MENKUL KIYMET YATIRIM FONLARI ve BORSADA İŞLEM GÖREN YATIRIM FONLARI (EXCHANGE TRADED FUNDS ETF)

Transkript

1 MENKUL KIYMET YATIRIM FONLARI ve BORSADA İŞLEM GÖREN YATIRIM FONLARI (EXCHANGE TRADED FUNDS ETF) 1. GİRİŞ Tasarruf sahipleri, ellerindeki mevcut fonlarına farklı yatırım araçlarına yönlendirebilmektedir. Buradaki başlıca amaçları; farklı yatırım araçlarına yönelerek riskin en az düzeye indirilmesi ve yüksek getiri elde edilmesidir. Bu amaçla tasarruf sahipleri ihraççı şirketlerden, aracı kuruluşlardan veya menkul kıymet borsalarından menkul kıymet almak suretiyle de tasarruflarını değerlendirebilmektedirler. Tasarruf sahipleri farklı yatırım alanlarına tasarruflarını kanalize etmek istemeleri durumunda her bir yatırım alanı hakkında ayrıntılı bilgiye sahip olmaları gerekmektedir. Bu durum ise tasarruf sahibinin bizzat kendisinin yapabileceği bir durum olmamakta ve konusunda uzmanlardan profesyonel yardım almak suretiyle tasarruflarını yönlendirmektedirler. Ancak, farklı yatırım alanlarına tasarruflarını yönlendirebilen tasarruf sahiplerinin yanısıra, bu türden yönlendirme yapmaya yeterli olmayan tasarruflara sahip kişiler de bulunmaktadır. Ayrıca yeterli büyüklüğe ulaşamayan az tasarrufa sahip olan kişiler sermaye piyasası aracı olarak menkul kıymetlere yaptıkları yatırımlarda da benzer durumla karşılaşmaktadırlar. Çünkü menkul kıymetlere yatırım yapmak bilgi ve uzmanlık gerektirmektedir. Bu kişilerin oluşturabilecekleri portföyde yeterli çeşitliliğe sahip olmayan riskli bir portföy olabilecektir. 1

2 Yeterli büyüklüğe ulaşamayan tasarruflara sahip olan tasarruf sahiplerin tasarruflarının değerlendirilebilmesi amacıyla sermaye piyasasında kolektif yatırım kuruluşları olarak adlandırılan yatırım fonları ve yatırım ortaklıkları oluşturulmuş ve daha sonra oluşturulan yatırım fonlarının borsalarda işlem görmesine olanak sağlayan düzenlemelere gidilmiştir. Yatırım fonlarının geri dönüşünde yatırımcılardan itfa ücreti alınması (redemption fee) özellikle son yıllarda yatırım fonlarının hisse senedi seçiminde gösterdiği başarısızlıklar, yüksek komisyon giderleri ve hizmet kalitesindeki düşüş yatırımcıların Borsada İşlem Gören Fonlar a (BİF) olan ilgisini arttırmıştır. Mevcut bazı yatırım fonları da BİF e dönüşmeye çalışmaktadır. İyi bilinen endekslere dayalı daha fazla finansal ürünün ihracı konusunda özellikle bireysel yatırımcılardan büyük talep gelmektedir. 2. MENKUL KIYMET YATIRIM FONLARI 2.1 Yatırım Fonu nun Tanımı ve Yatırım Yapabileceği Araçlar Yatırım fonları, Sermaye Piyasası Kurulu (Kurul) tarafından tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Seri:VII No:10 sayılı Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Tebliği (YF Tebliği) ile düzenlenmiştir. YF Tebliği nin 4. maddesinde yatırım fonu; Sermaye Piyasası Kanunu (SPKanunu) hükümleri uyarınca halktan katılma belgeleri karşılığı toplanan paralarla, belge sahipleri hesabına, riskin dağıtılması ilkesi ve inançlı mülkiyet esaslarına göre oluşturulan portföyü işletmek amacıyla kurulan mal varlığı olarak tanımlanmıştır. Yatırım fonu portföyü aşağıda belirtilen varlıklardan oluşmaktadır; i) Özelleştirme kapsamına alınmalar dahil Türkiye'de kurulan ortaklıklara ait hisse senetleri, özel ve kamu sektörü borçlanma senetleri, ii) Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında 32 sayılı Karar hükümleri çerçevesinde alım satımı yapabilen, yabancı özel ve kamu sektörü borçlanma senetleri ve hisse senetleri, 2

