TÜRK SERMAYE PYASASINDA ARACI KURULULARIN ROLÜ VE ETKNL

Transkript

1 TÜRK SERMAYE PYASASINDA ARACI KURULULARIN ROLÜ VE ETKNL Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 'letme Anabilim Dal) Muhasebe Ve Finansman Bilim Dal) Necmettin ÖZARSLAN Dan)'man: Doç. Dr. Hakan AYGÖREN UBAT 2010 DENZL

2 ii

3

4 iv TEEKKÜR Tez yaz m süresince deerli katk lar yla sürekli bana destek olan, geni vizyonu ile bu teze büyük deer katan, deerli hocam Say n Doç. Dr. Hakan AYGÖREN e sonsuz teekkür ve sayg lar m sunar m. Tez yaz m süresince verdikleri maddi desteklerden ötürü halen finansal organizasyonlarda görevli olan çok deerli arkadalar ma, +MKB Bakanl na, +MKB Hisse Senedi Müdürlüüne, TSPAKB ne, yine desteklerini bu süreçte esirgemeyen deerli aileme ükranlar m sunar m. Bu çal mam n her aamas nda moral ve motivasyonumu, varl ve sevgisiyle en üst düzeyde tutan sevgili olum Mert ÖZARSLAN a sonsuz sevgi ve teekkürlerimi sunar m.

5 v ÖZET TÜRK SERMAYE PYASASINDA ARACI KURUMLARIN ROLÜ VE ETKNL Özarslan, Necmettin Yüksek Lisans Tezi, +letme ABD Tez Yöneticisi: Doç Dr. Hakan AYGÖREN 3ubat-2010, 86 sayfa Bir ülke ekonomisinin ekonomik büyüme ve geli'me süreci, o ülkenin Sermaye Piyasas)n)n geli'mesi ile paralellik arzetmektedir. Dünya ekonomilerinin ula'maya çal)'t)=) en önemli hedef istikrarl) ekonomik ya'am olarak kar')m)za ç)kmaktad)r. Bu ba=lamdada ilgili ülke ekonomilerinde Sermaye Piyasas)n)n ne durumda oldu=u, geli'im sürecinin seyri ve bu sürecin neresinde oldu=unun analizi ciddi anlamda önem arz etmektedir. Sermaye Piyasalar)n)n istenen amaçlara hizmet edebilmesi, Finansal Sistem içerisinde önemli bir yere sahip olan Arac) kurulu'lar)n performans)na ve arac)l)k kurumunun geli'mi'lik düzeyine ba=l)d)r. Türk Sermaye Piyasas)na damgas)n) vuran sorunlarda içsel ve d)'sal faktörler olarak kendini göstermi'tir. Arac)l)k faaliyetinin ve Arac) kurulu'lar)n önündeki engeller hem kendi iç dinamiklerimizden kaynaklanan hem de küresel konjonktürden kaynaklanan sorunlard)r. Çal)'ma Türk Sermaye piyasas)na, arac) kurulu'lar)n geli'im sürecine ve sistemin iç dinamiklerinin analiz edilmesine yo=unla'm)'t)r. Çal)'man)n birinci bölümünde Fon ak)m) ve Finansal Piyasalar kavramlar) genel olarak ele al)nmakta; Finansal Piyasalarda önemli rolü olan sermaye piyasas) ve çe'itleri konular)na de=inilmekte ve para piyasas) ile sermaye piyasas) aras)ndaki ili'ki irdelenmekte buna ilave olarak Da Türk Sermaye Piyasas) ve Arac) kurumlar)n tarihsel geli'imi dönemler itibariyle aktar)lmaktad)r kinci bölümde Finansal kurumlar ve arac)l)k faaliyetleri ana ba'l)=) alt)nda; Finansal kurumlar ve çe'itleri incelenmekte, arac)l)k kavram), arac) kurumlar)n kurulu' ve faaliyet 'artlar) konusu ele al)nmakta ve organizasyon yap)lar) hakk)nda bilgi verilmektedir. Üçüncü ve son bölümde ise çal)'mada arac) kurulu'lar)n faaliyetlerinin ve performanslar)n)n ölçülmesinde kullan)lan önemli verilerin dönemsel olarak ele al)nmakta ve ekonometrik modelden faydalan)larak sermaye piyasas)ndaki arac) kurulu'lar)n performanslar) ortaya konulmaktad)r. Anahtar kelimeler: Finansal Piyasalar, Türk Sermaye Piyasas, Arac Kurulular, Etkinlik.

