MSPD Çalışma Raporları : 2002/3 Bankacılık Sektöründe Mali Yükler: Türkiye de ve Dünyada Borsa İşlem Giderleri

Transkript

1 MSPD Çalışma Raporları : 2002/3 Bankacılık Sektöründe Mali Yükler: Türkiye de ve Dünyada Borsa İşlem Giderleri Münür Yayla Serap Yaman Mali Sektör Politikaları Dairesi Ekim 2002

2 BANKACILIK DÜZENLEME VE DENETLEME KURUMU MSPD Çalışma Raporları No: 2002/3 Bankacılık Sektöründe Mali Yükler: Türkiye de ve Dünyada Borsa İşlem Giderleri Münür Yayla * Serap Yaman ** Ekim 2002 Bu çalışma Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumunun görüşlerini yansıtmaz. Sorumluluğu yazarına aittir. * Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu Uzmanı myayla@bddk.org.tr Tel: Fax: ** Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu Uzman Yrd. syaman@bddk.org.tr Tel: Fax:

3 Bankacılık Sektöründe Mali Yükler: Türkiye de ve Dünyada Borsa İşlem Giderleri i BANKACILIK SEKTÖRÜNDE MALİ YÜKLER: TÜRKİYE DE VE DÜNYADA BORSA İŞLEM GİDERLERİ * Özet Türkiye deki bankacılık sisteminin güçlendirilmesi, etkinliğinin ve rekabet gücünün kalıcı olabilmesi için Mayıs 2001 de uygulamaya konulan Bankacılık Sektörü Yeniden Yapılandırma Programı sayesinde Türk bankacılık sisteminin günümüze kadar birikmiş olan sorunlarının ortadan kalıdırılması amaçlanmaktadır. Bu Program aracılığıyla, bankaların temel işlevlerini yerine daha etkin getirmeleri beklenmektedir. Asıl işlevleri mali aracılık olan bankaların söz konusu işlevlerini yerine getirebilmeleri için kaynak maliyetini artırıcı doğrudan veya dolaylı mali yüklerin en aza indirgenmesi gerekmektedir. Maliyetlerin en aza indirgenmesi Türk bankacılık sisteminin uluslararası rekabet koşullarına dayanabilmesi ve uzun dönemde sürdürülebilir bir karlılığa erişmesi bakımından çok önemlidir. Bankaların üzerinde birçok mali yük mevcuttur. Doğrudan veya dolaylı mali yüklerin yüksek olduğu bir sistem doğal olarak kaynak aktarım maliyetini de yüksek kılmaktadır. Bu çalışmada bankaların tahvil gibi menkul değerlerin ihracında karşılaştıkları mali yüklerin uluslararası bir karşılaştırılması yapılmaya çalışılmıştır. Geniş bir yelpazedeki ülkelerin sermaye piyasalarındaki mevcut kotasyon harçları ve benzeri harçlar Türk sermaye piyasasındaki harçlarla niteliksel ve niceliksel olarak karşılaştırılmıştır. Bu çalışmanın sonuçlarına göre, Türkiye de mali yükler gerek harçların miktarı bakımından gerekse harçlara eklenen vergi benzeri yükümlülükler açısından çalışmada kapsanan diğer ülkelerle kıyaslandığında daha yüksek ve karmaşık bir yapıya sahiptir. * Değerlendirme ve yorumları için Zeynep Ada Eroğlu, Berk Mesutoğlu ve Ercan Türkan a teşekkürlerimizi bir boç biliriz.

4 Bankacılık Sektöründe Mali Yükler: Türkiye de ve Dünyada Borsa İşlem Giderleri ii Abstract The main aim of the Banking Sector Restructuring Program launched in May 2001 is to create and maintain a sound banking system in Turkey. With the implementation of this program, it is expected that the banks will perform their traditional role as financial intermediation institutions more efficiently. And thereby banks are expected to contribute to the long run growth of the country. It is widely accepted that Turkish banks are exposed to various financial burdens that affect their profitability and the channels through which banks transmit resources to the economy. The more are the direct and indirect financial burdens, the more expensive are the resources for the economy. In this paper, among the various costs that banks face, the cost of listing bonds or in general terms securities are examined in an international context. A number of countries (both developed and developing) have been chosen and listing fees in their exchange markets have been examined on a qualitative and quantitave basis. In conclusion, it is found that listing fees in Turkey compared to the selected countries in this study are more expensive and the pricing policy is more complex. Turkish listing fees seem to be higher compared to other countries fees and therefore cause a relatively more cost burden on Turkish banks compared to international levels.

5 Bankacılık Sektöründe Mali Yükler: Türkiye de ve Dünyada Borsa İşlem Giderleri iii İÇİNDEKİLER I. GİRİŞ... 1 II. DÜNYA BORSALARINA GENEL BİR BAKIŞ... 2 III. YÖNTEM... 3 IV: YÖNTEMİN UYGULANMASI: Türkiye de ve Diğer Ülkelerde Kotasyon Maliyetleri... 5 V. SONUÇ KAYNAKLAR EK A: ÇEŞİTLİ PİYASALARA İLİŞKİN NİTELİKSEL GÖSTERİMLER EK B: İSTANBUL MENKUL KIYMETLER BORSASI NDA TAHVİLLERİN KOTASYON VE BORSADA İŞLEM GÖRME MALİYETLERİ EK C: ÜLKE ÖRNEKLERİNDE UYGULANAN HARÇLAR EK D1: ELKINS/MCSHERRY ÇALIŞMASI (AB ÜLKELERİ İÇİN İŞLEM MALİYETLERİ) EK D2: ELKINS/MCSHERRY ÇALIŞMASI (SEÇİLMİŞ 42 ÜLKE İÇİN İŞLEM MALİYETLERİ)... 38