3 iii) Ulusal ve uluslararası borsalarda işlem gören altın ve diğer kıymetli madenler ile bu madenlere dayalı olarak ihraç edilmiş ve borsalarda işlem gören sermaye piyasası araçları, iv) Kurul'ca uygun görülen diğer sermaye piyasası araçları, repo, ters repo, future, opsiyon ve forward sözleşmeleri. Kurul un düzenlemeleri çerçevesinde yatırım fonlarının yatırım yapabileceği araçlar şunlardır: Türkiye'de kurulmuş şirketlerin hisse senetleri, özel ve kamu borçlanma senetleri (tahvil, bono gibi), Yabancı özel ve kamu sektörü borçlanma senetleri ve hisse senetleri, Ulusal ve uluslararası borsalarda işlem gören altın ve diğer kıymetli madenler ile bunlara dayalı olarak ihraç edilmiş ve borsalarda işlem gören sermaye piyasası araçları, Kurul ca uygun görülebilecek diğer sermaye piyasası araçları. Fon portföyleri, içtüzüklerinde hüküm bulunmak ve Tebliğ ile belirlenen sınırlar saklı kalmak kaydıyla, yukarıda sayılan araçlardan her biri esas alınarak oluşturulabileceği gibi varlık türleri itibariyle karma da olabilecektir. 2.2 Yatırım Fonu Katılma Belgeleri Katılma belgesi; belge sahibinin, kurucuya karşı sahip olduğu hakları taşıyan ve fona kaç pay ile katıldığını gösteren kıymetli evrak niteliğinde bir senet olup, kaydi değer olarak tutulmaktadır. Fon içtüzüğünde kurucu dışındaki aracı kuruluşlarca serbestçe alım satımı öngörülen A tipi yatırım fonların katılma belgeleri menkul kıymet sayılmaktadır. 2.3 Yatırım Fonları Tipi ve Türleri 3

4 Yatırım fonları fon içtüzüklerinde belirtilmek suretiyle, iki tipte kurulabilir; A Tipi ve B Tipi. A Tipi yatırım fonlarının portföylerinin en az aylık ortalama bazda, % 25 i Türk şirketlerinin hisse senetlerinden oluşur. B Tiplerinin portföylerinde böyle bir sınırlama yoktur. Fonların A veya B Tipi olması konusunda önemli olan nokta A Tipi fonlara vergi avantajı tanınmasıdır. A ve B tipi olarak vergisel anlamda yapılan tip sınıflamasına ilave olarak bir de tür kavramı geliştirilmiştir. Bu uygulamanın amacı ise farklı portföy yapılarına sahip fonlar oluşturulmak yolu ile farklı yatırımcı tercihlerine hitap edebilmektir. Portföye alınacak menkul kıymetler göz önünde bulundurularak, 11 ayrı yatırım fonu türü tanımlanmıştır. Bunlar; Tahvil ve Bono Fonu, Hisse Senedi Fonu, Sektör Fonu, İştirak Fonu, Grup Fonu, Yabancı Menkul Kıymetler Fonu, Altın ve Diğer Kıymetli Madenler Fonu, Değişken Fon, Karma Fon, Likit Fon ve Endeks Fon dur. Bu çerçevede fonun tipi vergileme açısından yatırımcıya bilgi verirken, türü portföyün ağırlıklı olarak hangi varlıklardan oluştuğunu göstermektedir. Fonlar içtüzüklerinde belirtilmek koşuluyla aşağıda belirtilen türlerde kurulabilir. i) Fon portföyünün en az %51'ini devamlı olarak; a) Kamu ve/veya özel sektör borçlanma araçlarına yatırmış fonlar "Tahvil ve Bono Fonu", b) Özelleştirme kapsamına alınanlar dahil Türkiye'de kurulmuş ortaklıkların hisse senetlerine yatırmış fonlar "Hisse Senedi Fonu", c) Belirli bir sektörü oluşturan ortaklıkların menkul kıymetlerine yatırmış fonlar "Sektör Fonu", d) Kurul'un Seri: XI, No: 1 Tebliği'nin 3 nolu ekinde tanımlanan iştiraklerce çıkarılmış menkul kıymetlere yatırmış fonlar "İştirak Fonu", e) Seri: XI, No: 10 Tebliği'nin 2'inci maddesinde tanımlanan belli bir topluluğun menkul kıymetlerine yatıran fonlar "Grup Fonu" 4

5 f) Yabancı özel ve kamu sektörü menkul kıymetlerine yatırmış fonlar "Yabancı Menkul Kıymetler Fonu", g) Ulusal ve uluslararası borsalarda işlem gören altın ve diğer kıymetli madenler ile bu madenlere dayalı sermaye piyasası araçlarına yatırmış fonlar "Kıymetli Madenler Fonu", ulusal ve uluslararası borsalarda işlem gören altın ile altına dayalı sermaye piyasası araçlarına yatırmış fonlar "Altın Fonu", ii) Portföyünün tamamı; h) Hisse senetleri, borçlanma senetleri, altın ve diğer kıymetli madenler ile bunlara dayalı sermaye piyasası araçlarından en az ikisinden oluşan ve her birinin değeri fon portföy değerinin %20'sinden az olmayan fonlar "Karma Fon", i) Devamlı olarak, portföyünde vadesine en fazla 180 gün kalmış likiditesi yüksek sermaye piyasası araçları yer alan ve portföyünün ağırlıklı ortalama vadesi en fazla 45 gün olan fonlar Likit Fon" (Portföyün ağırlıklı ortalama vadesi sermaye piyasası araçlarının ayrı ayrı ortalama vadeleri dikkate alınarak bulunur.), j) Portföy sınırlamaları itibariyle yukarıdaki türlerden herhangi birine girmeyen fonlar "Değişken Fon", iii) Portföyünün en az %80'i devamlı olarak; k) YP Tebliği'nin 3 numaralı ekinde yer alan formüle uygun olarak yapılan hesaplama çerçevesinde, baz alınan ve Kurul tarafından uygun görülen bir endeksin değeri ile fonun birim pay değeri arasındaki korelasyon katsayısı en az %90 olacak şekilde, endeks kapsamındaki menkul kıymetlerin tümünden ya da örnekleme yoluyla seçilen bir kısmından oluşan fonlar "Endeks Fon", olarak adlandırılır. Yukarıdaki sayılan fon türleri dışında da, içtüzüklerde belirtilmesi şartıyla, portföy yönetim stratejilerine uygun fon türleri Kurul'ca uygun görülmesi koşuluyla oluşturulabilir. Ayrıca, katılma belgeleri önceden belirlenmiş kişi veya kuruluşlara tahsis edilmiş fonları tanımlamakta kullanılan "Özel Fon" oluşturulması da mümkündür. 5