6 vi ABSTRACT THE ROLES AND EFFICACY OF AGENT INSTITUTIONS IN TURKISH CAPITAL MARKET Özarslan, Necmettin M.A. Degree Thesis, Business Administration ABD Thesis Consultant: Ass. Prof. Hakan AYGÖREN January-2010, 86 Pages The process of a country s economic growth and development draws a parallelism with the capital development of that country. For capital markets to serve the demanded goals are dependent upon the performance of agent associations which have a considerable role within the financial system and developmental level of the agent institution. The thesis intensifies on Turkish Capital Market, the development process of the agent associations and analysis of internal dynamics of the system. In the first chapter of the thesis, fund transference and financial markets concepts are handled in general, capital market and its various topics which have crucial roles in financial markets are touched upon and the relation between money market and capital market is studied. In the second chapter under the main title of Financial institutions and agency activities ; financial institutions and their kinds have been examined, agency concept, issue of establishment and activity conditions of the agent institutions are dealt with and some information about their organization structures has been given. In the third and last chapter, important data which have been used to measure the agent associations in the thesis are taken up as periodically and benefiting from econometric model, performance of the agent associations in the capital market has been presented. Key words: Financial Markets, Turk sh Capital Market, Capital Market Secur t es, Efficie

7 vii ÇNDEKLER B+L+MSEL ET+K SAYFASI.. ii TE3EKKÜR... iii ÖZET... iv ABSTRACT v +Ç+NDEK+LER... vi 3EK+LLER D+Z+. x TABLOLAR D+Z+N+. xi S+MGELER VE KISALTMALAR D+Z+.. xii G+R BRNC BÖLÜM FNANSAL PYASALAR 1.1. F+NANSAL P+YASALAR VE FON AKIM KAVRAMI Finansal Piyasalar Finansal Piyasalar n Fonksiyonlar Para Piyasalar Sermaye Piyasas Finansal Yat r m Araçlar P+YASADA +3LEM GÖREN F+NANSAL VARLIHIN +3LEM DURUMUNA GÖRE SERMAYE P+YASASI ÇE3+TLER Birincil Piyasalar kincil Piyasalar ÖRGÜTLENM+3 B+Ç+M+NE GÖRE SERMAYE P+YASASI ÇE3+TLER+. 13

8 viii Organize Sermaye Piyasas Organize Olmam Sermaye Piyasalar PARA VE SERMAYE P+YASASI ARASINDAK+ +L+3K+LER F+NANSAL P+YASANIN EKONOM+YE ETK+LER+ VE ÖNEM Vade Ayarlamalar Miktar Ayarlamalar Gelir ve Refah Art na Katk Rekabet Art Risk Ayarlamalar Üretici Sektörlerde Ekonomi Ölçeinin Yükseltilmesi Mülkiyetin Yay lmas n n ve Dengeli Gelir Da l m Salanmas TÜRK SERMAYE P+YASASINDA ARACI KURUMLARIN TAR+HSEL GEL+3+M Osmanl Dönemi Cumhuriyet Dönemi ve Bankerler Olay Sermaye Piyasas Kurulunun Kurulmas ve Sonras. 21 KNC BÖLÜM FNANSAL KURUMLAR VE ARACILIK 2.1.F+NANSAL KURUMLAR Para Yaratan Finansal Kurumlar T.C. Merkez Bankas Kamu Mevduat Bankalar Ticaret Bankalar Para Yaratmayan Finansal Kurumlar Kalk nma ve Yat r m Bankalar. 25

9 ix Sosyal Güvenlik Kurumlar Sigorta 3irketleri Kredi ve Kefalet Kooperatifleri Sermaye Piyasas na Hizmet Veren Kurumlar stanbul Menkul K ymetler Borsas Takas ve Saklama A Arac Kurumlar Türkiye Sermaye Piyasas Arac Kurulular Birlii Merkezi Kay t Kuruluu SERMAYE P+YASASINDA ARACILIK VE ARACI KURULU3LAR Arac l k Kavram Arac Kurulular n Fonksiyonlar Sermaye Piyasas Kanununda Arac Mali Kurulular BORSA ARACI KURUMLARI KAVRAMI VE FONKS+YONLARI Borsa Arac Kurumu Kavram Borsa Arac Kurumlar n n Temel Fonksiyonlar SERMAYE P+YASASI HUKUKUNDA ARACI KURUMLARIN KURULU3 VE FAAL+YET 3ARTLARI Arac Kurumlarda +zin Yetkisi ve Kurulu 3artlar Arac Kurumlar n Faaliyet 3artlar ARACI KURUMLARIN MERKEZ DI3I ÖRGÜTLER Arac Kurum 3ubeleri Arac Kurum Acenteleri Arac Kurum irtibat Bürolar ARACI KURUMLARIN ORGAN+ZASYON YAPISI VE +3LEY Arac Kurumlar n Organizasyon Yap s Arac Kurumlarda + Ak ve Karar Mekanizmas. 57

10 x ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKYE DE ARACI KURULULARIN ETKNLNN ÖLÇÜLMES VE ETKNL ETKLEYEN FAKTÖRLERN ARATIRILMASI 3.1. TÜRK+YE DEK+ ARACI KURULU3 SEKTÖRÜ YAPISI VE GEL+3+M ANAL+Z, VER+ SET+, METADOLOJ+ VE DEH+3KENLER Veri Seti Metadoloji Veri Zarflama Analizi Veri Zarflama Analizinin Avantajlar, Dezavantajlar Analizde Kullan lan Deikenler.. 70 SONUÇ VE ÖNERLER KAYNAKLAR.. 78 Özgeçmi. 81

