nin nnxiz cucu olarak osmanlr iupanaronr,ugu

Transkript

1 nin nnxiz cucu olarak osmanlr iupanaronr,ugu Prof. Dr. Halil in.{i,cik / Yrd. Dog. Dr. Biilent ARI Ttirk denizciligini anlatrrken 6nce gu hususu belirtelim. Deniz egemenli[i dtinyada her ddnemde belli bir devletin elinde olmugtur. Osmanhlarda deniz hakimiyeti konusunu ele alrrken ingilizlerin "sea power" dedikleri bu kavram tizerinde duracaprz. Deniz devleti, donanmastnr geligtirerek btiti.in denizlerde hakim olmaya gayret eder. Buna biz deniz hakimiyeti, "sea power" diyoruz. Osmanhlar, bu duruma ne zaman erigtiler? Bu konuyu inceleyelim" isldm dtinyast bu durumu XI. Ytizyrlda Hrristiyanlara kaptrrdrlar. XI. Ytizyrla kadar islam dtinyasr Akdeniz'deki belli bagh adalarr ele geeirmigti. Girit, Krbns, Sicilya, ttim bu adalar isl6m hakimiyeti altrndaydr. Akdeniz'de donanmasr olan belli baqh MUsltiman devleti Kuzey Afrika'da Aglebiler Sultanh[r idi. XI. asrda bu hakimiyeti Miisliiman milletler kaybettiler. O zaman Venedik, Cenevrz glbi deniz devletleri Akdeniz'e egemen oldular. Bu devletler,dzellikle XII. Yi.izyrlda HaEh ordulannr gemileriyle Suriye'ye, Mrsrr'a tagryorlar ve gittikge geligen deniz gtictiyle Akdeniz'e tamamryla hakim oluyorlardr yrhnda son Hagh Kalesi, Akka diigiince Papahk, islam diinyasrna karqr HaEh Seferi ilan etti ve btitiin islam kryrlarrnrn abluka altrnda oldufiunu bildirdi. Denizlere Hrristiyan donanmalan hakim idiler. Yani, Hrristiyan donanmalan ve onlann Uzerindeki ordular, Suriye'ye, Mrsrr'a, Anadolu'ya hiebir engele takrlmadan gelip grkarma yapabiliyorlardr. isldm dlinyasrrun hudutlarr Akdeniz kryrlarrydr abluka ddnemidir. Bu durum, 1300'lerden sonra batr Anadolu'daki denizci beylikler tarafindan ortadan kaldrnldr. Bu beyliklerden ilkin denizde Hrristiyanlara karqr bir rakip olarak yiikselen ve bir ara Rodos'a grkarma yapan Mentege Ttirkleri oldu. Menteqe'den sonra Aydrno[ullan Beylifi, Saruhan Beylifi, Karesi Beyli[i ve Osmanh Beyli[i denizdehaehlara kargr mticadeleye katrldrlar. Osmanh Beyli[i'nin daha Orhan Bey ( ) zamanrnda bir donanmasr oldufunu, Izmtf i gelip abluka altrna aldr[rnr Bizans tarihgisi Kantakuzenos agrklamaktadrr tarihinde Orhan Bey donanmasr ile gelip Izmit' i kugatmrqtrr. l33l'de Iznlk'i aldrlr zaman Orhan Bey, Gemlifi de almrqtrr. O zamanki adr Bizans tarihlerinde Chios'tur. TtirkEe Gemlik olarak dilimizde yerlegmigtir. Kelimenin ash Gemilik'tir. Gemilik denmesinin sebebi, burada bir tersane vardr. Osmanhlann ilk tersaneleri Gemlik'tedir. Gtiney Marmara sahillerinde bagka Osmanh tersaneleri ortaya Erkacaktrr. Karamtirsel'de ve daha batrda, Kemer'de Osmanhlann birer tersanesi vardr. Burada yuvalanan Tiirk Korsanlan, Marmara Denizi'nden gegen zengin Ceneviz, Venedik gemilerine baskrn yaparak ganimet almaktaydrlar. igte Batr Anadolu'daki deniz beylikleri 1300'den baglayarak dentz seferlerine 6nem vermiq ve daha gok Venedik ve Ceneviz ticaret gemilerini avlamaya baglamrglar, bunu Hrristiyan hakimiyetine karqr bir gaza hareketi olarak ilan etmiglerdir. O devrin bir Arap kayna[r Mesdlikti'l-Ebsar'da bu beyliklere Guzit fi'l-bahr (deniz gazilerl) denmektedir. Bu beylikler Baikanlara kadar ganimet seferleri yapryorlardr (Umur Bey). Ozetle, 1330'dan itibaren, bu seferler Hrristiyan dtinyasrnda ozelikle Venedik, Ceneviz glbi ticareti tehlikeye di.igen denrz 2-20

2 devletleri tarafindan gok ciddi bir tehlike olarak gdriildti. O zaman Memtiik Sultanfupr, bu deniz gazilerinin aktnlart sonucu olarak artrk Haghlarrn Suriye ve Mrsrr'a gelmediklerini gdrerek rahatladrlar. Bu sebepten o zamanki Mrsrr kaynaklarrnda, mesela El-Kalkagandi'nin kitabrnda, Mrsrr Memltik Sultanlarr ile bu beylikler arasrnda srkr bir diplomatik iligki kuruldu[unu gdrtiyoruz. $imdi isl0m diinyasr yeniden Akdeniz'de kendini gosteriyor. 1320'lerde bir italyan kaynafrnda, Sanudo'da bunu aerkea ifade edilmig gortiyoruz. Sanudo, artrk Hagh Seferlerinin Mtsr ve Suriye'ye de[il, Ege'de Ttirkler'e kargr yaprlmasr gerektiginin vurgulamrptr. Demek ki, 1320'lerde arttk Akdeniz'de bir denrz gi.icu olarak Batr Anadolu Ttirkleri ortaya Erkmrqtrr. Teke'de ve izmir arkasrndaki daglarda Ttirkmen agiretleri olarak ya$ayan Ttirkler, si,iratle qehirlere yerleqerek medeni bir hayat geligtiriyorlar. Donanmalann yaprlmasr, medeni ve siyasi geligmelerle paralel gitmektedir. Fakat gemi yapuru, gemi idaresi dzel teknolojik bilgiler ister. Bu bilgileri o sahillerdeki Rumlar saflamrqtrr. Bunlann gogu Mtisltiman oluyor. 