blueberry Hazırlayan: Prof. Dr. Hüseyin ÇELİK Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü- Atakum-SAMSUN

Transkript

1 blueberry Hazırlayan: Prof. Dr. Hüseyin ÇELİK Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü- Atakum-SAMSUN Bu broşür TÜBİTAK tarafından desteklenen 114O215 nolu proje ile çoğaltılmıştır. Ocak

2 MAVİYEMİŞ NEDİR? Maviyemiş çok yıllık ve çalı formunda bir bitki olup kışın yaprağını döker yılında ton olan dünya maviyemiş üretimi 2014 yılında tona yaklaşmıştır. Ilıman iklimlerdeki kuvvetli asit topraklarda ekonomik olarak yetişebilir. Anavatanı Amerika olup Fundagiller familyasındaki Vaccinium cinsi içine giren üzümsü bir meyvedir. Son yıllarda popülaritesi artan bu meyve 110 yıl önce Amerika da kültüre alınmıştır. Anavatanı Amerika olan maviyemişte kültürü yapılan yüksek boylu (Highbush blueberry Vaccinium corymbosum L.), alçak boylu (lowbush blueberry Vaccinium angustifolium) ve tavşangözü maviyemiş (Rabbiteye blueberry- Vaccinium ashei Reade ) türlerine giren yüzlerce çeşit bulunmaktadır. Bitkisi 5m boylanabilir, ancak modern bahçelerde 1.5 m den fazla büyümesine müsaade edilmez. Yaprakları eliptik veya oval olup alt yüzeyleri ince tüylü ve kenarları düzdür. Çeşitlerine göre saat soğuklama ister. Sürgünleri 20 ila 40 C lere kadar dayanabilir. Çiçeklenmeden sonra gün içerisinde olgunlaşma meydana gelir. Karşılıklı tozlanma ile meyve miktarı ve kalite artar. Arılarla tozlanır. Meyveleri gram ağırlığında olup meyve rengi mavi-siyah, meyve kabukları yumuşak, çekirdek sayıları ise azdır. Meyvelerinin raf ömrü 7-10 gün arasındadır. Bitki başına 3-9 kg meyve verebilir. Dekara adet bitki dikilmektedir. Ticari olarak yetiştirilen maviyemiş çeşitleri yüksek boylu, alçak boylu veya tavşangözü maviyemiş türlerine aittir. Yüksek boylu maviyemişler ikibinli yıllarda Prof. Dr. Hüseyin ÇELİK tarafından Türkiye ye kazandırılmıştır yılı itibariyle Karadeniz Bölgesinde 3000 dekarın üzerinde ticari maviyemiş bahçesinin kurulumuna aktif olarak katılmış olan araştırıcı Türkiye için yeni olan bu meyveye maviyemiş isminin verilmesini sağlayan kişidir. Çünkü ikibin yılına kadar Türkiye de bu meyvenin ne tarımı nede bitkisi vardı. Ayrıca bu meyvenin rengi mavi olup dünyada blueberry olarak isimlendirilmektedir ve ülkemizde yabani olan bazı orman meyveleri ile karışmaması maviyemiş ismi ile sağlanmıştır. İklim, toprak, rakım ve tüketim şekline göre kültürü yapılmakta olan üç farklı maviyemiş türünden herhangi birine giren çeşitler ile bahçe tesis edilebilir. Karadeniz Bölgesindeki yüksek rakımlı alanlarda halen kuzeyli yüksek boylu maviyemiş çeşitleri ile bahçe tesisi devam etmektedir. Alt rakımlardaki ve batı Karadeniz Bölgesindeki sıcak alanlar için güneyli yüksek boylu ve tavşangözü maviyemiş çeşitleri ile denemeler başlatılmıştır. Maviyemiş tarımı zor ve pahalıdır. Bu yüzden mümkün mertebe büyük ve modern bahçeler kurmalı, kaliteli meyve üretmeli, teknik ve kültürel işlemler çok dikkatli bir şekilde yerine getirilerek marka sahibi olmalı ki getirisi yüksek olsun. Özellikle Doğu Karadeniz Bölgesindeki aşırı meyilli alanlarda bilinçsiz, gelişigüzel, projesiz ve teknik destek almadan tesis edilmekte olan maviyemiş bahçeleri çok kısa bir süre sonra ürün alınamayacak, bitkilerin bakımı dahi yapılamayacak hale gelecek, verimsiz ve kalitesiz ürünün piyasa değeri düşerek üreticiler gerçek kazanca ulaşamayacaklardır. Çünkü maviyemiş tarımı ne çay nede fındık tarımına benzemez ve çay tohumu eker gibi maviyemiş fidanı dikilemez. Maviyemiş yetiştirmek için önce bilgili, belgeli ve bilinçli çiftçi olmak gerekir. Maviyemiş gerek meyve gerekse bitki olarak çok değerli bir türdür. Normalde koyu yeşil olan yaprakları sonbaharda kırmızı, bordo veya sarı renk alır. Yoğun ve beyaz çiçekleri, koyu mavi meyveleri ve farklı yaprak renginden dolayı süs bitkisi olarak da kullanılabilir. Doğu