Sunulan Bildiriler Presented Proceedings

Transkript

1 Sunulan Bildiriler Presented Proceedings

2 DOĞU ANADOLU BÖLGESĠNĠN ORGANĠK HAYVANCILIK POTANSĠYELĠ The Potential of Organic Livestock Farming in Eastern Anatolia Ġbrahim AK 1 ÖZET Dünya nüfusunun hızla artması insanların gıda ihtiyacını da artırmaktadır. Bu nedenle yoğun tarımda, bitkisel ve hayvansal üretimde verimi artırmak amacıyla kullanılan kimyasal girdiler üretimi artırmakla birlikte, çevre ve insan sağlığı üzerine olumsuz etkide bulunmaktadır. Bu nedenle, son yıllarda Dünya da olduğu gibi ülkemizde de çevre ve insan sağlığı açısından daha duyarlı bir üretim yöntemi olan organik tarım her geçen gün gelişme göstermektedir. Gelişmiş ülkelerde organik bitkisel ve hayvansal ürünlerin üretiminde ve tüketiminde önemli gelişmeler sağlanmıştır. Ülkemizde ise organik tarım daha çok bitkisel ürünlerde ve ihracata dayalı bir gelişme göstermiştir. İç pazarda tüketici bilinci ve alım gücünün düşük olması, hayvan hastalıkları nedeniyle hayvansal ürünlerin ihracatında sorun yaşanması nedeniyle ülkemizde organik hayvancılık yeterince gelişmemiştir. Ancak, et, süt ve yumurta gibi hayvansal ürünler beslenmemizde çok önemli bir yere sahiptir. Özellikle çocuklarda ve gençlerde zihinsel ve fiziksel gelişim açısından yeterli düzeyde hayvansal protein tüketimleri büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle bu makalede, ülkemizde hayvancılığın genel durumu, hayvancılık açısından önemli bir yere ve organik hayvancılık açısından önemli bir potansiyele sahip olan Doğu Anadolu Bölgesi nin organik hayvancılık açısından yeri ve önemi değerlendirilmektedir. SUMMARY Anahtar sözcükler: Organik hayvancılık, Doğu Anadolu Bölgesi, Organik hayvansal ürünler The rapid increase in the world population is increasing the people's food needs. For this reason, the chemical inputs are used for increasing crop and animal production in the intensive agriculture, on the other hand it has negative effects on the environment and human health. According to that, organic farming which is more sensitive to the environment and human health is increasing in our country as well as in the world in the recent years. There is significant improvements in the production and consumption of organic plants and animal products in developed countries. In our country, the developments in organic farming was mostly for crop production and exports. The organic livestock farming is not developed enough in our country and there are two main reason for this. First reason is that the low consumer awareness and low purchasing power in the domestic market; secondly the animal diseases affect negatively the export of animal products. However, the meat and animal products such as milk and eggs have very important place in our diet. The animal protein consumption have great importance in terms of physical and intellectual development, especially in children and young people. For this reason, in this article, firstly the general condition of animal husbandry in our country and secondly it is evaluated the potential of organic animal husbandry in the Eastern Anatolian Region which has already significant place of animal husbandry. GĠRĠġ Key words: Organic farming, Eastern Anatolia Region, Organic animal products Artan dünya nüfusunun hayvansal gıda ihtiyacının karşılanması için hayvan başına verimin yükseltilmesi amacıyla yoğun üretim teknikleri kullanılarak son yarım yüzyılda hayvansal üretimde önemli artışlar sağlanmıştır. Ancak, yoğun hayvan yetiştiriciliğinde hayvanların toprak ve bitkiyle ilişkisinin kesilmesi sonucu hayvan gübreleri çevre kirliliğine yol açmaya başlamış, hayvan beslemede hormon, antibiyotik vb. yem katkı maddeleri kullanımı hayvansal ürünlerde kalıntı bıraktığı için, bu ürünleri tüketen insanlarda önemli sağlık sorunlarına neden olmuştur. Uygulanmakta olan yoğun hayvan yetiştirme sistemleri ile hayvanlarda yeni sağlık sorunları arasındaki ilişkiye sığırlarda görülen deli dana hastalığı önemli bir örnektir. Yoğun yetiştiricilikte hayvanların sıkışık olarak barındırılması, yeterli hareket alanının olmaması, ağır metal ve tarımsal ilaç kalıntılarının bulunduğu yerlerde stres hormonlarının üretimi artmakta, bu da hayvanlarda bağışıklık sistemini zayıflattığı için 1 Prof.Dr., Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü, Bursa-Türkiye. selena@uludag.edu.tr

3 hayvanlarda daha fazla sağlık sorunlarına neden olmaktadır (Ak 2013, Hovi et all. 2003, Pekel ve Ünalan 1999, Rahman, 2001). Antibiyotik içeren süt insan sağlığı açısından sakıncalı olup, böyle sütlerin işlenmesinde önemli sorunlar ortaya çıkmaktadır. Organik olmayan besinlerle alınan tarım ilacı kalıntıları insan vücudunda yağ dokuda birikmekte, süt ile yeni doğan yavruya geçmekte ve başta kanser olmak üzere birçok hastalığa neden olabilmektedir. Yoğun üretim yöntemlerinde hayvansal ürünlerde civa, nikel, kurşun, arsenik ve kadmiyum gibi ağır metal kalıntılarına rastlanabilmektedir. Bu metaller sınırlı düzeyde de olsa insan vücuduna alındığında dokularda birikim yapmakta, alerjilere, genetik mutasyonlara ve vücudun metabolik fonksiyonlarında değişikliklere ve vücuttaki düzeyleri belirli bir sınırı aştığında zehirlenmelere neden olabilmektedirler (Evrensel 2001, Engin 2004, Pekel ve Ünalan 1999, Yurttagül 2001). Yoğun hayvansal üretimle ilgili tüm bu sorunlar yanında; gelişmiş ülkelerde hayvan haklarına gösterilen ilgi nedeniyle hayvan refahı giderek toplumsal düzeyde önem kazanmaktadır. Yukarıda sayılan nedenlerle, gelişmiş ülkelerde organik tarım içerisinde organik hayvancılığın geliştiği ve organik ürünlere olan talebin her geçen gün daha da arttığı gözlenmektedir. Türkiye de de son yıllarda organik tarımda özellikle bitkisel üretimde önemli gelişmeler olduğu gözlenmektedir. Üretilen ürünlerin büyük bir bölümü başta AB ülkeleri, ABD ve Japonya olmak üzere ihraç edilmektedir. Organik tarımda bitkisel üretimde sağlanan bu gelişme organik hayvancılıkta sağlanamamıştır (Ak 2002, Aksoy ve Altın Dişli 1998, Aksoy 1999, Türk 2001). Türkiye de Hayvancılığın Genel Durumu Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de hayvancılık; ekonomik, sosyal ve beslenme açısından büyük önem taşıyan vazgeçilmez bir sektördür. Hayvancılık, ülke ekonomisinin gelişmesine katkıda bulunmakta, kırsal alanda istihdam yaratmakta ve önemli düzeyde katma değer sağlamaktadır. Halkımızın yeterli ve dengeli beslenmeleri, özellikle çocuklarda ve gençlerde sağlıklı bir zihinsel ve bedensel gelişme için mutlaka gerekli olan et, süt ve yumurta gibi ürünlerin üretilmesini sağlamaktadır. Et, süt, tekstil ve deri gibi çeşitli endüstri kollarına hammadde sağlamakta, yem, ilaç ve ekipman gibi yan sanayi kollarının kurulmasına ve gelişmesine yardımcı olmakta, ülke ihracat gelirlerine değişen oranlarda katkıda bulunmaktadır. Hayvan gübreleri bitkisel üretimde toprağın fiziksel yapısını iyileştirmede ve toprak verimliliğini artırmada etkilidir. Hayvancılık, tarım işletmelerinde özellikle kışın bitkisel üretim faaliyetlerinin olmadığı dönemde işletmedeki boş işgücünün değerlendirilmesine olanak sağlamakta, istihdam yaratmakta, tarımdaki gizli işsizliği önlemektedir. Bitkisel üretim büyük oranda iklim koşullarına bağlı olduğu için, iklim koşullarından daha az etkilenen hayvancılık, tarım işletmelerinin sigortası niteliğindedir (Ak ve Kantar 2007). Hayvancılığa ve yem bitkileri üretimine uygulanan desteklemeler nedeniyle yılları arası son 10 yıllık dönemde hayvan varlığında önemli artış sağlanmıştır. Türkiye nin yılları arası son 10 yıllık dönemdeki büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığı incelendiğinde, büyükbaş hayvan varlığında %40, küçükbaş hayvan varlığında %30 olmak üzere toplam büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığında %33 artış gözlenmektedir (Çizelge 1). Çizelge 1: Türkiye Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvan Varlığının Yıllara Göre Değişimi* Yıllar Sığır Manda Büyükbaş Toplam Koyun Keçi Küçükbaş Toplam Genel Toplam Değişim Kaynak: TÜİK 2015 *2004 yılı hayvan varlığı 100 kabül edilmiştir.

