The Journal of Academic Social Science Studies

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number: Number: 60, p , Autumn II 2017 Yayın Süreci / Publication Process Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date YÖRE ÖZELLİKLERİ İLE IĞDIR HALI YASTIKLARI IĞDIR CARPET PILLOWS WITH REGIONAL PROPERTIES Prof. Dr. Yusuf Çetin ORCID ID: orcid.org/ Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Eğitim Fakültesi Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü Öğr. Gör. Rabiye Karta ORCID ID: orcid.org/ Iğdır Üniversitesi Teknik Bilimler Meslek Yüksekokulu Geleneksel El Sanatları Bölümü Öz Geleneksel el dokumaları konusunda oldukça zengin olan Iğdır yöresinin en yaygın dokumalarından birisini halı yastıklar oluşturur. Iğdır yöresi halı yastıklarında kullanılan her renk ve motifin bir dili, bir anlamı vardır. Bu halı yastıklar bir yandan renkleri ve motifleri ile zengin bir bezeme repertuarını gözler önüne sererken diğer yandan işlenen motifler yüzyıllarca sözsüz iletişimin aracı olarak kullanılmıştır. Bitki, hayvan veya çeşitli nesnelerin stilstilizasyonu sonucu oluşturulan bu motifler nesillerden nesillere aktarılarak günümüze kadar gelmiştir. Ancak geçmişte yörede görülen geleneksel yaşam biçiminin değişmesi, ev mefruşatının modern çağa uygun olarak düzenlenmesi halı yastık dokumalarının azalmasına neden olmuştur. Yörede artık çok fazla dokunmayan bu geleneksel el sanatı ürünlerinden çok az örnek günümüze ulaşabilmiştir. Bir geçiş bölgesinde bulunduğu için Azerbaycan, İran ve Anadolu etkilerini taşıyan Iğdır halı yastıkları kompozisyon özellikleri ve motif zenginlikleri ile dikkat çekmektedir. Halı yastıklarında kullanılan yünler geçmişte kök boya ile boyanırken son dönem örneklerinde kimyasal boyalar da kullanılmış, ayrıca yünün doğal renklerinden de büyük ölçüde yararlanılmıştır. Yöre dokumalarının genel özelliği olarak oldukça kaba bir dokumaya sahip olan Iğdır halı yastıklarında dokuma tekniği olarak Türk Düğümü de denilen çift argaca düğümleme tekniği kullanılmıştır. Teknolojik gelişmeler karşısında gün geçtikçe üretimi azalan ve geçmişten kalan örneklerin de gittikçe erozyona uğradığı bu değerli ata yadigârı el sanatı ürünlerinin bir an önce korunarak gelecek nesillere ulaştırılması sağlanmalıdır. Anahtar Kelimeler: Iğdır, Halı Yastık, Motif, El Dokumaları Abstract One of the most common weaving art of the Iğdır region, which is very rich in traditional hand weavings, is carpet pillows. Every color and motif used in the Iğdır re-

2 294 Yusuf Çetin & Rabiye Karta gion carpet pillows has a language and meaning. On one hand, these carpet pillows exhibit a rich repertoire of adornment; on the other hand, the motifs handled have been used for centuries as a means of nonverbal communication. These motifs, which are composed as a result of stylization of plants, animals and various objects, have been conveyed up to this day from generation to generation. However, the change of the past traditional lifestyle seen in the region and the arrangement of home furnishing in accordance with the modern times have led to the decrease of carpet pillow weavings. Very few examples of these traditional handicraft products that are not weaved much any more have survived until today. As it is located in a traditional region the Iğdır carpet pillows bear the traces of Azerbaijan, Iran and Anatolia and they attract attention with their compositinal qualities and richness in motifs. While the wool used in carpet pillows were dyed with madder, in recent examples also chemical dyes have been used and the natural colors of wools have been utilized too. As a general aspect of the weavings in the region in the Iğdır carpet pillows have a very hard weaving technique which is called, the Turkish Knot, this is woof knotting method. It is necessary to preserve and convey the future generations these precions national heritage handicraft products whose production decreases day by day andthe surviving samples of which have been eroded. Keywords: Iğdır, Carpet Pillows, Motif, Hand Woven 1.GİRİŞ Anadolu yu Asya ya bağlayan önemli geçiş noktalarından birisini oluşturan Iğdır, batıda Kars, güneyde Ağrı, doğuda İran ve Nahcivan, kuzeyinde ise Ermenistan ile sınırları bulunmaktadır. Orta Asya dan Anadolu ya geçen kavimlerin geçiş yolları üzerindeki stratejik bir noktada bulunduğu için bölge birçok medeniyete beşiklik etmiştir. Bu stratejik konumu nedeni ile tarih öncesi dönemlerde olduğu gibi tarih dönemlerinde de önemini korumuştur. M. Ö yıllarından itibaren zengin uygarlık izlerinin görülmeye başladığı il topraklarında Hurri, Urartu, Med, Pers, Selevkos, Roma, Sasani, Bizans uygarlıklarının hâkimiyeti görülmektedir (Kırzioğlu, 1955: 213). Sultan Alpaslan ın 1064 te Anadolu ya yaptığı akınlar sonucu Büyük Selçukluların hâkimiyetine giren il toprakları, sırasıyla Harzemşahlılar, Moğollar, Anadolu Selçuklu Devleti, İlhanlılar, Celayirliler, Timurlular, Karakoyunlular, Akkoyunlular ve Safevilerin eline geçmiştir. Yavuz Sultan Selim in Safevilere karşı düzenlediği Çaldıran Seferi ile Osmanlı topraklarına katılan bölge, zaman zaman Safevilerle Osmanlılar arasında el değiştirmiştir Osmanlı-Rus Savaşı sonunda 42 yıl boyunca Rus işgaline maruz kalmış olan bölge, Brest Litovsk (1918) Anlaşması ile Türkiye ye kalsa da, Mondros Anlaşması gereği Türk ordusunun çekilmesi ile Ermeniler tarafından akıl almaz zulüm ve katliamlar yapılmıştır. Nihayet 12 Kasım 1920 de Kazım Karabekir komutasındaki Türk ordusu Ermenilerin bölgeden çekilmesini sağlamıştır. Iğdır, önce Doğubayazıt il statüsünde olduğundan buraya, daha sonra Kars iline bağlanmış, 1992 yılında ise il statüsüne kavuşmuştur (Balamir, 2008: 13). Bölgenin günümüze ulaşabilen kültürel mirasının önemli bir parçasını zengin çeşitliliği ve göz alıcı örnekleriyle geleneksel el dokumalarının bir kolu olan halı yastıklar oluşturmaktadır. Halı yastıkların yerde oturma kültürü ile gelişen bir halı tipi olup yerde oturma, yemek yeme sırasında insanların otururken sırtını dayama ihtiyacı olarak ortaya çıkmış olmalıdır (Çelik, 2004: 372). Iğdır halı yastıklarında binlerce yıl geriden taşınıp günümüze aktarılan sembolik değerde motifler, dokuyucunun estetik beğenisi, dünyayı algılama biçimi, hüneri ve sabrı yer almaktadır. Bu el sanatının günümüzde gelir getirme özelliğini kaybetmesi ve el sanatları alanında çalışan meslek erbaplarının daha güncel alanlara yönelmesi bu sanatın yok olma sürecini hızlandırmaktadır (Acar, 1983: 13). Ayrıca yörede geleneksel yaşam biçiminin değişmesi,