Karadeniz Bölgesindeki ormanlık alanlarda veya yaylalarda yabani olarak yetişen, ekşi, tatlı, ince meyveli, bol sulu, çok çekirdekli ve mavi, siyah, pembe renkli olan yabani orman meyveleri maviyemiş ile akrabadır ancak bunlar maviyemiş değildir yılı itibariyle Giresun, Ordu, Artvin, Rize ve Trabzon illeri başta olmak üzere Samsun, Sinop, Kastamonu, Zonguldak, Adapazarı, İstanbul, Bursa, Kırklareli ile Çanakkale illerindeki çok özel ve sınırlı alanlarda bin dekarın üzerinde maviyemiş bahçesi tesis ediliştir. Maviyemiş ile aynı cins içinde yer alan bazı Vaccinium türleri yukarıda verilen illerden Doğu Karadeniz Bölgesindekiler başta olmak üzere genelde ormanlık alanlar ile yayla kesimlerinde doğal olarak yetişmektedir. Karadeniz Bölgesinde yerel halk tarafından likapa, ligarba, dal likapası, yer likapası, yabanmersini, motsvi, merhauk, mahabak, kaskanaka, çela, ançela, çalı çileği, süpürge çalısı, ayı üzümü, çay üzümü, çoban üzüm veya göğen olarak adlandırılan yabani Vaccinium türlerinin bölgede doğal olarak yetişmekte, ormanlık alanlar, yayla kesimleri hatta Rize gibi bazı illerde sahil şeridinde bile bulunmaktadırlar. Bu yabani orman meyveleri doğadan toplanarak taze meyve, reçel, marmelat, meyve suyu veya kuru meyve olarak tüketilmektedir. Maviyemiş ile akraba olan bu yabani meyvelerinin kültürü yoktur, maviyemiş ile aynı cins içinde yer almaktadırlar ancak bunlar maviyemiş değildir, maviyemişler de likapa veya yabanmersini değildir. Piyasada yabanmersini olarak satılan meyve ile maviyemişin benzerliği yoktur, aslında yabanmersini çoban üzümüne (Vaccinium myrtillus) verilen bir isimdir. Maviyemiş ile akraba olan türlere turnayemişi (cranberry-vaccinium macrocarpon), çay üzümü (Caucasian whortleberry-vaccinium arctostaphylos), çoban üzümü (bilberry-vaccinium myrtillus) ve kekreyemiş (lingonberry-vaccinium vitis-idea) denilmiştir. Karadeniz Bölgesinde asıl ürünler olan çay ve fındığa göre çok daha yüksek gelir getiren maviyemiş yetiştiriciliği bölgenin doğusundan batısına doğru hızla yayılmaktadır.

3 MAVİYEMİŞ NASIL DEĞERLENDİRİLİR? Üzümsü meyveler içinde taze meyve olarak en fazla dayanan, manav koşullarında 1 hafta 10 gün tazeliğini koruyabilen maviyemiş 14 farklı alanda kullanılabilmektedir. Temelde taze meyve, meyve suyu, reçel, marmelat veya konserveye işlenen maviyemiş kuru meyve olarak, ilaç hammaddesi olarak, süt ve yoğurt ile karıştırılarak, yaş pastalarda, meyveli ekmeklerde, kek ve çöreklerde, meyve salatalarında, dondurma sanayisinde, süt ve süt ürünlerinde ve ilaç sanayisinde kullanılabilmektedir. Kahvaltılarda da değerlendirilebilen maviyemiş sos veya salsa yapımında kullanılabilmekte, garnitürlere girmekte, ayrı bir tat ve lezzet oluşturabilmektedir. Gerek meyvesi gerekse taze yapraklarından çay yapılabilmektedir. Maviyemiş krem ve sabunlarda, cilt bakımında ve esans ham maddesi olarak kozmetik sanayisinde kullanılabilen bir meyvedir. Akdeniz tipi diyetlerin vazgeçilmez ürünü olan maviyemişler vitamin, mineral ve lif bakımından son derece zengindir. Maviyemiş sağlık açısından da çok yararlıdır. Antioksidan içeriği en yüksek meyvedir. Gece körlüğü, gözlerde kamaşma ve diğer tüm görme bozukluklarını önler. Taze olarak yenildiğinde kanı temizler. Kan şekeri ve kolesterolü düşürür. Yaprak ve meyve çayları idrar yolu enfeksiyonlarında antibiyotik özellik gösterir, ishali önler, bayanların özel günlerini düzene sokar. Ülser, kabızlık ve mide bulantısını önler. Sakinleştirici özelliği de vardır. Ağız içi yaraları iyileştirir. İltihaplar için dezenfektan özellik taşır. Damar sertliğini azaltır, damar tıkanıklığını önler ve kalp krizi riskini azaltır. Kalori miktarı azdır, sodyum içermez, A vitamini, C vitamini, potasyum, kalsiyum ve fosfor içeriği yüksektir. Yaşlanmayı engelleyebilmekte ve yaşlılıkta ortaya çıkan geçici hafıza kayıplarını önlemektedir.