4 TÜİK 2014 yılı hayvancılık verilerine göre sığır varlığımızın %43.5 ü kültür ırkı, %42.5 i kültür ırkı melezleri ve %14 ü ise yerli ırklardan oluşmaktadır. Koyun varlığımızın %6 sı Merinos, %94 ü ise yerli ırklardan oluşmaktadır. Keçi varlığının ise tamamına yakını yerli ırklardan oluşmaktadır. Büyükbaş hayvanlar içerisinde özellikle süt sığırı sayısındaki artış ve süt sığırları içerisinde süt ırkı ve melez hayvan varlığının artması Türkiye süt üretimini olumlu etkilemiş, ancak fizyolojik nedenlerle sığırlarda döl verimini artırmak mümkün olmadığı için, kırmızı et üretiminde artan nüfusun ihtiyacını karşılamada sorun yaşanmakta, bu durum et fiyatlarını yükseltmekte veya zaman zaman yurt dışından kasaplık hayvan veya et ithalatını gündeme getirmektedir. Bu nedenle, süt üretiminde kombine ırklardan da yeterince yararlanılması, zaman zaman süt ırkı ineklerde et üretimi amaçlı kullanma melezlemesine gidilmesi ve Anadolu coğrafyasında yetiştiriciliği daha uygun olan küçükbaş hayvan varlığının desteklenmesi ile kırmızı et üretimindeki açığın kapatılması gerekmektedir. Çizelge 2 de görüldüğü gibi Türkiye de toplam baş koyun varlığının %97 sini yerli ırklar, %7 sini ise kültür ırkı Merinos koyunlar oluşturmaktadır. Hayvancılık desteklemeleri nedeniyle son 10 yılda koyun varlığı artmış, koyun varlığı için de de kültür ırkı Merinos un oranı %3 ten %7 ye yükselmiştir. Son 10 yılda kıl keçi sayısı %60 artarken, tiftik keçisi sayısı ise %23 düşmüştür. Toplam baş keçi varlığının %98 ini Kıl keçi, kalan %2 sini ise Tiftik keçi oluşturmaktadır (TUİK 2015). Çizelge 2. Türkiye de yıllara ve ırklara göre küçükbaş hayvan sayıları Koyun Keçi Yıllar Yerli Irklar Merinos Kıl Keçisi Tiftik Keçisi Baş % Baş % Baş % Baş % Değişim %19 +%177 +%60 -%23 Kaynak: TUİK 2015 TÜİK 2014 yılı verilerine göre Türkiye de 298 milyon adet kanatlı bulunmaktadır. Toplam kanatlı hayvan varlığının %62 sini etlik piliç, %32 sini yumurta tavukları, %1 ini ise hindi oluşturmaktadır. Türkiye nin kanatlı sektöründe en önemli paya sahip olan piliç eti üretimi 1980 li yıllarda entegre üretim tesislerinin çoğalması ve sözleşmeli üretim modelinin uygulanması ile önemli bir yapısal değişim göstermiştir. Çizelge 3: Türkiye Kanatlı Hayvan Varlığının Yıllara ve Türlere Göre Değişimi* Yıllar Yumurta tavuğu Etlik Piliç Toplam Tavuk Hindi Kaz Ördek Genel Toplam Değişim +%60 -%16 -%1 -%23 -%27 -%48 -%2 Toplamda % %31.5 %67.1 %98.6 %1 %0.3 %0.1 %100.0 Kaynak: TUİK 2015 *2004 yılı hayvan varlığı 100 kabül edilmiştir.