11 xi EKL DZN 3ekil 1.1. Finansal Sistem 3emas. 5 3ekil 1.2. Sermaye Piyasas n n +leyi Mekanizmas.. 7 3ekil 1.3. Finansal Kurumlar 23

12 xii TABLOLAR DZN Tablo 1.1 Günümüzde Kullan lan Yat r m Araçlar. 9 Tablo 2.1 Sermaye Piyasas n n Osmanl Dönemi Geliimi Tarih Çizelgesi. 19 Tablo 2.2 Arac Kurumlar n 3ubeleri, Acenteleri ve +rtibat Bürolar Aras ndaki Farklar. 58 Tablo 3.1 Arac Kurulu Say lar Tablo 3.2. Arac Kurulularla +lgili Veriler. 64 Tablo 3.3. Hisse Senedi Al m Sat m na +likin +nternet +lemleri Tablo 3.4 Etkinlik Analizinde Kullan lan Girdiler ve Ç kt Tablo 3.5.Veri Zarflama Analizi Sonras Arac Kurulu Baz nda Etkinlik Skorlar. 69 Tablo 3.6. Analizde Kullan lan Arac Kurululara Ait +lem Hacimleri ve Bakiyeli Hesap Say s Tablo 3.7. Ya Aral na Göre Arac Kurulu Say lar Tablo 3.8. Y llar +tibar ile Arac Kurulu Çal an Say lar. 74

13 xiii SMGE VE KISALTMALAR DZN ABD : Amerika Birleik Devletleri AP+ : Aç k Piyasa +lemleri BÜB : Borsa Üyelik Belgesi c. : Cilt D+BS : Devlet +ç Borçlanma Senetleri HS : Hisse Senedi +MKB : +stanbul Menkul K ymetler Borsas +ZV+B : +zmir Vadeli +lemler Borsas K+S : Kat lma +ntifa Senetleri K+T : Kamu +ktisadi Teebbüsü KOB : Kar Ortakl Belgesi MKK : Merkezi Kay t Kuruluu OYHS : Oydan Yoksun Hisse Senedi O/N : Gecelik (Over Night) s. : Sayfa SGMK : Sabit Kredili Menkul K ymet SPK : Sermaye Piyasas Kurulu SPKn : Sermaye Piyasas Kanunu T.C : Türkiye Cumhuriyeti TCMB : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas TMSF : Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu TSPAKB : Türkiye Sermaye Piyasas Arac Kurulular Birlii TTK : Türk Ticaret Kanunu TU+K : Türkiye +statistik Kurumu UFRS : Uluslar aras Finansal Raporlama Standartlar

14 xiv VDMK VOBA3 VZA : Varl a Dayal Menkul K ymetler : Vadeli +lemler ve Opsiyon Borsas Anonim 3irketi : Veri Zarflama Analizi

15 1 GR Gelimekte olan ekonomiler ile gelimi ekonomiler de Sermaye Piyasalar büyük önem arz etmektedir. Sermaye Piyasas olmadan ekonomik gelime ve büyüme düüncesi, gerekli dinamiklerden mahrum b rak lm bir ekonomik gelime ve büyüme çabas ndan ileriye gidemeyecektir. Bu tez çal mas nda incelenen Türk Sermaye Piyasas da ba ndan beri sanc l bir süreç içerisinde geliimini tamamlamaya çal m t r. Sermaye piyasas n n geliim sürecinde iç ve d faktörlerin varl ndan ve etkisinden söz etmek mümkündür. Kay t d ekonominin varl, ekonomik ve politik istikrars zl k, devletin yüksek iç borçlanma gerei ve sonucunda oluan yüksek reel faizler Türk Sermaye Piyasas n n geliimini engelleyen d faktörlerden önemli olanlar d r. +ç faktörler olarak deerlendirebileceimiz Sermaye Piyasas araçlar n n çeidinin azl ve yat r mc taban eksiklii Sermaye Piyasas na özgü sorunlar olarak kar m za ç kmaktad r. Bu tez çal mas Türkiye deki sermaye piyasas n n ve doal sonucu olarak da Sermaye Piyasas n n vazgeçilmez aktörleri olan arac kurulular n nas l bir geliim gösterdiklerini, bu süreçte kar la lan sorunlar ve mevcut gelimilik düzeyinde ne gibi sorunlar n olduunu belirlemeyi ve ekonometrik model uygulamas sonras baz öneriler sunabilmeyi amaçlamaktad r. Tez çal mas üç bölümden olumaktad r. Birinci bölümde Sermaye Piyasas kavram ele al nmakta; ilem durumuna göre, örgütlenme biçimine göre Sermaye Piyasas çeitleri ilenmekte ve para piyasalar ile olan balant lar üzerinde durulmakta, finansal kurumlar içerisinde olan Sermaye Piyasas arac kurulular ve ekonomiye olan etkileri incelenmekte, Türk Sermaye Piyasas n n tarihçesine deinilmektedir. +kinci bölümde ise; arac kurulular n fonksiyonlar, organizasyon yap lar, kurulu ve ileyi ekilleri; arac l k ve arac l k kavram bal alt nda ele al nmaktad r.