6 Bankacılık Sektöründe Mali Yükler: Türkiye de ve Dünyada Borsa İşlem Giderleri 1 BANKACILIK SEKTÖRÜNDE MALİ YÜKLER: TÜRKİYE DE VE DÜNYADA BORSA İŞLEM GİDERLERİ I. GİRİŞ Mayıs 2001 de uygulamaya konulan Bankacılık Sektörü Yeniden Yapılandırma Programı sayesinde Türk bankacılık sisteminin mali yapısının güçlendirilmesi suretiyle uluslararası ölçekte rekabet edebilen bir bankacılık ortamının yaratılması amaçlanmaktadır. Türkiye nin uzun vadeli büyümesine katkıda bulunacak başlıca etkenlerden bir tanesinin, mali açıdan güçlü bir bankacılık sisteminin olduğu açıktır. Türkiye deki bankaların üzerinde birçok mali yük mevcuttur. Uluslararası düzeyde rekabet edebilen bir bankacılık sisteminin yaratılabilmesi için, bankaların taşıdıkları mali yüklerin hafifletilmesi gerekliliği, yaygın kabul gören bir yaklaşımdır 1. Türk bankacılık sistemi üzerindeki mali yüklerin diğer ülkelere göre daha fazla kalmasının Türk bankacılık sektörünün uluslararası rekabet gücünü olumsuz etkilemesi kaçınılmazdır. Bu bağlamda, Türk bankacılık sisteminin etkin ve verimli bir şekilde çalışmasının sağlanması ve bu durumun korunabilmesi için bankaların mali yüklerinin en aza indirilmesi gerekmektedir. Bankalar üzerinde doğrudan bir yük oluşturmayan, ancak vergi şeklinde tahsil edilen Fon ve Harçlar, BSMV, Özel İşlem Vergisi (ÖİV), Eğitime Katkı Payı (EKP) ve Damga Vergisi gibi mali yüklerin azaltılması, bankaların işlem hacimlerini artırarak karlılıklarını olumlu yönde etkileyecektir 2. Borsalar, reel sektör firmaları için olduğu gibi bankalar için de orta ve uzun dönemli fon toplamanın en uygun araçlarından birisidir. Ancak, bankaların halka açılmalarında veya borsada işlem yapmalarında karşılaştıkları maliyetler arasında kotasyon ücretlerinin belirli bir oranında ödemek zorunda oldukları Eğitime Katkı Payı (EKP) ve Özel İşlem Vergisi (ÖİV) mevcuttur. Bu çalışma ile Türkiye de ve çeşitli ülkelerdeki borsa işlem giderlerinin büyüklüklerine bakılarak, karşılaştırılabilir bir maliyetin hesaplanılması amaçlanmaktadır. Ancak, farklı ülkelerin piyasalarına giriş ve işlem yapma konusunda farklı fiyatlandırma sistemlerinin olması, karşılaştırılabilir bir maliyeti oluşturmayı güçleştirmektedir. Buna rağmen, değişik varsayımlar altında, değişik 1 Zeynep Ada Eroğlu, Türk Bankacılık Sisteminde Kaynak Maliyeti, MSPD Çalışma Raporları: 2001/5. 2 Türk bankacılık sektörünün maliyet gelir rasyosunun gelişmiş ülkelere göre daha yüksek olduğu düşünülmektedir yılları arasında Türk bankacılık sisteminin devlet bütçesine aktardığı ÖİV ve EKP nin yaklaşık 490 milyon ABD doları olduğu belirtilmektedir. Bkz. Özen (2002).

7 Bankacılık Sektöründe Mali Yükler: Türkiye de ve Dünyada Borsa İşlem Giderleri 2 maliyetler türetilerek, sermaye piyasalarında işlem yapma giderleri için Türkiye ile farklı özelliklere sahip piyasalar arasında bir karşılaştırma yapılmaya çalışılmıştır. Bu çerçevede, Türk bankalarının sermaye piyasasındaki mali yüklerini düşürme imkanları ortaya konulmaya çalışılmıştır. II. DÜNYA BORSALARINA GENEL BİR BAKIŞ 1993 yılında, Stockholm Menkul Kıymetler Borsasının özelleştirilmesi tüm dünyada borsaların yasal yapılarında oluşabilecek değişikliklerin bir nevi öncü göstergesi olmuştur. İsveç te yaşanan bu değişim, daha sonra diğer borsalara da yansımıştır. Dünya Borsalar Federasyonu (WFE), borsaları yasal açıdan temelde dört farklı sınıfa ayırmaktadır. Birinci sınıfta limited şirket olarak kayıtlı olan özel borsalar yer almaktadır 3. İkinci sınıfta, özel, limited şirket olan özelleştirilmiş fakat kote olmamış olanlara, üçüncü grupta hisseleri herkes tarafından alınıp satılabilen kote edilmiş borsalara, son grupta ise diğer yasal statüde olanlar, yani kamu veya yarı kamu yapısı olan ve devlete ait olarak değerlendirilenlere yer verilmiştir. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) yarı kamu statüsü ile dördüncü gruba dahil olmaktadır. Buenos Aires, Johannesburg, Güney Kore, Tayland ve Tokyo ikili yasal yapısı olan veya yerel yasalara tabi olarak düşünülen İMKB benzeri diğer borsalardır (Gallai, 2001). Borsaların yasal statülerinde gözlemlenen değişimler, borsaların diğer borsalarla veya ticaret sistemleri ile içinde bulundukları rekabetten kaynaklanmaktadır. Artan sayıda borsalar için kar etmek, bir amaç haline gelmektedir. Dünya borsaları çetin bir rekabet ve ticari gerçeklerle karşı karşıya olduklarından, daha fazla saldırgan ve piyasaya yönelik politikalar izlemeye mecbur kalmaktadırlar. Doğal olarak, mevcut rekabet koşulları içerisinde borsalar gelirleri ile giderleri arasında bir denge kurmaya çabalamaktadırlar. Gelirlerin önemli bir bölümünü işlemler üzerinden alınan harçlar ve hizmet gelirleri oluşturmaktadır. WFE verilerine göre, dünya borsalarında kotasyon ücretleri, işlem harçları ve hizmet gelirlerinden sonra en büyük üçüncü gelir kaynağıdır. Kotasyondan elde edilen gelirler, diğer gelirlere göre daha istikrarlı olduğundan borsalar için göreli önemini korumaktadır. İMKB gibi yarı kamu statüsünde olan bazı piyasaların (örneğin Tokyo Menkul Kıymetler Borsası) kotasyon ücretlerini düşürerek kendi piyasalarına olan ilgiyi artırmak gibi bir yaklaşımı benimsedikleri gözlenmektedir (2000 Cost and Revenue Survey, WFE). Diğer önemli bir gözlem ise, kotasyon harçlarının 3 Mülkiyet hakkı üyeleriyle (birlik ve kooperatifler dahil) sınırlandırılmıştır.