5 Çizelge 3 de görüldüğü gibi Türkiye nin yılları arası son 10 yıllık dönemdeki kanatlı kümes hayvan varlığı incelendiğinde yumurta tavuğu sayısında %60 artış sağlanırken, etlik piliç sayısında %16 lık bir düşüş gözlenmektedir. Etlik piliç üretimindeki düşüş, zaman zaman kuş gribi sorunu ve ihracattaki düşüşten kaynaklanmaktadır. Tavuk dışındaki diğer kanatlı kümes hayvanlarında ise sırasıyla hindi sayısında %23, kaz sayısında %27 ve ördek sayısında ise %48 düşüş görülmüştür yılı itibariyle toplam kanatlı kümes hayvan varlığının tamamına yakınını (%98.6) tavuk oluşturduğu, geçmişte olduğu gibi günümüzde de tavuk dışındaki diğer kanatlı kümes hayvanların yeterince üretilmediği ve tüketilmediği gözlenmektedir. Oysaki gelişmiş ülkelerde toplam kanatlı kümes hayvanları içinde tavuk dışındaki diğer kanatlı kümes hayvanları da önemli bir paya sahiptir. Ülkemizde tavukçuluk sektörü çok gelişmiş olup, AB standartlarda üretim, kesim ve ürün işleme ve buna bağlı ihracat yapabilmekle birlikte, damızlık, yem, yem katkı maddeleri, aşı ve ilaç gibi birçok girdisinin ithal edilmesi nedeniyle dışa bağlı fason bir yetiştiricilik şeklinde yürütülmektedir. Bu nedenle, Türkiye de tavukçuluğun gelişimi için Ar-Ge çalışmalarına destek verilmesi, tavuk dışındaki kanatlı hayvan türlerinin de üretim ve tüketimini artırıcı çalışmalar yapılması gerekmektedir. Türkiye de 2014 yılı itibariyle genel hayvan varlığının bölgelere göre dağılımı incelendiğinde sığır varlığının Doğu Anadolu ve Karadeniz Bölgesinde, Koyun varlığının Doğu Anadolu ve İç Anadolu bölgesinde, Keçi varlığının ise Akdeniz, Doğu Anadolu ve Güney Doğu Anadolu Bölgelerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Et tavukçuluğunun %80 i Marmara bölgesinde, yumurta tavukçuluğunun ise yaklaşık %80 ni Ege, İç Anadolu ve Marmara bölgesinde yoğunlaşmıştır. Hindi üretimi daha çok Ege ve Marmara bölgesinde yapılmaktadır. Arıcılık ise Ege ve Karadeniz bölgesinde daha fazla yapılmakla birlikte diğer bölgelere de dağılım göstermiştir. Mera olanaklarının daha fazla olması nedeniyle geçmişte olduğu gibi günümüzde de Doğu Anadolu bölgesi hayvancılık bölgesi olma özelliğini sürdürmekte ve hayvancılık bu bölgede daha çok ekstansif olarak yürütülmektedir. Batı bölgelerimizde ise tavukçuluk ve entansif sığıcılık yapılmakta, sığırcılıkta kültür ırklarının kullanımı nedeniyle hayvan başına daha yüksek düzeyde verim elde edilmektedir. Batı bölgelerimizde silaj ve yem bitkileri üretimi daha yaygın olup, üretici daha örgütlü bir şekilde üretim yapmaktadır. ĠĢletme Yapısı Hayvancılık için önemli bir potansiyel ve uygun iklim yapısına sahip olan ülkemizde, tavukçuluk sektörü hariç diğer hayvancılık dallarında mevcut işletmelerin büyük çoğunluğu, ekonomik işletmecilikten uzak, orta ölçekli veya küçük aile işletmeciliği tarzındadır. Türkiye deki tarım işletmelerinin yapısal durumu incelendiğinde, 2011 genel tarım sayımı sonuçlarına göre ülkemizdeki toplam tarım işletmesinin %67.42 sinde bitkisel ve hayvansal üretimin birlikte gerçekleştiren karma üretim yapılmaktadır. Bu durum entansif tarım için bir dezavantaj iken, organik hayvancılık açısından avantaj oluşturmaktadır. Türkiye de Hayvansal Üretim Türkiye de 2014 yılında yaklaşık 3.5 milyon ton olan toplam et tüketimi içinde %56 ile en yüksek pay kanatlı etine ait olup, kanatlı etini %29 ile kırmızı et, %15 ile balık eti izlemektedir. Türkiye nin toplam ton kırmızı et üretimi içinde %87 ile en yüksek pay ise sığır etine ait olup, sığır etini %10 ile koyun ve %3 ile keçi eti izlemektedir (TUİK 2015). Türkiye de hayvansal üretimle ilgili istatistikler yeterince güvenilir değildir. Örneğin et üretimi ile ilgili istatistikler sadece mezbaha kesimleri ve kurban bayramındaki kesimleri içermektedir. Halbuki ülkede mezbaha dışı kesim yaygın olduğu gibi, kurban bayramı kesimlerini de doğru olarak ölçmek mümkün değildir. Süt üretimi ise daha çok sağılan hayvan sayısı ile hayvan başına süt verimi esas alınarak tahmin edilmektedir. Ülkemizde son yıllarda birim hayvan başına verimde artış olduğu için toplam hayvansal gıda üretiminde önemli artış sağlanmıştır. Çizelge 4 de görüldüğü gibi yılları arasında, büyükbaş hayvan karkas ağırlığında 4 kat, küçükbaş hayvan karkas ağırlığında ise %59 artış sağlanmıştır yılında toplam kırmızı et üretimi içerisinde sığır etinin payı %58 iken, 2014 yılında %87 ye yükselmiştir. Son 34 yılda kırmızı et tüketimi içerisinde koyun-keçi eti üretim ve tüketiminin payı düşerken sığır etinin payı artmıştır. Mezbaha ve kombina kesimleri dikkate alındığında 2014 yılında kişi başı kırmızı et tüketimi 13,0 kg olarak hesaplanmaktadır.

6 Çizelge 4: Büyükbaş ve küçükbaş et üretimi Büyükbaş Küçükbaş Yıllar Kesilen hayvan Üretilen et (ton) Ortalama karkas ağırlığı (kg) Kesilen hayvan sayısı (baş) Üretilen et (ton) Ortalama karkas ağırlığı (kg) say 917 s Kaynak: TUİK 2015 Çizelge 5 de görüldüğü gibi 2014 yılında Türkiye süt üretimi toplam tona ulaşmıştır. Toplam süt üretiminin %91 i inek sütünden, %6 sı koyun ve %3 ü ise keçi sütünden sağlanmaktadır. Çizelge 5: Büyükbaş ve küçükbaş süt üretimi Büyükbaş Küçükbaş Yıllar Sağılan hayvan sayısı (baş) Üretilen süt Miktarı Ortalama süt verimi (lt) Sağılan hayvan sayısı Üretilen süt Miktarı (ton) Ortalama süt verimi Kaynak: TÜİK yılları arasında büyükbaş hayvanlarda inek başına süt veriminde yaklaşık 2.5 kat, küçükbaş hayvanlarda ise hayvan başına yaklaşık 2 kat verim artışı sağlanmıştır. Toplam süt üretimi içerisinde inek sütünün payı 1980 yılında %63 iken, 2014 yılında %91 e, yıllık kişi başı süt tüketimi ise 220 lt den 240 lt ye ulaşmıştır. Büyükbaş ve küçükbaş hayvan karkas ağırlığındaki artışlar besicilik yapan işletme sayısındaki artış ile kültür ırkı ve melez inek sayısındaki artıştan kaynaklanırken, inek başına süt verimindeki artış ise kültür ırkı ve melez inek sayısındaki artıştan kaynaklanmıştır. Et ve süt üretimindeki artış sağlanmakla birlikte, kişi başı süt, özellikle kırmızı et tüketimi hala gelişmiş ülkelerin gerisindedir lı yıllarda piliç eti üretiminde büyük yatırımlar yapılarak dünya standartları yakalanmış ve üretim sürekli artırılarak bu günlere gelinmiştir. Çizelge 6 da görüldüğü gibi 2014 yılında ton kanalı eti ve 17 milyar adet de tavuk yumurtası üretilmiştir. Türkiye Dünya piliç eti ve yumurta üretiminde 10. sırada yer almaktadır (FAO 2013). Tavukçuluk sektöründeki olumlu gelişmeler nedeniyle son yıllarda tavukçulukta dış satım imkânı da doğmuştur. Türkiye de tavukçuluğun tamamına yakını modern işletmelerde ve entansif şekilde yürütülmektedir. Türkiye de yumurta, piliç ve hindi eti dışındaki kanatlı hayvanların üretimi ise küçük kapasiteli aile işletmelerinde gerçekleştirilmektedir. Yıl Çizelge 6: Kanatlı Eti Üretimi (ton) ve Yumurta Sayısı (adet) Kanatlı Eti Üretimi Etlik Piliç Yumurta tavuğu Hindi Toplam üretim Yumurta üretimi