16 2 Üçüncü ve son bölümde ise Türk Sermaye Piyasas nda faaliyet gösteren, banka kökenli olan ve olmayan çok say da arac kuruluun belli konu ve faaliyetlere ait verileri, belli dönemler dâhilinde regresyon analizi yard m ile analizi gerçekletirilmektedir. Burada hedef, sektörün mali analizi ele al narak arac kurulular n performans n ve karl l n etkileyen faktörlerin irdelenmesi ve bundan sonraki finansal hayatlar n n yol haritalar na katk da bulunmakt r. Tez çal mas nda uzman kurulu kütüphanelerinden ve uzman kii eserlerinden yararlan larak bir literatür taramas yap lm t r. Kullan lan kaynaklar n akademik ve uzman kaynaklar olmas konusunda özen gösterilmitir.

17 3 BRNC BÖLÜM FNANSAL PYASALAR Bu bölümde, finansal piyasalar ve fon ak m kavram, para ve sermaye piyasas aras ndaki ilikiler, finansal piyasalar n ekonomiye salayaca yararlar üzerinde durularak Türk Sermaye Piyasas Arac Kurulular n n tarihsel geliimine yer verilmektedir FNANSAL PYASALAR VE FON AKIM KAVRAMI Kalk nma sürecini yaayan ekonomilerde iletmelerin öncelikli amaçlar aras nda varl klar n sürdürmek ve dengeli bir biçimde büyümek yer almaktad r. Büyümenin gerçekleebilmesi yat r mlar n artmas yla salanabilmektedir. Yat r mlar n artmas ise tasarruflarla dorudan ilikilidir. Ekonomik anlamda yat r mlar n kayna bireysel tasarruflard r. Finansal piyasalar çeitli teknikler, araçlar ve kurumlar yolu ile birikimleri harekete geçirerek fon arz edenlerden, fon talep edenlere aktaran bir sistem olarak tan mlanabilir (Taner ve Akkaya, 2004: 2). +ktisadi aç dan piyasa, al c ve sat c n n birbirleri ile kar l kl iletiim içinde olduklar ve mübadelenin meydana geldii yer olarak tan mlan r (+MKB, 2002: l). Genellikle arz ve talep, piyasada ortaya ç kabilecek fiyat belirleyen iki temel etmendir (Ülken, 1984: 25). Al c ve sat c lar n içinde bulunduklar ülkede yapt klar al -veriler iç piyasa olarak (domestic market) adland r l r. +lemlerin ülke s n rlar n amas durumunda ise buna da uluslararas piyasa (international market) denir. Globalleen dünya ekonomisi, özellikle finansal piyasalarda uluslar aras etkileimi beraberinde getirmitir. Al c, sat c ve al m sat ma konu olan ey veya hizmet piyasa kavram n n temel unsurlar n oluturmaktad r. Piyasan n talep yönünü oluturan taraf al c, arz

18 4 yönünü oluturan taraf ise sat c d r. Piyasada al m gücü ile desteklenmi al isteine talep, sat isteine arz denir (Sar kam, 2004:3). Reel ve finansal piyasalar ayr m al m sat ma konu olan deerin niteliine göre deimektedir. Nihai mal ve hizmetler ile mal ve hizmetlerin üretiminde kullan lan üretim faktörleri söz konusu olduunda reel piyasalar söz konusudur. Ulusal ve uluslar aras mali sistemde pek çok piyasa bulunmaktad r, ancak finansal piyasalar ve alt bölümleri olan para ve sermaye piyasalar dünya ekonomisinde öncü ve etkili piyasalar olarak çal maktad rlar. Bunun en güncel örnei 2008 y l itibari ile yaanan ve devam eden uluslararas mali krizdir Finansal Piyasalar Finansal piyasa herhangi bir ekonomik sistem içerisinde fon kullananlar ile fon arz edenler aras nda fon ak mlar n düzenleyen kurumlar, ak m salayan araç ve gereçler ile bunlar düzenleyen hukuki ve idari kurullarda oluan yap d r (IMKB, 2002:1). Tan mdan da anla laca üzere, finansal piyasa para ve sermaye piyasas ndan daha geni ve bu piyasalar da kapsayan bir kavram olmaktad r. Mali piyasa belirleyici bir kavram olup finansal piyasalar çat s alt ndaki kavramlarda buna bal olarak deiime uramakta, etkilenmektedir. Finansal piyasalar finansal varl klar n el deitirdii piyasalard r. Bu balamda finansal piyasalar n aa da belirtilen be ana unsurdan olutuu söylenebilir: i. Tasarruf sahipleri yani fon arz edenler ii. Yat r mc lar yani fon talep edenler iii. Yat r m ve finansman araçlar iv. Yard mc kurulular v. Hukuki ve idari düzenlemeler. Finansal piyasalar tasarruf fazlas olanlar n tasarruflar n, tasarruf aç olanlar n kullan m na sunduklar piyasalard r. Bu piyasalar n el deitirmesi fon talep edenlerin fon arz edenlere bir belge vermesi ile olur. Bu nedenle, finansal piyasalar, finansal varl k olarak ifade edilen k ymetli evrak niteliindeki bu belgelerin al n p-sat ld piyasalard r. (Sar kam, 1998: 16).