6 2.4 Hisse Senedine Dayalı Yatırım Fonlarında Pay Alım ve Satım Süreci Hisse senedine dayalı yatırım fonlarında pay alım ve satım süreci aşağıdaki şekilde verilmiştir. Alım Süreci: Yatırımcı 1. Nakit Yatırım Fonu 3. Nakit Hisse Senedi Piyasası 2. Yatırım Fonu Payları 4. Hisse Senetleri Hisse senedine dayalı fonlarda fon satın alanlar doğrudan fonla muhatap olarak, genellikle hisse senedi piyasalarında seans kapanışı sonrası fiyatlarla oluşan net varlık değeri üzerinden hesaplanan payları nakit karşılığı alırlar. Fonlar da gün içerisinde piyasada portföylerindeki hisse senetlerini alır-satarlar. Satım Süreci: Yatırımcı 2. Nakit Yatırım Fonu 4. Nakit Hisse Senedi Piyasası 1. Yatırım Fonu Payları saat 16:00 daki kapanış değerinden 3. Hisse Senetlerinin Satılması Yatırım fonlarında pay geri satım süreci, alım sürecinin tersi şeklinde işlemektedir. Pay sahipleri paylarını, seans kapanışı sonrası fiyatlarla oluşan net değer üzerinden 6

7 hesaplanan pay fiyatlarıyla fona satmak için başvurmakta ve karşılığında fondan nakit almaktadırlar. Fon ise satış yapmak isteyen pay sahiplerine ödemek amacıyla, genellikle piyasada hisse senedi satarak yeterli miktarda nakit bulundurmaktadır. 2.5 Yatırım Fonu Kurucusu ve Yöneticisinin Özellikleri ile Yatırım Fonu Yönetim İlkeleri Kurul tarafından belirlenmiş esaslara uyan bankalar, aracı kurumlar, sigorta şirketleri ve kanunlarında engel bulunmayan emekli ve yardım sandıkları ile 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu'nun geçici 20 nci maddesi uyarınca kurulmuş olan sandıklar Kurul dan izin almak koşuluyla fon kurup yönetebilirler. Buna göre bankalar aracı kurumlar, sigorta şirketleri, SSK, Emekli Sandığı, Bağkur, OYAK ve özel emeklilik kuruluşları fon kurup yönetebilmektedirler. Fon kurmak isteyen, a) Aracı kurumların, sermaye piyasası araçlarının ihraç veya halka arz yoluyla satışına aracılık ile alım satımına aracılık faaliyetlerinde bulunmak üzere Kurul'dan izin almış olmaları, b) Aracı kurumların özsermayelerinin Seri:V, No:34 sayılı Aracı Kurumların Sermayelerine ve Sermaye Yeterliliğine İlişkin Esaslar Tebliği nin 7. Maddesi kapsamında hesaplanan tutardan az olmaması, c) Banka ve sigorta şirketlerinin kendi mevzuatlarına göre sahip olmaları gereken asgari ödenmiş sermayeye sahip olmaları, d) Kurucuların kendi özel mevzuatları ve sermaye piyasası mevzuatı çerçevesinde faaliyetlerinin tamamen veya belirli faaliyet alanları itibariyle sürekli veya son bir yıl içinde 1 ay veya daha fazla süreyle geçici olarak durdurulması kararı verilmemiş olması, 7

8 e) Kurucuların yetkilileri hakkında, yüzkızartıcı suçlardan veya kendi özel mevzuatları ve sermaye piyasası mevzuatına aykırılıktan dolayı mahkumiyet kararının bulunmamış olması gerekir. Kurucu, tüzel kişiliği olmayan fonun, riskin dağıtılması ve inançlı mülkiyet esaslarına göre belge sahiplerinin haklarını koruyacak şekilde yönetim, temsil ve saklanmasından sorumludur. Portföyün kurucu tarafından yönetilmiyor olması bu sorumluluğu kaldırmaz. Kurucu mevzuat ve fon içtüzüğünde belirtilen sınırlar içinde kalmak üzere fon portföyünü dilediği gibi oluşturabilmekte ve daha sonra değiştirebilmektedir. Kurul a, resmi dairelere, katılma belgesi sahiplerine ve fon adına üçüncü şahıslara karşı fonu, kurucu temsil eder. Fon, kurucunun belirleyeceği bir yönetici (SPK'dan portföy yöneticiliği yetki belgesi alan aracı kurumlar ile portföy yönetimi şirketleri yönetici olabilir) ile yapılan portföy yönetim sözleşmesi çerçevesinde yönetici tarafından yönetilir. Fon portföyünün yönetilmesi amacıyla portföy yönetim hizmeti ücreti alınır. Portföy yönetim sözleşmesinde yönetici kuruluşun ve fon kurucusunun unvanı, sözleşme süresi, yöneticinin alacağı ücretin tutarı ve ödeme koşulları, portföy yönetim ilkeleri gibi hususlar yer alır. Yatırım fonunun mal varlığı, kurucunun Kanun dan, ilgili tebliğden ve fon içtüzüğünden doğan yükümlülüklerini yerine getirmesi ve sorumluluğunu karşılaması dışında hiçbir amaçla kullanılamaz. Fon malvarlığı rehnedilemez, teminat gösterilemez ve üçüncü şahıslar tarafından haczedilemez. Yatırım fonunun yönetim ilkeleri aşağıdaki gibi belirlenmiştir. a) Yönetici, yönettiği her fonun çıkarını ayrı ayrı gözetmek zorundadır. Yönetimindeki yatırım fonları veya diğer müşterileri arasında müşterilerinden biri veya yatırım 8