7 Kaynak: TUİK 2015 Türkiye de son yıllarda kırmızı et tüketiminde önemli düşüşe karşılık, tavuk eti tüketiminde önemli artış gözlenmektedir. Yılda kişi başı yumurta tüketimi 1995 yılında 136 adet iken 2014 yılında 221 adete yükselmiştir. Dünya da olduğu gibi ülkemizde de daha ucuz olan ve tüketici tarafından daha sağlıklı kabul edilen kanatlı eti tüketiminin önemli düzeyde artması kırmızı et üretim ve tüketimini önemli düzeyde düşürmüştür. Doğu Anadolu Bölgesi Çayır Mera Alanları Doğu Anadolu bölgesi Ağrı, Ardahan, Bingöl, Bitlis, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Hakkari, Iğdır, Kars, Malatya, Muş, Tunceli ve Van illeri olmak üzere doğudaki 14 ilimizi kapsayan km2 alan sahip, yaklaşık 6 milyon nüfusu barındıran, geniş mera alanları ile ülkemizde özellikle hayvancılık açısından önem taşıyan bir bölgemizdir. Çizelge 7. Türkiye de yıllara göre arazi dağılımı * Arazi Cinsi Yıllara Göre Alan (x 1000 ha) İşlenen Tarım Alanı Çayır Mera Orman Su Yüzeyi Diğer TOPLAM Kaynak: TÜİK 2015 Çizelge 7 de görüldüğü gibi ülkemizin toplam ha olan toplam arazisinin ha lık (%19) bölümünü hayvancılık açısından önem taşıyan çayır-mera alanları oluşturmaktadır. Çayır-Mera alanlarının bölgelere göre dağılımı incelendiğinde çizelge 8 de görüldüğü gibi Doğu Anadolu Bölgesi yaklaşık 5.7 milyon ha çayır-mera alanına sahip olup, Türkiye deki toplam çayırmera alanlarının 1/3 i (%35 i) bu bölgede yer almaktadır. Bölgeler Çizelge 8. Türkiye de Çayır ve Meraların Bölgelere Göre Dağılımı Toplam Alan (1000 ha) Alan (1000 ha) Çayır Mera Çayır-Mera Oran (%) Alan (1000 ha) Oran (%) Alan (1000 ha) Doğu Anadolu , , ,8 İç Anadolu , , ,8 Karadeniz , , ,0 Güneydoğu Anadolu , , ,7 Marmara , , ,8 Akdeniz , , ,5 Ege , , ,8 Toplam , , ,8 Kaynak: TÜİK 2015 Çizelge 9 da Türkiye de bölgelere göre meraların taşıma kapasitesi verilmiştir. Oran (%) Bölgeler Verim* (kg/da) Çizelge 9. Türkiye de bölgelere göre meraların taşıma kapasiteleri Alan (1000 da) Üretilen toplam faydalı ot (1000 ton)** Otlatma mevsimi (gün) Taşıma kapasitesi (HB) Doğu Anadolu , ,0

8 İç Anadolu , ,3 Karadeniz , ,6 Güneydoğu , ,8 Marmara , ,6 Akdeniz , ,8 Ege , ,0 Toplam , ,1 Kaynak: TÜİK 2015 *Altın ve ark. (2011) ** Faydalı ot miktarı meranın kuru ot veriminin yarısı olarak alınmıştır. Çayır-meraların hayvan otlatma açısından taşıma kapasiteleri incelendiğinde, Doğu Anadolu Bölgesinde çayır-mera alanların geniş olması ve çayır-meraların ot üretim kapasitesinin Karadeniz bölgesi hariç diğer bölgelerden daha yüksek olması nedeniyle Türkiye deki çayır-mera alanlarının toplam 4.1 milyon BBHB hayvan taşıma kapasitesinin yarından fazlasını (%54) Doğu Anadolu bölgesi çayır-meralarının oluşturduğu görülmektedir. Bu nedenle Doğu Anadolu Bölgesi özellikle büyükbaş ve küçükbaş hayvancılık ve organik hayvancılık açısından önem taşıyan bir bölgedir. Doğu Anadolu Bölgesinde Hayvancılık Doğu Anadolu Bölgesinin toplam ve illere göre hayvan varlığına ilişkin bilgiler çizelge 10 da verilmiştir. Çizelge 10 da görüldüğü gibi Doğu Anadolu Bölgesi hayvancılık için uygun olduğundan, baş sığır varlığı ile Türkiye sığır varlığının %21.3 ü, baş manda varlığı ile %14.3 ü, baş koyun varlığı ile %31.8 i, baş keçi varlığı ile %15 8 i bu bölgede yetiştirilmektedir. Doğu Anadolu bölgesi toplam hayvan varlığının %66 sını koyun, %22 sini sığır ve %12 sini de keçi oluşturmaktadır. Bölge iklimi özellikle tavukçuluk için uygun olmadığı için adet tavuk varlığı ile Türkiye tavuk yetiştiriciliğinin sadece %3 ü bu bölgede yapılmaktadır. Daha çok meraya dayalı Türkiye hindi yetiştiriciliğinin ise %8.9 u bu bölgede gerçekleştirilmektedir. Sığır yetiştiriciliği en çok Erzurum, Kars ve Ağrı illerinde, manda yetiştiriciliği en fazla Muş, Bitlis ve Erzincan illerinde, koyun yetiştiriciliği en fazla Van, Ağrı ve Muş illerinde, keçi yetiştiriciliği ise en çok Bitlis, Van ve Muş illerinde gerçekleştirilmektedir. Yumurta ve et tavukçuluğu daha çok Elazığ ve Malatya illerinde gerçekleştirilmekte, bu illeri Erzincan ili izlemektedir. Hindi yetiştiriciliği ise en çok Muş ilinde yapılmakta, bu ili Ağrı ve Kars illeri izlemektedir. Çizelge 10. Doğu Anadolu Bölgesi 2014 Yılı İllere Göre Hayvan Varlığı (Baş/Adet) ġehir Ġnek Manda Koyun Keçi Yumurta Tavuğu Et Tavuğu Hindi Ağrı Ardahan Bingöl Bitlis Elazığ Erzincan Erzurum Hakkari Iğdır Kars Malatya Muş Tunceli Van Toplam Türkiye de % %21 %14 %32 %16 %3 %3 %9 Kaynak : TÜİK 2015

9 Çizelge 11 de Doğu Anadolu Bölgesi sığır varlığı içerisinde kültür ırk, melez ve yerli ırk sayısı ve oranları verilmiştir. Doğu Anadolu Bölgesi sığır varlığı içerisinde kültür ırklarının oranı Türkiye ortalamasına göre daha düşük (%16) iken, melez (%64) ve yerli ırkların (%20) oranı daha yüksektir. Bölgedeki koyun ve keçi varlığının tamamı ise yerli ırklardan oluşmaktadır. Organik hayvancılıkta hastalıklara ve olumsuz çevre koşullarına daha dayanıklı olan yerli ırk veya melezleri tercih edildiği için bölge organik hayvancılık potansiyeli bakımından önem taşımaktadır. Yıllar Çizelge 11. Doğu Anadolu Bölgesi Sığır Varlığı İçinde Kültür Irkı, melez ve Yerli Irkların Sayısı Kültür ırkı Melez Yerli Irk Toplam Baş % Baş % Baş % Kaynak: TÜİK 2015 Çizelge 12 de Doğu Anadolu Bölgesinde süt üretiminin hayvan türlerine göre miktarları ve oranları verilmiştir. Türkiye genelinde olduğu gibi Doğu Anadolu Bölgesinde de üretilen sütün büyük bölümü (%89 u) sığırlardan elde edilmektedir. İnek sütünü sırası ile koyun (%9) ve keçi (%2) sütleri izlemektedir. Bölge toplam 3.7 milyon ton süt üretimi ile Türkiye toplam süt üretiminin %17 sini karşılamaktadır. Çizelge 12. Doğu Anadolu Bölgesinde hayvan türlerine göre süt üretim miktarları Yıllar İnek Manda Koyun Keçi Toplam Baş % Baş % Baş % Baş % Baş Kaynak: TÜİK 2015 Organik/Ekolojik Hayvancılık Organik/Ekolojik hayvancılık; çiftlik hayvanlarına doğal davranışlarının tüm hallerini göstermelerine izin veren, organik yemlerle beslenen, verimi artırmak amacıyla hormon, antibiyotik vb katkılar kullanılmayan, kontrol ve sertifika kuruluşları tarafından denetlenen, tüketicilere daha sağlıklı ürünler sunan, çevre dostu bir üretim şeklidir (Anonim 2005, Ak 2002, IFOAM 2002, Rahman 2001, Şayan ve Polat 2001). Hayvan yetiştiriciliğinin toprak ve bitkisel üretim ile ilişkisinin kesilmesi, hayvanların kendi doğasına karşı olup, aynı zamanda hayvan yemlerinin güvenilir kaynaklardan karşılanmasında sorun yaşanmakta ve üretilen hayvan gübresi büyük oranda çevre kirliliğine neden olmaktadır. Ayrıca, hayvancılığa yer verilmeden organik tarımın yapılması pek mümkün görülmemektedir. Organik hayvancılık işletmelerinde işletmeye organik gübre sağlanmakta, bitkisel üretime yem bitkileri münavebesi getirmek toprağı zenginleştirmektedir. Bu nedenle organik tarım bitkisel ve hayvansal üretimi birlikte içeren karma bir sistemdir (Ak, 2002, Ak ve Karaman 2008, Şayan ve Polat 2001). Organik üretim, tarımda daha çok bitkisel üretim dallarında ortaya çıkmış, giderek yaygınlaşmaya başlamıştır. Ancak, gelişmiş ülkelerde tüketicilerin bitkisel ürünlerde olduğu gibi besin güvenirliliği yüksek hayvansal ürünleri tercih etmeye yönelmeleri, çevre bilinci ve hayvan haklarına duyarlılığın artması nedeniyle organik tarımda organik hayvancılık süreci başlamıştır Organik ürünlerin tüketicilerce talep edilmelerinde kişisel sağlığa ve özellikle çocukların sağlığına verdikleri önem ilk sırada yer almaktadır. AB ne üye ülkelerde organik ürünlerin tercih nedenlerini belirlemek amacıyla yapılan bir anket çalışmasında, sağlığın ilk sırada yer aldığı görülmüş, onu çevre bilinci,