8 Bankacılık Sektöründe Mali Yükler: Türkiye de ve Dünyada Borsa İşlem Giderleri 3 ayrıştırılarak incelenmesinde ortaya çıkmıştır; kota alma (initial listing fee) harcına göre kotta kalma harcı (annual fee) daha çok gelir yaratıcı bir kaynaktır. Dikkati çeken başka bir husus ise, dünya menkul kıymet piyasalarında birincil piyasa (main market) ve ikincil piyasadan (second market) oluşan ikili bir yapının mevcut olmasıdır. Bu ayrım kotasyon harçları açısından önemlidir. Harçları, yukarıda kısmen anlatıldığı gibi, kota alma (admission fee, entry fee, initial fee) ve kotta kalma harcı (annual fee) şeklinde ayırmak mümkündür 4. III. YÖNTEM Bu çalışmada, ülkelerin borsalarına ait özellikler sağlıklı bir karşılaştırmayı mümkün kılabilmek için çeşitli başlıklar altında toplanmaya çalışılmıştır. Bunlar, 1. Birincil veya ikincil piyasa 2. Menkul kıymet türü 3. Kota alma harcı (admission, entry, initial fee) 4. Kotta kalma harcı (annual fee) 5. İlave kotasyon harçları 6. İşlem harcı 7. Harcın advalorem ya da spesifik olması 8. Diğer (ülkeye özgü veya yukarıdaki sınıflara girmeyen yükümlülükler) şeklindedir (bu ayrımlar EK A Tablo A1 de verilmiştir). Değişik ülkelerin kapsandığı bu araştırmada, kotasyon maliyetinin yaklaşık olarak hesaplanabilmesi için, bir maliyet vektörü (M) oluşturulmuştur. Şöyleki, her ülkede tahvil veya benzeri kıymetlerin borsada işlem görebilmeleri için alınan harçlar, genelde kota alma harcı (kimi ülkelerde giriş harcı), kotta kalma harcı, ilave kotasyon (veya sürdürme) harcı, işlem harcı, yeniden kota alma harcı gibi başlıklar altında toplanmaktadır. Bunun yanı sıra, yukarıdaki sınıflamaya dahil etmenin güç olduğu durumlar için ülkeye özgü yükümlülükler şeklinde ayrı bir grup yaratmak mümkündür. Yeniden kota alma harcı oldukça istisnai olarak alınan bir harç olup, herhangi bir nedenle (hukuki ve iktisadi) bir kağıdın borsa dışı (delisting) kaldıktan sonra tekrar kote edilebilmesi için ödenmesi gereken tutardır (suspension fee). Bu tutar, özellikle Türkiye de borsa dışında kalmanın nedenine göre çok değişken bir maliyet 4 FIBV (WFE in eski kısaltması) için Bovespa (Sao Paulo Borsası, Brezilya) tarafından üye borsalar arasında yapılan kotasyon harcı anketinde bu ayrımlara dikkat edilmiştir. Bu çalışmaya göre, ankete katılan 24 ülkeden (İMKB bu çalışmada yer almamaktadır) sadece 4 ünde kota alma ücreti yoktur. Kota alma ücreti hesaplama kriterleri ise sermaye, piyasa kapitilizasyonu, hisse senedi sayısı, sabit oran, net değer gibi büyüklüklerdir. Yine söz konusu ankete göre, 24 ülkeden 23 tanesi yıllık harç almaktadırlar. Bu ülkelerin yaklaşık yarısında harçlara tavan (maximum fee) uygulanmaktadır.

9 Bankacılık Sektöründe Mali Yükler: Türkiye de ve Dünyada Borsa İşlem Giderleri 4 içerdiğinden, maliyet vektörü ne (M) eklenmesi anlamlı gözükmemektedir. Diğer bir ifadeyle, bütün ülkeler için sıfır varsaymak karşılaştırılabilir M i türetmek açısından mümkündür. Aynı zamanda Türkiye dışındaki ülkeler için tekrar borsaya dönmenin maliyetine ilişkin bilgi bulmak oldukça güçtür. Bu çalışmada öncelikle M i oluştururken, İMKB veya genel anlamda herhangi bir borsa için kotasyon harçları temel olarak üç başlık altında toplamaya azami çaba harcanmıştır. Bunlar; 1. Kota alma harcı, 2. Kotta kalma harcı, 3. İşlem harcıdır. Bu karşılaştırmanın hareket noktası olan Türkiye de kotasyon harçları tarifesi, her yıl İMKB Yönetim Kurulu tarafından belirlenmektedir ve SPK tarafından onaylandıktan sonra yürürlüğe girmektedir. Harcın belirlenmesinde kotasyonun ilk ya da ilave olması, yabancı veya kamu kuruluşuna ait kıymetlere ilişkin olması etkendir. Öte yandan, 18 Ağustos 1997 tarihinde yayımlanan 4306 sayılı Kanunun geçici madde 1(A)6 hükmü gereğince, Türkiye de kotasyon ücretlerinin dörtte biri kadar Eğitime Katkı Payı (EKP) tahsil edilmektedir. Buna ilave olarak, 26 Kasım 1999 tarihinde yayımlanan 4481 sayılı Kanun un 9. maddesi gereğince EKP ye eşit miktarda ayrıca Özel İşlem Vergisi (ÖİV) alınmaktadır. Mevcut durumda kota alma harcı ihraç edilen menkul kıymetlerin nominal tutarının yüzde 0,1 i (binde bir) kadardır. Türkiye de 1 trilyon lira nominal tutarındaki bir ihracın yüzde 0,1 i 1 milyar liradır. 1 milyar lira üzerinden yüzde 25 EKP ve yüzde 25 ÖİV hesaplandığında (250 şer milyon lira), kota alma harcı 1 milyar 500 milyon liraya ulaşmaktadır. Ayrıca, ikinci yıldan itibaren her yıl için kotta kalma ücreti ödenmektedir ki bu da orijinal kotasyon ücretinin ¼ ü kadardır 5. O halde, söz konusu fiyat mekanizmasını sembolize etmek gerekirse, N=ihracın nominal tutarı olmak koşulu ile, P 0 =N*(1/1000) şeklinde ifade edilebilir. Dolayısıyla, EKP= P 0 *(1/4) ve ÖİV=P 0 *(1/4) olur. O halde, Türkiye de kota alma ücreti P 1 P 0 +EKP+ÖİV toplamından oluşur. (EKP ve ÖİV dahil edilince); 5 Bu çalışmada kapsanan ülkelerin bir çoğunda (Türkiye, Endonezya, G. Afrika, Uganda hariç) kotta kalma ücreti ilk yılda da uygulanmaktadır.