9 fonlarından biri lehine diğerleri aleyhine sonuç verebilecek işlemlerde bulunamaz. Yönetici fon portföyü ile ilgili alım satım kararlarında objektif bilgi ve belgelere dayanmak ve sözleşme ile belirlenen yatırım ilkelerine uymak zorundadır. Bu bilgi ve belgelerin, alım satım kararlarına mesnet teşkil eden araştırma ve raporların en az 5 yıl süreyle yönetici nezdinde saklanması zorunludur. b) Fon portföyüne hiçbir şekilde rayiç değerinin üzerinde varlık satın alınamaz ve portföyden bu değerin altında varlık satılamaz. Rayiç bedel borsada işlem gören varlıklar için borsa fiyatı, borsada işlem görmeyen varlıklar için ise işlem gününde fon lehine alımda en düşük, satışta en yüksek fiyattır. c) Borsada işlem gören varlıkların alım satımlarının borsa kanalıyla yapılması zorunludur. Fon adına katılma belgelerinin alım satımı nedeniyle, İMKB Tahvil ve Bono Piyasası ndan aynı gün valörü ile aynı gün valörlü işlem saatleri dışında fon portföyüne alım veya fon portföyünden satım zorunluluğu bulunuyorsa, İMKB ce belirlenen işlem kurallarına uyulması şarttır. Yönetici, fon portföyüne hisse senedi alım satım işlemlerinde, işlemi gerçekleştiren aracı kuruluşun, fonu temsil eden müşteri numarasıyla İMKB de işlem yapmasını temin etmek zorundadır. d) Yönetici fon adına yaptığı alım satım işlemlerinden dolayı herhangi bir ihraççı veya aracı kuruluştan kendi lehine bir menfaat sağlıyorsa, bu durumu kurucuya açıklamak zorundadır. e) Yönetici, herhangi bir şekilde kendisine ve üçüncü kişilere çıkar sağlamak amacıyla fon portföyünde bulunan varlıkların alım satımını yapamaz. Fon adına vereceği emirlerde gerekli özen ve basireti göstermek zorundadır. Fon adına yapılacak alım satımlarda sözleşme ile belirlenecek genel fon stratejilerine ve kurucunun genel kararlarına uyulur. 9

10 f) Fon portföyünün önceden saptanmış belirli bir getiriyi sağlayacağına dair yazılı veya sözlü bir garanti verilemez. g) Kurucu, fon kurulu üyeleri, yönetici ve fonların yönetimi ile ilgili olarak meslekleri nedeniyle veya görevlerini ifa etmeleri sırasında bilgi sahibi olabilecek durumda olanlar, bu bilgileri kendileri veya üçüncü bir tarafın menfaati doğrultusunda kullanamazlar. 2.6 Yatırım Fonlarının Yatırımcılara Getirdiği Avantajlar ve Maliyetler Yatırım fonlarının yatırımcılara getirdiği avantajları aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz. Tasarrufçunun ortaya koyduğu sermayesi yani tasarrufu, profesyonel ve güvenilir yöneticiler tarafından yönetilmektedir. Yatırım fonu portföyüne alınabilecek menkul kıymetlerin sabit getirili, dövize endeksli ve hisse senedi gibi araçlarla çeşitlenmesi nedeniyle riskin en aza indirilmesi mümkün olabilecektir. Menkul kıymetlerin değerlemesi ve kontrolü ile kupon, faiz ve temettü tahsili fon yönetimince yapılacağından vade takibi, tahsil etme gibi zaman ve kaynak kullanımını gerektiren işlemlerden korunabilecektir. Küçük tasarruflarla temin edilemeyecek kazanç potansiyeli yüksek menkul kıymetlere yatırım yapılmasına olanak sağlayacaktır. Fon portföyündeki değer artışlarının portföy değerine günlük olarak yansıtılması nedeniyle işlemiş gelir ile birlikte gerek ihtiyacı kadar gerekse tamamını istendiği anda paraya çevirebilecektir. Portföye büyük montanlı alım satımlar nedeniyle zaman ve para tasarrufu sağlamaktadır. Bazı yatırım fonları, katılma belgesi üzerinden çek yazabilme imkanı sağlamaktadırlar. 10

