DOĞU KARADENİZ DEKİ AV GÜCÜNÜN DEMERSAL BALIK STOKLARI ÜZERİNE ETKİSİNİN TESPİTİ

Transkript

1 T.C. TARIM ve KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI TARIMSAL ARAŞTIRMALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ DOĞU KARADENİZ DEKİ AV GÜCÜNÜN DEMERSAL BALIK STOKLARI ÜZERİNE ETKİSİNİN TESPİTİ SONUÇ RAPORU (TAGEM/IY/97/17/03/006) Dr. Yaşar GENÇ (Proje Lideri) Dr. Cengiz MUTLU Dr. Mustafa ZENGİN İlhan AYDIN Bayram ZENGİN İlyas TABAK SU ÜRÜNLERİ MERKEZ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ TRABZON 2002

2 ÖNSÖZ Bu çalışma, yılları arasında Doğu ve Orta Karadeniz Bölgesi nde Sinop- Gürcistan sınırı arasında kalan sahada yürütülmüştür. Demersal balık stoklarının avcılığına yönelik olarak yürütülen proje, zaman zaman saha çalışmalarındaki bazı aksamalar nedeniyle yoğun olarak 2000 yılında yürütülebilmiştir. Çalışmalar, fazla av veren demersal balıklardan mezgit ve barbunya üzerinde yoğunlaşmıştır. Diğer demersal türlerden kalkan, pisi, izmarit ve kaya balıkları konusunda bazı parametreler elde edilmeye çalışılmıştır. Projenin gelecekte ticari balıkçılığa ait yapılacak çalışmalar için bir örnek oluşturması irdelenmiştir. Balık stoklarına dönük bilimsel çalışmalar, ya ticari avcılıktan yada bilimsel sörveylerden elde edilen verilerle yapılmaktadır. Bilimsel sörveyler son derece masraflı ve zahmetli olduğundan belirli yıllarda yapılırken, ticari avcılığa yönelik çalışmalar sürekli yapılmakta; elde edilen veriler analiz edilerek gelecek dönemdeki avcılığa ait kararlar alınabilmektedir. Ülkemizdeki balıkçılık araştırmaları daha çok lokal nitelikte olup türlerin biyoekolojik özelliklerinin tespit edilmesine yöneliktir. Ülkesel bazda stokların yönetimi için gerekli olan çalışmalar daha çok bilimsel sörveylere dayanmaktadır. Oysa birçok gelişmiş balıkçılık organizasyonunda ticari avcılığa ait biyolojik ve istastistiki bilgiler sürekli toplanarak değerlendirilmekte ve stokların yönetimi için geleceğe dönük bazı analizler yapılabilmektedir. Bu çalışmada demersal balık stokları ve av gücüne dönük olarak alınan veriler değerlendirilerek mevcut balıkçılığın etkisi ile gerçekte avcılığın gelecekte hangi seviyeye çekilmesi gerektiği tahmin edilmeye çalışılmıştır. Bölgede demersal balığın avlandığı avcılık çeşidi ile sürdürülebilir maksimum ürün ve sürdürülebilir maksimum ekonomik değerleri tahmin edilmeye çalışılmıştır. Bu ve benzeri çalışmaların daha fazla geliştirilmesi ve ülkesel izleme projesi şekline dönüştürülmesi gerektiği kanaatindeyiz. Proje çalışmaları esnasında, yardımlarını esirgemeyen Enstitü Müdürü Yılmaz BEKİROĞLU na, Enstitü Müdür Yardımcısı Mehmet ÇALIK a, K.T.Ü. Deniz Bilimleri Fakültesinden Prof.Dr. Ertuğ DÜZGÜNEŞ ve Doç.Dr. İbrahim OKUMUŞ a, İl Tarım Müdürlüğü Kontrol Şube elemanlarına, saha çalışmalarında özverili çalışan Şöferler Kadir İNCİ ve İsmail YÜRÜMEZ e teşekkür ederim. Türk balıkçılığına katkı getirmesi dileğiyle, Yaşar GENÇ Proje Lideri XVI