4 MAVİYEMİŞİN İKLİM VE TOPRAK İSTEĞİ Maviyemiş 30 yıl ekonomik olarak yetişebilmektedir. Soğuğu seven maviyemiş çeşitleri tam güneş alan veya biraz gölge olan, kuzey bölgelerde güney, güney bölgelerde ise kuzey-batıya bakan hafif meyilli, drenaj ve hava akımı iyi olan yerlerde yetiştirilebilir. Sıcağı seven ve daha az soğuklama isteyen güneyli yüksek boylu maviyemiş çeşitleri ise daha sıcak olan yerlerde yetişmektedir. Maviyemiş tarımı için temel şart, toprağın hafif tekstürlü ve kuvvetli asit olmasıdır. Asitli (ph= ), drenajı iyi, kumlu-tınlı, havalı ve organik maddesi en az %3 olan toprakları sever. Maviyemişler için ideal toprak ph sı 4.5 civarındadır. Maviyemişler çok ince ve yüzlek kök yapısına sahip olup 40 cm toprak tabakasını kullanır. ph değeri 5.5 a kadar toleranslıdır ancak ph değerinin 5.5 ve üzerine çıktığı topraklarda ekonomik olarak yetiştirilemez. Toprak ph sı arasında ise kükürt uygulaması yapılarak ph düşürülebilir. Bunun için toprak tipine göre verilecek kükürt miktarı değişir ve kumlu-tınlı topraklarda metrekareye g, kumlu topraklarda ise metrekareye g. kükürt verilmelidir. Kükürt 20 cm toprak derinliğine her yıl verilmelidir. ph değerinin 6.5 tan yukarı çıktığı topraklarda kükürt uygulaması da yetersiz kalır ve böyle topraklar maviyemiş yetiştiriciliği için uygun ve ekonomik değildir. Ağır ve aşırı nemli olan topraklar ile taban suyunun 60 cm den yukarı olduğu yerler de maviyemiş yetiştiriciliği için uygun değildir. Maviyemiş bahçesinde dikim öncesi çok yıllık yabancı otlar yok edilmeli ve bir yıl süre ile yeşil gübreleme yapılmalıdır. Maviyemiş, 160 gün yetişme periyodu ister, 7ºC nin altında saat soğuklamaya ihtiyaç duyar. Kar altındaki sürgünleri -40ºC ye kadar dayanabilir. Çiçekleri -2.2ºC de zarar görmeye başlar. Temel olarak doğada Vaccinium türleri (likapa, ayı üzümü, çoban üzümü, çay üzümü), orman gülleri, defne, kızıl ağaç, kayın, gürgen, eğrelti otu ve ibreli ağaçların karışık olarak yetiştiği alanlar maviyemiş yetiştiriciliği için uygun olabilir. Ancak, maviyemiş bahçesi tesis etmeden önce toprak tahlil edilmeli, kireçsiz ve temiz su temin edilmeli, iş gücü, pazarlama kanalları ve yetiştiricilik şekline karar verilmelidir. Çok lüks, çok yararlı ve çok kârlı bir meyve türü olan maviyemiş, iklim ve toprak şartları, özellikle de toprak ph sının arasında olduğu Karadeniz Bölgesinde yüksek kalitede ve verimli olarak yetişebilmektedir. Ancak, maviyemiş tarımı çay veya fındık tarımı gibi kolay değildir ve maviyemiş bahçesinde yılın her dönemi iş vardır. Maviyemiş, Karadeniz Bölgesi (Artvin, Rize, Trabzon, Ordu, Giresun, Gümüşhane, Samsun, Sinop, Kastamonu, Zonguldak, Bolu, Bartın ve Düzce), Marmara Bölgesi (Kocaeli, Sakarya, İstanbul, Kırklareli, Bursa ve Balıkesir) ve Doğu Anadolu bölgelerindeki (Erzurum-Şenkaya ve Ardahan) çok sınırlı ve özel alanlarda ticari veya deneme amaçlı olarak yetiştirilmeye başlanmıştır. Karadeniz Bölgesinde doğudan batıya doğru gidildikçe yüksek rakımlara çıkılarak lokal alanlar bulunmalıdır. Ancak batı Karadeniz Bölgesinde yatırım maliyetleri çok daha yüksektir. Toprak ve iklim koşulları dikkate alındığında Karadeniz Bölgesi bitkisi olan maviyemişin derece kuzey enlemleri arasındaki bölgenin dışında yetiştirilmesi zor ve maliyeti yüksektir. Ticari yetiştiriciliğe karar vermeden önce uzman gözetim ve denetiminde bahçe yerinin iklimi ile toprak özellikleri ortaya konulmalı, yetiştiricilik şekli, pazarlama kanalları, iş gücü potansiyeli ve değerlendirme şekli detaylı olarak incelenmelidir.