1284'te Bizans Devleti kendi donanmasrnr, pahah geldigi igin kaldrrdr. iqsiz kalan bu sahildeki Rumlar gemi yaprnunda, gemi idaresinde Ti.irklere yardrm ettiler. Ttirkler kendileri de gemicili$ dfrendiler. Latinlerden ve Katolik egemenlifinden nefret eden bireok Rum Mtsltiman oldu. Mtisliiman eksper olarak beyliklerin hizmetine girdiler. Bu donanmalar bu sayede ortaya grktr. Brz Fatih zamamnda Gelibolu Ussi.i'nde bile bu Rumlan, komiler, gemi idare eden zabitler olarak kaydedilmil buluyoruz. Ba:n Anadolu'daki donanmalar, 1390'da Osmanh Donanmasl ile birleqtiler. 1390'da Yrldrnm Bayezit Kosova'dan ddntince, bu btiytik zafertn verdifii bir atrlganhk ve rahathkla, Batr Anadolu'daki biittin beylikleri iggal etti. Bdylece onlann donanmalan Gelibolu'daki Osmanh Donanmast ile birlegti. igte bu suretle Osmanh Donanmasl biiyilk bir deniz gticti olarak do[muq oluyor. Yukanda belirtti[imiz gibi, Osmanh'nln ilk deniz kuvvetleri Orhan Bey zamanrnda mevcuttu. Osmanh Tersaneleri Giiney Marmara sahillerinde Kemer, Karamtirsel, Gemlik idi. 1337'de izmit fethedilince ana tersane, dentz kuvvetlerinin Uslendi[i yer olarak izmit oldu. izmit bundan sonra imparatorlulun sonuna kadar devletin en dnemli tersanelerinden biri olacaktrr. Deniz tersaneleri Bartrn'dan baglayrp lzmrt, Gemilik ve lzmrc sahillerinde da[rnrk bir haldedir. Bizans zamanrnda da 6yleydi. Bunun aerk bir sebebi var, gemi yapmak iein bi.iytik ktittikler kullanmak gereklidir. Bu ktittiklerin tagrnmasr ancak limanrn arkasrnda bilytik ormanlar oldufu zaman miimktindtir. Izmit'rn, Bartrn'rn arkasrnda buytik ormanlar vardr. Bartrn'da gemi yaptmt buglin de gdrtilur. Osmanh'nrn kargrsrnda bi.iyiik "sea power", egemen dentz gticti olarak Venedik var. Denrzde Venedik'i yenmek o zaman mtimktin de[ildi. Osmanh ne zaman Venedik'ten deniz hakimiyetini alabildi? Bu uzun zaman ieinde gergeklegti. Yrldrrrm Bayezit zamarunda Gelibolu Osmanh Devleti'nin bagta gelen deniz tissi.i idi. Fakat o zaman Osmanh Donanmasl, aetk denizde Venedik Donanmasr'nl kargrsrna alabilecek, onunla savagabilecek durumda de[ildi. Onun igin Osmanh Padigahr Gelibolu Limanr'run Oniine bir duvar yaptrrdr. Osmanh Donanmasr limana sr[rnarak firsat buldukga limandan grkryor, vur - kag takti[iyle Hrristiyan gemilerini vuruyor ve tekrar oraya srfrnryordu. DenLZ egemenli[i hala Venedik'in elindedir. 2-2r

3 Haglr ordularr Avrupa'dan karadan hareket ettigi zaman, 1396 ve 1444'te oldulu gibi, Venedik Donanmast Bopazlardan serbestge gegiyor, Karadenrz'e grklyor, Tuna'nrn apzna geliyor ve Haghlarla igbirlifi yapryordu. 1396'da Nifibolu'da yenilen imparator Sigismond esir dtiqmemek iqin Tuna iizerinden bir kayrkla Karade niz'e kadar gitmig ve Venedik Donanmasr' na srfrnmrgtr. O zaman Osmanhlar, agtk denize hakim de[ildiler. 1416'da bir Venedik amirali Gelibolu'daki duvan yrktr, limana girdi ve Osmanh Donanmasl'nl yaktr. Bu da gdsteriyor ki, o zaman Venedik Akdeniz'in tek hakimidir. Venedik'e kargr Osmanh'nln agrk denizde meydan okudufu savag, arastnda Venedik - Osmanh Savagl slraslnda Mora oniinde oldu. Bu sava$ srrasrnda Osmanh Donanmasl ilk defa agrk denizde Venedik'e kargr meydan okudu. Venedik gemileri tarafindan araya ahnan Burak Reis gemisinin barut mahzenlerini atege vererek kendisini berhava etti ve onunla beraber Venedik gemileri de ugtu. Sultan bu tarihte Ceneviz ve Ragusa mtihendislerinin yardrmryla iki muazzam koke yaptrrdr. Bu gabalara rapmen denrz hakimiyeti hentiz elde edilmiq defildir. Fatih devrinde t470 Agriboz Seferi dnemli idi. Bu adayr Venediklilerden almak igin Osmanh Donanmast karadaki harekdtr himaye ediyor. Donanma himayesinde kara ile ada arasrnda bir gegit yaprhyor. Venedik Donanmasr o dar bosaza girip Osmanh harekahnr durdurmaya cesaret edemiyor. Fatih Sultan Mehmet resmi bir unvan olarak "Sultanu'l-berreyn" ve "Hakanu'l-bahreyo", yani "iki karantn Sultanr" ve "iki denizin Hakanr" unvanrnr kullanmrgtrr. Burada iki karadan maksat Rumeli ve Anadolu, iki denizden maksat da Ege ve Karadeniz'dir. Yani Fatih bu iki denizde egemenlik istiyor. istanbul fethinin hemen akabinde, Fatih Karadeniz'ebr donanma g6nderdi. Karadeniz'e grkan donanma, Bofazlar Osmanh elinde oldu[u igin, bu kryrlardaki biit0n yabancr kolonileri Osmanh Devleti'nin harag - gizan durumuna getirdi. Bu koloniler, Amasra'da, Qerkezistan'da ve Krrrm'rn gi.iney sahillerindeki Ceneviz kolonileridir. Aynr zamanda Bofdan Voyvodasr da harag vermeyi kabul etti (1455). igte Karadeniz'in bir Osmanlr golti konumuna gelmesi bu suretle Bopazlardaki egemenlik sayesinde gergeklegti" Bo$azlardan Venedik Donanmasr, Ceneviz Donanmasr gegip Karadeniz'de Osmanh Donanmast kargtstna Erkamadrlar. Bunun igin de Fatih bu su yolunu, yani Qanakkale Bopazr'nL ve istanbul Bofazr'nr kalelerle berkitti. itt adrm istanbul kugatmasrndan 6nce Rumeli Hisan'run ingastyla bagladr. 