10 Bankacılık Sektöründe Mali Yükler: Türkiye de ve Dünyada Borsa İşlem Giderleri 5 Özetlemek gerekir ise, ilk yıl için kotasyon maliyetini (M) basit anlamda P 1 olarak düşünebiliriz. İkinci yıldan itibaren her yıl için P 0 /4 kotta kalma ücreti ödenmektedir. Kotta kalınan yıl sayısı n olursa (n>1), maliyet vektörü, M= P 1 +n*(p 0 /4) şeklinde yazılabilir. Görüldüğü gibi, M birinci yıl için N nin (nominal ihraç tutarının) doğrusal artan bir fonksiyonudur. İkinci yıldan sonra her yıl için P 1 /4 terimini maliyet vektörüne eklemek gerekir ki, bu da maliyet eğrisinin yukarıya paralel kaymasına, yani maliyetin daha da artmasına neden olmaktadır. Ayrıca, maliyete (M e) eklenmesi gereken ek bileşenler vardır; işlem ücreti (P 3 ) ve diğer ücretler (P 4 ) gibi 6. Türkiye de, örneğin borsa içi işlem olan Tahvil ve Bono piyasasında kesin alım satım pazarında yüzbinde 1.5, repo/ters repo pazarında (gecelik işlemler dışındaki vadeler için) ise yüzde (yüzbinde 3) tür 7. İMKB verilerine göre, 2001 yılında Tahvil ve Bono Piyasasında (repoters repo pazarında) yaklaşık 696 katrilyon TL işlem hacmi gerçekleşmiştir. Türkiye veya uygulanabilir olması halinde diğer ülkeler için kotasyon maliyetinin hesaplanmasında aşağıdaki genel formül kullanılabilir. M= P1+ n*(p0/4)+ P 3 +P 4, n>1 olmak koşulu ile 8. Yukarıdaki varsayımlar ve yönteme göre oluşturulan M vektörü, her bir ülkenin özelliklerini dikkate alarak hesaplanmıştır. Böylece, bütün ülkelerde değişik tutardaki ihraçlar için ödenmesi gereken harçlar (bir tür simülasyon yapılarak) türetilmiştir. IV. YÖNTEMİN UYGULANMASI: Türkiye de ve Diğer Ülkelerde Kotasyon Maliyetleri Bu çalışmada 23 ülkeye (toplamda 32 adet birincil ve ikincil) ait harçlandırma verileri bir araya getirilmiştir. Söz konusu piyasalara ait harçların türlerine göre dağılımı Tablo 1 de verilmektedir. 6 Örneğin ABD NASDAQ Ulusal ve Small Cap te başvuruda alınan ve geri ödenmeyen dolarlık ücret mevcuttur. 7 Söz konusu oranlar 1 Ağustos 2002 tarihi itibariyle yürürlüğe girmiştir. Ayrıca, Temmuz 2002 de Hazine Müsteşarlığı tarafından yapılan İç Borç Danışma Kurulu Toplantısında Piyasa Yapıcılığı Sistemine dahil olan bankaların İMKB tahvil ve bono piyasasındaki işlemlerinden düşük komisyon alınacağı karara bağlanmıştır (kaynak 8 Eşitlik, ilk yıldan itibaren kotta kalma harcı alanlar için (n=1) de geçerlidir.

11 Bankacılık Sektöründe Mali Yükler: Türkiye de ve Dünyada Borsa İşlem Giderleri 6 TABLO 1: Harçların Piyasalara Göre Dağılımı Harcın Türü Uygulanan Piyasa Sayısı Toplam Piyasa Sayısının Yüzdesi Olarak Kota Alma Harcı Spesifik Advalorem Spesifik + Advalorem 2 6 Alt Sınır Üst Sınır Alt+Üst Sınır 9 28 İlave Vergi (KDV veya benzeri) Kotta Kalma Harcı Spesifik Advalorem 8 25 Spesifik + Advalorem 2 6 Alt Sınır 9 28 Üst Sınır Alt+Üst Sınır 9 28 İlave Kotasyon Harcı 8 25 İşlem Harcı 8 25 Alt Sınır 3 9 Üst Sınır 2 6 Alt+Üst Sınır 1 3 Kota alma harcının spesifik alındığı piyasa sayısı 19 dur (piyasaların yüzde 59 u). Advalorem olarak tahsil edildiği piyasa sayısı ise sadece 10 dur (yüzde 31). Diğer önemli bileşen kotta kalma harcı ise piyasaların yüzde 44 ünde spesifik, yüzde 25 inde ise advalorem uygulandığı anlaşılmaktadır. Piyasaların yüzde 37 sinde KDV veya benzeri vergi uygulaması mevcuttur. Grafik 1 de ise, Türkiye ve seçilmiş bazı ülkeler için hesaplanan M değerleri gösterilmektedir.