5 MAVİYEMİŞİN EKONOMİK ÖNEMİ Maviyemiş üretimi amacıyla bahçe tesis etmek pahalı bir yatırımdır. Dekara maliyeti (arazi hazırlığı, fidan, dikim, gübreme, sulama, bahçe etrafının çevrilmesi v.b.) TL arasında değişirken yurt dışında ilk yatırım maliyeti dekara 3.000$ civarındadır. Ekonomik getirisi dikimden sonraki 4. veya 5. yıl başlar. Dikimde 2 yaşlı ve tüplü (saksılı) fidanlar kullanılırsa dikimden sonraki yıl ürün alınabilir. Ancak dikimi takip eden ilk iki yıl ürün alınmamalı ve ilk iki yıl çiçeklerin tamamı koparılmalıdır. Dikimden sonraki 3. yıl dekara 100 kg, 4. yıl 400 kg ve 5.yıl 750 kg meyve verebilir. Yer, toprak şartları, sulama, bakım, rakım ve çeşide bağlı olarak dekara verim 8 tona kadar çıkabilmektedir yılında maviyemişin toptan satış fiyatı 7,00 TL (reçel sanayisi), 10,00 TL (taze tüketim ve konvansiyonel maviyemiş) ile 20 TL (taze tüketim ve organik maviyemiş) arasında değişmiştir. Son tüketiciye satış fiyatı 50,00 TL ye kadar ulaşabilmektedir. Yurt dışında 1 kg maviyemiş toptan 2-3$ a satırken perakende satış fiyatı 16$ civarındadır.

6 MAVİYEMİŞİN DİKİM VE BAKIMI Maviyemişte arazi hazırlığı en az bir yıl önceden yapılmalıdır. Toprak tahliline göre gereken ilaveler toprağa verilmeli, ph, organik madde ve besin maddeleri tamamlanmalıdır. Ilıman iklimlerde ilkbahar öncesi dikim yapılabilirse de sonbahar dikimleri özellikle kar yükünün olmadığı yerlerde daha uygundur. Dikimde 2-3 yaşlı hastalıksız ve özellikle de virüsten ari tüplü fidanlar kullanılmalıdır. Maviyemiş fidanları Türkiye de üretilmektedir ( Bir yaşlı fidanların tutma oranı az iken 3 ve daha yukarı yaşlı fidanların adaptasyonu zayıf olduğu gibi pahalı olmaları ve nakliye ile dikimlerinin zor olmasından dolayı ticari bahçelerde tercih edilmezler ve 2 yaşlı fidanlar kullanılmalıdır. Dikim öncesi arazideki çok yıllık yabancı otlar, çalı, taş, ağaççık v.s temizlenerek arazi 50 cm derinlikten işlenmelidir. Maviyemiş fidanları sıra üzeri m, sıralar arasında ise m mesafede dikilebilir. El ile hasatta sıralar arasındaki mesafe en az 2.0 m., makine ile hasatta ise sıralar arası mesafe en az 3.0 m olmalıdır. Bahçe tesisinde erkenci (Earliblue, Duke, Patriot, Spartan, Northland, Bluejay ), orta mevsim (Blueray, Toro, Bluecrop, Bluegold) ve geççi (Chandler, Berkeley, Jersey, Brigitta, Darrow) maviyemiş çeşitleri kullanılarak, ürün uzun bir periyoda yayılabilir. Son yıllarda daha az soğuklama isteyen, Mayıs ayında olgunlaşmaya başlayan ve sıcak iklimi alanlarda yetişebilen güneyli yüksek boylu maviyemiş çeşitleri (Misty, O neil, Jubilee) ile tavşangözü çeşitler de denenmektedir. Dikimde en az iki çeşide yer verilmelidir. Bir dekara 267 ile 333 adet maviyemiş fidanı kullanılmaktadır (sıra üzeri 1,5 m x sıra arası 2,5 m). Tüplü fidanlar tüp yüksekliğinden biraz daha derinde olacak şekilde dikilmeli ve boş kalan yerlere ahır gübresi+toprak karışımı doldurulmalıdır. Maviyemiş kökleri çok ince olduğundan dikim sonrasında asla kuru bırakılmamalı, sulama yapılmalıdır. Dikim sırasında kimyasal gübre kullanılmaz. Dikim sonrası bitkilerin etrafına cm kalınlığında malç serilmelidir. Bu amaçla odun talaşı, odun yongaları, kabuklar, çam iğneleri, sap-saman ve kompostlanmış yapraklar kullanılabilir. Dikimden 3-4 hafta sonra bitki başına g. saf azot olacak şekilde Amonyum sülfat veya kompoze gübreden ( ) bitki başına gram verilebilir. Maviyemiş yüzlek köklü olduğu için kök bölgesi sürekli nemli tutulmalıdır ancak su ile boğulmuş alanlarda yetişemez. Böyle alanlarda masuralara dikim