1452'de Fatih, imparatorlufun buttin giiglerini seferber ederek ddrt ay ieindemuazzam Rumeli Hisan'nl yaptr ve istanbul Bogazf ndangeqigi kontrol altrna aldr. Btittin Hrristiyan gemileri evvela bu hisara yaklagacak, izrn alacak, ve oyle gegeceklerdi. Yasapr tarumayan bir Venedik gemisini top ategiyle denizin dibine gdnderildi. Bdylece, Bopazlara Ttirk hakimiyetinin ilk iqareti, 1452' deki bu top ategi olmuqtur. Fakat Qanakkale Bofazr agrk oldukga Hrristiyan donanmalan gegebilirdi. istanbul kugatmasrnda daima bu kaygr vardr. istanbul'un fethinden sonra da bu tehlike devam etti. Avrupa'da buyiik bir heyecan var, Papahk mtitemadiyen HaEh Seferleri tertip etmek peginde" Qanakkale Bo[azr'nr kesmeyince istanbul tehlike altrnda. Venedik Donanmasr Qanakkale Bofazr'nr geeip istanbul'a hticum edebilir. Onun igin Fatih bu bopazda birbiri kargrsrnda iki kale yaptrrdr. Bunlar, Kale-yi Sultaniye, sonraki adryla Qanakkale (Kale ganapabenzedi[i iqin o 2-22

4 isim yayrlmrgtrr). Kale-yi Sultaniye, Fatih'in koydufu isimdir. Kargrsrnda da Kilidti'l-bahr kalesini ytikseltti. Denizin kilidi denilen bu kale, Ece0b0d'dadrr. Bu kaleler yaprldrktan sonra Qa4akkale Bopan'ndan gegmek artrk imkansrz. hale gelecektir. Bdylece istanbul, Bopazlardaki bu kalelerle gtivenlile kavugtu. Yrldrrrm Bayezit'in yaptrrdrfr Giizelcehisar, (Anadoluhisarr) ve Rumeli Hisarr kargrhkh iki kaleyle istanbul Bofazt'nr kesiyor. Akdeniz'den gelecek tehlikelere kargr Kale-yi Sultaniye ve Kilidti'l-bahr bu rolti oynuyor. itisi arasrnda istanbul gtivenlikte. Fakat hentiz Ege Denizi'nde hakimiyet Hrristiyan gtigler elindedir. istanbul'u korumak igin yaprlan bu istihkamlar, tarihin bir cilvesi olarak I. Dtinya Harbi'nde 1915'de de tarihi roltinti gdstermiqtir. istanbul'u almak iein miittefik donanmalan Qanakkale'ye girdi[i zaman Fatih'in yaptrrdrfr kaleler ve daha sonradan yaprlan tabyalar muttefik donanmalanna istanbul yolunu kapamrqtrr. il. Bayezit (1481-I5I2) ddneminde yetiqmig biiyiik denizciler arasrnda Kemal Reis Ttirk denizcili[ini Batr Akdeniz'e g6ttirdti. Onun hizmetinde Piri Reis bu denizin haritastnt yapryor. Bu denizde hakimiyet iein ilk bilgileri kitabrnda tespit ediyor. Ttim limanlann tasvirini veriyor. Limanda su var mr derinli[i nasrldrr? Bunlan saphyor. Ozetle, II. Bayezit zamanrnda, bu btiytik denizcilerin gayretiyle Akdeniz egemenli[i Osmanh Ttirkleri igin bir hedef olarak tespit ediliyor. Bayezid, Ceneviz'den Raguza'dan miihendisler getirerek o zamana kadar Akdeniz'in gordtifti ilk iki btiyiik gemiyi inga ettiriyor, Raguza (Dubrovnik) bir Osmanh vassalidir. O ara bilytik denrz tersaneleri vardr Dubrovnik'te. Bu kdkeler ytiksek bordah, muazzam gemilerdi. Bu iki geminin resimleri Katip Qelebi'nin Esfaru'l-Bihar'rna altnmtgttr. Bu gemilerin ingasr gdsteriyor ki, artrk Osmanh Akdeniz'de hakim olmak azmindedir. Osmanh denizcilifinde Batr Anadolu ve Gelibolu'dan sonra Akdeniz'de egemenlik iein siyasi karar iigtincti saftrayr dntimtize getiriyor. Bundan 6nce Gelibolu Tersanesi'nden bagka tratih devrinde ve Selim devrinde iki buyiik tersanenin yaprldr[rnr igaret edelim. Birinci tersane, Fatih zamantnda bugtin Kadrrga Limanr dedigimiz Marmara sahillerinde Bizans'tan kalan kapah tersanedir. Minyatiirlerde resmedilmigtir. Daha sonra Selim'in baglattr[r Kanuni'nin devam ettirdipi Kasrmpa$a yanrndaki biiyiik tersane gelir. Burada ytizii agkrn kadrrga yuvasl minyattirlerde gdrtilecektir. Bdylece Kasrmpaga, bflyilk Osmanlt Donanmast'ntn begifi haline geliyor. Sonradan Bahriye tegkilatr bagrnda Kaptan-r Derya'nrn karargahr da Kaslmpa$a olacaktrr. itt< biiytik tersane ve deniz tissri Gelibolu'dur. Osmanh denizcilifinde Gelibolu'nun yeri nedir? Bunu argiv