3 Yöre Özellikleri İle Iğdır Halı Yastıkları 295 ev mefruşatının modern çağa uygun olarak dizayn edilmesi de halı yastığı üretiminin azalmasında büyük rol oynamaktadır. Geçmişte bölgede çok zengin bir uygulama alanına sahip bu geleneksel el sanatı ürünlerinden çok az örnek günümüze ulaşabilmiştir. Ulaşan örneklerin çoğu da ata yadigârı diye sahipleri tarafından özenle saklanmaktadır. İncelememize konu olan halı yastıklar, Iğdır merkez ilçe, Aralık ilçesi, Aşağı Aratan, Karakuyu, Bulakbaşı, Melekli köylerinde derlediğimiz örnekler arasından seçilmiştir. 2. IĞDIR HALI YASTIKLARININ TEKNİK ÖZELLİKLERİ Yörede dokunan halı yastıklarının malzemesi yün ve pamuktur. Arış (çözgü) ve argaç (atkı) iplerinde kullanılan pamuk, halı yastıklarının yüzeyinin daha dayanıklı olmasını sağlamaktadır. Iğdır halı yastıkları incelenen örnekler esas alındığında boyutların ortalama olarak x51-82 cm. aralığında olduğu görülmektedir. Dokuma sıklığı olarak da 10 cm² de 22-24x24-26 düğüm sayısı arasında olup düğümler oldukça kabadır. Dokuma tekniği olarak da Türk (Gördes) düğümü kullanılmıştır. 3. IĞDIR HALI YASTIKLARININ KOMPOZİSYON ÖZELLİKLERİ Iğdır halı yastıkları kompozisyon bakımından İran, Kafkas, Ardahan, Ağrı ve Kars gibi yakın bölgelerin etkisi altında kalmakla birlikte bunların sadeleştirilmiş örneklerinden oluşmaktadır. Yöredeki halı yastıklar genellikle mihrapsız olup dıştan içe doğru tek bordür ve göbek motiflerinden oluşmaktadır. Halı yastıklarda dört tarafı çevreleyen siyah renkte şeritlerle zemin belirlenmiş olup bordürler genellikle ince tutulmuştur. Kompozisyonlarda göbek kısımları simetrik olarak tek veya çok göbek motifi konularak işlenmiştir. Halı yastıklarda zemin genellikle sade olup bazı örneklerde göbek motiflerinin etrafında geometrik motiflere de yer verilmiştir. Yöre dokumalarında genel anlamada kullanılan tüm motiflere nakış denilmektedir. Kenar bordürlerine kenar suyu veya zincir, göbek motifine ise göl veya top, madalyonlar arasında kalan zemin bölümüne ise orta denilmektedir. Iğdır halı yastıkları kompozisyon olarak üç başlıkta incelenebilir: 3.1. Tek Göbekli Halı Yastıklar Bu gruba giren halı yastıklar, kompozisyon özellikleri bakımından bölgede yaygın olarak karşımıza çıkan tek göbekli halıların daha yalın ve özetlenmiş örnekleridir. Bu yastıklarda yaygın olanı ortada post motifinden geliştirilen bir göbek ile bir sıra kenar bordüründen meydana gelen kompozisyondur. Birinci örnekte bordürü kırmızı zemin olan karşılıklı yaprak motiflerinden meydana gelen bir kenar suyu motifi yastığı çevrelemektedir. Kahverengi zemin üzerine geometrik motifli geniş bir desen zenginliği gösteren etrafı çengellerle sıra halinde birbirini takıp etmekte olan post motifinden geliştirilen göbek yer almaktadır. Göbeğin zemin rengi kırmızı olup orta kısmında gri zemin üzerine siyah konturlarla koç motifi deseni ustaca işlenmiştir. Bu desenin orta kısmı da kendi içinde iki dikdörtgene ayrılmış olup sarı zemin üzerine eflatun renkli, ortasında kırmızı baklava motifleri olan iki pıtrak motifiyle süslenmiştir (Foto. 1). İkinci örnek halı yastığın etrafını siyah zemin üzerine beyaz, kırmızı, eflatun, sarı ve pembe stilize gü l motiflerinden meydana gelen bir bordür çevrelemektedir. Bordürü dıştan bir siyah bir pembe, içten bir sarı bir siyah şerit sınırlandırmaktadır. Zemin rengi gri olan göbek kısmının ortasında etrafı sarı konturla belirlenmiş kırmızı zeminli stilize post motifi yer almaktadır. Birinci örnekten farklı olarak göbek motifinin uç kısımlarına pembe kontörlü, içi siyah ve gri dolgulu