10 ürün lezzeti ve hayvan haklarına duyarlılık izlemiştir (Ak ve Kantar 2007, Christensen 2013, Ivanova- Peneva 2010, Kristensen and Thamsborg 2001, Schmid 2013, Şayan ve Polat 2001). Dünyada tüketici taleplerinde günümüzde önemli değişim gözlenmektedir. Tüketicilerin ürün tercihinde çevreye duyarlılık artmakta, kimyasal kalıntı içermeyen gıdalar talep edilmekte, üretilen ürünlerin kaynağı (coğrafi işaretler) önem kazanmakta, üretimin karbon ayak izi üzerine etkileri sorgulanmaktadır. Bu nedenle gelişmiş ülkelerde organik hayvansal ürünlerin üretim ve tüketim düzeyi her geçen gün artış göstermektedir. ABD ve AB gibi ülkelerde organik süt ve süt ürünleri toplam süt üretimi içinde %20 oranında bir paya sahiptir. AB ülkelerinde organik süt ve süt ürünlerinin fiyatları konvansiyonel ürünlere oranla %10-20, organik et ve et ürünleri fiyatları ise %50 daha yüksektir. Bu ülkelerde organik hayvansal ürünlerin üretimi ve tüketimi büyük oranda desteklenmektedir. Özellikle bebek mamalarının hazırlanmasında organik ürünler kullanılmakta, okul sütü programlarında organik süt tercih edilmektedir. Organik hayvansal ürünlerin %60 ı organik ürün mağazalarında, %20 si süpermarketlerde ve %20 si ise doğrudan satış yoluyla pazarlanmaktadır (Schmid 2013, Christensen 2013) yılı verilerine göre Dünya da 170 ülkede, 75.6 milyon ha alanda, 2 milyon üretici ile organik üretim yapılmaktadır. Organik tarım alanı en yüksek 10 ülke; 17.2 milyon ha ile Avustralya, 3.2 milyon ha ile Arjantin, 2.2 milyon ha ile ABD, 2.1 milyon ha ile Çin, 1.6 milyon ha ile İspanya, 1.3 milyon ha ile İtalya, 1.1 milyon ha ile Fransa ve Almanya, 0.9 milyon ha ile Uruguay ve Kanada dır. Türkiye bu sıralamada 19. sırada yer almaktadır. Dünya tarım alanları içerisinde organik tarım alanı en yüksek 10 ülkeler ise sırasıyla; %36.1 ile Fakland Adaları, %31 ile Lichtenstein, %19.5 ile Avustralya, %16.3 ile İsveç, %16 ile Estonya, %12.2 ile İsviçre, %11.9 ile Fransız Guyanası, %10.2 ile Samoa, %11 ile Litvanya ve %10.3 ile İtalya dır. Türkiye de ise bu oran %1.9 dur (FIBL&IFOAM 2013). Organik ürünlerin %55 i (43.1 milyon hektar) organik tarım üretim alanlarından, %45 i ise doğadan toplama ( 31.5 milyon hektar) yoluyla elde edilmektedir. 72 milyar dolara ulaşan Dünya organik ürün ticaret hacminin %48 ini Güney Amerika, %40 ını Avrupa ve %17 sini ise diğer ülkeler oluşturmaktadır. Dünya organik ürün ticaretinde en büyük pazar olan 5 ülke ise sırasıyla 27.6 milyar dolar ile Amerika, 8.6 milyar dolar ile Almanya, 5 milyon dolar ile Fransa, 2.7 milyar dolar ile Çin ve Kanada dır (FBL&IFOAM). Türkiye de Organik Hayvancılık Dünya da organik tarımda bitkisel üretim yanında hayvansal üretimde de önemli gelişmeler sağlanmış, özellikle süt, et, yumurta ve bal üretiminde önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Ülkemizde ise organik tarım ilk 1984 yılında geleneksel ihraç ürünlerimizden kuru üzüm ve kuru incir ihracatı ile başlamış ve daha sonraki yıllarda hızla gelişme göstererek günümüzde 250 ürüne yaklaşmıştır. Ancak, üretilen organik ürünlerin tamamına yakını başta ABD, AB ülkeleri ve Japonya olmak üzere gelişmiş ülkelere ihraç edilmekte ve arı ürünleri hariç ihraç edilen ürünlerin tamamını bitkisel ürünler oluşturmaktadır. Bununla birlikte, son yıllarda iç pazarda organik ürünlere ilgide artış gözlenmektedir (Aksoy ve Altındişli 1998, Ak 2013, Turhan ve ark. 2013). Ülkemizde, organik tarım ihracata dayalı olarak gelişim göstermiştir. Ancak, arı ürünleri dışındaki organik hayvansal ürünlerin ihracat şansı düşüktür. İç pazarda ise tüketici bilinci ve alım gücü yetersizdir. İç pazardaki talep yetersizliği nedeniyle bal dışındaki organik hayvansal ürünlerin üretimi ve tüketimi çok düşük düzeydedir. Bu nedenle ülkemizde organik hayvancılığın gelişebilmesi için mutlaka üretim ve iç tüketimin desteklenmesi gerekmektedir. Ülkemiz hayvan sayısı bakımından büyük bir potansiyele sahip bulunmakta, tavukçuluğun tamamına yakını, süt sığırcılığının ise bir bölümü hariç diğer hayvancılık dallarında üretim daha çok ekstansif koşullarda yapılmaktadır. Birçok hayvancılık dalında girdi kullanımı oldukça düşük olduğu için birim hayvan başına verim ve yetiştiricinin gelir düzeyi de düşüktür. Koyun ve keçi gibi hayvan türlerinin yetiştiriciliği daha çok meraya dayalı olarak yürütülmekte ve çoğu bölgemizde hayvanların yem gereksinimlerinin %80-90 ı çayır, mera ve yayla gibi doğal otlatma alanlarından karşılanmaktadır. Yetiştiricilik genellikle hastalıklara karşı dayanıklı, düşük verimli yerli ırklarla yürütülmektedir. Ülkemizde organik hayvancılık potansiyeli oldukça yüksek olmakla birlikte bu potansiyelden yeterince yararlanılmamaktadır (Ak 2013, Ak ve Hanoğlu, 2013). Başta Doğu Anadolu Bölgesi olmak üzere yoğun tarım ve sanayi nedeniyle kirlenmemiş bölgeler organik hayvancılık açısından daha büyük önem taşımaktadır. Fakat, ülkemizdeki bazı

