nda de iflirken (28), epilepsi hastalar nda ise farkl oranlar bulunmufltur. Yap lan çal flmalarda epilepsi hastalar nda depresyon görülme s kl toplum örneklemlerinde en düflük, hastaneye baflvuran epilepsili hastalarda daha yüksek, tedaviye dirençli epilepsi hastalar nda ve epilepsi cerrahisi düflünülenlerde ise en yüksek oranda bulunmufltur (Tablo 1) (18,29). Tablo 1 de görülen farkl sonuçlar, belirtilen çal flmalarda temsil gücü olmayan hastane örneklemlerinin kullan lmas ndan ve geriye dönük çal flmas ndan, klinik görüflme olmadan kendi kendine doldurulan ölçeklerle ve kiflilik envanterleriyle yap lmas ndan kaynaklanmaktad r. Bunun yan nda baz çal flmalarda ICD (International Classification of Disease) ya da DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) kriterleri kullan larak majör depresyon tan s konulurken, baz çal flmalarda tan konulmadan sadece depresyon belirtilerine bak lmas yayg nl k çal flmalar n n sonuçlar n daha da kar flt rmaktad r (14,18). Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 14, Say : 2, 2004 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 14, N.: 2,

4 Epilepsiye efllik eden psikiyatrik bozukluklar Tablo 1. Epilepside ruhsal hastal k ve depresyon yayg nl n araflt ran çal flmalardan örnekler Kaynak Örneklemn De erlendirme Sonuçlar Görülme arac s kl % Mendez ve ark. Toplumdan epilepsili 175 HAM-D (1986) hastalar BPRS Depresyon 55 Edeh ve Toone Toplumdan epilepsili 88 CIS Ruhsal hastal k 48 (1987) hastalar Depresif nevroz 21 Anksiyeteli nevroz 14 Guruje Hastaneye baflvuran 204 CIS Ruhsal hastal k 37 (1991) epilepsili hastalar Nevroz 63 Psikoz 30 II. eksen tan s 7 Indaco ve ark. Hastaneye baflvuran 96 HAM-D Depresyon 50 (1992) epilepsili hastalar BDI Victoroff ve ark. Tedaviye dirençli kompleks 53 SCID Ruhsal hastal k 47 (1994) parsiyel nöbetler (DSM-III-R) I. eksen tan s 29 Anksiyete bozuklu u 10 Duygudurum bozuklu u 3 fiizofreni benzeri psikoz 4 Uyum bozuklu u 2 Organik beyin sendromu 2 Konversiyon bozuklu u 1 II. eksen tan s 18 Manchanda ve ark. Tedaviye dirençli 300 SCID Majör depresif epizod 30 (1996) epilepsi (DSM-III-R) Distimi 4 Uyum bozuklu u (Depresif duygudurumla giden) 10 Blumer ve ark Epilepsi cerrahisi öncesi TLE 44 Epilepsy nteriktal disforik bozukluk 57 (1998) Questionnaire (HAM-D: Hamilton Depresyon Derecelendirme Ölçe i, BDI : Beck Depresyon Ölçe i, SCID: DSM-III-R I. Eksen Tan lar çin Yap land r lm fl Görüflme Ölçe i, CIS: Klinik Görüflme Ölçe i, BPRS: K sa Psikiyatrik Derecelendirme Ölçe i, DSM- III-R: Diagnostic and Statistical Manual, Edition III, revised.) Epilepsi ve ntihar Epilepsi hastalar nda, genel topluma göre intihar giriflimi 4-10 kat daha fazla görüldü ü için, intihar düflüncesi bu hastalarda dikkatle sorgulanmal d r (30). ntihar oranlar n n toplumda %1.4, epilepsi hastalar nda ise %13.2 lere kadar ç kt n bildiren meta-analizler vard r. Epilepsi hastalar nda intihar için bildirilen risk etkenlerinden baz lar erkek olma, yap sal beyin bozukluklar - n n olmas ile iktal depresyonun veya uzam fl postiktal deliryumun olmas, kompleks parsiyel nöbet gibi nöbet özellikleri ve temporal lob epilepsisi (TLE) gibi durumlard r (19,30). Epilepside Depresyonun Oluflmas çin Risk Etkenleri: Epilepsi hastalar nda pek çok etkenin depresyon oluflmas nda etkili olabilece i düflünülmektedir (12,18). 1. Cinsiyet. Literatürde cinsiyete göre epilepsi ile depresyon birlikteli inin s kl n n de iflti ine dair farkl sonuçlar elde edilmifltir. Depresyon ve epilepsi birlikteli ini Robertson ve arkadafllar (31) kad nlarda, Altshuler ve arkadafllar ise erkeklerde daha fazla bulmufllard r (32). Erkek hastalarda riskin artt n bildiren çal flma say s daha fazlad r (9,10). 2. El kullan m. Baz çal flmalarda sol el bask nl olan epilepsi hastalar nda ruhsal hastal k ve özellikle de depresyon s kl n n artt gösterilmifltir (32). El kullan m ve depresyon aras nda iliflki bulamayan çal flmalar da vard r (6). Epilepsi hastalar nda depresyonla birlikte görülen sol el bask nl n n, erken dönemde oluflan beyin hasar n n bir sonucu olabilece i düflünülmektedir (18). 3. Nörolojik hastal klar. Yap sal beyin hasarlar ya da multiple skleroz, inme, demans, kafa travmas gibi nörolojik hastal klar epilepsiye efllik ediyorsa depresyon daha s k görülmektedir (33,18). Epilepsiye efllik eden yap sal beyin hasarlar yla depresyon aras nda iliflki bulamayan çal flmalar da literatürde yer almaktad r (10,34). 4. Genetik ve çevresel etkenler. Depresyonlu epilepsi hastalar n n ailelerinde de depresyon öyküsünün 100 Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 14, Say : 2, 2004 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 14, N.: 2,