4 296 Yusuf Çetin & Rabiye Karta sandık motiflerinin oluşturduğu ikişer dikdörtgen yer almaktadır. Göbekteki post motifinin içi sandık ve s motifleri ile belirli aralıklarla süslenmiştir (Foto. 2). Üçüncü örnekteki halı yastığı sarı zemin üzerine göz motiflerinin sıra halinde devam ettiği bir bordür çevrelemektedir. Daha sade olan bu yastıkta zemin kırmızı olup göbek kısmına post motifi işlenmiştir. Bu motifin her iki ucunda üçer kurt izi motifi bulunmaktadır. Stilize post motifinin orta kısmında beyaz zemin üzerine pembe renginde, ortasında saç bağı motifinin bulunduğu bir akrep motifi yerleştirilmiştir (Foto. 3). Dördüncü örnek diğer örneklere göre daha zengin bir kompozisyon özelliği göstermektedir. En dışta siyah, sarı şeritlerle sınırlandırılan ve içinde verev yerleştirilmiş baklava motiflerinin beyaz, turuncu, pembe, gri, eflatun kırmızı gibi farklı renlerde alternatifli yerleştirildiği geniş bir dış bordür çevrelemektedir. Bu verev baklavaların içinde uçları çengelli ikili baklava motifleri bulunmaktadır. Yastığın zemin rengi doğal yün rengi olan kahverengidir. Göbek motifini dört yöne yerleştirilmiş koçboynuzu motiflerinin sınırlandırdığı içinde sekiz kollu yıldız ve çengel motiflerinin yer aldığı siyah zeminli bir dikdörtgen kompozisyon oluşturmaktadır. Bu sekiz kollu yıldızların benzeri göbek motifinin iki ucuna da üçerli olarak yerleştirilmiştir Zemin kısmı oldukça kalabalık bir kompozisyona sahip olan bu halı yastıkta ayrıca uzun formlu koçboynuzlarının iki yanına bir tarafta iki sekiz kollu yıldız diğer tarafta iki koçboynuzu yerleştirilmiştir (Foto. 4). Beşinci örnekte bitkisel bir dış bordürle çevrelenen oldukça sade tutulmuştur. Göbek motifini oluşturan stilize post motifinin üzerine göz motifleri sıra halinde devam etmektedir. Post motifinin ortası eflatun renkli iki eşit dikdörtgene ayrılmış olup ortalarında kırmızı birer pıtrak motifin yer aldığı iki çengelli baklava bulunmaktadır (Foto. 5). Altıncı örnek diğer örneklere göre farklı bir kompozisyon düzenlemesine sahiptir. Etrafı siyah şeritlerle çerçevelenmiş olan dış bordür birbirine bağlantılı, karşılıklı yerleştirilmiş karanfil motifleri ile süslenmiştir. Gri zemin üzerine siyah kontörlerle belirlenmiş içi kırmızı dolgulu göbek motifi, tamamen stilize edilerek geometrik bir forma dönüştürülmüştür. İçlerinde ise küpe motifleri birbirlerine tutturularak tekrarlanıp uygulanmıştır. Aynı büyüklüklerdeki motiflerin uçlarında simetrik olarak karanfil motifleri sarkıtılmıştır. Desenin iç kısımları da göz motifiyle hareketlendirilmiştir (Foto. 6). Bu grupta incelediğimiz son örnek diğer halı yastıklara göre daha farklı bir kompozisyon düzenlemesine sahiptir. Dış bordüre siyah zemin üzerinde yana yana farklı renklerden oluşan küçük boyutta göz motifleri işlenmiştir. Zemin krem rengi olup göbek kısmı doğurganlık motifiyle zenginleştirilmiştir. Bu motifi oluşturan kompozisyon oldukça kalabalık olmasına rağmen simetrik bir şekilde kurgulanmıştır. En ortada siyah-beyaz çizgilerle çerçevelenen, kollarının uçları içe doğru kıvrılmış koçboynuzu motiflerinden oluşan kırmızı zeminli iri bir artı motifi bulunmaktadır. Bu motifin ortasında da dört yöne açık ağızları dışarı bakan ay motifleri yerleştirilmiştir. Etrafı ise zemin dolgu motifleri olarak ok, anahtar, s ve benzeri motifler kullanılmıştır. Motiflerle dolgulu olan bu göbeğin iki ucunda eşit şekilde mavi, kırmızı, sarı, kahverengi, pembe renklerden oluşan stilize gül motifleri bulunmaktadır. Zeminde yine siyah renklerden oluşan pıtrak motifleri serpiştirilmiştir. Desen stilize bitkisel karakterli olup, düzenli bir kompozisyona özelliğine sahiptir (Foto. 7) Çok Göbekli Halı Yastıklar Bölgede en çok örneğine rastladığımız bu kompozisyon türünde yastığın yüzeyinde iki veya daha fazla göbek motifi ile genelde etrafını çevreleyen tek bordür bulunmaktadır. Göbekler yaygın olarak merkezden gelişen geometrik motiflerden oluşmaktadır. Bu gruba giren birinci örnek zengin bir bezeme örneği göstermekte olup bir bordür ve iki göbek motifinden oluşmaktadır.