19 Finansal Piyasalar)n Fonksiyonlar) Finansal piyasalar n ekonomik fonksiyonlar aa da gösterildii ekilde özetlemek mümkündür: i. Fon arz edenlerden talep edenlere ak n salamak ii. Menkul k ymetleri likide çevirmek (paraya çevirmek) iii. Menkul k ymetlerin fiyat n oluturmak iv. Fonlar ve ekonomik kaynaklar tahsis etmektir. Fon arz eden yat r mc lar, fon talep eden bireyler ve iletmeler piyasaya sunulan finansal varl klar ve arac kurumlar "finansal sistemi" olutururlar. (Ceylan ve Korkmaz, 2000:1) ekil 1.1. Finansal Sistem 3emas Kaynak: IMKB, Sermaye Piyasas ve Borsa Temel Bilgiler K lavuzu, IMKB yay nlar, 17. Bas m, Temmuz 2002, s. 2.

20 Para Piyasalar) Finansal piyasalar özellikle vade yönünden ikiye ayr labilmektedir. Birincisi k sa vadeli fon arz ve talebinin kar lat, ikincisi ise daha uzun vadeli fon arz ve talebinin kar land sermaye piyasalar d r. Gerçekte böyle bir ayr m yapay görünmektedir. Çünkü bir yandan piyasa organizasyonu, dier yandan faiz hadleri ile bu iki piyasa birbiri ile balanmakta ve dengelenmektedir. Genel itibariyle k sa vadeli fon arz ve talebin kar lat piyasaya "para piyasas " denir. ( IMKB, 2002: 2). Para piyasas n n en karakteristik özellii k sa vadeli fonlardan olumas d r. Para piyasalar nda vade genellikle bir y l aamaz. +letmeler genellikle k sa süreli varl klar n n finansman nda, para piyasalar ndan faydalan r. Para piyasas n n kendi içinde örgütlenmi ve örgütlenmemi para piyasas olarak da ay r m yap labilir. Örgütlenmemi para piyasas örgütlenmi bir bankalar sistemi olup, iletmelerin veya k sa süreli fon talep eden bireylerin nakit ihtiyaçlar çounlukla ticari, bankalar taraf ndan kar lanmaktad r. Örgütlenmemi para piyasalar ise, banka d nda kalan piyasalard r Sermaye Piyasas) Geni anlamda Sermaye piyasas kavram uzun vadeli fon arz ve talebinin kar lat piyasay ifade etmektedir. Ancak, çünkü sermaye piyasas kavram örgütlenmi finans sisteminin tümü için, k sa vadeli ilemlere konu olan para piyasas ile tahvil ve hisse senetleri gibi uzun vadeli yat r m araçlar n n oluturduu piyasa içinde kullan lmaktad r. (Aksoy ve Tanr öven, 2007: 57). Dar anlam yla ise sermaye piyasas tahvillerinin ve hisse senetlerinin al n p sat ld örgütlenmi ve uzmanlam piyasalar kapsamaktad r. Sermaye piyasas, i. Yeni kurulan ya da sermaye art r m yapan veya tahvil ç karan hisse senetleriyle tahvillerin al n p sat ld birincil piyasa. ii. Daha önce ç kar lm bulunan tahvil ve hisse senetlerin al n p sat ld ikincil piyasa (menkul k ymetler borsas, tahvil ve bono piyasas ) olarak bölümlenebilir. Ayr ca, Sermaye Piyasas Kanunu 1 nda m.l de sermaye piyasas na daha geni bir tan mlama getirilmi ve yat r mc lar, tasarruf sahipleri ve sermaye piyasas araçlar yla aralar ndaki fon ak m n salayan arac kurum ve bankalar, yat r m Say l Kanun (R.G , 17410).