5 E. fi. Cankurtaran, B. Ulu, S. Sayg daha fazla s kl kta oldu unu gösteren baz çal flmalar bulunmaktad r (14). Epilepsi hastalar n n ailelerinde ruhsal hastal klar n s k görülmesiyle depresyon riskinin de iflmedi ini bildiren çal flmalar da vard r (6,10). 5. Zeka düzeyi. Epilepsi hastalar nda düflük zeka s kl kla görülen bir durumdur ve epilepsi tan s alan hastalarde düflük zeka ile ruhsal hastal klar aras nda bir iliflki oldu u düflünülmektedir (35,36). Epilepsiye Ba l Etkenler: a. Bafllang ç yafl ve süresi. Pek cok çal flmada tekrarlay c epilepsi nöbetlerinin bafllama yafl (10,27,32, 34) ve hastal n süresi (6,34,37) ile depresyona yatk nl k aras nda bir iliflki bulunamam flt r. b. Nöbet tipi. Çal flmalarda ço unlukla kompleks parsiyel nöbetlerde (6,10,31) özellikle de TLE de (7,11,37,38) depresyonun daha s k görüldü ü gösterilmifltir. Baz çal flmalarda ise TLE ve di er epilepsi tipleri aras nda, ruhsal hastal k görülme oranlar aç s ndan bir fark görülememifltir (39). Edeh ve Toone taraf ndan yap lan bir çal flmada TLE liler ve TLE olmayanlar aras nda CIS puanlar aç s ndan bir fark bulunmam flt r, ancak primer jeneralize epilepsililere göre fokal epilepsililerde interiktal psikopatolojinin belirgin derecede artt saptanm flt r (40). Manchanda ve arkadafllar da tedaviye dirençli 71 epilepsi hastas nda epilepsi tipi ve psikopatolojisi aras nda bir iliflki gösterememifllerdir (8). Nöbet tipi çeflitlendikce ruhsal bozuklu un daha s k görüldü ünü belirten çal flmalar da vard r (4,41). c. Lateralizasyon. lk olarak Flor-Henry taraf ndan bask n olmayan, sa a lateralize temporal lob nöbetleri ile depresyon aras nda bir iliflki oldu u belirtilmifltir (42). Flor-Henry nin bu saptamas n, yani depresyonun sa a lateralize epilepsilerde daha s k görüldü ünü teyid eden çal flma say s çok azd r (10,43). Bir çok çal flmadan elde edilen bilgiler fl nda sola lateralizasyonun, depresyon için yatk nl k oluflturaca düflünülmektedir (14,26,27,31,32). Temporal lob kaynakl kompleks parsiyel nöbetlere efllik eden frontal lob bozuklu unun da depresyon için nörobiyolojik yatk nl a neden oldu u düflünülmektedir (26,44,45). Sa a lateralizasyonda depresyonun az görülmesini sa beyin lezyonlar nda hastan n duygular n inkara ya da az göstermeye yatk n olmas yla aç klayanlar olmufltur (46). Lateralizasyonun, interiktal depresyonun etyolojisinde yorday c olmad - n gösteren çal flmalar da bulunmaktad r (6, 8,34,47). d. Nöbet say s. Nöbet say s n n az olmas yla depresyon belirtilerinin artt n gösteren çal flmalar bulundu u gibi (27,39), nöbet say s n n fazla olmas yla depresyon aras nda pozitif bir iliflki gösteren çal flmalar da bulunmaktad r (48,41). e. laca ba l etkenler. Baz antiepileptik ilaçlar n (fenobarbital, vigabatrin, tiagabin, fenitoin, karbamazepin, valproik asit), eriflkinlerde depresyonla iliflkili oldu- u gösterilmifltir (31,38,49-51). Birden fazla antiepileptik ilac n birlikte kullan m n n da depresyonla iliflkisi oldu u bulunmufltur (4,28). f. Psikososyal etkenler. Nöbetlerin ne zaman gelece inin tahmin edilemez olmas, kontrol edilemez olmas, düflük sosyoekonomik durum, düflük e itim düzeyi, uygun ifl-e itim olanaklar n n olmamas, toplum taraf ndan ayr mc l a u rama gibi durumlar n depresyona yatk nl k sa lad düflünülmektedir (18). Epilepside Depresyon Tan s Koyma Epilepsi hastalar ndaki depresyon belirtilerinin pratisyen hekimlerce %50, merkez hastanelerde ise %30-70 oran nda farkedilmedi i gösterilmifltir (52). Epilepside depresyon tan s n koymada karfl lafl lan sorunlardan ilki, hastalar n kronik bir hastal klar n n olmas nedeniyle tedavi ekibinin, depresyon belirtilerini hastal - a ba l bir uyum sorunu olarak düflünüp önemsememeleri ve bu nedenle de sormamalar ; ikincisi de depresyon tan s için gelifltirilen de erlendirme ölçeklerinin epilepsi hastalar için uygun olmamas d r (16). Epilepsiye efllik eden depresyonun fenomenolojik özelliklerinin araflt r ld çal flmalar sonucunda, epilepsi hastalar nda görülen depresyonun farkl özelliklerinin oldu u saptanm flt r (10). Epilepsi hastalar nda görülen depresyonda anksiyete, suçluluk, düflük benlik sayg s, bedensellifltirme, ümitsizlik, çaresizlik