12 Bankacılık Sektöründe Mali Yükler: Türkiye de ve Dünyada Borsa İşlem Giderleri 7 Grafik 1: İlk Yıl İçin Nominal İhraç Tutarına Göre Maliyet Türkiye M (ABD doları) Uganda İsviçre Endonezya Yeni Zelanda Hong Kong Singapur 0 Avustralya İhraç Tutarı (ABD doları) İngiltere Almanya (Neuer) Grafik 1 de gözlendiği gibi, birinci yıl için, pozitif eğimli M eğrisi olan ülkeler, oransal kotasyon harcı alanlar veya belli nominal tutar artışları için artan oranda spesifik harç alanlardır. Türkiye den daha dik eğimli ülkeler Endonezya, İsviçre, İngiltere, Singapur olduğu gözlenmektedir. Ancak, Endonezya tavan ücreti uyguladığı için belli bir tutardan sonra yatay bir eğriye sahiptir. Uganda daha az eğimli eğrisi ile Türkiye nin altında kalmaktadır. Başka bir ifadeyle ilk yıl için Maliyet, (M), bu ülkede Türkiye den daha azdır. Aynı zamanda diğer bir gözlem ise Almanya (Neuer), Hong Kong, Yeni Zelanda, Avustralya gibi değişik ülkelere göre Türkiye nin belli bir nominal tutardan sonra göreli olarak pahalı kalmasıdır. İkili bir kıyaslama yapmak gerekirse, 8 milyon (bir tür eşik değer olarak düşünülebilir) ABD dolarını aşan nominal tutarlarda Türkiye de kotasyon (işlem ücretleri hariç tutulsa bile) Hong Kong a göre daha yüksek maliyetli olmaktadır. Grafik 1 den de anlaşılacağı üzere 13 milyon ABD Dolarını aşan nominal eşik değerlerde ise, Türkiye bu çalışmada kapsanan İngiltere, İsviçre ve Singapur hariç diğer ülkelerin birçoğundan daha yüksek maliyetli kalmaktadır. Satın alma gücü paritesine göre kişi başına milli gelir açısından Türkiye ye daha yakın olan ülkelerdeki kotasyon maliyeti Grafik 2 de gösterilmiştir. Bu grafikten de anlaşılacağı gibi, Türkiye M vektörü en büyük ülkeler arasındadır.

13 Bankacılık Sektöründe Mali Yükler: Türkiye de ve Dünyada Borsa İşlem Giderleri 8 M (ABD doları) Grafik 2: Satın Alma Gücü Paritesine Göre Türkiye İle "Benzer veya Daha Alt Gelir Grubundaki" Ülkelerde İlk Yıl İçin Maliyet İhraç Tutarı (ABD Doları) Türkiye (ISE) Uganda (USE) Endonezya (JSE) Güney Afrika (JSE) Mısır (Cairo SE) Yunanistan (EAGAK) Hindistan (NSE) Çek Cumhuriyeti (PSE) Slovakya (BSSE) Portekiz (BVLP) Pakistan (ISE) Tayland (SET) Tayvan (TSE) Sadece tahvil işlemleri için alınan harçları kendi içinde kıyaslamak, yapılan karşılaştırmanın tutarlılığı açısından daha anlamlı olabilir. Bu amaçla Grafik 3 te söz konusu ülkeler bir arada verilmektedir. M (ABD doları) Grafik 3: Tahvil İhracında Nominal Tutara Göre Harçlar (İlk Yıl) Türkiye (ISE) Uganda (USE) İsviçre (USE) Yeni Zelanda (NZSE) Hong Kong (HKSE) Singapur (SESDAQ) Avustralya (ASX) İhraç Tutarı (ABD doları) İngiltere (LSE) Portekiz (BVLP) Tayland (SET) Tayvan (TSE)

14 Bankacılık Sektöründe Mali Yükler: Türkiye de ve Dünyada Borsa İşlem Giderleri 9 İkinci yıl ve sonrası için yapılacak hesaplamalar, Türkiye nin ve diğer ülkelerin M eğrilerini paralel olarak yukarı kaydıracağından, analiz temelde değişmemektedir. Ancak, Türkiye nin diğer ülkelerden daha pahalı olduğu eşik değerlerin büyüklüğü üzerinde etki yapmaktadır. Grafiklerdeki yatay eğriler, spesifik uygulamaların bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Ancak, bazı ülkelerde (Tayvan, Hindistan, Tayland) tavan ücretleri baz alındığında bile, Türkiye belli tutarların üstündeki nominal değerler için daha yüksek harçların alındığı bir ülke olarak kalmaktadır. Grafik 4 te tahvil ihraçları için sadece ikinci yılda kotta kalma (annual fee) harçları yine değişik nominal tutarlara göre verilmektedir. Türkiye ikinci yıl içerisinde de, Tayvan hariç, diğer ülkelere göre daha pahalı görünmektedir. Kaldı ki, bu çalışmada Tayvan için maksimum ücret baz alınmıştır Grafik 4: Tahvil İhraçları Kotta Kalma Harcı (İkinci Yıl) Türkiye (ISE) M (ABD doları) İsviçre (USE) Yeni Zelanda (NZSE) Singapur (SESDAQ) Avustralya (ASX) İhraç Tutarı (ABD doları) Tayland (SET) Tayvan (TSE) Tahvil ihracı yapılan piyasalar arasından seçilmiş ülkeler için, örneğin 15 milyon dolarlık bir ihraç yapıldığında sırasıyla birinci, ikinci ve üçüncü yıllardaki maliyetler Grafik 5 te görülmektedir (üçünün toplamı da üç yıllık toplam maliyet gibi düşünülebilir). İsviçre, Hong Kong ve İngiltere gibi kimi ülkelerde ikinci yıl kotta kalma harcının alınmaması dikkat çeken bir husustur.