21 7 ortakl klar ve yat r m fonlar gibi arac ve yard mc kurulardan oluan modern finansman sistemi eklinde ele al nm t r. (Kocahanolu, 1993: 25). ekil 1.2. Sermaye Piyasas n n +leyi Mekanizmas KAYNAK: Cevdet Sar kam, Ali Ceylan, Nurhan Aydm ve Metin Cokun, Sermaye Piyasalar ve Finansal Kurumlar, Anadolu Üniversitesi Yay nlar, No: 1581, Eskiehir, 2004, s. 4-5 ve IMKB, Sermaye Piyasas ve Borsa Temel Bilgiler K lavuzu, IMKB yay nlar, 17. Bas m, Temmuz 2002, s. 3-4'dan uyarlanm t r Sermaye piyasas n n temel ilevlerini üslenen borsalar n kurulmas ve baar l performans sergilemeye devam edebilmesi için baz koullardan söz edilebilir. Bu koullar bilhassa a n spekülasyonun ve statik kalman n önlenmesine yönelik olup, ekonomik kalk nma düzeyi ve modeline kar duyarl d rlar. Bu balamda, sermaye piyasas n n yap s ve gelime koullar aa da maddelemitir (Uluda, 1990: s. 335). i. +stikrarl politik çevre ve ekonomik büyüme, ii. Özendirici tedbirlerin al nmas, iii. Yeterli hisse senedi arz ve talebi, iv. Hisse senetleri için gerekli vergi ile ilgili tevik ve özendirmelerin salanmas, v. Yabanc yat r mc lar n özendirilmesi, vi. Gelimi muhasebe ve denetim standartlar n n tesis edilmesi,

22 Finansal Yat)r)m Araçlar) Finansal pazarlama fon sunan özel ya da tüzel kiiler, kendi kullan m gereksinmeleri üstünde kalan fonlar, bu fonlara gereksinme duyan kiilere pazarda belirtilen bir fiyatla devretmekte ve belirli bir süre veya süresiz olarak bu fonlardan uzak kalmay kabullenmektedirler. Fon sunulan dier kiilere devrettikleri fonlar n kar l nda fon isteminde bulunanlardan bir belge almaktad rlar. Bu belgeye genel olarak Menkul K ymet veya Finansal Varl k ad verilmektedir. (Sar kam, 1998: 17) Finansal yat r m araçlar, para ve sermaye piyasas araçlar olarak s n fland r labilir. Sermaye piyasas araçlar ; menkul k ymetler ve menkul k ymetler d nda kalan ve artlar Kurulca belirlenen evraklard r. Bu evraklardan çek, poliçe, bono ile mevduat sertifikalar sermaye piyasas araçlar d nda tutulmutur. (SPKn, m.3) Ülkemizde mali piyasalardaki en önemli finansal arac lar olarak bankalar görülmektedir. Bu sebeple mevduat ve krediler en yayg n finansal araç olarak kabul edilmektedir. Bunun yan s ra irket borçlanma senetleri, banka bonolar, finansman bonolar, devlet borçlanma senetleri hisse senetleri ile son y llarda türev enstrümanlara dayanan melez finansal varl klar da mali araçlar olarak kabul edilmektedir. Menkul k ymetler; ortakl k veya alacakl l k hakk salayan, belli bir mebla temsil eden, yat r m arac olarak kullan lan, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte, seri halinde ç kar lan, ibareleri ayn olan ve artlar Kururca belirlenen k ymetli evrakt r (SPKn m.3). Bu tan m kanun teknii aç s ndan zay f ve bilimsel ölçülerden uzak bir tan m olarak görülebilir. Çünkü, bu tan mda yaln zca çeitli menkul k ymetlerin baz özellikleri bir dierinin pei s ra s ralanmakta ve de genel ve kapsaml bir tan m yapmaktan uzak kal nmaktad r. (Ünal, 1997: 20). Bu özelliklere sahip menkul k ymetlere; hisse senetleri, tahviller, hazine bonolar, finansman bonolar, banka bonolar ve banka garantili, bonolar, kâr ve zarar ortakl belgeleri gibi belgeleri örnek verilebilir. Günümüzde kullan lan yat r m araçlar aa daki tabloda ele al nmaktad r. Tablo 1.1 de daha çok Türkiye de kullan lan finansal araçlar yer almakta olup, türev ve buna bal piyasalara ait araçlar yer almam t r. Gelimi piyasalarda a rl n büyük k sm ise türev piyasalardaki fon hareketlerinden olumaktad r.