daha az oranda bulunmufltur. Bunun yerine sanr lar, tehdit edici iflitme varsan lar gibi psikotik belirtiler ve irritabilite daha fazla oranda bulunmufltur. Robertson ve arkadafllar n n yapt - bir çal flmada ise epilepsi hastalar nda depresyonun orta fliddette ve endojen özellikli oldu u saptanm flt r (31). Blumer ve arkadafllar ise baz epilepsi hastalar nda depresyon belirtilerinin ya da öforinin oldu u dönemler tarif etmifllerdir (52). Bu hasta grubu, Kraepelin in tan mlad interiktal disforik bozukluk sendromu tan m na uymak- Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 14, Say : 2, 2004 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 14, N.: 2,

6 Epilepsiye efllik eden psikiyatrik bozukluklar tad rlar. Epilepsi izlem birimlerine baflvuran hastalarda %44 oran nda interiktal disforik bozukluk saptanm flt r (53). Bu sendromdaki belirtiler depresif duygudurum ya da distimi, anerji, uyku bozuklu u, anksiyete, fobik korkular, aral kl paroksismal irritabilite ve öforik duygudurumdur. Blumer, bu bozuklu un epilepsi hastalar n n 1/3 ile 1/2 sinde görüldü ünü, bu hasta grubunun beklenmedik intihar giriflimleri ya da interiktal psikoz aç s ndan yüksek risk tafl d n ve tüm bu belirtilerin düflük doz antidepresanlara h zl cevap verdi ini belirtmifltir. Epilepsi ve Psikoz Epilepsi ve psikoz aras ndaki iliflki 1800 lerden beri bilinmektedir. Hastanelerde yatan epilepsi hastalar nda psikotik ataklar n s k oldu unun fark edilmesinden sonra epilepsi hastalar nda ortaya ç kan psikotik durumlar için epilepsie larvee, grand mal intellectuel, epileptoid states, epileptic equivalents gibi terimler önerilmifltir. Kraepelin, Demans Prekoks da %18 oran nda epilepsi görüldü ünü ve her iki durumun birbiriyle iliflkili oldu unu belirtmifltir (54) lerden itibaren epilepsi hastalar nda özellikle de TLE lilerde flizofreni benzeri psikozlar n s k bildirilmesiyle flizofreni ile epilepsi aras nda bir iliflki oldu u düflünülmeye bafllanm flt r. Her ikisi de heterojen hastal k gruplar olmalar ve farkl beyin patolojilerinden kaynaklanmalar sebebiyle, epilepside görülen psikozun s nfland r lmas nda zorluk çekilmektedir. Psikotik belirtilerin nöbetlerle iliflkili olarak ortaya ç kma zamanlar na göre s n fland r lmas, eskiden beri s kl kla kullan lan bir yöntemdir (55). Sadece nöbet s ras nda ortaya ç kan psikotik belirtiler iktal psikoz, nöbetten k sa süre sonra ortaya ç kan psikotik belirtiler de postiktal psikoz olarak adland r lmaktad r. Nöbetler aras nda ortaya ç kan, nöbetle do rudan iliflkisi olmayan ve kal c psikotik belirtilerin oldu u flizofreni benzeri bir durum da interiktal psikoz olarak adland r l r. Epilepsiye Efllik Eden Psikozlar 1. Postiktal psikoz. Tüm epileptik psikozlar n %25 ini oluflturan (56) postiktal psikozun yayg nl % olarak saptanm flt r (57). S kl kla EEG monitorizasyon birimlerinde antiepileptiklerin h zl ca kesilmesiyle, artan nöbet say s na ba l olarak, ço unlukla da parsiyel kompleks nöbete ikincil olarak uzam fl jenaralize tonik-klonik nöbetlerden saat sonra ortaya ç karlar. Bilinç bulan kl n n efllik etti i, psikotik belirtilerin olmad geçifl döneminden (58) sonra büyüklük sanr lar, dini içerikli sanr lar, mistik sanr lar, varsan lar, katatoni gibi farkl psikotik belirtiler ve duygulan m belirtileri k sa süreli (24 saat - 3 ay) olarak ortaya ç kabilir (59-61). Ço unlukla ataklar aras nda bir psikopatoloji saptanamamaktad r (62). Postiktal psikoz s kl kla 10 y ldan daha uzun bir süre epilepsi nöbeti geçirenlerde görülmektedir (58,60,63). Postiktal psikoz, antiepileptiklerin dozlar n n ayarlanmas yla, düflük doz antipsikotik tedavisiyle ya da kendili inden düzelir (61). 2. ktal psikoz: ktal psikoz genellikle k sa sürelidir, saatler ya da günler sürer. En s k parsiyel kompleks nöbet ya da psikomotor, konvülsiyon olmayan status epileptikus s ras nda oral otomatizma, konuflmada duraklama, mutizm, duygulan m belirtileriyle birlikte görülür ve deliryum ile kar flabilir (64). Psikotik belirtilere içgörünün olmas ve k sa ataklar n varl, interiktal psikozlardan ay rmada yard mc olur. 3. nteriktal psikoz: nteriktal psikoz için epilepsinin flizofreni benzeri psikozu ya da kronik interiktal psikoz tan mlamalar da önerilmektedir (55). fiizofreniden ay rt edici özellikleri duygulan m n ve kiflili in korunmas, iflitme yerine görme varsan lar n n daha s k olmas, klinik gidiflin daha iyi olmas d