11 hayvan hastalıkları nedeniyle hayvansal ürünlerin ihracatında sorunlar bulunması, iç piyasada ise tüketicinin alım gücü ve tüketici bilincinin düşük olmasına bağlı talep yetersizliği organik hayvancılığın gelişimini olumsuz etkilemektedir. Ancak, sadece ihracat açısından değil, çevre ve ekolojinin korunması ve ülkemiz insanlarının da daha sağlıklı hayvansal gıdalarla beslenebilmeleri için organik hayvancılık konusundaki araştırma ve üretim çalışmalarının desteklenmesi ve artırılması gerekmektedir. Organik hayvancılık potansiyelimizin iyi değerlendirilmesi halinde hayvansal üretimdeki dezavantajımızın avantaja dönüştürülme şansı bulunmaktadır (Ak ve Kantar 2007, Ak 2013). Günümüzde ülkemizde organik hayvancılık yapan işletme sayısı çok azdır. Bununla birlikte Kelkit Havzasında başlatılan Organik Süt Sığırcılığı Projesi ülkemizde organik hayvancılık konusunda yürütülen en büyük ulusal projedir. Buğday Organik Yaşamı Destekleme Derneği ise organik pazarlar ve organik tarım turizmi konusunda örnek projeler yürütmektedir. Organik hayvansal üretim yapan sertifika almış çiftçi sayısı, yetiştirilen hayvan türleri ve hayvan sayıları Çizelge 13 de görülmektedir. Türkiye de 2014 yılı itibariyle 216 hayvancılık işletmesinde, baş büyükbaş, baş küçükbaş ve adet tavuk ile organik hayvancılık yapılmaktadır. Çizelge 13. Organik ve geçiş sürecindeki hayvan varlığı Yıllar Üretici Sayısı Büyükbaş (Adet) Küçükbaş (Adet) Kanatlı (Adet) Kaynak: GTHB, Organik Tarım Bilgi Sistemi. Türkiye de organik hayvan sayısı en yüksek illere ilişkin bilgi çizelge14 de verilmiştir. Çizelge 14 de de görüldüğü gibi Türkiye de organik hayvancılık yapılan iller arasında Doğu Anadolu Bölgesinde süt sığırcılığında Kars ve Erzurum illeri 4. ve 5. sırada, besicilikte Erzurum 2. sırada, koyunculukta Bitlis 3. sırada, et ve yumurta tavukçuluğunda Elazığ 3. ve 4. sırada, arıcılıkta ise Bingöl ve Tunceli illeri 5. ve 11. sırada yer almaktadır. Sırası Süt Sığırcılığı Çizelge 14. Türkiye de Organik Hayvancılıkta Hayvan Sayısı En Yüksek İller Besicilik Koyunculuk Keçi Yetiştiriciliği Yumurta Tavuğu Etlik Piliç 1 Gümüşhane Çanakkale Kastamonu Çanakkale Manisa Manisa Aydın Arıcılık 2 Aydın Erzurum Çanakkale Kastamonu İzmir Samsun Çankırı 3 Çanakkale Bitlis Samsun Elazığ Artvin 4 Kars Elazığ İzmir Trabzon 5 Erzurum Bolu Bingöl 6 Konya Sivas 7 Tekirdağ Rize 8 Kırklareli Çanakkale 9 Uşak İzmir 10 Mersin 11 Tunceli 12 Muğla

12 Çizelge 15 de Türkiye nin organik hayvansal üretim miktarlarına ilişkin bilgiler verilmiştir. Çizelge 15 de de görüldüğü gibi Türkiye de toplam 93 et sığırı ve 63 süt sığırı işletmesinde olmak üzere toplam 156 işletmede organik büyükbaş, 23 koyun ve 1 keçi olmak üzere toplam 24 işletmede organik küçükbaş hayvancılık, 19 yumurta tavuğu ve 17 et tavuğu işletmesi olmak üzere toplam 36 işletmede de organik tavukçuluk yapılmaktadır. Toplam 216 hayvancılık işletmesinde ton organik süt, ton organik et ve 65 milyon adet organik yumurta üretilmektedir. Ancak, Türkiye nin toplam et, süt ve yumurta üretimi ile karşılaştırıldığında bu miktarlar toplam üretimin ancak %0.1 i düzeyinde ve çok düşük olduğu gözlenmektedir. Halbuki organik tarım ve hayvancılığın geliştiği bazı AB ülkelerinde bu miktarlar toplam üretimin %20 lerine ulaşmaktadır. Türkiye de toplam süt üretiminin %1 i düzeyinde bile olmayan organik sütün pazarlanmasında sorun yaşanırken, Danimarka gibi organik hayvancılığın geliştiği ülkelerde toplam süt üretiminin %10 dan fazlasını oluşturan organik süt özellikle okul sütü programında değerlendirilerek çocukların daha sağlıklı hayvansal gıdalarla beslenmesi sağlanmakta, üretici üretim ve pazarlama konusunda desteklenmektedir (Christensen 2013). Türkiye genelinde arıcılıkta olduğu gibi organik arıcılıkta gelişmiş durumdadır. Toplam 321 üretici kovanda organik arıcılık yapmakta, 276 ton organik bal, 2 ton polen, 1 ton balmumu ve 1 ton propolis olmak üzere toplam 280 ton organik arı ürünleri üretilmektedir. Türkiye de organik ürünlerin ihracatının tamamına yakını bitkisel ürün olup, ihracatı yapılan tek hayvansal ürün arı ürünleridir. Hayvan türü Çizelge 15. Türkiye Organik Hayvansal Ürün Üretimi Üretici Sayısı Hayvan sayısı (Baş+Adet) Süt üretimi (ton) Et üretimi (ton) Yumurta (Adet) Et sığırı Süt sığırı Manda Koyun Keçi Yumurta tavuğu Et Tavuğu TOPLAM Arıcılık adet kovan Bal üretimi, ton Çayır-Meralar ve Organik Hayvancılık Kaynak: GTHB, Organik Tarım Bilgi Sistemi. Balmumu üretimi, ton 1.00 Polen üretimi, ton 2.00 Propolis üretimi, ton 1.00 Toplam üretim, ton Organik hayvancılıkta çayır, mera ve yayla gibi doğal otlatma alanları büyük önem taşımaktadır. Nitekim Dünya daki organik tarım alanlarının en büyük bölümünü çayır mera alanları oluşturmaktadır yılında toplam tarım alanlarının yaklaşık 37.9 milyon hektarla %50 sini çayır, mera ve yayla alanları oluştururken, Türkiye ye tarımına 1950 yılları sonrası yoğun bir şekilde traktörün girmesi ve çayır mera alanlarının önemli bir bölümünün sürülerek tarla arazisine dönüştürülmesi ve makilik alanların orman arazisine dahil edilmesi sonucu çayır, mera ve yayla alanları 1970 yılında yaklaşık 15.2 milyon hektara ve toplam alana oranı ise %17 ye düşmüştür (Tosun ve Altın 1981). Erken ve ağır otlatma nedeniyle çayır ve meralarımızın verimi çok düşüktür. Bu nedenle sayılı mera kanunu ile mera, yaylak ve kışlaklar ile ilgili yasal boşluk ortadan kaldırılmış, kullanıcılara yetki ve sorumluluk getirilmiş, her düzeyde örgütsel altyapı oluşturulmuş ve amenajman ve ıslah çalışmaları başlatılmıştır. Mera ıslahı ve idaresi ile meralarda verimin 2-3 kat artırılabileceği belirlenmiştir. Ancak, halen bilinçsiz ve zamansız otlatma önemli bir sorun olarak devam etmektedir. Doğu, Güneydoğu ve Orta Anadolu bölgelerinde meralarda koyun, diğer bölgelerde, düz ve ovalık kesimlerde sığır yetiştiriciliği ön plana çıkmaktadır. Keçi ise sadece engebeli arazilerde varlığını koruyabilmektedir (Gökkuş 2013). Yine bu süre zarfında yaşanan köyden kente