11 Yatırım fonlarının yatırımcılara maliyeti ise iki farklı şekilde olmaktadır. Bunlardan birincisi alım satım nedeniyle yatırımcılardan kesilen komisyonlardır. Ancak bu tür komisyonlar zorunlu değildir ve fonlar bunu uygulayıp uygulamamakta serbesttir. Uygulamak istemeleri durumunda ise fon içtüzüğü ve izahnamesinde alım satım komisyonlarının nasıl hesaplandığına yer verilmesi gerekmektedir. Yatırımcılar açısından katlanılması gereken diğer maliyet unsuru fonun işletilmesi sırasında fon varlığından yapılan harcamalardır. Bu harcamalar fon varlıklarından karşılandığı için birim pay fiyatını ve fonun getirisini azaltmakta ve bu etkinin yatırımcılar tarafından anlaşılması daha güç olmaktadır. Bu harcamalar fonun büyüklüğü ile orantılı olup, portföy büyüklüğü daha büyük olan fonun harcamaları da tutar olarak daha fazla olmaktadır. Bu nedenle bu harcamaların büyüklüğünü doğru ölçebilmek için toplam harcama tutarının fonun portföy büyüklüğüne bölünmesi ile hesaplanan gider oranlarının kullanılması gerekmektedir. Fonun gider oranı ne kadar yüksekse, getiri üzerindeki olumsuz etkisi de o kadar fazla olmaktadır. Yatırım fonlarının varlıklarından karşılayabileceği harcamalar; fon yönetim ücreti, aracılık komisyonları, noter ücretleri, tescil ve ilan giderleri, sigorta ücretleri, bağımsız denetim ücreti, saklama ücreti ve fonun yükümlüsü olduğu vergilerdir. 2.7 Yatırım Fonlarının Hukuki Özelliği ve Vergi Avantajı Yasal düzenleme gereği fonun tüzel kişiliği yoktur, ancak malvarlığı kurucunun malvarlığından ayrıdır. Kurucu, fonu, yatırım fonu katılma belgesi sahiplerinin haklarını koruyacak şekilde temsil eder, yönetir veya yönetimini denetler. Bu bağlamda kurucu ile katılma belgesi sahipleri arasındaki ilişkilere SPKanunu nda ve ilgili mevzuatta hüküm bulunmayan hallerde Borçlar Yasası'nın "vekalet akdi" hükümleri uygulanır. YP Tebliği"nin 6'ncı maddesinde de tüzel kişiliği olmayan fonun, riskin dağıtılması ve inançlı mülkiyet esaslarına göre belge sahiplerinin haklarını koruyacak şekilde yönetim, temsil ve saklanmasından SPKanunu uyarınca kurucunun sorumlu olduğu ifade edilmektedir. 11

12 "Katılma belgesi", belge sahibinin, kurucuya karşı sahip olduğu hakları taşıyan ve fona kaç pay ile katıldığını gösteren kıymetli evrak niteliğinde bir senet olup, kaydi değer olarak tutulur. İç tüzüğünde kurucu dışındaki aracı kuruluşlarca serbestçe alım satımı öngörülen (A) tipi fonların katılma belgeleri menkul kıymet sayılır. Vergi uygulamaları açısından; Portföyünün en az yüzde 25'i hisse senetlerinden oluşan menkul kıymetler yatırım fonları ile aynı nitelikteki menkul kıymetler yatırım ortaklıklarının portföy işletmeciliğinden doğan kazançları, Yukarıdaki tanım dışında kalan menkul kıymetler yatırım fonları ile menkul kıymetler yatırım ortaklıklarının portföy işletmeciliğinden doğan kazançları, kurumlar vergisinden bağışık tutulmuştur. (Kurumlar Vergisi Kanunu (KVK) Md.8) Fonun getirisi faiz, kâr payı ve elden çıkartılmasından sağlanan ise değer artış kazançlarıdır. Kurumlarda bu tür gelirlerin tümü gelir kaynaklarına göre ayırt edilmeksizin ticari kazanç olarak kabul edilmektedir. Söz konusu irad ve kazançların gerçek kişiler tarafından elde edilmesi halinde vergilendirilmesi daha açıkçası beyan edilmesi, elde edilen irad ve kazancın özelliğine göre değişik biçimlerde olmakta veyahut da mevcut düzenlemeler çerçevesinde beyan dışı bırakılmaktadır. Hukuken fonların tüzel kişiliği olmamasına karşın, vergi hukuku açısından fonlar tüzel kişilik olarak kabul edilmiştir. Bu bağlamda KVK nun 2. maddesi hükmü uyarınca SPKanunu'na göre kurulan yatırım fonları KVK ve Gelir Vergisi Kanunu (GVK) uygulaması açısından sermaye şirketi olarak kabul edilmiş, ancak söz konusu yasanın 8/3. maddesi gereği olarak fon yönetiminin elde ettiği kazançlar kurumlar vergisinden bağışık tutulmuştur. 12