r. Bu özelliklerin yan s ra interiktal psikozda flizofrenlere göre düflünce sürecinde bozukluk, flizofreninin negatif belirtileri, ailede flizofreni öyküsü ve premorbid flizoid kiflilik özellikleri daha az görülmektedir (56). Epilepsi hastalar nda ortaya ç kan psikozun uluslararas kabul edilmifl bir s n fland rmas olmad için, ICD-10 ya da DSM-IV e göre bu hastalara, hem epilepsi hem de flizofreni tan lar n n birlikte konmas n n uygun oldu u belirtilmektedir (54). Yayg nl k çal flmalar gözden geçirildi inde, psikotik bozuklu un epilepsi hastalar nda %7 s kl kta görüldü ü ve psikoz riskinin topluma göre epilepsi hastalar nda 6-12 kat artt bildirilmektedir (65). Mendez ve arkadafllar hastaneye baflvuran epilepsi hastalar nda %9.25 oran nda interiktal psikoz saptarken, bir baflka nörolojik hastal k olan migren nedeniyle baflvuranlarda %1 oran nda psikoz saptam fllard r (27). Nijerya da yap lan bir çal flmada da TLE lilerde %18, primer jeneralize nöbeti olanlarda %6 oran nda psikoz bulunmufltur (7). Tedaviye dirençli epilepsi nedeniyle cerrahi tedavi düflünülen 300 epilepsi hasta- 102 Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 14, Say : 2, 2004 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 14, N.: 2,

7 E. fi. Cankurtaran, B. Ulu, S. Sayg s nda %4.3 oran nda psikoz bulunmufltur (66). Onuma, bir y ll k sürede epilepsi kliniklerine baflvuran hastalardan TLE lilerin %14 ünde, di er parsiyel epilepsililerin %10 unda, idiopatik jeneralize epilepsililerin %3 ünde paranoid belirtiler görüldü ünü bildirmifltir (67). Otuz y l süren bir izlem çal flmas nda ise nöbetleri devam eden TLE lilerde %10 oran nda interiktal psikoz geliflti i bulunmufl ve bu oran n, genel toplumdaki %8 lik psikoz oran na göre yüksek oldu una dikkat çekilmifltir (68). nteriktal psikozun klinik gidifli de iflkendir. Bir k - s m hastada tek ataktan sonra remisyona u rarken, hastalar n yar s nda kronik hale gelir ve relapslarla giden epizodik gidifl gösterir (69,70). Literatürde interiktal psikoz için risk olabilecek etkenler hakk nda farkl görüfller olsa da en çok üzerinde durulan özellikler flunlard r: 1) Yirmi yafl ndan önce nöbetlerin bafllamas, 2) On y ldan daha uzun süre devam eden nöbetler, 3) Status epileptikus öyküsü, 4) Kompleks parsiyel nöbet geçirme, 5) Histopatolojik bulgular n olmas (ganglioma, hemartoma), 6) Yüksek dozlarda ve birden çok antiepilepti in kullan lmas, 7) Sol ya da bilateral temporal lob kaynakl nöbetler, 8) Ailede psikoz öyküsü olmas, 9) Düflük zeka düzeyi (27,54-56, 66,71-73) lk olarak Flor-Henry, flizofreni benzeri psikozlar n sola lateralize epilepsilerde daha s k görüldü ünü bildirmifltir (42). Daha sonra konuyla ilgili pek çok çal flma yap lm flt r. Bu konuda yap lan 11 çal flman n sonuçlar gözden geçirildi inde 314 hastan n %43 ünde sola; %34 ünde bilateral; %23 ünde sa a lateralizasyon saptanm flt r (54,74-76). Görüntüleme çal flmalar n n sonuçlar süperior temporal girus ve medial temporal bölgenin s k etkilenmesinden dolay sanr ve varsan lar n klinik görünümde bask n oldu u, frontal bölgenin daha az etkilenmesine ba l olarak da motivasyon kayb ya da duygulan mda küntleflmenin daha az görüldü ü fleklinde yorumlar yap lm flt r (70). nteriktal psikozun ortay ç kmas nda antagonizma teorisiyle aç klanan alternan psikozun (55,56,70), tutuflma fenomeninin (54), zorlanm fl normallefltirmenin (62,77) ya da vigabatrin, etosüksimid, fenitoin topiramat gibi antiepileptik ilaçlar n kullan m - n n (56,78-81) sebep olabilece i önerilmektedir. Epilepsi ve Anksiyete Bozukluklar Epilepside görülen anksiyete bozukluklar farkl flekillerde ortaya ç kabilir (82). a. Basit parsiyel nöbetler (aura) s ras nda görülen anksiyete belirtileri: Basit parsiyel nöbetlerde korku (%15 oran nda) ve anksiyete s k görülür (56). b. Nöbetin geldi ini gösteren belirtilere karfl bir psikolojik cevap: Epilepsi hastalar n n ço unda nöbete ba l düflme, beyin hasar, ölüm korkusu oldu u gösterilmifltir. Ancak bildirilen nöbet fobisi nadirdir. c. nteriktal anksiyete, panik ataklar : Epilepsi hastalar nda %66 lara varan oranlarda interiktal anksiyete belirtileri görülebilir. Bu belirtilerin en s k olarak limbik odakl parsiyel nöbetlerde (56) ya da primer jeneralize epilepside görüldü ünü bildiren çal flmalar vard r (72). Her ikisi de s k görülen hastal klar oldu u için, epilepsi ve panik ataklar, aralar nda etyolojik bir iliflki olmadan da