yapılmalıdır. Dikimden sonra yağmur durumuna göre haftada en az iki kez sulama yapılmalı, boğaz doldurma, çanak açma, yabancı ot kontrolü ve malçlamaya devam edilmelidir. Maviyemişler tozlanma amacıyla dekara en az 1 arı kovanı ister. Maviyemişte budama son derece önemlidir. Budama dikim ile başlar ve her yıl ilkbahar öncesi gözler uyanmadan tekrarlanır. Maviyemişlerde yeni sürgün elde etmek ve bol meyve temini için budama mutlaka yapılmalıdır. Budamanın temeli meyve vermeyen sürgünlerin çıkarılması, kurumuş, soğuktan zarar görmüş veya cılız kalmış sürgünlerle 5 yaşın üzerindeki yaşlı, çalılaşmış, verimsiz sürgünler ve sıkışıklığa sebep olan sürgünlerin çıkarılmasına dayanır. Dikim sonrası 4. yıldan itibaren sürgünlerde seyreltme yapılmalıdır. Ayrıca, yeni sürgünlerdeki gelişmeyi artırmak, iri meyve üretimini teşvik etmek, aşırı meyve yükünü engellemek, bitkiyi uygun boy ve şekilde tutmak amacıyla budama yapılmalıdır. Budama dinlenme dönemi olan sonbahar veya ilkbahar öncesi yapılır. Sulama, yabancı ot kontrolü, varsa hastalık ve zararlılar ile mücadele ve gerektiğinde malçlama yapılarak meyve kalitesi artırılmalıdır.

7 MAVİYEMİŞTE HASAT VE PAZARLAMA Maviyemiş, gerek bitki gerekse meyve olarak piyasada aranan birçok özelliğe sahiptir. Çekirdeklerinin küçüklüğü, dikim ve bakımının kolay oluşu, yıllık ekonomik ömrü ve diğer üzümsü meyvelere göre raf ömrünün nispeten uzun olması bunlar arasında sayılabilir. Meyve özellikleri sayesinde mekanik olarak kolayca hasat edilebilir ve kısa sürede tüketiciye ulaştırılabilir. Meyveleri salkım şeklinde oluşur ancak hasatta olgunlaşan taneler tek tek toplanır. Meyve hasadı 4-6 hafta sürebilir. Salkımda olgunlaşma dipten uca doğru devam eder. Hasat edilen meyvelerde ön soğutma ile sıcaklık 10ºC ye düşürülmelidir. Taze olarak tüketilecek meyveler el ile, sanayilik olanlar makine ile hasat edilebilir. Taze tüketilecek olan maviyemiş meyveleri doğrudan 250 veya 500 gramlık şeffaf ve delikli kutulara (şale kutu) doldurulmaktadır. Taze maviyemişlerde sert, dolgun, kuru, dış yüzeyi düzgün ve gümüş gibi parlak pus tabakası olan meyveler tercih edilir. Yaprak ve sap içermemelidir. Maviyemiş meyveleri pembe iken toplansalar da olgunlaşmaya devam ederler. Ancak tam olgunlaşmadan toplanan meyvelerin kaliteleri daha düşüktür. Olgunlaşma periyodu boyunca haftada en az bir kez hasat yapılmalıdır. Tam olgunlaşmış, sağlam ve nemsiz olan meyveler 0.5 C ile 0 C lik sıcaklık ile %90-95 nispi neme sahip soğuk hava depolarında herhangi bir kalite kaybına uğramadan 1 ay muhafaza edilebilir. İşlenecek olan maviyemişler 18 C de hızlı dondurma ile şoklanmalı ve -23ºC de saklanmalıdırlar. Dondurulmuş maviyemişler soğuk zinciri ile satışa sunulabilir, sanayide işlenebilir veya çok az bir vitamin-mineral kaybı ile uzun yıllar muhafaza edilebilir. Maviyemişlerde pazarlama doğrudan çiftlikten, kendi ürününü kendin topla metodu ile, yol kenarlarında, yerel marketlerde veya turistik tesislerde satılabileceği gibi toptan veya ikincil ürünlere yani püre, reçel, marmelat, şekerleme, pasta, meyve suyu, dondurma v.b. gibi ürünlere işlenerek de satılabilir. Maviyemişleri Haziran-Temmuz-Ağustos dönemlerinde taze olarak piyasada bulmak mümkündür. Diğer dönemlerde ise dondurulmuş, meyve suyu, kurutulmuş veya konservesi temin edilebilir. Piyasada yabanmersini olarak satılan meyve kuru ve şekerlendirilmiş Turnayemişi olup şekeri düşürmez, gözlere iyi gelmez, maviyemiş ile ilgisi yoktur. Broşürde belirtilen yararları için blueberry yani maviyemiş isteyiniz.