3 İÇİNDEKİLER Sayfa ÖNSÖZ... III İÇİNDEKİLER V ÖZET... IX ABSTRACT... XI TAVSİYELER. XIII TABLOLAR XV ŞEKİLLER XVII 1.GİRİŞ Genel Bilgiler Karadeniz'in Genel Özellikleri Doğu Karadeniz'in Türkiye Balıkçılığındaki Yeri LİTERATÜR BİLGİLERİ Karadeniz de Demersal Balık Stokları Üzerine Yapılan Çalışmalar Demersal Balıkların Biyoekolojik Özellikleri Üzerine Yapılan Çalışmalar Mezgit (Merlangius merlangus euxinus ) Barbunya (Mullus barbatus ponticus ) Kalkan (Psetta maxima maeotica ) Pisi (Platichtys flesus luscus ) İzmarit (Spicara smaris ) MATERYAL VE METOT Materyal Örneklemenin Yapıldığı Balıkçılığın Genel Özellikleri Karadeniz deki Demersal Balıkların Genel Özellikleri Metot Örnekleme Çalışmaları Laboratuar Çalışmaları Seçicilik Çalışmaları Biyometrik Çalışmalar Boy Ölçümleri Ağırlık Ölçümleri Cinsiyet Tayini Verilerin Değerlendirilmesi Türlerin Avlanma Sezonu Boy Dağılımı Eşey Dağılımı Büyümenin İncelenmesi Boy-Ağırlık İlişkisi Yaş-Boy ve Yaş-Ağırlık İlişkisi Kondüsyon Faktörü Ölüm Oranlarının ve İşletme Oranının Tahmini Toplam Ölümün Hesaplanması Doğal Ölümün Hesaplanması İşletme Oranının Tahmini Seçicilik Verilerinin Değerlendirilmesi Galsama Ağı Seçiciliği XVI

4 Trol Ağı Seçiciliği Önemli Demersal Balıkların Üretim Miktarının Tahmini Geçmişe Dönük Ürün Analizleri (Boya Dayalı Cohort Analizi) Gelecekteki Ürün Tahmini (Boya Dayalı Thompson ve Bell Yöntemi) SONUÇLAR Doğu Karadeniz deki Balıkçılık Filosunun Durumu Türlerin Avlanma Sezonu Boy Dağılımı Eşey Dağılımı Büyümenin İncelenmesi Boy-Ağırlık İlişkisi Yaş-Boy ve Yaş-Ağırlık İlişkisi Kondüsyon Faktörü Ölüm Oranı ile İşletme Oranının Tahmini Seçicilik Sonuçları Galsama Ağı Seçiciliğinin Tespiti Mezgit Balığına Ait Galsama Ağı Seçicilik Bulguları Barbunya Balığına Ait Galsama Ağı Seçicilik Bulguları Trol Ağı Seçiciliğinin Tespiti Mezgit Balığına Ait Trol Ağı Seçicilik Bulguları Barbunya Balığına Ait Trol Ağı Seçicilik Bulguları Önemli Demersal Balıkların Doğu Karadeniz deki Tahmini Üretim Miktarları Ürün Analizleri Cohort Analizi ile Avlanan Stok Büyüklüğünün Tahmini Mezgit Balığı İle İlgili Cohort Analizi Trolle Avlanan Mezgitin Stok Büyüklüğünün Tahmini Uzatma (Galsama) Ağlarıyla Avlanan Mezgitin Stok Büyüklüğünün Tahmini Barbunya Balığı İle İlgili Cohort Analizi Trolle Avlanan Barbunyanın Stok Büyüklüğünün Tahmini Uzatma (Galsama) Ağlarıyla Avlanan Barbunya Balığının Stok Büyüklüğünün Tahmini Gelecekteki Ürünün Thompson ve Bell Yöntemiyle Tahmini Mezgit Balığına İlişkin Ürün Tahminleri Trolle Avlanan Mezgit Balığına İlişkin Ürün Tahminleri Uzatma Ağları ile Avlanan Mezgit Balığına İlişkin Ürün Tahminleri Barbunya Balığına İlişkin Ürün Tahminleri Trolle Avlanan Barbunya Balığına İlişkin Ürün Tahminleri Uzatma Ağları ile Avlanan Barbunya Balığına İlişkin Ürün Tahminleri TARTIŞMA Balıkçılık Filosu. 73 XVI

5 5.2. Türlerin Avlanma Sezonu Boy Dağılımı Eşey Dağılımı Boy-Ağırlık İlişkisi Yaş-Boy ve Yaş-Ağırlık İlişkisi Kondüsyon Faktörü Ölüm Oranları ile İşletme Oranının Tahmini Seçicilik Çalışmaları Önemli Demersal Balıkların Üretim Miktarının Tahmini Ürün Analizleri ÖZET SUMMARY LİTERATÜR LİSTESİ PROJE BÜTÇESİ İCMALİ LİFLET ÖRNEĞİ YÜRÜTÜCÜLERİN ÖZGEÇMİŞİ EKLER Ek 1. Trolle Avcılık Yapan Teknelere Ait Av Formu. 110 Ek 2. Uzatma Ağlarıyla Avcılık Yapan Teknelere Ait Av Formu Ek 3. Balıkçı Teknelerine Ait Bilgilerin Alındığı Anket Formu. 112 Ek 4. Boy-Frekans Ölçüm Formu Ek 5. Biyometrik Ölçüm Formu XVI