birlikte görülebilirler (83). Panik bozuklu unun toplumdaki yayg nl %1 iken, epilepsi hastalar nda görülme oran %21 olarak bulunmufltur (84). Epilepside anksiyete ve korku davran fllar n n etyolojisinde tutuflma mekanizmas n n etkili oldu u düflünülmektedir (56). Klinikte atipik panik ataklar olarak adland r lan, EEG de epileptiform bozukluk gösteren ve antikonvülzan tedaviye çok iyi yan t veren panik ataklar da görülmektedir (85). Bilinç de ifliklikleriyle giden fokal parezilerin, bafla r lar n n ve varsan lar n efllik etti i bu panik ataklarda altta nörolojik bir bozuklu un yatt düflünülmektedir. Epilepside Kiflilik Bozukluklar Kiflilik bozuklu u görülme oranlar genel topluma (%11-23) (86) göre, epilepsi hastalar nda (%21 72) daha fazlad r (87,88). En s k olarak da ba ml ve çekingen kiflilik bozukluklar görülmektedir. Epilepside görülen interiktal kiflilik de ifliklikleri, limbik yap larla iliflkili olarak en s k TLE de görülür. TLE lilerde çevresel konuflma, esprileri anlayamama, afl r dini u rafl lar, viskozite (konuflmay bitirememe, perseveratif tarzda konuflma, yap flkan sosyal iliflkiler kurma), cinsel ilginin kayb ve daha az s kl kta olmak üzere afl r yaz yazma, filozofik afl r u rafllar görülebilir (46,89). TLE lilerde görülen bu kiflilik de iflikliklerinin, temporal lobdaki epileptojenik odaktan yay lan boflal mlar n; duyu korteksleri, amigdala ve hipotalamus aras nda yeni nöronal ba lant lar yapmas yla ortaya ç kt görüflü öne sürülmektedir (90). Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 14, Say : 2, 2004 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 14, N.: 2,

8 Epilepsiye efllik eden psikiyatrik bozukluklar Epilepsi Cerrahisi ve Psikiyatrik Hastal klar n Birlikteli i Kaynaklar: 1. Mendez MF Neuropsychiatric aspects of epilepsy. Kaplan & Sadock s Comprehensive Textbook of Psychiatry, 7 th edition, Sadock BJ, Sadock VA (Ed), Baltimore: Lippincott Williams & Wilkins, 2000: Duffy JD The shifting paradigm of epilepsy. Psychiatric Comorbidity in Epilepsy, McConnell HW, Snyder PJ (Ed), Washington, DC: American Psychiatric Press Inc, 1998: Trescher WH, Lesser RP The Epilepsies. Neurology in Clinical Practice, Third Edition, Bradley W, Daroff RB, Fenichel GM, Marsden CD (Ed) Boston: Butterworth Heinemann, 2000: Fiordelli E, Beghi E, Bogliun G, Crespi V. Epilepsy and psychiatric disturbance: A cross-sectional study. Br J Psychiatry 1993; 163: Edeh J, Toone BK. Antiepileptic therapy, folate deficiency, and psychiatric morbidity: A general practice survey. Epilepsia 1985;26: Indaco A, Carrieri PB, Nappi C, Gentile S, Striano S. Interictal depression in epilepsy. Epilepsy Res 1992; 12: Gureje O. Interictal psychopathology in epilepsy. Prevalence and pattern in a Nigerian clinic. B J Psychiatry 1991;158: Manchanda R, Schaefer B, McLachlan RS, Blumer WT. Interictal psychiatric morbidity and focus of epilepsy in treatment- refractory patients admitted to an epilepsy unit. Am J Psychiatry 1992;149: Kogeorgos J, Fonagy P, Scott DF. Psychiatric symptom patterns of chronic epileptics attending a neurological clinic: A controlled investigation. B J Psychiatry 1982; 140: Epilepsi cerrahisi sonras en s k saptanan psikiyatrik bozuklu un depresyon oldu u bulunmufltur (91,92). Epilepsi cerrahisi öncesi ve sonras psikiyatrik hastal klar n de erlendirildi i bir çal flmada DSM-III-R ye göre en s k görülen psikiyatrik hastal klar duygudurum bozukluklar (majör depresyon, distimi, organik duygudurum bozukluklar ), anksiyete bozukluklar, organik kiflilik bozukluklar ve madde kötüye kullan m olarak bulunmufltur (93). Cerrahi sonras psikiyatrik bozukluklar n ortaya ç kmas n yordayan etkenler ise cerrahi öncesi psikiyatrik hastal k öyküsü, cerrahi sonras ortaya ç kan nöbet, lateralizasyon, ameliyatta ç kar lan dokunun hacminin fazlal ve EEG de interiktal bilateral diken deflarjlar n olmas d r (94). Epilepsi cerrahisi ve psikoz aras ndaki iliflkiye bak ld nda ilaç tedavisine dirençli epilepsi hastalar n n temporal lobektomi ile tedavilerinden aylar ya da y llar sonra flizofreni benzeri psikotik belirtilerin geliflebildi i görülmektedir. Epilepsi cerrahi merkezlerinde yap lan 3 y ll k bir izlem çal flmas nda cerrahi sonras nda %0.4 oran nda yeni bafllang çl psikoz saptanm flt r (91). SONUÇ S k görülen bir nörolojik hastal k olan epilepside görülen psikiyatrik hastal klar, genel topluma göre daha fazla s kl ktad r. Epilepsi