23 9 Tablo 1.1. Günümüzde Kullan lan Yat r m Araçlar Yat)r)m Arac) Yat)r)m Arac) Türü 'lem Yapan Arac) Organize Piyasa Grubu Kurum Mevduat Banka - O/N Banka Interbank Repo-ters repo Banka +MKB Repo ve Ters Repo Faiz ve Faize Arac Kurum Pazar dayal Tahvil Banka +MKB Tahvil ve Bono Enstrümanlar Arac Kurum Pazar Hazine Bonosu Banka +MKB Tahvil Ve Bono Arac Kurum Pazar Banka Bonosu Banka - Arac Kurum Finansman Bonosu Banka - Arac Kurum Alt n ve Alt na Dayal Alt n Banka+AK+YF +stanbul Alt n Borsas Enstrümanlar Alt n Depo Hesab Banka Döviz Banka TCMB Döviz ve Yetkili Müessese Döviz ve Efektif Piyasas Dövize Dayal Döviz Tevdiat Hesab Banka Enstrümanlar Döviz Endeksli Tahvil Banka +MKB Tahvil ve Bono Arac Kurum Pazar Gayrimenkul ve Gayri Konut Sertifikas Banka +MKB menkule Dayal Enstrümanlar Gayrimenkul Sertifikas Banka Gayrimenkul Y. 0. Pazar Henüz Oluturulmad Portföy ve Portföye Kat lma Belgesi Banka Arac Kurum +MKB Dayal Enstrümanlar Bireysel Portföy Yat r m Fonu Banka Arac Kurum Yat r m Hesab Banka Varl a Dayal Menkul Banka Bir Ekonomik Deere K ymetler (VDMK) Genel Finans Ortakl Dayal Enstrümanlar Vadeli +lem Sözlemesi Banka Arac Kurum +zmir Vadeli ilem ve Opsiyon Borsas Ortakl k Hakk Hisse Senedi Banka Arac Kurum +MKB Tan yan Enstrümanlar OYHS KOB Risk Sermayesi Y.O. Banka Arac Kurum Banka Arac Kurum +MKB Kâr ve Gelir Gelir Ortakl Senedi Banka Ortakl na Dayal Arac Kurum +MKB Enstrümanlar K+S Banka Arac Kurum +MKB K+T Banka Arac Kurum +MKB Kaynak: Mehmet 3ükrü Tekba, Banka ve Sigorta Sektörü ile Sermaye Piyasas nda Arac lar n Rolü, Tebli, Prof. +smail Türk'e Armaan, SPK, Yay n No: 54, Ankara, 1996, s

24 PYASADA LEM GÖREN FNANSAL VARLIIN LEM DURUMUNA GÖRE SERMAYE PYASASI ÇETLER Piyasada ilem gören finansal varl n ilem durumuna göre sermaye piyasas çeitleri birincil piyasalar ve ikincil piyasalar olmak üzere aa da ele al nmaktad r Birincil Piyasalar Birinci el piyasalar, hisse senedi ve tahvil gibi menkul k ymetleri ihraç eden irketler ile tasarruf sahiplerinin dorudan doruya ya da bir arac kurulu arac l yla kar lat klar piyasalard r. Baka bir deyi ile birinci el piyasa, hisse senetleri ve tahvil gibi sermaye piyasas araçlar n n ilk kez sürülüp ihraç tan al nd piyasad r. +hraçç, menkul k ymetlerini halka arz eden bir irket olabilecei gibi irket ad na hareket eden bir arac kurulu da olabilir (Karayel, 1994: 9). Burada ihraçç ile tasarruf sahibinin menkul k ymetin dorudan doruya ve ilk sürümde birbirleri ile kar lam olmalar durumu söz konusudur. Sermaye piyasas n n birinci pazar durumundaki al c ile sat c, ya da onlar ad na hareket eden yetkililerin bir araya geldikleri yerler olan borsalar n çeitli fonksiyonlar ndan söz etmek mümkündür. Borsada, Tasarruflar ya dorudan bireyler taraf ndan finansal varl k sat n al m için sunulur ya da bu sunu sigorta ortakl klar ve emeklilik ve de dier sosyal içerikli fonlar, para ve kredi kurumlar arac l ile dolayl olarak yap lmaktad r. Ayn ekilde bu fonlar sermaye piyasas na sunulduunda bu sunum iletmeler, bireyler ya da devlet taraf ndan ihraç edilen finansal varl klar n edinilmesine yönelik ilemleri de kapsayarak bu fonlar talep edenlere haz r hale getirir (Uluda, 1990: 326). Birincil piyasadaki, menkul k ymetin fiyat n n gerçekçi olarak belirlenmesinde de arac kurulular n rolü büyüktür. Fiyat n yanl olarak tespit edilmesi durumunda firmalar n halka aç lmak suretiyle tasarruf sahiplerinden talep ettikleri finansal kaynaklar yetersiz kalacak ve firmalar bu süreç sonunda tatmin salayamayacaklard r. Dolay s yla menkul k ymet deerlemesi ve fiyatlamas birincil piyasadaki tüm aktörler için çok önem ta maktad r. Arac kurumlar n rolü, katt klar deer aç s ndan birinci el piyasalar nda önemlidir. 3irketler, menkul k ymetleri dorudan doruya halka arz edebilir ve