13 göç nedeniyle meralar üzerinde baskının azaldığı, metruk alanlarda mera vejetasyonu oluştuğu görülmektedir. Organik hayvancılıkta meralardan yararlanmanın mümkün olmadığı kış aylarındaki yem açığının kapatılması için tarım alanlarında organik yem bitkileri yetiştirilmesi gerekmektedir. Halen Türkiye de yonca, korunga ve fiğ türleri organik yem bitkisi olarak yetiştirilmekte ve yem bitkileri üretimi desteklenmektedir. Son dönemlerde uygulanan politika ve destekler sonucu yem bitkileri ekim ve üretiminde önemli artışlar sağlanmakla birlikte kaliteli kaba yem yetersizliği hala Türkiye hayvancılığının en önemli sorunlarından birisidir. Bu nedenle, kaliteli kaba yem üretiminin artırılması ve ekonomik olarak sürdürülebilir bir hayvancılık için çayır mera alanlarının ıslahı ve idaresi yanında yem bitkileri üretim alanlarının artırılması gerekmektedir. Organik hayvansal üretim için hayvanların organik yemlerle beslemeleri ve organik yemlerin de mümkün olduğunca işletmede üretilmesi esastır (Açıkgöz ve ark. 2010, Ak ve Kantar 2007, Ak 2013, Yolcu ve ark. 2013). Organik Hayvancılık ve Turizm Türkiye Turizm stratejisi (2023) dokümanı, turizmde ürünün çeşitlendirilerek sezonun bütün yıla yayılması ve sürdürülebilir turizmin tanıtılarak eko turizm, kırsal turizm ve agro-turizm konularında kamu, özel ve sivil toplum kuruluşlarının bilinçlendirilmesi ilkesini kabul etmektedir. Bu kapsamda bölgesel eşitsizliklerin giderilmesi, yoksullukla mücadele ve istihdam olanaklarının geliştirilmesi konusunda turizm güçlü bir planlama aracı olarak kabul edilmektedir. Altyapı geliştirmeye yönelik çalışmalar kapsamında özel sektörün alternatif konaklamaya yönelik kırsal turizm tesislerinin desteklenmesi planlanmaktadır. Bu amaçla agro-turizm konusunda eylem planı hazırlanmış ve yöre halkına pansiyonculuk eğitimi verilmesi planlanmıştır (Ak ve Kantar 2007). Doğa temelli turizmin planlı gelişmesi açısından belirlenen eko turizm bölgelerinde doğal kaynakların kullanımında sürdürülebilirlik ilkesine bağlı kalmak ve biyolojik çeşitliliği koruyarak ekoturizmin yaygınlaştırılması hedeflenmektedir. İçinde organik hayvancılığında yer aldığı agro-turizm projeleri ile üretim çeşitliliği artırılarak ekonomik istikrar sağlanması, yöre halkına pansiyonculuk ve doğa turizmine yönelik eğitim verilmesi hedeflenmektedir (Ak 2006, Ak ve Kantar 2007). Kırsal Kalkınma ve Organik Hayvancılık Tarım sektörünün ve kırsal alanın, kalkınma plan ve stratejileri doğrultusunda geliştirilmesi ve desteklenmesi için gerekli politikaların tespit edilmesi ve düzenlenmesini amaçlayan 5488 no.lu Tarım Kanunu üretici örgütlerinin ve sözleşmeli üretimin desteklenmesini öngörmekte ve organik üretim desteğini tarımsal destekleme araçları arasında saymaktadır. Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi belgesinde tüketici bilincinin gelişmesi ile sağlıklı, kaliteli ve organik ürünlere olan talebin arttığı belirtilmektedir. Kırsal turizm ve çevrenin korunması ve geliştirilmesi konusunda ilginin arttığı vurgulanarak çevreci tarım uygulamalarının geliştirilmesi öncelikli stratejik amaç olarak kabul edilmektedir. Bu stratejik amaç çerçevesinde entegre tarım havzaları programlarının geliştirilmesine ve organik tarım uygulamalarının yaygınlaştırılmasına yönelik faaliyetlere destek sağlanması planlanmaktadır (Ak ve Kantar 2007). Doğu Anadolu Bölgesinde Organik Hayvancılık Doğu Anadolu Bölgesi Türkiye nin toplam arazi varlığının %21 ine sahip olması, bölgenin ana geçim kaynağını tarım ve hayvancılık oluşturması, bölgede yoğun tarım uygulamalarının yaygın olmaması nedeniyle kimyasal kirliliğin düşük olması, organik hayvancılık açısından büyük önem taşıyan çayır-mera ve yayla gibi geniş doğal otlatma alanlarına sahip olması ve Türkiye deki toplam doğal otlatma alanlarının 1/3 inden fazlasının bu bölgede bulunması, yem bitkileri üretiminin yüksek ve Türkiye ortalamasının yaklaşık 2 katı olması, bölgede hayvancılığın daha çok hastalık ve olumsuz çevre koşullarına dayanıklı yerli ırk ve melezleri ile yapılıyor olması, coğrafi ve organik koşulların organik hayvancılığa uygun olması, bölgenin kırsal kalkınmada öncelikli bölge olması nedeniyle özellikle organik arıcılık, organik koyun ve keçi yetiştiriciliği, organik kaz ve hindi yetiştiriciliği ve organik besicilik açısından Türkiye de en önemli potansiyele sahip bölgedir. Çizelge 16 ve 17 de görüldüğü gibi bölgede organik sığırcılık Kars, Bitlis ve Erzurum illerinde, koyun ve keçi yetiştiriciliği Kars ve Bitlis illerinde, et ve yumurta tavukçuluğu sadece Elazığ ilinde, organik arıcılık ise bölgedeki tüm illerde yapılmakla birlikte en çok Tunceli, Bingöl, Erzurum, Muş ve Erzincan illerinde gerçekleştirilmektedir. Toplam 150 organik hayvan yetiştiricisi, baş sığır, 2