hastalar ndaki depresyon belirtilerinin pratisyen hekimlerce %50, genel hastanelerde ise %30-70 oran nda farkedilmedi i gösterilmifltir. Epilepside depresyon tan s koymada karfl lafl lan sorunlardan ilki, bu hastalar n kronik bir hastal klar n n olmas nedeniyle tedavi ekibinin depresyon belirtilerini hastal a ba l bir uyum sorunu olarak düflünüp önemsememeleri ve dolay s yla sormamalar ; ikincisi ise depresyon tan s için gelifltirilen de erlendirme ölçeklerinin epilepsi hastalar için uygun olmamas d r. Epilepsili hastalardaki psikiyatrik belirtilerin dikkatlice sorgulanmas, bu hastalarda s k görülme olas l olan depresyon, anksiyete bozuklu u gibi hastal klar n ve yüksek intihar riskinin gözden kaçmas n engelleyecektir. Epilepsi ve psikiyatrik hastal klar aras ndaki iliflkileri araflt ran daha fazla say da çal flman n yap lmas na ihtiyaç vard r. 10. Mendez MF, Cummings JL, Benson DF. Depression in epilepsy: Significance and phenomenology. Arch Neurol 1986; 43: Perini GI, Tosin C, Carraro C, Bernasconi G, Canevini MP, Canger R, Pellegrini A, Testa G. Interictal mood and personality disorders in temporal lobe epilepsy and juvenile myoclonic epilepsy. J Neurol Neurosurg Psychiatry 1996; 61: Wiegartz P, Seidenberg M, Woodard A, Gidal B, Hermann B. Comorbid psychiatric disorder in chronic epilepsy: Recognition and etiology of depression. Neurology 1999; 53 (Suppl 2): Williams D. The structure of emotions reflected in epileptic experiences. Brain 1956; 79: Robertson MM. Mood disorders associated with epilepsy. Psychiatric Comorbidity in Epilepsy, Connell HW, Snyder PJ (Ed), Washington, DC: American Psychiatric Press Inc, 1998: Daly DD, Mulder DW. Gelastic epilepsy. Neurology 1957; 7: Kanner AM, Nieto JC. Depressive disorders in epilepsy. Neurology 1999; 53 (suppl. 2) : Alorcon G. Diagnosis and classification of the epilepsies. Psychiatric comorbidity in Epilepsy, Connell HW, Snyder PJ (Ed), Washington, DC. American Psychiatric Press Inc, 1998: Lambert MV, Robertson MM. Depression in epilepsy: Etiology, phenomenology, and treatment. Epilepsia 1999; 40 (Suppl. 10): Mendez MF, Doss RC. Ictal and psychiatric aspects of suicide in epileptic patients. Int J Psychiatry Med 1992; 22: Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 14, Say : 2, 2004 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 14, N.: 2,

9 E. fi. Cankurtaran, B. Ulu, S. Sayg 20. Lim J, Yagnik P, Schraeder P ve Wheeler S. Ictal catatonia as a manifestation of nonconvulsive status epilepticus. J Neuro Neurosurg Psychiatry 1986; 49: Blanchet P, Frommer GP. Mood change preceding epileptic seizures. J Nerv Ment Dis 1986; 174: Goldstein LH. Effectiveness of psychological interventions for people with poorly controlled epilepsy. J Neurol Neurosurg Psychiatry 1997; 63: Soto A, Kanner MA, Hershkowitz L Postictal psychiatric symptoms in patients with poorly controlled seizures; A prevalence study [Abstract]. Epilepsia 1997; 38 (suppl 8): Devinsky O, Kelley K, Yacubian EM, Sato S, Kufta CV, Theodore WH, Porter RJ. Postictal behavior. A clinical and subdural electroencephalographic study. Arch Neurol 1994; 51: Blumer D. Postictal depression: Significance for the treatment of the neurobehavioral disorder of epilepsy. J Epilepsy 1992; 5: Bromfield EB, Altshuler L, Leiderman DB, Balish M, Ketter TA, Devinsky O, Post RM, Theodore WH. Cerebral metabolism and depression in patients with complex partial seizures. Arch Neurol 1992; 49: Mendez MF, Doss RC, Taylor JL, Salguero P. Depression in epilepsy: Relationship to seizures and anticonvulsant therapy. J Nerv Ment Dis 1993; 181: Blazer DG. Mood Disorders : Epidemology. Kaplan & Sadock s Comprehensive Textbook of Psychiatry, 7 th edition. Sadock BJ, Sadock VA (Ed), Baltimore: Lippincott Williams & Wilkins, 2000: Trostle JA, Hauser WA, Sharbrough FW. Psychological and social adjustment to epilepsy in Rochester, Minnesota. Neurology 1989; 39: Harris EC, Barraclough B. Suicide as an outcome for mental disorders. A meta-analysis. B J Psychiatry 1997; 170: Robertson MM, Trimble MR, Townsend HR. Phenomenology of depression in epilepsy. Epilepsia 1987; 28: Altshuler LL, Devinsky O, Post RM, Theodore W. Depression, anxiety and temporal lobe epilepsy: Laterality of focus and symptoms. Arch Neurol 1990; 47: Koch-Weser M, Garron DC, Gilley DW, Bergen D, Bleck TP, Morrell F, Ristanovic R, Whisler WW Jr. Prevalence of