25 11 komisyon ödemeyecei için de ihraç masraflar n düürebilirler. Ancak irketler ayn zamanda geni müteri kitlesine ulaamama ve sermaye piyasas araçlar n istenilen süre ve miktarda satamama riski ile de kar la rlar. Böylece ihraçç irketlerin, bir taraftan bu tür riskleri ortadan kald rmak, dier taraftan uzmanlam bir kuruluun teknik ve pazarlama imkânlar ndan faydalanmak istemeleri, bir arac kurulu hizmetinin tercih edilmesine yol açar. +hraçç irketlerin, sermaye piyasas araçlar n n halka arz nda, arac kurulular n katt klar deerlerden baz lar aa da özetlenerek genel olarak ele al nmaktad r (Karsl, 2003: 25-29): a. H)zl) Nakit Giri'i: Halka arz n arac kurulular taraf ndan yap lmas irketlere daha h zl nakit girii salamaktad r. Arac l n arac l k yüklenimi ile yap lmas sat lamama riskini özellikle azaltmaktad r. Arac l k yükleniminde sat lamayan sermaye piyasas araçlar n n arac kurulular taraf ndan sat n al nmas ile hem irketin yat r m planlar için gerekli finansman salanmakta, hem de irket kasas na h zl nakit girii salanmaktad r. b. Kapsam Geni'li=i ve Güvenirli=i: Arac kurulular ile sermaye piyasas araçlar n n geni halk kitlesine yay lmas salan r. Ayr ca sermayenin belirli kiiler elinde toplanmas engellenerek irket yönetiminin deiim riski azalm olur. c. Uzmanl)k: Arac kurulular, özellikle sermaye piyasas araçlar n n seçimi, fiyatland r lmas, sat zamanlamas n yapmak gibi konularda doru kararlar verilmesinde fon talep eden iletmelere bilgi ve deneyimleri ile yard mc olurlar. d. tibar ve Kredibilite: Piyasaya yeni girecek iletmeler, arac kuruluun iyi ismi ve itibar ölçüsünde sermaye piyasas araçlar n n halka arz nda baar kazan rlar kincil Piyasalar Genel anlam ile daha önceden ç kar lm yani ihraç edilmi menkul deerlerin ve dier sermaye piyasas araçlar n n al m-sat m n n gerçekletii piyasalard r. +kincil piyasa, menkul k ymetlerin nakde ve nakit benzeri varl klara çevrilmesini salayan piyasalard r. Bu piyasalar n en önemli kurumlar menkul k ymet borsalar ve finansal arac kurululard r. +kincil piyasalar, birincil piyasalara k yasla daha fazla alternatif sunmaktad r.

26 12 Bu nedenle ikincil piyasalar yat r m yapan kii ve kurululara, yat r m araçlar n n risk ve getiri yap s nda meydana gelen gelimeler dorultusunda yat r m portföylerini sürekli takip etme ve gerektii zamanlarda gerekli deiiklikleri yapabilme imkân salamaktad r. +kincil piyasa menkul k ymetlerin likiditesini artt rarak birincil piyasaya talep yarat r (IMKB, 2002: 3). Birincil piyasa daha çok sermaye piyasas yakla m ile, ikincil piyasa ise menkul k ymetler piyasas yakla m ile çal r. Birincil piyasada uzun vadeli fonlar n tasarruf sahibinden oto finansman amac ile firmalara intikali söz konusudur ve birincil piyasada yap lan tahvil ve hisse senedi sat lar sonucunda iletmeye yeni sermaye girer. Buna kar n, ikincil piyasada el deitiren menkul k ymetlerden salanan fonlar n bunlar ç karan irketlerle ilgisi yoktur. Birincil piyasada bir menkul k ymet bir kez el deitirirken, ikincil piyasadaki al m sat m nda s n r yoktur. +kincil piyasadaki al m-sat m olanaklar (likidite, ula labilirlik, yükümlülüklerin yerine zaman nda getirilmesi gibi) birincil piyasay da dorudan etkiler. +kincil piyasada al m- sat m güçlüü çekebilecei öngörülen menkul k ymetin birincil piyasa ilemleri de s n rl kalabilir. +kincil piyasan n sermaye piyasas araçlar na iki önemli katk s vard r. Bunlardan ilki, sermaye piyasas araçlar n n kolayl kla al n p sat labilmesi ve nakde çevrilebilmesi ile sermaye piyasas araçlar na likidite özellii kazand r lmas d r (Büker ve Bayar, 2000: 345). Likiditenin yükseltilmesi ise, arac kurumlar n etkinliklerine ve ilemlerin younluuna bal d r. 3irketlerin ihraç edecekleri yeni sermaye piyasas araçlar n n fiyatlar n n belirlenmesinde fiyat belirleyici görevini arac kurumlar üstlenmektedir. +kincil piyasadaki yüksek fiyatl menkul k ymet, yeni ihraçlar için bir k stas olacak ve yüksek fiyatla sat lmas salanacakt r. Sonuçta irketlerin temin etmeye çal t sermaye miktar artacakt r. Birincil piyasada bir menkul k ymet bir kez el deitirirken, ikincil piyasadaki al m sat mlar n bir s n r yoktur. Sat gelirleri ise yat r mc dan yat r mc ya gider. Dolay s yla iletmelere fon salayan as l kaynak birincil piyasalard r (Sar kam, Ceylan, Ayd n ve Cokun, 2004: 5).