15 Bankacılık Sektöründe Mali Yükler: Türkiye de ve Dünyada Borsa İşlem Giderleri 10 Grafik 5: Birincil Piyasa'da 15 Milyon Dolarlık Tahvil İhracına İlişkin Üç Yılık Maliyet Yıllara Göre M (ABD doları) Türkiye (ISE) Uganda (USE) İsviçre (USE) Yeni Zelanda (NZSE) Hong Kong (HKSE) 3.yıl 2.yıl 1.yıl Singapur (SESDAQ) Ülkeler Avustralya (ASX) İngiltere (LSE) Portekiz (BVLP) Tayland (SET) Tayvan (TSE) Yukarıda yapılan hesaplamalarda, zımni olarak analizi yaptığımız dönemde alınan kurların zamanla değişmeyeceği varsayılmıştır. Diğer bir ifadeyle, analiz statiktir. Her kur değişiminde bütün ülkeler için hesaplamaları tekrarlamak gereklidir. Örneğin, Endonezya para birimin ABD Doları karşısında değer kaybetmesi ve aynı zamanda TL nin dolar karşısında değer kazanması, bazı nominal tutarlardaki ihraçlar için bile, Türkiye yi Endonezyadan daha pahalı kılabilir 9. Ancak yine de, ekteki tablolardan anlaşılacağı üzere, TL çok değer kaybetse bile, bu etki yüksek enflasyonun nominal tutarlarda yaratacağı yükselme ile eriyebilecektir (Türkiye de harçlar nominal tutarın oranı olarak hesaplandığı için). Öte yandan, mevcut kur üzerinde yapılan hesaplamalara göre Türkiye de M eğrisi zaten çok yukarıda olduğundan, M eğrisinin kur yoluyla çok aşağılara çekilerek diğer ülkere göre daha ucuz kalması için, TL nin çok uç büyüklüklerde değer kaybetmesi gerekir ki, bunun için de makul bir iktisadi açıklama yoktur. Diğer bir ifadeyle, Türkiye diğer ülkelere göre olan konumunu (Türkiye de ve diğer ülkelerde harç hesaplamalarını etkileyici yönde mevzuat veya kural değişikliği olmaması halinde) büyük ihtimalle koruyacaktır. 9 Grafik 1 deki mevcut kurlar üzerinden yapılan hesaplamalara göre M eğrisi Endonezya nın uyguladığı tavan ücrete kadar Türkiye den daha yukarıdadır (ücretler daha yüksektir). Ancak, 13 milyon ABD dolarını aşan tutarlarda Türkiye daha pahalı olmaktadır.

16 Bankacılık Sektöründe Mali Yükler: Türkiye de ve Dünyada Borsa İşlem Giderleri 11 V. SONUÇ Bu çalışmada, Türkiye de ve değişik ülkelerdeki kotasyon harçları niceliksel olarak hesaplanmış ve hangi ülkenin göreli olarak daha pahalı veya ucuz olduğu konusunda bir çıkarım yapılmaya çalışılmıştır. Çalışmada kapsanan ülkelerin bir çoğunda kotasyon 10 (listing fee) olarak spesifik harçların alındığı gözlenmektedir. Advalorem ücretin alındığı nadir ülkelerden birisi Türkiye dir. Türkiye ye benzer şekilde Uganda, Endonezya, Mısır 11 ve Yunanistan yan piyasalarında nominal tutar üzerinden oransal ücretler alınmaktadır. Bunların dışındaki ülkelerde önceden belirlenmiş tutarlar (götürü, lumpsum) alınmaktadır 12. Olabildiğince geniş bir yelpazede çeşitli ülkeleri kapsayarak Türkiye ile diğer ülkeler arasındaki kotasyon ücretlerinin karşılaştırılması ve bu karşılaştırmaya dayanarak mali piyasalar için yeni politika arayışlarına girilmesi amaçlanmıştır. Dünya Borsalar Federasyonu (WFE) tarafından yapılan 2000 Cost and Revenue Survey (Part II) 13 de vurgulandığı gibi, dünya borsalarının kotasyon ücretlerinden elde ettiği gelirin toplam gelirler içindeki payı, kote olmak isteyen şirket sayısındaki düşüşün ve borsaların kotasyon ücretlerini düşürerek daha fazla şirketi çekme isteğinin etkisiyle, 2000 yılında dünya genelinde bir miktar gerilemiştir. Menkul kıymet işlemleri üzerinde EKP ve ÖİV benzeri vergi uygulamalarının diğer ülkelerdeki mevcudiyeti de araştırılmıştır. Ek A, Tablo A1 e bakıldığında, bu çalışmada ele alınan borsalarda vergi uygulamasının sınırlı olduğu görülmektedir. Güney Afrika, İngiltere, Kanada ve Portekiz de KDV uygulaması gözlenmektedir. Ayrıca, İsviçre, İtalya, İngiltere, Hong Kong, Güney Afrika, Yunanistan ve Hindistan da damga veya benzeri vergi uygulamalarına rastlanmaktadır. Türkiye deki fiyatlandırma bir çok ülkeden farklılıklar arz etmektedir. Kota alma ücretinde advalorem yöntem uygulayan ülkeler genelikle mali piyasaları nispeten daha az gelişmiş ülkelerdir. EKP veya ÖİV gibi doğrudan kotasyon 10 Başlangıç ücreti (initial fee) olarak da adlandırılmaktadır. Kimi ülkelerde ayrıca başvuru (application fee) ücreti tahsil edilmektedir. 11 Sadece ilk ihraçta kayıtlı sermayenin yüzde 0,1 i kadar ücret ödenir. Bunun dışında Mısır da da spesifik ücretler alınmaktadır. 12 Modern tüketici teorisine baktığımızda, götürü (lumpsum) ve birim başına (per unit) vergi uygulamasında, aynı miktardaki vergiyi birim başına veya götürü usulle tahsil etmesi arasında devlet açısından fark yok iken, tüketici götürü vergiyi birim başına olana tercih etmektedir. Çünkü açıklanmış tercihler kuramına göre tüketicinin kayıtsızlık eğrisi daha yukarıdadır (elde ettiği fayda daha fazladır) [B.Binger & E. Hoffman, 1988]. Dolayısıyla, bir çok ülkede ücretlerin götürü usulle alınması ekonomik politika tercihi olabilir. Nitekim, götürü usulle ücret alan ülkelerde çok büyük nominal tutarlı ihraçlarda bile ücret çok artmamaktadır. Hatta bir çoğunda tavan uygulaması vardır. 13 Focus, May 2002, WFE