psychological disorders after surgical treatment of seizures. Arch Neurol 1988; 45: Hermann BP, Wyler AR. Depression, locus of control, and effects of epilepsy surgery. Epilepsia 1989; 30: Lund J. Epilepsy and psychiatric disorder in the mentally retarded adult. Acta Psychiatr Scand 1985; 72: Thompson PJ, Oxley J. Socioeconomic accompaniments of severe epilepsy. Epilepsia 1988; 29 (supp11): Piazzini A, Canger R. Depression and anxiety in patients with epilepsy. Epilepsia 2001; 42 (suppl 1): Brown SW, McGowan ME, Reynolds EH. The influence of seizure type and medication on psychiatric symptoms in epileptic patients. B J Psychiatry 1986; 148: Standage KF, Fenton GW. Psychiatric symptom profiles of patients with epilepsy: A controlled investigation. Psychol Med 1975; 5: Edeh J, Toone B. Relationship between interictal psychopathology and the type of epilepsy. Results of a survey in general practice. B J Psychiatry 1987; 151: Dodrill CB, Batzel LW. Interictal behavioral features of patients with epilepsy. Epilepsia 1986; 27(suppl. 2): Flor-Henry P. Psychosis and temporal lobe epilepsy: A controlled investigation. Epilepsia 1969; 10: Kohler C, Norstrand JA, Baltuch G, O'Connor MJ, Gur RE, French JA, Sperling MR. Depression in temporal lobe epilepsy before epilepsy surgery. Epilepsia 1999; 40: Hermann BP, Seidenberg M, Haltiner A, Wyler AR. Mood state in unilateral temporal lobe epilepsy. Biol Psychiatry 1991; 30: Schmitz EB, Moriarty J, Costa DC, Ring HA, Ell PJ, Trimble MR. Psychiatric profiles and patterns of cerebral blood flow in focal epilepsy: Interactions between depression, obsessionality and perfusion related to the laterality of the epilepsy. J Neurol Neurosurg Psychiatry 1997; 62: Bear DM, Fedio P. Quantitative analysis of interictal behavior in temporal lobe epilepsy. Arch Neurol 1977; 34: Rodin E, Schmaltz S. The Bear-Fedio personality inventory and temporal lobe epilepsy. Neurology 1984; 34: Roth DL, Goode KT, Williams VL, Faught E. Physical exercise, stressful life experience and depression in adults with epilepsy. Epilepsia 1994; 35: Brent DA, Crumrine PK, Varma RR, Allan M, Allman C. Phenobarbital treatment and major depressive disorder in children with epilepsy. Pediatrics 1987; 80: McConnell HW, Duncan D. Behavioral effects of antiepileptic drugs. Psychiatric Comorbidity in Epilepsy, Connell HW, Snyder PJ (Ed), Washington DC: American Psychiatric Press Inc, 1998: Leach JP, Brodie MJ. Tiagabine. The Lancet 1998; 351: Mayou R, Hawton K. Psychiatric disorder in the general hospital. BJ Psychiatry 1986; 149: Blumer D, Montouris G, Hermann B. Psychiatric morbidity in seizure patients on a neurodiagnostic monitoring unit. J Neuropsychiatr Clin Neurosci 1995; 7: Trimble MR, Schmitz B. The psychoses of epilepsy; A neurobiological perspective. Psychiatric Comorbidity in Epilepsy, Connell HW, Snyder PJ (Ed), Washington DC: American Psychiatric Press Inc, 1998: Sachdev P. Schizophrenia-like psychosis and epilepsy: The status of the association. Am J Psychiatry 1998; 155: Torta R, Keller R. Behavioral, psychotic and anxiety disorders in epilepsy: Etiology, clinical features and theraupatic implications. Epilepsia 1999; 40 (suppl. 10): Kanner AM, Stagno S, Kotagal P, Morris HH. Postictal psychiatric events during prolonged video-electroencephalographic monitoring studies. Arch Neurol 1996; 53: Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 14, Say : 2, 2004 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 14, N.: 2,

10 Epilepsiye efllik eden psikiyatrik bozukluklar 58. Logsdail JS, Toone KB. Post-ictal psychoses. A clinical and phenomenological description. Br J Psychiatry Feb;152: Tebartz Van Elst L, Baeumer D, Lemieux L, Woermann FG, Koepp M, Krishnamoorthy S, Thompson PJ, Ebert D, Trimble MR. Amygdala pathology in psychosis of epilepsy: A magnetic resonance imaging study in patients with temporal lobe epilepsy.brain 2002; 125: Liu HC, Chen CH, Yeh IJ, Sung SM. Characteristics of postictal psychosis in a psychiatric center. Psychiatr Clin Neurosci 2001; 55: Savard G, Andermann F, Olivier A, Remillard GM. Postictal psychosis after partial complex seizures :A multiple case study. Epilepsia 1991;32: Lancman M. Psychosis and peri-ictal confusional states. Neurology 1999; 53 (suppl 2): Kanemoto K, Takeuchi J, Kawasaki J, Kawai I. Characteristics of temporal lobe epilepsy with mesial temporal sclerosis with special reference to psychotic episodes. Neurology 1996; 47: Lee SI. Nonconvulsive status epilepticus. Ictal confusion in later life. Arch Neurol 1985; 42: McKenna PJ, Kane JM, Parrish K. Psychotic syndromes in epilepsy. Am J Psychiatry 1985;142: Manchanda R, Schaefer B, McLachlan RS, Blume WT, Wiebe S, Girvin JP, Parrent A, Derry PA. Psychiatric disorders in candidates for surgery for epilepsy. J Neurol Neurosurg Psychiatry 1996; 61: Onuma T. Classification of pscyhiatric symptoms in patients with epilepsy. Epilepsia. 