13 GVK nun 75'nci maddesinin ikinci fıkrasının parantez içi hükmü ile de SPKanunu'na göre kurulan yatırım fonları katılma belgelerine ödenen kâr payları menkul sermaye iradı olarak kabul edilmiş olup, bu tür gelir elde edenlerin elde ettikleri gelirleri belli koşullar çerçevesinde beyan etmeleri öngörülmüş bulunmaktadır. Şöyle ki; Bu tür gelirleri elde edenler elde ettikleri miktara 1/5 oranında eklenti yapmak zorundadırlar. Çünkü GVK nun 75. maddesi uyarınca tam mükellefiyete tabi gerçek kişilere dağıtılan kâr payları vergi alacağı hesaplamasına konu edilmektedir. GVK nun 76. maddesi hükmü gereği olarak "Menkul kıymetler yatırım fonları ve ortaklıkları"ndan sağlanan kâr payları indirime tabidir. Yukarıda yapılan açıklamalardan da anlaşılacağı üzere özellikle menkul kıymet yatırım fonları dolayısıyla elde edilen gelirlerin beyan edilmemesi için vergi yasalarında oluşturulmuş sistemde mevcut olan karmaşıklık; GVK nun geçici 55. maddesi ile getirilen düzenleme olan süreli bağışıklık ile önlemiştir tarihli 1. mükerrer resmi gazetede yayınlanan 5035 sayılı kanun ile GVK nun geçici 55. maddesi çerçevesinde tarihleri arasında elde edilmiş menkul kıymet yatırım fonlarının katılma belgeleri kar payları için yıllık beyanname verilmemesi uygulaması 'e kadar uzatılmıştır. Diğer gelirler nedeniyle beyanname verilmesi halinde bile bu gelirler beyannameye dahil edilmeyecektir. Bu çerçevede; bireysel yatırımcıların yatırım fonu gelirleri tarihine kadar vergiden muaftır. Ticari işletmelerin elde etmiş oldukları gelirlere ilişkin olarak mevcut uygulama devam etmekte olup; sözkonusu işletmelerin elde ettiği gelirler kurumlar vergisi beyannamesi kapsamındadır. Yatırım Fonlarının Vergilendirilmesi; 13

14 a) Tam Mükellef Gerçek Kişiler için; A ve B Tipi yatırım fonları kazançları beyannameye tabi olmayacaktır (2004 yılı sonuna kadar). b) Tam Mükellef Kurumlar için; Portföyünün en az % 51'i Türkiye'de kurulmuş şirketlerin hisse senetlerinden oluşan yatırım fonları katılma belgeleri, satılmadığı sürece alım bedeli ile değerlendirilecektir. c) Dar Mükellef Gerçek Kişiler için; A ve B Tipi yatırım fonları kazançları beyannameye tabi olmayacaktır (2004 yılı sonuna kadar). 2.8 Yatırım Fonlarına İlişkin Piyasa Verileri Türkiye'de yatırım fonlarının GSYİH'ya oranı yıllar itibariyle artmasına rağmen diğer ülkeler ile kıyaslandığında düşük kalmaktadır yılları için Yatırım Fonları/GSYİH oranlarının yeraldığı aşağıdaki tablo incelendiğinde, yıllar itibari ile düzenli bir artış görülse de Türkiye'de bu oran 2003 yılında sadece % 5.5'e ulaşmıştır İtalya 32,3 35,2 33,7 Yunanistan 18,7 23,4 23,1 Türkiye 2,7 3,4 5,5 Macaristan 4,7 6,9 5,3 Polonya 0,7 3,4 4,3 Yatırım fonlarının fon portföy değerlerinin yıllar itibariyle ve 2004 yılı ilk beş ayındaki gelişimi aşağıda verilmektedir (Milyon USD). Yıllar A Tipi Fonlar B Tipi Fonlar Fon Portföy Değeri

15 / / / / / Mayıs 2004 itibariyle yatırım fonları piyasası toplam büyüklüğü 22,8 trilyon TL (yaklaşık 15,2 milyar ABD Doları), yatırımcı sayısı kişi olmuştur. Yatırım fonu piyasasında faize bağlı enstrümanlar ağırlıklı B Tipi yatırım fonlarının ağırlığı Nisan 2004 sonu itibariyle %97'dir. Hisse senedi yatırımının ön plana çıktığı A Tipi fonlarının piyasa ağırlığı ise sadece %3 düzeyindedir. B Tipi Likit Fonlar, B Tipi fonlar toplam fon pazarından %75 pay almaktadır. Nisan 2004 sonu itibariyle yatırım fonları pazarının varlık dağılımı; %36 ters repo, %62 tahvil-bono ve %2 hisse senedinden oluşmaktadır tarihi itibariyle fon değeri bazında ilk 12 fon kurucusu, toplam fon değeri ve piyasa payı ile ilgili bilgiler aşağıya çıkarılmıştır. Fon Kurucusu Toplam Fon Değeri (Milyar TL) Toplam Fon Değeri (Milyon USD) Piyasa Payı (%) 1. İş Bankası ,81 2. Akbank ,23 3. Koçbank ,73 4. Garanti ,71 5. Yapı Kredi Bankası ,99 6. Ziraat Bankası ,35 7. Vakıflar Bankası ,09 8. HSBC Bank ,11 9. Oyak Yatırım , Koç Yatırım , TEB , Finansbank ,

16 tarihi itibariyle A Tipi yatırım fonlarında ilk 12 fon, fon toplam değeri ve pazar payı ile ilgili bilgiler aşağıya çıkarılmıştır. A Tipi Fon Toplam Fon Değeri Pazar (Milyon USD) Payı (%) 1. Koçbank Değişken Fon 27,15 5,35 2. Koç Yatırım Değişken Fon 25,17 4,96 3. İş Bankası Değişken Fon 21,79 4,30 4. Koçbank İMKB-30 Fon 20,21 3,98 5. Garanti Bankası Değişken Fon 19,53 3,85 6. ABN Amro Alarko Özel Fonu 15,70 3,10 7. Garanti Bankası Karma 15,30 3,02 8. Akbank İMKB-30 Fon 14,70 2,90 9. İş Bankası İMKB-30 Fon 14,11 2, İş Bankası Hisse Senedi Fonu 14,04 2, Garanti Bankası İMKB-30 Fon 13,53 2, Yapı Kredi MD - YK Sigorta 12,87 2, tarihi itibariyle B Tipi yatırım fonlarında ilk 12 fon, fon toplam değeri ve pazar payı ile ilgili bilgiler aşağıya çıkarılmıştır. B Tipi Fon Toplam Fon Değeri (Milyon USD) Pazar Payı (%) 1. İş Bankası Likit Fon 2.075,87 14,12 2. Akbank Likit Fon 1.755,77 11,94 3. Garanti Bankası Likit Fon 1.313,52 8,94 4. Yapı Kredi Bankası Likit Fon 1.259,68 8,57 5. Ziraat Bankası Likit Fon 881,14 5,