17 Bankacılık Sektöründe Mali Yükler: Türkiye de ve Dünyada Borsa İşlem Giderleri 12 ücretine eklenmiş bir vergi çalışma kapsamındaki ülkelerin birçoğunda mevcut değildir. Türkiye deki fiyatlandırma diğer ülkelere göre daha karmaşıktır. Birçok ülkede ücretler hem daha basit hem de uygulanan tavan (maximum fee) rakamları ile büyük tutardaki ihraçlar için azalan maliyetlidir. Bu verilerin ışığında, Türkiye nin hem kendi gelir grubundaki ülkelere göre hem de gelişmiş ülkelerin geleneksel gelişmiş piyasaları veya gelişmekte olan yeni piyasalarına göre daha yüksek ücretli kaldığını söylemek mümkündür. Bu noktada, Türkiye deki maliyet yükünün ağırlığını basit bir hesaplama ile daha anlaşılır hale getirebiliriz ABD doları nominal değerli 2002 yılında ihraç edilen bir tahvilin ihracı için gider hesaplandığında, EKP ve ÖİV toplam ABD dolarlık bir ek yük yaratmaktadır. Bu ek yük bir çok ülkenin kota alma harcından daha yüksektir 14. Türkiye de advalorem ücretlendirme sistemine göre ihraç tutarı artıkça ödenmesi gereken harç miktarının da artması nedeniyle (üstelik taban ve tavan uygulaması mevcut değil) ve ayrıca EKP ve ÖİV gibi vergilerin de etkisiyle, İMKB tarafından uygulanan kotasyon ücretlendirme sisteminin, diğer ülke örneklerine göre bankalara fazladan bir yük yarattığı görülmektedir. Küreselleşen ve uluslararası rekabetin arttığı finansal ortamda, yatırımcı için borsa işlem maliyetleri alternatif sermaye piyasalarını tercih etme nedenlerinden biridir. Dünya borsalarının artan rekabet karşısında kotasyon harçlarının indirilmesi suretiyle işlem hacimlerini koruma ve artırma gibi bir eğilimi benimsedikleri anlaşılmaktadır. Bilindiği üzere, kamu hizmetinin ve kamusal işlemlerin amacı, kamu yararını maksimize etmektir. Kamu hizmeti yapılırken ve bu doğrultuda kamu kaynakları kullanılırken, sosyal faydanın maksimuma ulaşması amaçlanmalı, bir alanda elde edilen faydanın alternatif maliyeti diğer alanda meydana gelen zarar olmamalıdır. İMKB kotasyon ve işlem giderleri ve bunlar üzerinden alınan EKP (aynı oranda ÖİV de dahil) müstakbel ve mevcut borsa aktörleri üzerinde olumsuz etki oluşturmakta, önemli bir maliyet unsuru olması itibariyle gerek katılım gerekse de işlem hacminin artırılması hususunda bir çekince yaratarak sermaye piyasasının derinleşmesini engellemektedir. Bu kapsamda, geleneksel olarak sermaye yetersizliği ve fon ihtiyacı içinde bulunan firmaların ve sermaye piyasasının önemli aktörlerinden olan bankaların sermaye piyasasına katılmaları zorlaşmaktadır. 14 Buna ilaveten, Ek D1 ve D2 de Elkins/McSherry, LLC tarafından 2001 yılı birinci dönemine ilişkin yapılan ve AB ülkeleri dahil 42 farklı ülkeyi kapsayan bir çalışmaya yer verilmiştir. Bu çalışmaya göre, ortalama toplam maliyetler açısından Türkiye AB ülkeleri arasında en düşük maliyetten en yüksek maliyete doğru yapılan sıralamada 13. olduğu anlaşılmaktadır. Bu verilere göre, Türkiye den daha pahalı olan ülkeler sadece Avusturya, İrlanda ve Yunanistan olduğu anlaşılmaktadır.

18 Bankacılık Sektöründe Mali Yükler: Türkiye de ve Dünyada Borsa İşlem Giderleri 13 Günümüz finansal ortamında, İMKB nin iç ve dış yatırımcı açısından tercih nedeni olabilmesi, mevcut yatırımcıların seçenek sermaye piyasalarına yönelmemeleri ve Türk sermaye piyasasının derinleşmesi için aşağıdaki öneriler önem kazanmaktadır. Ülkemiz borsa işlem giderleri, diğer ülke borsalarındaki işlem maliyetlerinin göreceli düşüklüğü, artan rekabet karşısında yatırımcının alternatif piyasaları seçme olasılığı gözönüne alınarak, ülkemiz açısından rakip konumundaki diğer ülke borsalarıyla karşılaştırılmak suretiyle yeniden gözden geçirilmelidir. Bunun sonucunda, Türk sermaye piyasasınındaki maliyetlerin rakip piyasalarla rekabet edecek seviyeye indirilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda, borsa işlem giderleri üzerinde ilave bir mali yük teşkil eden Eğitime Katkı Payı ve Özel İşlem Vergisi bankaların mali yüklerini hafifletmek bakımından kaldırılmalı, vergi teorisiyle uyuşmayan ve bankacılık sistemine yeni yükler ekleyecek olan bu türde yeni vergilerin ihdasından kaçınılmalıdır. 15 Ayrıca, bu çalışmada incelenen ülkeler arasında advalorem nitelikte kotasyon harcı alan ülke sayısının spesifik nitelikte kotasyon harcı alan ülkelere nispeten daha az sayıda 16 olduğu görülmüştür. Advalorem harç uygulamasında, ihraç bedeli arttıkça ödenmesi gereken tutar artan nitelik gösterdiğinden kotasyon ve borsa işlem harçları doğrusal artan niteliklidir. Buna karşın, spesifik nitelikte kotasyon harçları, ihraç bedeli arttıkça göreli olarak azalan bir nitelik göstermektedir. Türkiye hariç bazı ülkeler, advalorem nitelikte kotasyon harcı almalarına rağmen, ihraç bedelindeki artışla birlikte oransal harçlara üst sınır koymak suretiyle harç miktarını sınırlamışlardır. Bu nedenle, kotasyon harçlarının spesifik nitelikte alınması ya da advalorem uygulamasına devam edilmesi durumunda, kotasyon harçlarına üst sınır getirilmesi bankaların mali yüklerinin azaltılması açısından seçenek politika olabilir. Bu bağlamda, piyasa yapıcılığı sistemine dahil olan bankaların İMKB Tahvil ve Bono Piyasasındaki işlemlerinden düşük komisyon alınacağı yönündeki karar olumlu olmakla beraber, sistemin bütününü kapsamayıp kısmi olması nedeniyle tüm bankaları içeren bir komisyon indiriminin yapılmasının bankacılık sektörünün güçlenmesi bakımından gerekli olduğu açıktır. 15 Mahalli İdarelerle ilgili yasa tasarısı uyarınca borsa işlem giderlerinin dörtte biri kadar ayrıca hesaplanacak tutarların mahalli idare hizmetlerine katılma payı adı altında tahsil edilerek, İller Bankası na yatırılması öngörülmektedir. Bu tasarıyla bankaların mali yüklerinin mevcut duruma göre daha da artması kaçınılmazdır. 16 Spesifikadvalorem dağılımı Bölüm IV Tablo 1 de verilmiştir. Ayrıntılı sunum Ek A Tablo A1 de yer almaktadır.