5 Yöre Özellikleri İle Iğdır Halı Yastıkları 297 Oldukça dar tutulan dış bordür sıralı çengel motiflerinden meydana gelmektedir. Kahverengi zeminin ortasında siyah konturlarla çevrili uç uca yerleştirilmiş iki sekizgen motif göbek kısmını oluşturmaktadır. Sekizlerin içerisinde de ortasında birer gül motifi bulunan etrafı göz motifleri ile sonuçlanan birer çengelli baklava motifi yer almaktadır. Tamamen simetrik olarak oluşturulan kompozisyon oldukça ustaca işlenmiştir (Foto. 8). Bu gruba giren ikinci örnek birinci gruptaki tek göbekli örneklerin farklı bir versiyonu olarak kompozisyon çift göbekli olarak düzenlenmiştir. Yastığı iki sıra bordür çevrelemektedir. Birinci bordürde ince şeritler şeklinde hatlar uzamakta olup ikinci bordür de ise suyolu motifi gri zemin üzerine sıralanmıştır. Kırmızı zeminli yastığın ortasında uçlarında eli belinde ve koçboynuzu motiflerinin yer aldığı iki dikdörtgen göbek motifi yer almaktadır. Sarı zeminli bu dikdörtgen göbek motiflerinin ortasında da birer sekiz kollu yıldız motifi bulunmaktadır. Bu yıldız motiflerinin içine de daha küçük dörder yıldız motifli işlenmiştir. Göbek motiflerinin uçlarında zemin üzerinde dört köşede pıtrak motifi ve üstlerinde de göz motifleri yer almaktadır (Foto. 9). Üçüncü halı yastığın dış bordürü kırmızı zemin üzerine farklı renklerle alternatifli yerleştirilmiş suyolu motifi çevrelemektedir. Açık kahverngi zeminin ortasında göbek kısmını iki simetrik sekizgen motifi oluşturmaktadır. Sekizgenlerin iç kısımları çift yıldızla dolgulanmıştır. Bu motiflerin etrafını dolgulayan siyah zemin içerisinde yer alan v şeklindeki motifler dizi halınde sıralanarak birer çerçeve oluşturmuştur. Kompozisyona simetri ve geometrik bir düzenleme hakimdir (Foto. 10). Dördüncü halı yastık bir bördür ve iki göbekli zeminden oluşmaktadır. Dış bordüründe sıra halinde göz motifleri eşit şekide aralıklarla ardarda sıralanmıştır. Zeminde ise dört tarafı gözlü saçbağı/dikmeli çiçek motifi ve altın terazisi motifleri ile çevrelendiği iki iri muska (nazarlık) motifi yer almaktadır. Nazarlık (muska) motiflerinin ortasında da gri renkli birer göz motifi bulunmaktadır. Bordürde kırmızı, sıyah, sarı; zeminde kahverengi, beyaz, bordo renkler uygulanmış olup sade bir kompozisyon hakimdir (Foto. 11). Beşinci örnek diğer örneklere göre çok daha zengin bir kompozisyon özelliği sergilemektedir. Geometrik motifli olan bu halı yastığının bordüründe suyolu motifi sürekli birbirini takıp etmektedir. Bordür krem renkli olup zemin renginden daha açık tondadır. Halı yastığının orta merkezinde birbirinin aynısı olan iki göbek yer almaktadır. Göbek motifleri ortadan dışa doğru kademeli bir biçimde gelişen ve iki uçlarında el motiflerinin bulunduğu birer madalyondan oluşmaktadır. Madalyonların kenarları düzdür. Madalyonları dolgulayan iç içe dörtgenlerin kenarları kartuş kenarlarına paralel şekilde sıralanmış kademeli-dişli çerçeveler ve eşkenar dörtgen şekilli motiflerle zenginleştirilmiştir. Kartuş uçlarında görülen beş çıkıntı ele benzetildiği için yörede bu kompozisyona el li örnek adı verilmektedir (Görgünay: 68). Göbek zemin rengi sarı, an zemin ile aynı olup açık kahverengi tonlarındadır. Dolgulu zemin eksene göre birer kaydırılmış siyah kontörlü baklavalar şeklindeki küçük göz motifleriyle doldurulmuştur. Aynı kompozisyon yöre halılarında da yaygın olarak kullanılmaktadır (Foto. 12). Stilize bitkisel bezemelerin hâkim olduğu altıncı halı yastıkta dış bordür pembe, beyaz, mavi, eflatun ve mor olmak üzere dört farklı renkten oluşan suyolu motifi aralıksız olarak bir sıra halinde birbirini takip etmektedir. Kahverengi zemin üzerine iki göbekten oluşan halı yastığı sekizgenlerin etrafında siyah birer çubuğun ucunda, uçları yukarı bakan muska motifleri yerleştirilmiştir.