8 TURNAYEMİŞİ NEDİR? Turnayemişi, keskin tadı olan, yuvarlak, kırmızı renkli bir üzümsü meyve olup maviyemiş çayüzümü ve çoban üzümü gibi fundagiller familyasında yer almaktadır. Bitkisi yüzey örtücü özellik gösteren, yayılıcı kollar (omcalar) oluşturan ve bu kollar üzerinde meyveli kısa dikey sürgünler veren herdemyeşil bir bitkidir. Su içinde büyüyebilir ancak havasız suyu sevmez. Meyveleri kuruda veya su içinde hasat edilebilir. Çürüntü ve su ile dolmuş çukur alanlardaki bataklık bölgeler turnayemişleri için ideal alanları oluştururlar. Barış ve arkadaşlık sembolü olan turnayemişinin yabani formları bataklık veya çamurlaşmış alanlarda, su kenarında veya yayla kesimlerindeki drenajı zayıf olan çayırlık alanlarda bulunabilir. Turnayemişleri kurutulmuş bataklık-çukur alanlarda veya insan eliyle yapılmış kum-torf içeren tavalarda yetiştirilebilir. Alman ve Hollandalı göçmenler Amerika Kıtasına yerleştikten sonra bu meyvenin çiçeklerini turna kuşunun gerdan, baş ve gagasına benzeterek craneberry (crane=turna) adını vermişlerdir. Zamanla Cranberry olarak kısaltılmıştır. İkibinli yıllarda Prof. Dr. Hüseyin ÇELİK tarafından Türkiye ye getirilen bu üzümsü meyve turnayemişi olarak Türkçeleştirilmiş ve Rize, Samsun ve Trabzon illerinde deneme amaçlı yetiştirilmeye başlanmıştır. Turnayemişi tatil kültürü ile aile sağlığı ve güzellik için büyük önem taşımaktadır. Vitamini içeriği yüksek olan turnayemişi kan şekerini düşürmekte, idrar sistemi enfeksiyonlarında anti bakteriyel etki göstermekte ve ağız-diş sağlığı için kullanılmaktadır Antioksidan olarak bilinen fenolik maddelerce zengin olan turnayemişi bakterilere karşı vücudu korumaktadır. Bazı kanser türlerine, yaşlanmaya, ağız ve diş hastalıklarına, kalp hastalıkları ve ülsere karşı koyan turnayemişi, tıbbi olarak antibakteriyel ve diüretik olarak değerlendirilebilmektedir. Yatak ıslatmayı ve mesane kasılmasını engelleyen turnayemişi iştah kaybını engellemekte, ishali gidermekte, gut hastalığını engellemekte, böbrek ve pelvik iltihaplarını önlemekte, romatizmaya karşı koymakta, askorbik asit eksikliğini ve ilkbahar yorgunluklarını gidermekte, ağız içi iltihapları iyileştirmekte, mide ve oniki parmak bağırsak ülserlerine karşı koymakta, damar sertliğini engellemekte ve boğaz yanmasını önlemektedir. Çekirdeklerinden elde edilen yağda bol miktarda omega-3 bulunmaktadır. Özellikle beyin hücrelerindeki zararı önleyen turnayemişi beyini sinirsel hasarlara karşı korumakta ve felç riskini azaltmaktadır Genelde diğer meyvelerle karışık veya konsantre olarak meyve suyu sanayisinde kullanılan turnayemişi, sos yapımında, yılbaşı veya şükran günlerinde taze veya donmuş meyve olarak, toz halinde, kurutularak, dilimlenmiş olarak veya marmelat şeklinde değerlendirilebilmektedir. Meyveli keklerde, yağlı çöreklerde, pastalarda ve ekmeklerde de kullanılmaktadır. Elma, ahududu veya üzüm suyuna karıştırılarak, hububatlarla birlikte, salata süsü olarak, pastalarda, salsa veya şarap olarak da değerlendirildiği ifade edilmektedir. Antosiyanin içeriği oldukça yüksek olan parlak kırmızı meyveleriyle turnayemişi popülaritesini giderek artırmaktadır. Turnayemişi sosu yılbaşı veya şükran günlerinde hindi veya kaz ile birlikte kullanılmakta hatta konserve yapılarak yıl boyu sürekli olarak kullanılabilmektedir. Günümüzde üretilen turnayemişlerinin %80 i meyve suyuna işlenmektedir. Turnayemişi suyundan arta kalan posadaki çekirdeklerden mum ve yağ ekstrakte edilerek kozmetik sanayisinde ve merhem yapımında kullanılmaktadır. Bu mum ve yağlar yanıklar ile bıçak yaralarının tedavisinde kullanılmaktadır.