19 Bankacılık Sektöründe Mali Yükler: Türkiye de ve Dünyada Borsa İşlem Giderleri 14 KAYNAKLAR Admission and annual fees: London Stock Exchange: Bankaların Fiskal ve Parafiskal Kaynak Aktarma Maliyetleri: TBB, Mart Bovespa: Listing Fees Study, FIBV Working Committee Meeting, JohannesburgJuly 2001 Cost of Listing: Johannesburg Stock Exchange: Getting Listed: Uganda Securities Exchange LTD: Gallai, L: 2000 Cost & Revenue Survey World Federation of Exchanges, December 2001 Eroğlu Ada, Z.: (2001), Türk Bankacılık Sisteminde Kaynak Maliyeti, MSPD Çalışma Raporları: 2001/5 Focus World Federation Exchanges: May 2002, No: 111 Fee Order, Chapter VIII, Bratislava Stock Exchange: How to Register Shares Jakarta Stock Exchange: İMKB 31 Aralık 2001 Hesap Dönemine Ait Bağımsız Denetim Raporu: List of Charges Swiss Exchange: Listing fees govering official schedule: Egypt Stock Exchange: Listing Fees, Hong Kong Stock Exchange: Listing Fees, National Stock Exchange of India: Listing Fees, Toronto Stock Exchange: Listing Requirements and Fees, NASDAQ: Listing Regulations, Islamabad Stock Exchange: Listing Standarts, NYSE: New Zealand Stock Exchange Listing Fees, NZSE: Özen, E. (2002): Türk Bankacılık Sektöründe Maliyet Etkinliğinin Geliştirilmesine Yönelik Önlemler, Bankacılık Sektörünün Yeniden Yapılandırılması Semineri, Temmuz 2002 İstanbul. Price List, January 2002, BVLP: Requirements for admission of securities to exchange trading, Praque Stock Exchange: Schedule of Fees, Australian Stock Exchange: Sermaye Piyasası ve Borsa Temel Bilgiler Kılavuzu (2001): İMKB Yayınları, İstanbul Taiwan Stock Exchanges: The Stock Exchanges of Thailand:

20 Bankacılık Sektöründe Mali Yükler: Türkiye de ve Dünyada Borsa İşlem Giderleri 15 EK A: TABLO A1: Çeşitli Piyasalara İlişkin Niteliksel Gösterimler ÜLKE PARA BİRİMİ ANA PİYASA YAN PİYASA MENKUL KIYMET TÜRÜ Türkiye (ISE) Uganda (USE) İsviçre (USE) İtalya (IE) ABDNasdaq Ulusal ABDNasdaqSmall Cap Endonezya (JSE) Yeni Zelanda (NZSE) ABD (NYSE) Hong Kong (HKSE) Güney Afrika (JSE) Mısır (Cairo SE) Singapur (SESDAQ) Avustralya (ASX) İngiltere (LSE) Almanya (DAX) Almanya (XTF) Almanya (SMAX) Almanya (Neuer) Yunanistan (Main Mar.) Yunanistan (paralel) Yunanistan (NEHA) Yunanistan (IAHA) Yunanistan (EAGAK)Emerging Hindistan (NSE) Çek Cumhuriyeti (PSE) Slovakya (BSSE) Portekiz (BVLP) Pakistan (ISE) Kanada (TSE) Tayland (SET) Tayvan (TSE) NOTLAR: TL Shs Chf Euro Dolar Dolar Rupiah YZ Doları Dolar HK Doları Rands EGP,LE Sing. Doları AUD GBP Euro Euro Euro Euro GRD GRD GRD GRD GRD RS CZK Sk Euro Rupees Kan. Doları Baht NT Doları : Mevcut : Yok AS: Alt Sınır Tahvil (Bond) Tahvil 1 (Fixed Income Securities) Tahvil (Debt Securities) Tahvil 5 (Bond) Menkul kıymet (Securities) Menkul kıymet (Securities) Menkul kıymet 8 (Securities) Tahvil (Debt Security) Hisse senedi 15 (Share) Tahvil (Debt Securities) Menkul kıymet (Securities) Menkul kıymet (Securities) Tahvil (Bond) Tahvil (Bond) Tahvil (Fixed Income Securities) Menkul kıymet (Securities) Menkul kıymet (Securities) Hisse senedi (Shares) Hisse senedi (Shares) Tahvil (Bond) Tahvil (Bond) Hisse senedi (Shares) Hisse senedi (Shares) Menkul kıymet (Securities 29 ) Hisse senedi (Shares) Menkul kıymet (Securities) Menkul kıymet (Securities) Tahvil (Bond) H. senedi/m. kıy. (Shares/securities) Hisse senedi (Shares) Tahvil (Debentures) Tahvil (Bond) ÜS: Üst Sınır KOTA ALMA ÜCRETİ SPESİFİK ADVALOREM , AS ÜS