6 298 Yusuf Çetin & Rabiye Karta Göbeklerin ortasında yer alan gül motifleri orta eksende bağlantılı düzende yerleştirilmiş olup etraflarında benzer altı gülle donatılmıştır. (Foto. 13). Oldukça eski bir örnek olan yedinci halı yastığın dış bordüründe aynı renk düzenleme ile suyolu motifleri, sıra takibi olarak devam etmektedir. Ortada kahverengi zemin üzerinde ise üç adet tırtıklı çiçek görünümünde, her bir parçası farklı alternatif renklerle işlenmiş kazayağı da denilen stilize göbek motifleri yer almaktadır (Foto. 14). Bölgede büyük boyutlu halılarda da kullanılan bir kompozisyon özelliğine sahip olan sekizinci örnekte en dışta tekrarlanan karanfil motiflerinden oluşan bir bordür bulunmaktadır. Gri renkli zeminin ortasında eşit iki çapraz çiçek motifi göbek kısmını oluşturmaktadır. Bu iki motifin içine u ile v şeklinde geometrik motifler işlenmiştir. İki iri çapraz çiçeğinin etrafında da eli belinde ve koçboynuzu motifleri yer almaktadır (Foto.15). Dokuzuncu örnek yine yöre halılarında yaygın kullanılan bir kompozisyon özelliği taşımaktadır. En dışta kahverengi zemin üzerine pembe ve gri renklerin kullanıldığı birbirini takip eden gül motifleri yer almaktadır. Yastığın zemini gri renkte, göbek zemin rengi ise kahverengi olup kompozisyon iki çokgen göbekten oluşmaktadır. Ortada göbeklerin içinde akrep motifi ve göz motifleri vardır. Göbeğin etrafı gül motifleri ile bezenmiştir. Güllerin kenarlarında çift taraflı çıkan yılan motifleri bulunmaktadır (Foto. 16) Serbest (Karışık) Düzenlemeli Halı Yastıklar Bölgede yaygın olarak karşımıza çıkan iki ana tiplemenin dışında kural dışı sayılabilecek örnekler de mevcuttur. Bunlardan ilki hayvan figürlü bir halı yastıktır. Halı yastığın dış bordürü gül motiflerinin sıra halinde art arda dizilmesinden oluşmuştur. Halının orta kısmında kahverengi zemin üzerine iki aslan figürünün karşılıklı olarak yüzleri karşıya bakar şeklinde yerleştirilmiştir. Profilden betimlenen aslanın yüzleri karşıya bakarken sert bir duruş sergilemektedir. Kırmızı gövdeleri üzerinde çeşitli geometrik şekillerin yer aldığı aslan figürlerinin etrafı sarı konturlarla çevrelenmiştir. Halı yastığının zemininde üstte iki uzun okun uçlarında yer alan muska motifleri, aşağıda sekiz kollu bir yıldız ile iki isim yazılmıştır (Foto. 17). Karışık (serbest) düzenlemeli diğer örnek ise en dışta siyah zemin üzerine farklı renklerden sekiz kollu yıldızlardan oluşan geniş bir bordür çevrelemektedir. Diğer ikinci bordürde sarı renkte desensiz bir düzenleme görülmekte olup, beyaz renkteki şeritlerle etrafı çerçevelenmiştir. Zemin kırmızı olup çift taraflı koç motifi, etrafında stilize çiçek motifleri kullanılmıştır (Foto. 18). 4. IĞDIR HALI YASTIKLARININ RENK ÖZELLİKLERİ Iğdır ve çevresinde yünden elde edilen el dokuma ürünlerin renklendirilmesinde de yakın coğrafi özellikler görülür. Dokumalarda il ve çevresinde yetişen bitkilerden (ceviz, soğan kabuğu, nar kabuğu, bitki kökleri vs) faydalanılarak pek çok renk kullanılmaktadır. En çok karşımıza çıkan renk ise kırmızı ve tonlarıdır. Bu rengin elde edilmesinde rubia ve Ağrı Dağı eteklerinde bulunan Ağrı Dağı Kermesi böceğinden yararlanılmaktadır. Mordanlamada (Karadağ, 2008: 13-14) kullanılan madde ise çoğunlukla şaptır. Bu boyaların yanı sıra yününün doğal renginden de oldukça fazla faydalandığı görülmektedir. Renk sayısı az olmakla birlikte bir rengin farklı tonları kullanılarak zengin düzenlemeler elde edilmektedir. Ayrıca zıt renk prensibinden de faydalanılmak sureti ile hareketlilik sağlanmıştır. Iğdır halı yastıkları renk sayısı bakımından oldukça zengindir. Geçmişte yaygın olarak kullanılan kök boyalarla renklendirme son dönemlerde dokunan örneklerde yerini sentetik boyalara bırakmıştır. Halı yastıklarda kırmızı, kahverengi, devetüyü, krem, pembe, turuncu, sarı, eflatun, gri ve siyah en çok kullanılan renklerdir. Orta zeminde renk olarak kahverengi, gri ve