9 ÇOBAN ÜZÜMÜ (YER LİKAPASI) NEDİR? Avrupa daki birçok ülkede, Sibirya da, Kuzeybatı ve Kuzeydoğu Amerika da yayılım gösteren bu tür Doğu Karadeniz Bölgesindeki yaylalarda ormangülü ve yayılıcı ardıç ile beraber yetişmektedir. Tek başına guruplar halinde kayaların etrafında veya geniş alanlarda yüzey örtücü bitki şeklinde büyüyen çoban üzümleri rizom oluşturarak bulunduğu alanı kaplamaktadır. Avrupa da Bilberry, Alpine bilberry veya European blueberry olarak bilinir. Kuru ve nemli topraklar ile güneş alan açık alanlar hatta gölgede yetişebilen, çok yüksek rakımlar ile daha alt rakımlarda da yetişme alanı bulabilen bir türdür. Mezomorfik bir bitki olup çok düşük ışık şartlarında ve direkt güneş ışığı almadan da bol meyve verebilir. Besin maddeleri, ışık ve sıcaklık gibi abiotik şartlara dayanıklıdır. Kısa olan vejetasyon periyodundan yararlanmak için karlar erimeye başladıktan iki-üç hafta sonra çiçek açmaya başlar. Genelde 3 yaşındaki kısa sürgünlerinde çiçeklenme meydana gelir. Avrupa daki birçok ülkede odun dışı orman ürünü olarak doğadan toplanır ve aile ihtiyaçları veya ticari amaçla kullanılır. Çoban üzümü (Vaccinium myrtillus L.) halk arasında çalı çiçeği, gara gilik, kuş üzümü, hencoyik, lifora, liforza, yabanmersini, yayla liforu, yayla likaparası, yer ligarbası, yer liforu adlarıyla bilinir. Doğal olarak Artvin, Rize, Trabzon, Ordu, Giresun, Bayburt, Erzurum-Şenkaya, Gümüşhane, Ardahan, Kastamonu-Ilgaz Dağı, Bursa-Uludağ ve Balıkesir illerinde yayılım göstermektedir. Çok yıllık, cm boyunda, bodur ve ince çalılara sahiptir. Yayılıcı-sürünücü özellik gösterir. Kışın yapraklarını döker, yaprak kenarları girintili-çıkıntılı ve dişli olup ayası parlak yeşil, alt yüzü seyrek damarlarla kaplıdır. Çiçekleri yaprak koltuğunda tek tek veya ikişerli olarak meydana gelir. Meyveleri yuvarlak, puslu mavi olup meyve et kısmı da renklidir. Çay üzümünün ormanlık alanlardaki yayılımının temel olarak yıllık ortalama sıcaklık, toprak ph sı ve C:N oranına bağlıdır. Bu tür daha soğuk alanlarda bulunan ormanlık bölgeleri tercih eder ve verimsiz topraklarda yaşar. Fundagiller familyasında yer alan çoban üzümüne Avrupa maviyemişi de denilmektedir. Odunsu formdaki rizomlar ile geniş alanları kaplayan koloniler oluşturur, açık bir dallanma ile kısa, parlak yeşil renkte, köşeli ve esnek sürgünler meydana getirir. Çay üzümü gibi çoban üzümleri de uygun ekoloji ve toprak koşullarında yüzey örtücü bitki olarak kullanılabildiği gibi boz ayıların, geyik, ötücü kuşlar, tavukgiller gibi kanatlı kuşların ve küçükbaş hayvanların beslenmesinde önemlidirler ÇAYÜZÜMÜ (LİKAPA) NEDİR? Doğu Karadeniz Bölgesindeki illerde yaygın olmak üzere orta ve Batı Karadeniz Bölgesinde daha az yaygın olan bu tür Marmara hatta Trakya Bölgesindeki bazı illerde de doğal olarak yetişme alanı bulmaktadır. Çay üzümü (Vaccinium arctostaphylos L.), yerel olarak; Anadolu otu, avcı üzümü, mehobah, libade, lifar, lifor, ligarba, likaba, likapa, likarba, orman liforu, orman ligarbası, peygamber üzümü, Trabzon çayı veya Kafkas maviyemişi adlarıyla