belgelerinde buluyoruz. Fatih zamanlna ait bir Gelibolu defteri vardr. O defterde Gelibolu'nun bir deniz iissii olarak Onemini ayrrntrlanyla g6riiyoruz. Gelibolu, Bizans zamarunda da onemliydi. SUleyman Paga Bolayrr'da yerlegtikten sonra 1352'de Karesi gazilerinden Ece Beyi Gelibolu tizerine gcinderdi. Ece Bey kaleyi srkrptrrmaktaydr. Gelibolu Bizans iein de, Hrristiyan dtinyasr igin de Eok dnemli bir iis oldu[u igin fethi bagarrlamadt" 1454 yrhnrn 1 Mart'r 2 Mart'a ba$ayan gece qiddetli bir deprem oldu. Gelibolu surlarr ve etraftaki difer kalelerin surlan yrkrldr. Stileyman Paga ve Ece Bey bundan faydalanarak hemen bu kaleleri ipgal ettiler. Gelibolu Valisi denizden istanbul'a kagtr. Osmanhlar Gelibolu'yu devletin baghca donanma tissti durumuna getirdiler. 2-23

5 Burada mektep kitaplarrna kadar gegmig bir efsaneden bahsedeyim. Sdzde, Osmanltlann Avrupa'ya geeigi, Gelibolu Yarrmadasr'nl fethi 40 gazinin bir sala binerek fethi geklinde anlatrlrr. itt k6prti bagrnrn sallarla gegen bu 40 kadar gazinrn eseri oldufiu rivayeti yerlegmigtir. Bu tamamen bir masaldrr. Stileyman Paga, Biga Valisi o zaman Biga'ya yakrn antik Kemer Limanr'ndan gemilerle hareket ederek 3000 askeri Kozludere Vadisi'ne Erkardr[rnr tespit etmig bulunuyoruz. Oradan grkarak tepede Bolaytr'r fethetmigtir. Bunu Ruhi tarihi anlatryor, eski bir kaynak anlatlyor. Oyleyse, bu sal rivayeti nerden kaynaklanryor? Rivayet, Karesi gazilerinin devamh olarak Qanakkale Bo$azr'nr gegip ya[ma ve akrn iein kargr sahile gitmeleriyle ilgili olmahdrr. Daha 1305 tarihinde, Osmanhlar gelmeden yanm asr 6nce, Karesi gazllerrnin Maydos'u (bugtin Eceabad) ele gegirdiklerini biliyoruz. Demek ki, Ttirklerin Avrupa'da bir koprti bagr kurmalan Maydos'un Fethi'yle baqhyor. Az sonra Karesi Gazlleri kaleyi bogalttrlar. Zaten L345'te Osmanhlar Karesi'yi ilhak ettikten sonra da, Rumeli'de deniz a$ffi futuhat girigimini Karesi Gazileri iizerlerine almrgtr. Evrenos Gazi, Hacr il Beyi, Ece Bey, hepsi Karesi Gazileridir. O zaman Siileyman Paga Biga'da vali idi. Osmanh'ya itaatten sonra btiti.in bu beyler Stileyman Paga'ntn hizmetine girdiler. Avrupa'ya gegi$ karannr bu beyler Siileyman Paga'ya kabul ettirdiler. Osmanh tarihlerine bakarsanz sdzde bu i$e karar veren Orhan Gazi'dt Osmanh bunu kendine mal eder. Dof"ru olan, 1300'lerden itibaren Karesi Gazilerinin BoSazr gegip Avrupa'da yerlegme azmidir. igte sallarla gegen 40 gazi masah, Karesi Gazllerinin srk srk kargr sahile yaptrklan aktnlarla ilgili bir halk rivayeti olmahdrr. Bir kere 40 adedi bir dini efsanevi rakamdrr. Bu folklorik halk rivayetinin mektep kitaplannda ve ilmi eserlerde tekran, gergek tarih elegtirisinden ne kadar uzak kaldrfrmrzt gdsteren bir bagka drnektir. Bizans kaynaklanna gdre, ilk yerle$me, ilk k6prti bagr Tzympe Kalesi'nin ele gegirilmesiyle oldu. Bizans imparatoru Kantekuzinos Trakya'da Bizans hakimiyetini Srrplar'a kargr korumak igin kayrnpederi OrhanGazl'den yardrm istiyor. Orhan, btiytk oflu Stileyman Paga kumandasrnda Trakya'ya gdnderdifi ordularla destek safihyor. Stileyman Paga Edirne'ye bir Srrp taanuzunu dnlemek igin Bizans'a yardrm olarak 1352 yrhnda kigilik bir orduyla hareket ediyor, Srrplan pi.iski.irttiyor ve Anadolu'ya donerken imparatordan Tzympe Adasr'nda krgr gegirme mi,isaadesini ahyor. Kantakuzenos razr oluyor ve Ttirkler o krqr orada geeiriyorlar. Bizans geeici olarak verilen kalenin Bizans'a iadesini istiyor. Kantukuzinos Orhan'akrzt Theodora'yr zevce olarak vermiqti, Orhan'dan, Siileyman'a emir vererek kaleyi boqaltmasrnt istiyor, buyiik paralar teklif ediyor. Fakat Stileyman Paqa daima reddediyor. Bu aynntrlan, Kantakuzenos'un anrlanndan o[reniyoruz. Tzympe'nin nerede oldufunu qimdiye kadar kimse belirleyemedi. Gelibolu tahrir defterinde "cinbi nam-l difier Umurbeylti" diye bir kayrt bulduk. Umurbeylti'de bir kazr yaprlabilir. Tzympe Osmanhlarrn Rumeli'de elde ettikleri ilk kdprii bagrdrr. Rumeli Gazllert arasrnda Aydrnoflu Umur Bey bir efsanevi kahraman olarak kabul edilmigtir aktnctlar kendilerini Umur Bey O$anlan diye anarlar. 1300'den beri beslenen umut, Avrupa'da yerle$me, bdylece 1352' de gereekleqmig oldu. 2-24