7 Yöre Özellikleri İle Iğdır Halı Yastıkları 299 kiremit rengi daha çok yaygındır. Motifler ise ağırlıklı olarak turuncu, sarı, bordo, pembe, mavi, kırmızı renkler işlenmiştir. 5. IĞDIR HALI YASTIKLARININ MOTİF ÖZELLİKLERİ VE ANLAMLARI Iğdır halı yastıkları motif bakımından oldukça zengindir. Türk dokuma sanatında yaygın olarak kullanılan motiflerin çoğuna bu yörenin halı yastıklarında da rastlamak mümkündür. Doğu Anadolu dokumalarında genel anlamada kullanılan tüm motiflere nakış denilmektedir. Ancak tek tek adlandırıldığında bordürlere kenar suyu veya zincir, göbek motifine ise göl veya top, madalyonlar arasında kalan zemin bölümüne ise orta denilmektedir (Çelik, 2014: 369). Halı yastıkların göbeklerinde yaygın olarak geometrik motifler kullanılmakla birlikte stilize edilmiş bitki desenlerinin yanı sıra hayvan motifleri kullanıldığı örneklere de rastlanmaktadır. Bu motiflerin büyük bir bölümü Orta Asya Türk kültüründe Tamga olarak adlandırılan ve Anadolu Türk dokumalarında yaygın olarak karşımıza çıkan boy/aşiret sembolü olarak kullanılan motiflerdir. Göbekler yaygın olarak merkezden gelişen geometrik motiflerden oluşmakla birlikte stilize çiçek motiflerinin kullanıldığı örnekler de mevcuttur (Foto. 19, 20). Yöre halı yastıklarında göbek motifi olarak akrep, yılan, kurtağzı, aslan gibi stilize hayvan motifleri de kullanılmıştır (Foto. 21). Bordürlerde ise yaygın olarak stilize dal ve yapraklar, stilize çiçekler veya geometrik motifler kullanılmıştır (Foto. 22). Zeminler genellikle sade olmakla birlikte bazı örneklerde zemin dolgu motifi olarak sekiz kollu yıldız, pıtrak, muska, ok ucu, eşkenar dörtgen, rozet çiçek, eli belinde, koçboynuzu vs. motifleri kullanılmıştır. Iğdır halı yastıklarda görülen motiflere Anadolu coğrafyasında birçok yöre dokumasında kullanılan motiflerin anlamlarına benzeyen anlamlar yüklenmiştir. Ancak yörenin dinsel değerleri doğrultusunda ön plana çıkan bazı motiflerin varlığı da dikkat çekmektedir. Bu anlayış doğrultusunda yöre halı yastıklarında karşımıza çıkan önemli bir motif el ve parmak motifleridir. Tarih öncesi dönemlerden günümüze dek damga niteliğinde kullanılan el ve parmak motifleri yöredeki mezar taşlarında da çok sık karşımıza çıkmaktadır (Arslan, 2009). Bu motif Müslüman kadınların en kutsalı olan Fatma Ana nın elini temsil etmekle birlikte yöresel bir dini simge anlamı da taşımaktadır (Foto. 12). Yöreninim dinsel değerleri doğrultusunda ön plana çıkan aslan figürü İslam coğrafyasında güç, kuvvet ve iktidar sembolü olmanın yanı sıra Hz. Ali yi de temsil etmektedir. Bu figür Iğdır dokumalarında ve yöre halı yastıklarda çok sık karşımıza çıkmaktadır (Foto. 16). Yöre halı yastıklarında çok sık karşımıza çıkan motiflerin başında bir de göz motifi gelmektedir (Deniz, 2000: 184; Ölmez, 2012: 503). Yöre halkının inanışına göre, göz değmeye karşı korunmanın en kolay şekli göz dür. Yani, kötü gözün zararlı etkisini yine ancak göz önlemek mümkündür. Bu amaçla halı yastıklarda göz motifine çok sık rastlanmaktadır (Foto. 8, 12, 13). Muska motifi tüm Anadolu da olduğu gibi yörede de nazardan korunmayı (Foto. 13), koç formlu yöre mezar taşlarında da çok sık karşımıza çıkan Koç Boynuzu motifi üretkenliği, verimliği, kahramanlığı, gücü sembolize etmektedir (Foto.1, 2, 4, 5). Bereket simgesi olarak Pıtırak motifi (Foto.1, 18), mutluluk ve bereketin sembolü olarak Yıldız motifleri (Foto. 4, 9, 10), doğurganlık, uğur, bereket, mutluluk anlamlarında kullanılan Elibelinde motifi yöre dokumalarında görülen ve sembolik anlamları ile dikkat çeken diğer yaygın motiflerdir. 6. DEĞERLENDİRME Iğdır ilinin Anadolu yu Asya ya bağ-