bilinir. Bu türün yaşam alanında; Artvin, Rize, Trabzon, Ordu, Giresun, Samsun, Kastamonu, (Tokat-Erbaa), Zonguldak, Bartın, Sinop, Ardahan, Gümüşhane, Bayburt, Karabük, Düzce, Sakarya, Bolu, Kocaeli, Yalova, Çanakkale, İstanbul, Balıkesir, Bursa ve Kırklareli yer alır. İngilizce de Caucasian whortleberry adıyla bilinen ve kültürü yapılmayan bu tür doğadan toplanarak yerel insanların ihtiyaçları için taze meyve, reçel, marmelat, kuru meyve veya meyve suyu olarak tüketilmektedir. Çok yıllık çalılara sahip olan çay üzümünün meyvesi, yaprakları ve genç sürgünleri değerlendirilmektedir. Doğu Karadeniz Bölgesinde odun dışı orman ürünlerinin gözdesidir. 2-3 metre boylanabilen çay üzümü, koyu kırmızı, yeşil ve lekeli veya lekesiz düz sürgünlere sahiptir. Yaprakları büyük, yeşil, parlak renkte ve kenarları düzdür. Çiçekleri erselik, beyaz, kırmızı, pembe çizgili ve çan şeklindedir. Yere yakın yaşayan ve yuvalanan karatavuk gibi tavukgillere ait kuşlar, oyuncu kuşlar, ötücü birçok kuş türü, serçeler, yaban hindileri ve ispinoz kuşları için değer bir besin kaynağıdır. Taze sürgün ve yaprakları büyükbaş ve küçükbaş hayvanlar için kaba yem olarak da değerlendirilmektedir. Geyik, koyun ve keçi gibi küçük hayvanların yanında ayılar tarafından meyve, sürgün ve yaprakları tüketilirken orman altı bitkisi olarak da toprağı tutan ve erozyonu önleme özelliği vardır. Giresun yöresinde genç sürgünlerinden çorba yapılan ve yöresel olarak çalı çileği çorbası olarak tüketiminin yanında Osmanlı İmparatorluğu döneminde yapraklarından yapılan kuru çayın Rusya ya satıldığı eski kaynaklarda geçmektedir. Yıl içinde farklı zamanlarda çiçek açan tipleri vardır. Meyve renkleri siyah, mor hatta mavimsi olabilir ve bazılarında pus tabakası son derece yoğundur. Yüzyıllardır doğal ortamda ve tohumlarla çoğalan çay üzümünde çok zengin bir tip çeşitliliği vardır. Öyle ki bu genetik zenginlik meyve rengi, meyve şekli, çalı tipi, boyu, rengi ve yapraklarda da kendini göstermektedir. İlkbaharda yoğun yeşil renkli yaprakları, beyaz veya mor çizgili, beyaz çiçekleri, yaz ayları ile sonbaharda olgunlaşmaya başlayan farklı renkteki meyvelerinin yanında sonbahardaki koyu kırmızı, bordo, sarımsı-koyu kahverengindeki yaprakları ile mükemmel bir süs bitkisi özelliği vardır. Toprak şartlarının uygun olduğu yarı gölge ve kuzeye bakan soğuk alanlarda zıtlık yaratmak, çalı formunda alan ayırıcı, çim alanlar içinde bitki gurupları veya soliter amaçlı süs bitkisi olarak değerlidir. Kış aylarında bilhassa beyaz kar örtüsünün olduğu yerlerde koyu kırmızı veya yeşil olan sürgün-çalı rengi ile dikkat çeken bir türdür. Ancak bu türün yetişeceği alanlarda toprak ph değerinin düşük olması ve bunun korunması gerekmektedir. Halk hekimliğinde bağırsak kurtları, ağız içi yaralar ve iltihaplar için halk hekimliğinde kullanılan çay üzümü yapraklarından yapılan çayın hamile bayanların hamilelik sancılarının giderilmesinde de değerli olduğu bilinmektedir. Ayrıca antioksidan içeriği yüksek olan çay üzümü meyveleri kalp-damar hastalıkları için de yararlıdır.

10

11

12