6 Osmanlrlar, SUleyman Paga'nln azmryle Tzympe'ye yerlegir yerlegmez Anadolu'dan halk ve yaya askeri getirip yerlegtiriyor. Burayr sa$am bir kdprti bagr haline getirmek istiyor. Bizans biiyiik bir telag iginde. istanbul halkr Kantakuzenos'u tahtrnr brrakmaya zorluyor (1355). Papa'ya muracaat ediliyor. Papa'dan bir Hagh Seferi'ni harekete gegirmesi isteniyor ve gergekten Osmanhlara kargr ilk HaEh Seferi 1359'da yaprhyor. HaEh Donanmasr, Ttirklerin gegit yeri olan Lapseki'ye grkarma yaplyor. Ayrrca Osmanh anonim tarihlerinde anlatrldr$rna gdre, Rumeli tarafinda da bir grkarma olmug. Bu belki de Bizans tarafindan yaprlmrgtrr. Burada pusudaki gazller Erkarma yapan HaEh ve Btzans askerlerine birden baskrn yaplyor, dentze d6ktiyorlar. 1359'da Rumeli'de Lalasr $ahin'le $ehzade Murad bulunuyordu. Oglu Stileyman Paga 1357'de bir kazaya u$rayrp dlmtigtti. O 6liim d6ge$ine diigtince gazilere vasiyet etmig: "Benim cesedimi burada gdmtin ve mezarlml belli etmeyin. Hrristiyanlar gelip mezanmr almastnlar ve buradan asla aynlmayrn". Hagh gabalarrna ralmen Tiirkler, Rumeli'ye siirekli gegip yerleqmeye baqladrlar, Rumeli'yi yeni bir vatan yaptrlar. Gelibolu, batr Hrristiyan dtinyasl ve Bizans ile Osmanh Devleti arasrnda stratejik konumu dolayrsryla gok onemli bir liman idi. 1366'da I. Murad'rn ilk saltanat yrllannda Osmanhlara karqr yeniden bir Hagh Seferi tertip edildi. italya'da Savua DUkii, Bizans imparator ailesinin akrabast oldu[u igin bir donanma ile gelip Gelibolu'yu Osmanh'nrn elinden aldr ve Bizans'a iade etti. Bu, Rumeli ile ulagrm ve Osmanlr denizciligi igin buytik bir darbe idi. Fakat 1376'da Bizans imparator ailesi iginde bir gekigme sonucu Osmanhlar, Gelibolu'yu geri aldrlar. Osmanh Sultan'r Murad himayesi sayesinde tahtr gasbeden Andronikos, Gelibolu'yu Sultan'a teslim etti (1376 veya 1377'de). Sultan Murad bundan sonra Balkanlarda genig ftituhat yaptr ve bir Balkan imparatorlufu kurmayr baqarabildi. Osmanh'nrn Venedik'e kargr Akdeniz'de bir denrz giicti brr "sea power", durumuna gelmesi 1538 Preveze Deniz Zaferr'nden sonra gergeklegmigtir. Akdeniz'de Osmanh tistiinliifii l57i'de inebahtr (Lepanto) Deniz Muharebesi ile son bulacaktrr (Agafirda inebahtr Savaqr'na bakrnrz). Osmanhlar, gergi hemen ertesi yrl Akdeniz'e yeni bir donanma grkarryorlar ve HaEh Donanmasl savagtan kagryor, ama artrk Osmanhlar, Barbaros zamarunda oldu$u gibi, denizde saldrn gticiinii kaybetmiglerdir. Osmanhlann bir deniz gticti olmaktan Erkmalarr 1590'lardadrr. Qrinkti o tarihte Akdeniz'e Atlantik'teki tisttin gemileriyle Hollandahlar ve ingilizler gelmiq ve kadrrga devri son bulmugtur. ingiliz ve Hollandahlar'rn gemileri ytiksek bordalr her birisi top tagryan karak, bretoni denilen muazzam gemilerdir. Bir bretoni on kadrrgayr perigan edecek gtigtedir. O zamanln zrrhhlan sayrlrr bu gemiler. Kadrrga aleak bordalr; ki.irek gticiiyle hareket eder, manevra yetenefi vardrr, bretoni ise yelkenlidir, rizgara tabidir, ama ateg gticti Eok ytiksektir. O tarihten sonra Venedik de bir deniz gticti olmaktan grkryor. Miisliiman Hacrlar Mrsr'a gitmek igin ingiliz ve Hollanda gemilerini tercih ediyorlar. Osmanlrlar'rn deniz tisleri 16.Ynzyrlda qu limanlardrr: 1) istanbul'da Kasrmpaga'da Biiytik Donanma, 2) Gelibolu Donanmasr 3) Arnavutluk'ta Avlona'da, Adriyatik Denizi'nde faal 4) Mrsrr'da iskenderiye Donanmasr, Mrslr ve Suriye'yi korur. 5) Krzrldeniz'de Siiveyg Donanmasr (Hint Okyanusu'nda faal) 6) Basra Donanmasr 11 L-1-

7 7) Batr Akdeniz'de Tunus, Cezayir ve Trablusgarb Beylerbeyiliklerinde korsan donanmalarr igte bu deniz tisleri ve donanmalarla Osmanh gergek bir dtinya 'deniz gticti idi. Hint Okyanusu'ndaki macera bagh bagrna bir hikayedir. Portekizlilerle Hint Okyanusu'ndaki uzun mticadele, 1517'den inebahtr Bozgunu'na, l57l'e kadar devam etmigtir. Yukarrda anlatfilrmrz gibi, II. Bayezit ddneminde Osmanhlar Akdeniz hakimiyetinin imparatorluk iein hayati bir 6nem tagrdrfrnr idrak ettiler. II. Bayezit'ten sonra I. Selim istanbul'da Kadrrga Tersanesi'ni yaptrran itk sultandrr. Bu tersane, daha sonra Stileyman zamanrnda Eok genigledi. (bkz. Idris Bostan, bu ciltte). Bu arada Alman imparator'u V. Karl ($arlken), italya'da hakim oldupu gibi aynr zamanda ispanya Krah ve Muhtegem Stileyman'rn en biiytik rakibidir. O, Kuzey Afrika'dan Tiirkleri atmak igin Cenevizli Btiytik Amiral Andrea Doria'yr hizmetine aldr. Bir ara Tunus'u ele gegirdi ve 1532'de Mora Yanmadasr'nrn gtineyinde Koron Limanr'nr zaptetti. II. Bayezit zamanrnda feth olunan Koron'un