8 300 Yusuf Çetin & Rabiye Karta layan bir geçiş güzergâhı üzerinde yer olması birçok kültür alanı ile yoğun bir etkileşim içine girmesine neden olmuştur. Bundan dolayı yöre dokumalarında bu etkileşimler sonucunda ortaya çıkan motifler dikkat çekmektedir. Yörenin etkileşim içinde olduğu bölgeler coğrafi ve kültürel anlamada bağların daha fazla olduğu Kars, Ağrı, Kafkas, Van ve Batı İran bölgeleridir. Yörede tespit edebildiğimiz halı yastıklarında yoğun olarak geometrik motiflerin kullanıldığı görülmektedir. Ancak, geometrik motiflerin yanı sıra stilize bitki motifleri ve hayvan figürlerinin yanında boy/aşiret sembolü olarak kullanılan Tamga denilen sembollere de rastlamak mümkündür. Eski örneklerde karakteristik özellikler ve kompozisyon düzenlemeleri daha özenli iken son dönem örneklerinde motiflerin karakterlerinin bozulduğu ve daha özensiz işçilik dikkat çekmektedir. Bu durum son yıllarda iletişim ve ulaşım araçlarının gelişmesi sonucunda etkileşimin artmasıyla olmuş ve geleneksel motiflerin yozlaşmasına da zemin hazırlamıştır. Iğdır halı yastıklarını belirgin kılan özelliklerden birisi en dıştan dokumaya düz, siyah bir şeritle başlanması, daha sonra tek bir dış bordürden sonra göbek kısmını bordürden ayıran bir veya iki düz şeridin kullanılmasıdır. Dikkat çeken bir diğer unsur da göbek motifinin zemin rengi ile asıl zemin renginin zıt renklerden oluşmasıdır. Böylece göbek motifi, zıt renkler sayesinde çarpıcı bir biçimde belirginleşmekte ve ön plana çıkmaktadır. Ayrıca zıt renk prensibi kullanılmasından dolayı halı yastıkların yüzeyinde bir hareket olgusu da meydana gelmektedir. Bu çalışmada Iğdır ve çevresinde günlük hayatın önemli bir parçasını oluşturan günümüze ulaşabilen sınırlı sayıda halı yastıklarındaki kompozisyon, renk ve motif özellikleri araştırılmış, fotoğraf ve çizimler ışığında değerlendirilmiştir. Elde edilen halı yastıklarının yapım yılı tam bilinmemekle beraber çok eski olmadığı görülmüştür. Son yıllarda yöredeki yaşam biçiminin değişmesi, makine halı yastıklarının daha ucuz ve kolay elde edilir olması gibi nedenlerden dolayı bu dokuma alanı giderek azalmaktadır. Ayrıca bütün Anadolu da olduğu gibi Iğdır da da son yıllarda halı tüccarlarının makine halıları karşılığında vatandaşların elinde bulunan eski örnekleri toplamaları sayıyı gittikçe azaltmıştır. Yöre insanı bu kültür varlıklarının değeri hakkında fazla bilgiye sahip olmadığı için halı yastıklar ya çürümeye terk edilmekte ya da bu işin ticaretini yapan insanlara kaptırılmaktadır. Tespit edebildiğimiz örnekler daha çok ata yadigârı bilinip sahipleri tarafından özenle saklanan örneklerdir. Ancak bu örnekler de uygun saklama koşullarında saklanmadıkları için yıpranma ve bozulmalarla karşı karşıya kalmaktadır. 7. SONUÇ Dokumalar bir toplumun geleneklerinin inançlarının, coğrafi ve ekonomik olanaklarının, yaşam biçimlerinin sembolleştirilmiş halleridir. Motiflerin bir araya gelmesiyle de desenler ortaya çıkmaktadır. Iğdır halı yastıklarında ve diğer düz dokumalarda kullanılan motiflerin üstlendikleri anlamlar, kişilerin yaşam tecrübeleri, olmasını istedikleri ve yaşadıkları olaylar doğrultusunda şekillenmiştir. Geçmişten günümüze gelen süreçte geleneksel nitelik kazanan halı yastıklarındaki motifler, günümüzde yörenin diğer geleneksel sanat alanlarında da kullanılmaktadır. Her sanat dalı kendi tarzında, bazen motifi yorumlayarak, bazen de yorumlamadan olduğu gibi alarak kullanmıştır. Iğdır halı yastıklarında kullanılan motifler sıradan ve gelişi güzel değil rengi ve motif zenginliği ile başlı başına bir anlam bütünlüğü içermektedir. Kullanılan her bir motifin iletişimsel bir değeri vardır. Duygularını ifade etmekte zorlanan veya söz hakkı olmadığı için konuşamayan yöre kadını motifleri ilmeklere dökerek duygularını ifade etmiştir. Iğdır ve çevresinde görülen pek çok el sanatı üründe bu motif zenginliğini ve ifade gücünü görmekteyiz. Bu dokumalardaki motiflerin her biri birer ruh aynasıdır. Her motife katılan anlam, yansıtılmak istenen bir dünya-

9 Yöre Özellikleri İle Iğdır Halı Yastıkları 301 yı oluşturmuştur. Elimizdeki az örneklere rağmen Iğdır halı yastıklarındaki renk, kompozisyon ve motif çeşitliliği zengin bir uygulama alanı olduğunu göstermektedir. Giderek sayıları azalan, yöre insanının duygularını, düşüncelerini, özlemlerini ve geleneksel yaşam biçimini bize anlatan en önemli belgelerden birisi olan bu ata yadigârı halı yastıklarının öncelikle tespitlerinin yapılıp kayıt altına alınmaları ve korunarak gelecek nesillere ulaştırılması gerekmektedir. KAYNAKÇA Acar, B. Balpınar (1983). Kilim, Cicim, Zili, Sumak, İstanbul: Eren Yayınları. Acar, Z. Z. (1990). Kültür Ve Turizm Yönleriyle Iğdır, Iğdır: T.C. Aralık Kaymakamlığı Kültür Yayını. Akar, A. & Keskiner, C. (1978). Türk Süsleme Sanatlarında Desen ve Motif, İstanbul: Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları. Aksoy, Yasin vd. (2012). Iğdır İli 1992 Yılında Kars İlinden Mekânsal Analiz Raporu, Iğdır: T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Iğdır Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü Yayınları. Aldoğan, A. (1984). Türk Kilim Sanatı, Sanat Dünyamız, S. 29, Anonim, (2002). Milli Eğitim Bakanlığı El Sanatları Teknolojisi Dekoratif Yastık ve Minderler, Milli Eğitim Basımevi. Anonim (2013). Seçilmiş Göstergelerle Iğdır, İstanbul: Türkiye İstatistik Kurumu Basımevi. Arslan, M. (2009). Iğdır Karakoyunlu da El Motifli Mezar Taşları, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 40. Erzurum, Buyruk, H. (2006). Tarihi ve Kültür Varlıklarıyla Iğdır, Iğdır: Iğdır Belediyesi Yayınları No. 2. Canay, Ayla (2011). Anadolu da Üretilen Kilim Motifleri ve Seramik Sanatında Yorumlanması, Afyon: Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Çelik, A. (2004). Doğubayazıt ve Çevresi El Dokuma Yaygıları, Güneşin Doğduğu Yer: Doğubayazıt Sempozyumu Bildirileri Kitabı, İstanbul: ÇEKÜL Yayınları, Çelik, A. (2004). Yeşilhisar Halı Yastıkları, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S.13, Çetin, A. (1982). Orta Dereceli Kız Teknik Öğretim Okulları El Dokumacılığı Temel Ders Kitabı, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. Çetin, Y. (2010). Ağrı Yöresi Halı Yastıkları Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi S. 61, Deniz, B. (2000).Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma Yaygıları, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları. Er, Birnaz vd. (2012). Bir İletişim Aracı Olarak El Sanatları. Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi, C.1, S. 1, Erbek, G. (1986). Anadolu Motifleri Sergisi, İzmir: Alman Kültür Merkezi Sergi Kataloğu. Erbek, G. (1988). Kilim Kataloğu No: 1, İstanbul: Ana Basım A. Ş. Erbek, M. (2002). Çatalhöyük ten Günümüze Anadolu Motifleri, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları. Eyüboğlu, Üner vd. (1983). Doğal Boyalarla Yün Boyama Uygulamalı ve Geleneksel Yöntemler, İstanbul: Özkurt Basımevi. Görgünay, N. (?), Doğu Yöresi Halıları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. No: 163. Karadağ, Recep (2008). Doğal Boyama Reçeteleri, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Başkanlığı Döner Sermaye İşletmesi Merkez Müdürlüğü Yayınları No:4, Dösim Basımevi İşletme Müdürlüğü. Keskiner, C. (2000). Türk Süsleme Sanatlarında Stilize Çiçekler Hata-i, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları. Kırzioğlu, M. F. (1955). Kars Tarihi, Ankara:

10 302 Yusuf Çetin & Rabiye Karta Kültür Bakanlığı Yayınları. Korkmaz, Esat (2010). Simgeler Sözlüğü, İstanbul: Anahtar Yayınları. Koşay, H. Zübeyir (1956). Türkiye Halkının Maddi Kültürüne Dair Araştırmalar Türk Etnografya Dergisi, Sayı 1, Anakara: Maarif Vekâleti Eski Eserler ve Müzeler Umum Müdürlüğü Yayınları. Megep (2009). Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi, Ankara: El Sanatları Teknolojisi Bitkisel Motif Çizimi. Ölmez, F. N. (2012). Ölüm Olgusunun Türk Dokumalarına Yansıması, İstanbul: Tarihçi Kitabevi. Pilici, Aliona (2008). Tarihsel Süreçte Sembolden İkona: Logo, İstanbul: Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Şimşek, Oğuz vd. (2009). Iğdır İl inin Turizm Potansiyeli, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Journal of the Institute of Social Sciences, Sayı/Number 3, Bahar/Spring, Tutar, Hüseyin vd. (2013). Iğdır ın Sosyo- Ekonomik Durumu, Iğdır Yatırım Destek Ofisi Uygun Yatırım Alanları, Iğdır: T.C. Serhat Kalkınma Ajansı Yayınları. Yöndemli, F. (2004). Tarih Öncesinden Günümüze Yılan, Ankara: Piramit Yayınevi. Yurtsever, S. (1998). İş Eğitimi Ev Ekonomisi Ders Kitabı, Sınıflar, Ankara: Eros Basın Yayın Dağıtım. İNTERNET KAYNAKLARI ec328c4f394bb5e9987f31ff05853a.pdf ( tarihinde erişildi.) ( tarihinde erişildi.) ( tarihinde erişildi.) eri.htm (: tarihinde erişildi.) ( tarihinde erişildi.) eri.htmkurtağzı ( tarihinde erişildi)

11 Yöre Özellikleri İle Iğdır Halı Yastıkları 303 EKLER: FOTOĞRAFLAR VE ÇİZİMLER Fotoğraf: 1. Geometrik karakterli zemin dolgulu halı yastık. Fotoğraf: 2. Tek göbekli geometrik karakterli halı yastık. Fotoğraf: 3. Tek göbekli geometrik karakterli halı yastık.

12 304 Yusuf Çetin & Rabiye Karta Fotoğraf: 4. Tek göbekli geometrik karakterli zemin dolgulu halı yastık. Fotoğraf: 5. Tek göbekli geometrik karakterli halı yastık. Fotoğraf: 6. Çok göbekli geometrik karakterli halı yastık.

13 Yöre Özellikleri İle Iğdır Halı Yastıkları 305 Fotoğraf: 7. Tek göbekli bitkisel karakterli halı yastık. Fotoğraf: 8. Çok göbekli geometrik karakterli halı yastık. Fotoğraf: 9. Çok göbekli geometrik karakterli zemin dolgulu halı yastık.

14 306 Yusuf Çetin & Rabiye Karta. Fotoğraf: 10. Çok göbekli, geometrik karakterli halı yastık. Fotoğraf: 11. Çok göbekli geometrik karakterli zemin dolgulu halı yastık. Fotoğraf: 12. Çok göbekli geometrik karakterli zemin dolgulu halı yastık.

15 Yöre Özellikleri İle Iğdır Halı Yastıkları 307 Fotoğraf: 13. Çok göbekli stilize bitkisel karakterli zemin dolgulu halı yastık. Fotoğraf: 14. Çok göbekli stilize bitkisel karakterli halı yastık. Fotoğraf: 15. Çok göbekli zemin dolgulu halı yastık.

16 308 Yusuf Çetin & Rabiye Karta Fotoğraf: 16. Çok göbekli hayvansal karakterli halı yastık. Fotoğraf: 17. Serbest düzenlemeli hayvan figürlü halı yastık. Fotoğraf: 18. Serbest düzenlemeli halı yastık.

17 Yöre Özellikleri İle Iğdır Halı Yastıkları 309 Fotoğraf: 19. Göbeklerde yer alan stilize çiçek motifleri. Fotoğraf: 20. Göbeklerde yer alan stilize hayvan motifleri.

18 310 Yusuf Çetin & Rabiye Karta Fotoğraf: 21. Göbeklerde yer alan geometrik motifleri. Fotoğraf: 22. Kenar bordürleri.