17 6. Koçbank Likit Fon 773,82 5,26 7. Vakıflar Bankası Likit Fon 713,44 4,85 8. HSBC Bank Likit Fon 563,44 3,83 9. İş Bankası Tahvil Bono 561,43 3, Oyakbank Likit Fon 426,58 2,9 11. İşbankası Değişken Fon 377,46 2, Koçbank Değişken Fon 352,04 2,39 3. BORSA YATIRIM FONLARI 3.1 BİF lerin Tanımı Borsa da işlem gören yatırım fonları (BİF), borsaya kote olan ve hisse senetleri gibi alınıp satılabilen, baz olarak aldığı bir endeksin içerdiği hisse senetlerini belirli oranlarda kapsayarak, bu endeksin fiyat ve getiri performansını çok yakından yansıtan açık uçlu yatırım fonlarıdır. 3.2 BİF lerin Temel Özellikleri BİF ler sürekli olarak katılma belgesi (hisse) ihraç edebilen ve genellikle çok sayıda hisse senedinden oluşan bir portföyü veya bir endeksi temsil eden açık-uçlu yatırım fonları gibidir. BİF ler ABD deki SEC düzenlemelerine göre açık-uçlu tescilli yatırım şirketleri yapısındadır. BİF borsada işlem gören bir menkul kıymet niteliğindedir ve her bir BİF hissesi çeşitli varlıklardan veya hisse senetlerinden oluşmuş bir yed-i emin (trust) üzerindeki yükümlülüğü temsil etmektedir. Yetkili bir finans kurumu hisse senedi portföyünü bir 17

18 yed-i emine depo etmekte ve karşılığında BİF hisselerini veya katılma belgelerini alarak diğer yatırımcılara bu hisseleri satabilmektedir. BİF ler yatırım ortaklığı hisselerine benzer olmakla birlikte, BİF lerin piyasa fiyatı bağlı olduğu endekse çok yakındır ve küçük bir fiyat aralığı (spread) içinde işlem görürler. Performansı bağlı olduğu endeksin performansına çok yakındır, başka bir deyişle piyasayla paralel hareket eder. Yatırımcıların katılma belgelerini alması ve satması BİF lerin piyasa değerini etkilese de, arbitraj imkanı olması nedeniyle, BİF in dayalı olduğu endeksle BİF fiyatı arasında önemli farklar oluşmaz. BİF değeri, endeks değerinin çok altına inerse, yatırımcılar hemen BİF alıp, ellerindeki endekse dahil hisseleri satma yoluna giderler. Aradaki fiyat farklılıklarında yararlanmaya çalışanların işlemleri sonucu BİF değeri dayalı olduğu endeks değerine yaklaşır. Yatırım ortaklığı hisseleri ise genellikle iskontolu olarak işlem görürler. BİF lerin hisseye, hisselerin BİF e dönüştürülebilme özelliği abritraj imkanını da beraberinde getirerek yatırım ortaklığı hisselerinde gözlenen iskontolu işlem görme sorununu çözmüş olmaktadır. Katılma belgesi sayısı yatırımcının arz talebine göre değişebilmektedir. Fonun büyümesi ve küçülmesi bir başka deyişle yeni katılma belgesi/hisse yaratılması veya iptal edilmesi kolaylıkla gerçekleştirilebilmektedir. Likiditesi içerdiği hisse senetlerinin likiditesi ile doğru orantılıdır. Piyasada belirli bir likiditeyi yaratabilecek büyüklükte (hem fon değeri hem de katılma belgesi sayısı açısından) olması istenir. Bu noktada piyasa yapıcıların veya fon kurucularının likiditeyi sağlamada önemli katkıları olmaktadır. Düşük maliyetli, çeşitlendirme ile riski göreli olarak az gizlenmiş yükümlülükleri olmayan basit ve esnek yapıda bir yatırım aracıdır. Yatırımcılar için bir endekse, sektöre, portföye veya ülkeye yatırım yapabilmeyi kolaylaştırır. Vergi avantajında ise BİF lerin portföyündeki hisse senetlerinin dolaşım hızının sadece portföy değişikliklerini düzeltme amacı ile sınırlı olduğu için, her hisse satışından doğacak sermaye kazancı vergisi daha az ödenmektedir. BİF ler future sözleşmelerinin bulunmadığı sektör endekslerine uygulanabilmektedir. Takas ve yönetim konuları açısından belirli bir endeksi takip eden BİF leri kullanmak, hisse senedi sepeti oluşturmaktan daha verimli bir portföy yatırımı yoludur. 18