kaybedilmesi Osmanh payitahtrnda telaga sebep oldu. Balkanlann giineyinde imparator bir tissii ele gegirmiq bulunuyordu. O zaman, divandayapian miizakerelerde sadece Osmanh Donanmasl'nln, Hrristiyan Donanmalanna, yani birlegik Venedik, Papahk ve ispanya Donanmalanna kargr koyamayaca$r anlagrldr. Kuzey Afrika islam memleketleri buralarda yerlegmeye Eahgan Ispanyollara kargr Fatih devrinden beri himaye istiyorlardr. Kuzey Afrika Miisltimanlannr korumak igin Kemal Reis gcinderildi. Batr Akdeniz'e korsan levendler alan etti. Divan, bu Osmanh Ttrk Korsanlarrnrn donanma hrzmetine ahnmaslnl gerekli g6rdu. Kemal Reis'ten sonra Hrzr ve Barbaros Hayreddin'in kumandasr altmda kendi baglanna hareket eden korsanlar (leven d gazller) Hrristiyan gemilerini vuruyorlar, ganimet alryorlardr. Barbaros nihayet Cezayir'de yerlegti. Endtiliis'ten kagan Mi.isliimanlan gemileriyle Kuzey Afrika'ya tagryrp himaye ediyorlardr. Bdylece, bu korsanlar Batr Akdeniz'de korku salmrglardr. I Sultan Siileyman, Barbaros Hayreddin'i davet etti. Huzura kabul edilen Barbaros'a Cezayir-i Bahr-i Sefid Eyaleti Pagasr ve Kaptan-r Derya unvanryla btitiin Osmanh Deniz Kuvvetlerinin komutasrnr verdi. Barbaros, gimdi hem imparatorluk donanmalan, hem de Batr Akdeniz'de, Cezaytr'de i.islenmig olan korsanlann kumandanr olarak Akdeniz'de Hrristiyan donanmalart kargrsrna Erktr. itt ig olarak Koron'u geri aldr. Son btiyiik kargrlagma 1538'de, Preveze'de vuku buldu. Burada V. Karl'rn Amirali Andrea Doria Donanmasl'na kargr bilyuk bir zafer kazandr tarihi Akdeniz tarihinde bir ddniim noktasrdr. O tarihte denizde kargrstna grkrlamayan bir deniz gticii olarak Osmanh deniz hakimiyeti kurulmup oldu. Bundan sonra Batr Akdeniz'de V. Karl'a kargr Fransa ile iqbirli[i giindeme geldi (bkz. Agafrda). 1541'de Barbaros Toulon gehrinde krgladr. Donanmanln bir yll iginde istanbul'a gelip gitmesi imkansrz gdriindt[iinden, Frans::- Ikah ile anlagma yaptlarak Toulon gehrinde krglanmaslna karar verildi. Toulon'dan Fransrz ahali Erkanhp Hayreddin'in tayfasrna (otuz bin kiqi) teslim edildi. Barbaros, Fransrz Donanmasr'yla birlikte o zaman imparatora ait olan Nice gehrini kugattrlar (bkz. bu ciltte Fransa - Osmanh). t Halil inalcrk, Osmanh imparatorlu{u'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, istanbul: Eren,

8 Osmanh deniz kuvvetinin artrk 1538'den sonra ttim Akdeniz'de tam egemenlifini kurmug oldu[unu by olay aerkga gdstermektedir. Bir ara V. Karl'rn Donanmasl Tunus'u ele geeiriyor. Ertesi sene Barbaros gelip geri ahyor. $ayet Barbaros ve Osmanl Donanmasr Ceiayir ve Tunus'u korumasaydt, ispanya o zaman Kuzey Afrika ftituhatrnr geniqletir, Kuzey Afrika'da ispanyol hakimiyeti yerlegmig olurdu. Osmahlar bu islam memleketlerinde Tunus, Cezayr, Trablusgarb Beylerbeyliklerini kurdular. Bdylece HaEh istilasrnr dnlediler. Bunu bugtin Cezayir ve Tunuslular hakkryla takdir etmektedirler. Trirkleri bugtin Arap dtinyasrnda candan seven Araplar, Cezaytr ve Tunus Araplandr. Barbaros ddneminden sonra onun o$u Hasan Paga ve Barbaros'un yetigtirdigi Turgut Reis ve Kapudan-i Derya Piyale Paga dentz iisttinlti[iinti stirdtireceklerdir. Turgut Reis Trablusgarb'r Malta $dvalyelerinin elinden ahp bir beylerbeylik kuruyor. Turgut Reis zamanrnda Ttirk denizciligi igin gok onemli bir olayr burada igaret edelim. Korsika Adasr o zaman Ceneviz'e afi olup imparatorun himayesi altrndadrr. Ada halkr isyan ediyor. Turgut Reis, Fransrz Donanmasr ile igbirlifi halinde Korsika'yr ahyor. Korsika'daki isyanr idare eden Sampiero adrndaki gef, istanbul'a geliyor, Kanuni Siileyman'ln huzuruna Erkryor ve Korsikahlarla igbirlifi halinde adayr Fransrzlara teslim ediyor. Bugtine dek Napolyon'un vatanr Korsika, Fransa'ntn bir pargasrdrr. Tarihin bir cilvesi olarak bugtin Korsikahlar, bafrmsrzhk igin Fransa' ya kargr mticadele ediyorlar. Osmanlt'ntn bagansrzhkla geriledigi bagka bir olay da, 1565 Malta Bozgunu'dur. Kale yaplmrnda en son buluglann uygulandrfir bir kale oldu[u iein Osmanhlar, Malta Oniinden on binlerce zayrat vererek ricat etmek zorunda kaldrlar. Bu bozgun, Lepanto'nun adeta habercisidir. Ttirk Denizcilik Tarihinin, Kara Ordusu ile donanmanrn igbirlifii halinde gergeklegtirdi[i en btiytik baqartst Krbrrs'tn Fethi'dir. O zamana kadar Osinanh Ttirkleri, denizi gegip Venedik idaresi altrnda bulunan Krbns'a grkarma yapmakta tereddtid ieinde idiler. Selguk devrinden bu yana Ttirkler, ilkin Fransrz, sonra Venedik idaresinde Haghlann bir rissri olan Krbns'r ele gegirmeyi gerekli g6rmekte idiler. Donanmanln Venedikliler tarafindan perigan edilecefinden korkuluyordu. 