2000;41 (Suppl 9): Lindsay J, Ounsted C, Richards P. Long-term outcome in children with temporal lobe seizures, III: Psychiatric aspects in childhood and adult life. Dev Med Child Neurol 1979; 21: Getz K, Hermann B, Seidenberg M, Bell B, Dow C, Jones J, Woodard A, Rutecki P, Sheth R, O'Leary D, Magnotta V. Negative symptoms in temporal lobe epilepsy. Am J Psychiatry 2002; 159: Fenwick P. Psychiatric disorder and epilepsy. Epilepsy, 2nd edition, Hopkins A, Shorvon S, Cascino G (Ed), London: Chapman and Hall, 1995: Adachi N, Matsuura M, Okubo Y, Oana Y, Takei N, Kato M, Hara T, Onuma T. Predictive variables of interictal psychosis in epilepsy. Neurology 2000; 55: Devinsky O, Vazquez B. Behavioral changes associated with epilepsy. Neurol Clin 1993; 11: Roberts GW, Done DJ, Bruton C, Crow TJ. A mock up of schizophrenia: Temporal lobe epilepsy and schizophrenia like psychosis. Biol Psychiatry 1990; 28: Jensen I, Larsen JK. Psychoses in drug-resistant temporal lobe epilepsy. J Neurol Neurosurg Psychiatry 1979; 42: Shukla GD, Srivastava ON, Katiyar BC, Joshi V, Mohan PK. Psychiatric manifestations in temporal lobe epilepsy: A controlled study. B J Psychiatry 1979; 135: Krishnamoorthy ES, Trimble MR. Forced normalisation: Clinical and therapeutic relevance. Epilepsy 1999; 40 (suppl 10): Sander JW, Hart YM, Trimble MR, Shorvon SD. Vigabatrin and psychosis. J Neurol Neurosurg Psychiatry 1991; 54: Ring HA, Crellin R, Kirker S, Reynolds EH. Vigabatrin and depression. J Neurol Neurosurg Psychiatry 1993; 56: Ring HA, Reynolds EH. Vigabatrin and behaviour disturbance. Lancet 1990; 335: Thomas L, Trimble M, Schmitz B, Ring H. Vigabatrin and behaviour disorders;a retrospective survey. Epilepsy Res 1996; 25: Weilburg JB, Bear DM, Sachs G. Three patients with concomitant panic attacks and seizure disorder: Possible clues to the neurology of anxiety. Am J Psychiatry 1987; 144: Spitz MC. Panic disorder in seizure patients:a diagnostic pitfall. Epilepsia 1991; 32: Schwartz JM, Marsh L. The psychiatric perspectives of epilepsy, Psychosomatics 2000; 41: Langs G, Fabisch K, Fabisch H. A case of comorbidity between panic disorder and photosensitive epilepsy. Psychosomatics 2000; 33: Cloninger RC, Svrakic D. Personality disorders. Kaplan & Sadock s Comprehensive Textbook of Psychiatry, 7 th edition, Sadock BJ, Sadock VA (Ed), Baltimore: Lippincott Williams &Wilkins, 2000: Devinsky O, Najjar S. Evidence against the existence of a temporal lobe epilepsy personality syndrome. Neurology 1999; 53 (suppl 2): Lopez-Rodriguez F, Altshuler L, Kay J, Delarhim S, Mendez M, Engel J Jr. Personality disorders among medically refractory epileptic patients. J Neuropsychiatr Clin Neurosci 1999; 11: Waxman SG, Geschwind N. The interictal behavior syndrome of temporal lobe epilepsy. Arch Gen Psychiatry 1975;32: Blumer D. Evidence supporting the temporal lobe epilepsy personality syndrome. Neurology 1999; 53(suppl 2): Krahn LE, Rummans TA, Peterson GC. Psychiatric implications of surgical treatment of epilepsy. Mayo Clin Proc 1996; 71: Naylor AS, Rogvi-Hansen Ba, Kessing L, Kruse-Larsen C. Psychiatric morbidity after surgery for epilepsy: Short term follow up of patients undergoing amygdalohippocampectomy. J Neurol Neurosurg Psychiatry 1994; 57: Glosser G, Zwil AS, Glosser DS, O'Connor MJ, Sperling MR. Pscyhiatric aspects of temporal lobe epilepsy before and after anterior temporal lobectomy. J Neurol Neurosurg Psychiatry 2000; 68: Anhoury S, Brown RJ, Krishnamoorthy ES, Trimble MR. Pscyhiatric outcome after temporal lobectomy: A predictive study. Epilepsia 2000; 41: Bruton CJ, Stevens JR, Frith CD. Epilepsy, psychosis and schizophrenia: Clinical and neuropathological correlations. Neurology 1994; 44: Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 14, Say : 2, 2004 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 14, N.: 2,