19 BİF lerin diğer yatırım fonlarında olduğu gibi yıllık %0.09 ile %0.99 aralığında değişen giderleri bulunmaktadır. BİF ler pasif yönetim esasına göre yönetildikleri için diğer yatırım enstrümanları içinde en düşük maliyet oranlarına sahip olanlarından birisidir. BİF bünyesinde bulunan hisse senetlerine ait temettüler toplanarak düzenli bir şekilde hissedarlara dağıtılabilir. BİF ile hisse senetleri arasında işlem yöntemi, takas süresi ve esasları, emir işlem kuralları ve işlem komisyonları açısından hiçbir fark bulunmamaktadır. Diğer taraftan BİF ler diğer fonların aksine kredili işleme ve açığa satışa konu olabilmektedir. BİF ler yatırım fonlarının aksine hisse senedi gibi borsada işlem görmekte olduğu için kolaylıkla likidite edilebilirler. Bu da yatırımcılara abritraj imkanı vermektedir. BİF ler diğer yatırım fonlarına kıyasla şeffaftır, portföy içerikleri her işlem gününde kamuya açıklanmaktadır. BİF ler çok araçlı portföylerde belli bir çeşitleme düzeyini tutturma açısından çekirdek enstrüman (core holdings) olarak kullanılabilmektedir. BİF ler sektör ve ülkelere yatırım yapma açısından oldukça avantajlı olmakla birlikte kısa pozisyon alınabilme özelliği ile sektör ve ülke risklerini hegde etme amacına da hizmet etmektedir. BİF ler belirli endeksler üzerinde kısa pozisyon almak için kullanılabilmektedir. Bu özellik doğrultusunda BİF ler ödünç işlemlerine konu olabilmekte ve türev enstrümanlar gibi belli bir marjla (margin) alınıp satılabilmektedir. BİF lere büyük oranda yatırım yapanlar, yatırım stratejilerinde agresif piyasa zamanlaması ve sektör rotasyonu politikaları kullanan büyük ölçekli kurumsal yatırımcılar olmakla birlikte küçük fonlar ve bireysel yatırımcılar da büyük ölçekli yatırımcılarla aynı şartlarda BİF lere yatırım yapabilme olanağına sahiptir. BİF ler net aktif değerine (NAD) yakın işlem görmektedir. Bu durum BİF lerin piyasa fiyatı ile net aktif değeri arasındaki fiyat farklılığından yararlanan arbitrajcıların varlığından kaynaklanmaktadır. 3.3 BİF Katılma Paylarının Ayni Olarak Geri Alımı ve Yaratılması (Creation And Redemption In-Kind) 19

20 BİF leri geleneksel yatırım fonu katılma belgelerinden ayıran en önemli özellikler; - BİF lerin ayni olarak geri alınabilmesi ve yaratılabilmesi, - Gün içinde alınıp satılabilmesi dir. American Stock Exchange (AMEX) de SPDR ın kurucusu olan Nathan Most, orjinal SPDR ı piyasa katılımcılarının belli bir menkul kıymet sepetini bir saklama kuruluşuna depolayarak bu saklama kuruluşundan bir depo sertifikası (BİF katılma payı) alacağı bir sistem olarak tasarlamıştır. Böylece piyasa katılımcıları, ellerinde bulunan depo sertifikalarını (BİF katılma payı) saklama kuruluşuna götürerek menkul kıymetlerini geri alabilme imkanına kavuşmaktadırlar. Geri alım zamanında, fonun bağlı olduğu endekste değişim gerçekleşmişse saklama kuruluşuna yatırılan menkul kıymet sepetiyle ilk başta yatırılan sepet değeri arasında da fark oluşmaktadır. Bu değişim fonun bağlı olduğu endekse ve fon sözleşmesindeki kurallara bağlıdır. Günümüz BİF lerinde ayni geri alım süreci bu basit mantığın biraz değiştirilmiş şekline dayanmaktadır. Bu sayede yatırımcı istediği kadar ilave menkul kıymet sepetini aracıya yatırdığında, istenildiği kadar ilave BİF katılma payı oluşturmak (yaratmak) mümkün olmaktadır. BİF lerde özel bir uygulama olan yeni hisse yaratma/geri alma uygulaması kullanılmaktadır. Bu uygulamada talep olduğu takdirde yetkili kurumlar tarafından (authorized participant/market maker) yeni BİF hissesi yaratılabilmekte veya BİF hisseleri geri alınabilmektedir. Yeni hisse yaratma/geri alma uygulaması ayni olarak gerçekleştirilmektedir. Bu sayede ortaya çıkan işlem üzerinden sermaye kazancı oluşmadığı için herhangi bir vergi yükümlülüğü doğmamakta ve vergi avantajından yararlanılmaktadır. BİF in piyasa fiyatı NAD nin üzerinde olduğu zaman, yetkili yatırımcılar (bunlar piyasa yapıcısı yetkisi olan büyük kurumsal yatırımcılardır) BİF portföyünü temsil eden hisseleri ve nakdi saklamaya götürerek karşılığında BİF hissesi alır ve borsada satabilir. Tam tersi durumda, yani BİF hisseleri borsada iskontolu satılıyorsa yetkili yatırımcı BİF hisseleri getirir karşılığında hisse ve nakit alır. Bu arbitraj fırsatı BİF in piyasa fiyatının NAD den kopmamasını sağlamaktadır. Yeni BİF hissesi Yaratma İhraç Süresi aşağıdaki gibidir; 20