14 740 baş koyun, 228 baş keçi, adet yumurta tavuğu, etlik piliç ve adet kovan ile organik hayvancılık yapmaktadır. Türkiye organik arı varlığının %20 si, organik yumurta üretiminin %17.1 i, organik sığır varlığının %7.8 i, organik koyun varlığının %3.8 i, organik etlik piliç varlığının %2.1 i ve organik keçi varlığının %1.2 si bu bölgede bulunmaktadır. Bölge özellikle organik arıcılık ve organik yumurta üretimi açısından ülkede önemli bir paya sahiptir. Toplam ton organik süt üretimi ile Türkiye üretiminin %12.7 si, toplam 55 ton organik bal ile Türkiye üretiminin %20 si, 10.4 milyon organik yumurta üretimi ile Türkiye üretiminin %16 sı, 29.5 ton organik et üretimi ile Türkiye üretiminin %2.1 i bu bölgede gerçekleşmektedir (Çizelge 17). Şehir Çizelge 16. Doğu Anadolu Bölgesi İllere Göre Organik Hayvan Sayısı (2014) Üretici sayısı Sığır (baş) Koyun (baş) Keçi (baş) Yumurta Tavuğu (adet) Et Tavuğu (adet) Arı Kovanı Ağrı Bingöl Bitlis Elazığ Erzincan Erzurum Hakkari Iğdır Kars Malatya Muş Tunceli Toplam Türkiye de % Kaynak: GTHB, Organik Tarım Bilgi Sistemi. Çizelge 17. Doğu Anadolu Bölgesi Organik Hayvansal Ürün Üretim Miktarları (2014) Şehir Üretici sayısı Kovan sayısı Süt üretimi (ton) Et üretimi (ton) Yumurta üretimi (adet) Bal üretimi (ton) Ağrı Bingöl Bitlis , Elazığ Erzincan Erzurum , Hakkari Iğdır Kars , Malatya Muş Tunceli Toplam , Türkiye payı, % %47 % Kaynak: GTHB, Organik Tarım Bilgi Sistemi. Türkiye de Organik Hayvancılığın Sorunları

15 Organik hayvansal ürünlerin ihracatında sorun yaşanması, iç pazarda ise tüketici bilinci ve alım gücünün düşük olması, organik ürünlere karşı güvensizlik gibi nedenlerle Türkiye de organik hayvansal ürünlere talep yetersizdir. Organik hayvansal ürünlerin üretimi düşük, fiyatları yüksektir. Üretimin düşük olması, sertifikasyon hizmetleri, ürün işleme ve pazarlama maliyetlerini artırmaktadır. Aracı sayısının çok olması üreticinin ürünlerini ucuza satmasına, tüketicinin ise yüksek fiyatla ürün tüketmesine neden olmaktadır. Üretici örgütlenmesi ve kontrol hizmetleri yetersizdir. Başta yem olmak üzere organik hayvancılıkta girdi temini konusunda önemli sorunlar bulunmaktadır. Hayvancılık işletmelerinde organik hayvancılık konusunda bilgili ve deneyimli teknik eleman yetersizliği vardır. Organik hayvancılığa geçiş bazı sektörleri (tarımsal ilaçlar, veteriner ilaçları, kimyasal gübre, karma yem ve katkı maddeleri, et ve süt entegreleri) ve bu sektörlerin organik hayvancılığa bakışını olumsuz etkilemektedir. Organik hayvancılık konusunda araştırmalar, organik hayvancılık konusunda eğitim görmüş teknik eleman yetersizdir. AB ülkelerinde organik tarımın hızlı ve başarılı bir şekilde gelişmesinde üreticilere sağlanan maddi desteğin etkisi büyüktür. Ülkemizde organik tarım ve hayvancılık için verilen destekler yetersizdir (Ak ve Kantar 2007, Ivanova-Peneva 2010, Schmid 2013). Türkiye de Organik Hayvancılığın Sorunları Ġçin Çözüm Önerileri AB ve diğer gelişmiş ülkelere organik hayvansal ürünlerin ihracatındaki engeller nedeniyle Türkiye de kısa vadede organik hayvancılıkta hedef daha çok iç pazar olmalıdır. Organik hayvansal ürünlerin üretimi ve tüketiminin artırılması için üretim desteklenmeli, tüketici bilinçlendirilmelidir. Pazarlamada sorun yaşanmaması için üretim, tüketime paralel olarak artırılmalıdır. Özellikle bebekler ve ilköğretim çağındaki çocuklarda organik hayvansal ürünlerin tüketiminin artırılması için sübvansiyon uygulanmalıdır. Yasal düzenleme yapılarak (0-6 yaş) çocukların beslenmesi ve hastane gibi sosyal hizmet kurumlarında organik ürünlerin kullanılması zorunluluk haline getirilmelidir. Organik hayvancılık yapan işletmelerin örgütlenmesi teşvik edilmelidir. Organik hayvancılıkta temel yem kaynaklarından birini meralar oluşturduğu için mevcut meralar korunmalı ve ıslah edilmeli, yapay mera alanlarının oluşturulması teşvik edilmelidir. Organik tarım ve hayvancılık konusunda tüketiciyi bilgilendirici yazılı ve görsel yayınlar artırılmalı, ücretsiz danışma hatları oluşturulmalı, eğitim programlarında organik tarım ve hayvancılıkla ilgili konulara daha geniş yer verilmelidir. Organik hayvancılık konusunda araştırmalar artırılmalı ve desteklenmelidir. Eko-Agro turizmin geliştirilmesi ve teşvik edilmesi ile organik tarım ve hayvancılığın gelişimi olumlu yönde etkilenecektir. Organik hayvancılıkta yerli ırkların kullanımı ve organik yem üretimi desteklenmelidir. Türkiye de organik hayvancılık potansiyeli daha yüksek olan Doğu Anadolu, İç Anadolu ve Akdeniz bölgelerinde öncelikle organik koyun ve keçi üretimine geçilmeli, organik hayvansal ürün olarak tek ihracat şansı olan organik arıcılık geliştirilmelidir. Organik hayvansal ürünlerin tüketiminde tüketici güveninin sağlanması için düzenli kontroller yapılmalı, haksız rekabete fırsat verilmemelidir. Organik hayvansal ürünler için iç ve dış pazar araştırmaları yapılmalıdır (Ak ve Kantar 2007, Ak 2013). SONUÇ Doğu Anadolu Bölgesi geniş ve verimli çayır-mera alanları, kirlenmemiş doğası ile organik hayvancılık açısından Türkiye nin en önemli potansiyele sahip bölgesidir. Bölge özellikle organik arıcılık, organik koyun ve keçi yetiştiriciliği ve organik besicilik için oldukça uygundur. Bölgede Yukarı Fırat Havzası ve Van Havzası gibi alanların organik tarım ve hayvancılık bölgesi ilan edilmesi ve desteklenmesi, bölgede üretilen ürünlerin işlenerek markalaşmaya gidilmesi gerekmektedir. Organik hayvancılıkta bölgeye özgü geliştirilecek marka ürünlerle batıdaki büyük kentlerde organik ürün talebinin karşılanması ile bölgede istihdama ve ülkemiz insanlarının daha sağlıklı gıdalarla beslenmesine önemli katkıda bulunacaktır. Ülkemizde organik tarım ve hayvancılığın gelişimi için, başta Doğu Anadolu Bölgesi olmak üzere havza bazında uygun bölgelerde özellikle aile tipi işletmelerin desteklenmesi, yerli gen kaynaklarının yaşatılarak korunması açısından organik hayvancılıkta yerli ırklara daha fazla destekleme uygulanması, organik ürünlere tüketici güvenini sağlayıcı yasal önlemlerin alınması, organik ürünler konusunda tüketici bilincini artırıcı çalışmaların yapılması, ilköğretim okulu kantinlerinde organik ürünlerin tüketiminin teşvik edilmesi, kullanılmayan meraların organik hayvancılık yapacak üreticilere kiralanması, ülkede üretilen organik sütün okul sütü projesinde