1570'de Osmanhlar'rn kendilerine biiytik gtivenleri vardr. O tarihte denizden biiytik bir orduyu Lala Mustafa Paga kumandasrnda Krbns'a geeirmeyi bagardrlar. Lefko$a'yr aldrlar (1570), fakat Mafosa bir sene dayandr. Krbrrs'a Osmanhlann yerlegmesi i.izerine Papahk, ispanya ve Venedik ittifak yaptrlar, gtiglti bir donanma Krbns'a do[ru yol almaya bagladr" HaEhlarrn belli bir stratejisi vardrr, Osmanh Donanmasl'nrn yahut ordusunun sonbaharda terhis oldufiunu bilirler ve o zaman saldrrrya geeerler (bkz. Bu ciltte inebahtr). Mesela, bir Haglr ordusuna kargr 1444 Varna Muharebesi Ekim ayrnda olmugtur. l5l0 HaEh Seferi'nde donanma (208 gemi) Ekim ayrnda (7 Ekim) gelmigtir, sipahilerin harehklarr bitmig, evlerine donmi.igler. Donanma, inebahtr'ya Eekilmig, 6yle bt zamanda Hagh Donanmasr, ispanyol Krah'ntn gayri megru o$lu Don Juan kumandasr altrnda birdenbire inebahtr dniinde gdriindti. 2-21

9 Osmanh Donanmasr inebahtr Kdrfezi'nden Erkamadr. Venedikli amiralin planryla Haghlar gok etkili bir harp dtizeni uyguladrlar. Ateq kuvveti yiiksek galeas denilen btiytik gernilerini bir saf halinde kdrfeze srkrgmtg olan Osmanh Donanmasr dntinde topladrlar ve yayhm ategiyle Osmanh gemilerinin Eofunu batrrdrlar (Srngrn Donanma). ' ' Cezayir Beylerbeyi Ulug Ali Paga'nrn kumandasrnda 32 gemi, direkleri krrrlmrg, bayraklan pargalanmrg halde istanbul Limanl'na girdifinde Sultan ve gehir halkr Srngrn Donanma'yr gdz yaglan ile kargrladrlar. ilt defa Osmanh'ya kargr kazanrlan bu zafer, ttim Hrristiyan Avrupa'da biiytik sevine uyandrrdr, sokaklarda alaylar tertip edildi. Artrk Osmanh korkusu kalmadr. I57 inebahtr Savagr ve Srngrn Donanma Osmanh'nrn Akdeniz egemenligi tarihinde bir d6niim noktasrdrr. Bozgundan sonra galipler iig sene iein aralarrnda kutsal ittifak yaptrlar. Her sene elli bin askerle, 200 gemilik bir donanma Osmanhlar'a kargr harekete gegecekti. istanbul'u almayr bile planladrlar. O krg, Yezinazam Sokollu'nun btiyuk gayretiyle tersanelerde gece giindtiz Ealrgrlarak yaprlan yeni donanma, 15ll'de denize aeidr (bkz. bu ciltte inebahtr / Lepanto). l5l I baharrnda Mukaddes ittifakrn donanmasr tekrar Krbrrs [izerine yrirtimek izere yola Erkmrgtr. Bu sefer inanryorlardr ki, Osmanh Donanmasl mahv oldu[undan, bir engel kalmamrgtrr. Fakat birdenbire gordiiler ki, Ttirk Donanmasr tekrar kargrlarrndadrr. Yeniden bir savaga cesaret edemediler ve d6ndtiler. Zaten Venedik Fransa'nrn baskrsr ile savagtan aynhyordu. Osmanh'nln diigmesi Fransa igin btiytik bir kayrptr. Don Juan, Tunus'u zaptettiyse de (1513), ertesi yll Osmanhlar geri aldr. Venedik miittefiklerinden ayrrlarak, Osmanh'yla ticari menfaatleri dolayrsryla, barrg yaptr. istanbul kurtuldu. I(brrs Tiirk olarak kaldr.2 BoSazlarrn ilk defa tehlike altrna driqmesi, Venedik'le yaprlan Girit Savagr ( ) srrasrnda oldu. Zira o zaman Osmanh Donanmasr, artrk Venediklileri durduracak gtiete defildi. Venedikliler, Qanakkale kargrsrndaki Bozcaada'yr ellerine gegirdiler ve istanbul'un Girit'le ulagrmrnr kestiler. Bu olay, istanbul'da buytik telag uyandrrdr. Bayram Paga, istanbul surlannt beyaz badanayla boyatarak yeni g6rtintim vermek istedi. Venedik Savagr 25 sene stirdti. Baghca sebebi Venedik, Kandiye Kalesi'ni son teknolojiye gdre tahkim etmigti. Osmanh dentz egemenlifini kaybettifinden, Fazi Mustafa Paga karadan Yunanistan Uzerinden giderek, Girit'e grktr, Kandiye'yi aldr ve bang yaptr (1669). Osmanh 6bUr yandan Rus Qarh[r'ntn Karadeniz'e inmesini Onleyemedi (1696). I. Petro tahta gelinceye kadar, Osmanh kargrstnda Rusya daima bagr efik durumdadrr. Krnm akrncrlarr kargrsrnda, Moskova'yt bile savunmadan acrz bir haldedir. 1572'de Devlet Giray Han, Moskova banliyosuna kadar ilerledi, qehri atege verdi. Fakat 1683'ten sonra Viyana dntinden bozgunla gekildi[rmrz, Macaristan't kaybetti$imiz zaman miittefikler, Venedik, Alman imparatorlufu ve Lehistan, bu iie devlet Papa'nrn takdisiyle Osmanh'ya kargr yeni bir kutsal ittifak yaptrlar (1684). Milttefikler bu ittifaka bagka devletleri sokmak iein diplomatik faaliyet - Krbrrs'ta Osmanlr idaresinde alrnan onlemler hakkrnda bkz. tlalil Inalcrk, Ottoman Policy attd Adninistratiort in Cvprus After the Conquest, Ankara:

10 g6steriyorlardr. Rusya'yr mtittefik olarak kazanmaya, o tarafa bagka bir cephe agmaya karar verdiler. Qar Petro ( ) ile ittifak gortigmelerine bagladrlar. Petro, bir tarafran Osmanhlarla mi.izakere yaptyor, avantajlar sa$amaya gahqryor, 6btir taraftan Avusturya'yla gori.iqtiyor. 1686'da nihayet Avrupa ittifakrna katrhyor. Bu olay Osmanh ve Avrupa tarihinde dnemli bir ddniim noktasrdtr. Zira Rusya bu suretle bir Asya devleti olmaktan grkrp Avrupa'ntn bir pareasl haline gelmigtir. Osmanhlara kargr btittin seferlerde on planda bir giie olarak ortaya Erkryor. Avrupa bundan sonra Rusya'nrn Osmanhlara kargr yaptrfr btitiin sava$ ve istilalarr hakh bulacaktrr. Hatta I. Dtinya Savagr'ndan 6nce Qar'rn ittifakrnr saflamak igin Istanbul'u Rusya'ya brrakmaya razr oldular. ESer Bolgevik itrtitati olmasaydr, Qarhk istanbul'da idi. Ozetle, 1686'da Avrupa'nrn Rusya ile butunleqmesi son derece dnemli bir tarihi geligmedir. Qar Petro, Ktnm'r almak ve Karadeniz'e grkmak iein biiyi.ik bir ordu gdnderdi. Bu ordu aqlrktan, stcaktan steplerde perigan oldu ve geri Eekilmek zorunda kaldr. Qar o zaman anladr ki, step b6lgesini agmak igin lojistik gok dnemlidir. Gtineye, yani stepleri geeip Karadeniz'e inmek igin bir donanmaya ihtiyag vardrr. Bunun iein kendisi Holland a'ya gitti, gemi mtihendisleri getirdi. Don Nehri iizerinde nehir donanmasr yaparak, lojistik meselesini halletti. 1696'da Don Nehri tizerinden bir donanma ve ordu ile inerek, Azak'r aldr. Boylece ilk defa Rusya Karadeniz'de bir koprti baqr kurmug oldu. istanbul tehlike altrnda, devlet ve halk telaq ieinde. Rusya'nrn Karadeniz'e inmesi ve Osmanh tilkesini tehdit etmesi, 1596'da bu olayla baqladr. ltll'de Prut Seferi'nde Qar'r Osmanh ve Ktnm kuvvetleri kuqatarak Azak'rn iadesini kabul ettirdiler. Fakat Rusya artrk bir Avrupa devleti sayrldrfrndan, Avusturya Habsburglar'r ile igbirligi halinde, XVIII. asrrda siirekli Osmanhlara kargr seferler yaptr ve Btiyiik Katerina (L762-L796) zamantnda Rus Donanmasr Qegme'ye kadar geldi ve Osmanh Donanmasl'nr yaktr (6 Temmuz 1770). Osmanh iilkesi, ingiltere ekonomisi iein gok Onemliydi. Bu ytizden 19. Yi.izyrlda Osmanh i.ilkesinin Rus istilasr altrna dligmesi Batr Avrupa'nrn btiyi.ik korkuyla izledifi bir olay haline geldi ($ark Meselesi). Osmanh pazan diigecek ve Hindistan yolu tehlike altrnda kalacaktr. Bu geligmeler srrasrnda Osmanhlann donanmada birtakrm reformlar yaptrklarrnr biliyoruz. Osmanh Donanmasr'nrn temei gemi birimi kadrrgadtr. Kadrrga, ktirekle Eekilen algak bordah gemilerdir. Akdenrz'de kadim Yunan'dan beri kullarulan gemi tipidir. Osmanh Donanmasl kadrrgalardan olugmaktadrr, fakat evvelce anlattrfrm gibi 1590'lardan itibaren ingiliz ve Hollandalann ytiksek bordah ve ateg gi.icti yiiksek gemileri gelince, Venedik ve Osmanltlar dentz hakimiyetini kaybettiler. Buna Eare olarak sonraki zamanlarda Osmanhlar kalyon denilen ytiksek bordah ve ateg gticti ytiksek yelkenli gemiler yapmaya baqladrlar. Bu bagltca, XVII. Ytizyrhn ikinci yansrnda gereeklegti. Bu arada Osmanlt'ntn belli bagh rakibi Rus Qarh[r idi. XVI. Yiizyrhn ikinci yansrndan itibaren Osmanh'yr Karadeniz kryrlannda tehdit eden bir tehlike ortava crktr.,uta Dinyeper rizerin de Zaparog Kazaklan yuvalanffil$, Osmanh, Karadeniz kryrlannt akrnlarryla yafma ve tahrib etmekte. O zaman Kazaklar Rusya'ya tabi delildi. Dofuda, Don Kazaklar't 2-29

11 Moskova'ya tabiydi. Don Kazaklar'r bir ara I63l'd,e Azak'r ellerine gegirdiler. Artrk Karaden rz'de gehir, kasaba halkr Kazak akrnlan yuzrinden memleket ieerilerine dogru kagryorlardt. Osmanll o zaman, Dinyeper Nehri'nin tam apzrnda Karaden rz'e aetlan yerde iki kale inqa ederek, Kazak hlicumlarrnr dnlemeye gahgmrgtrr. Lehistan Zaparog Kazaklarr denilen Kazaklar, 1656' dan sonra Qarhfirn hizmetine girdiler. Qar1k, 1683'de Krnm ve Karadenrz'rn kuzeyini tilkesine katarak, Karadeniz'd,e egemen deniz gticri haline geldi ve istanbul'u siirekli tehdit eder bir duruma geldi. l84l Bo azlar mukavelenamesiyle Avrupal biiytik devletler Rusya'ntn gtineye ilerlemesine set gekmek istediler. '2 -'3U

12 il il il- PIRI 1a REIS \*rc \\ \. \ \ s" t \ SEMPONYUMU rebliffitn'kirabr Lt zy-ng -LJ EYttilizoo4 L r:r*-j: *'GPROCHEDIT{GS -.-."' \tf* - ' '.s \r i,,. ',-,,,,,",