6 ÖZET Bu proje, Doğu Karadeniz deki önemli demersal balıkların (mezgit, barbunya, kalkan, pisi ve izmarit) bazı populasyon parametrelerinin tespiti ve stokların yönetimine ait verilerin elde edilmesi amacıyla yürütülmüştür. Demersal avın önemli kısmını mezgit stokları oluşturmaktadır. Bunu barbunya, kalkan, izmarit ve kaya balıkları takip etmektedir. Avcılık, troller ile sonbahar ve kış döneminde, uzatma ağları ile türlerin üreme dönemlerinde daha yoğundur. Uzatma ağlarıyla avlanan türlerin ortalama boyları trollere göre daha yüksektir. Doğu Karadeniz de kullanılan uzatma ağlarında bu değerler mezgit için 17.4±0.04 cm, barbunya için 14.5±0.04 cm, kalkan için 42.8±0.89 cm, izmarit için 17.1±0.18 cm olarak hesaplanırken, troller de bu değerler sırasıyla 14.4±0.12, 12.6±0.07, 35.2±0.56, ve 13.8±0.12 cm olarak bulunmuştur. İzmarit dışında incelenen türlerde erkek:dişi oranı ilk yaşlarda 1:1 yakın iken yaşın artışıyla birlikte dişilerin populasyondaki oranı artmaktadır. Mezgit ve barbunyada avcılık yoğunluğunun artışıyla kondisyonun arttığı gözlenirken, mevsimlere göre her iki türde de en yüksek kondüsyon faktörü değeri sonbahar döneminde bulunmuştur. İncelenen türlerde boy ağırlık ilişkisi; mezgitte W= L , barbunyada W= L , kalkanda W= L , piside W= L ve izmaritte W= L olarak bulunmuştur. Yaş-boy ilişkisi; mezgitte L t =39.51(1-e 0.115(t+2.21) ), barbunyada L t =24.22(1-e 0.218(t+1.71) ), kalkanda L t =95.9(1-e 0.104(t+1.55) ), piside L t =52.46(1-e 0.109(t+2.69) ), izmaritte L t = 24.78(1-e 0.217(t+1.70) ) olarak tahmin edilirken asimptotik ağırlık mezgit, barbunya, kalkan, pisi ve izmaritte sırasıyla 471.5, 149.4, , ve g olarak hesaplanmıştır. 20 mm torba ağ göz açıklığına sahip trol ağlarının L 50 değerleri, mezgit ve barbunya için ve cm bulunmuştur. Mezgit avcılığında kullanılan 18, 20 ve 22 mm göz açıklığındaki uzatma ağları için bu değerler sırasıyla 15.11, ve cm, barbunya avcılığında kullanılan 18 ve 20 mm göz açıklığındaki uzatma ağları için ise ve cm olarak hesaplanmıştır yılı tahminlerine göre, mezgit demersal balıklar içerisinde ton ile en fazla av veren tür olup, daha sonra 1704 ton tahmini av miktarı ile barbunya balığı 2. sıradadır. Kalkan, izmarit ve kaya balıkları için tahmini av miktarları sırasıyla 481, 189, 142 ton dur. Demersal balıkların %43.65 in troller, %56.35 inin uzatma ağları ile avlanıldığı tespit edilmiştir. Thompson ve Bell tahmin yöntemine göre; troller ile avlanan mezgit stoklarında F- faktörü de MSY (sürdürülebilir maksimum ürün) ton ve biyokütle ton iken F-faktör de MSE (sürdürülebilir maksimum ekonomik değer) milyar TL olarak tahmin edilmiştir. MSY, biyokütle ve MSE değerleri uzatma ağlarıyla avlanan mezgitler için ton (F-faktör 0.542), ton ve MSE milyar TL (F-faktör 0.362) hesaplanmıştır. Troller ile avlanan barbunya stoklarında MSY ve biyokütle değerleri ton ve ton (F-faktör 0.678), MSE ise milyar TL (F-faktör 0.451) olarak tahmin edilmiştir. Uzatma ağlarıyla avlanan barbunya stokları için ise MSY ton ve biyokütle ton (F-faktör 1.16) hesaplanırken, MSE ise milyar TL (F-faktör 0.589) olarak tahmin edilmiştir. Anahtar Kelimeler:Doğu Karadeniz, ticari demersal balıklar, büyüme parametreleri, ağ seçiciliği, boya dayalı cohort analizi, Thompson ve Bell tahmin yöntemi XVI

7 ABSTRACT In this project, some population parameters and landed fishing characteristic of commercial demersal fish species, namely whiting (Merlangius merlangus euxinus), red mullet (Mullus barbatus ponticus), turbot (Psetta maxima maeotica), plaice (Platichtys flesus luscus), picarel (Spicara smaris) have been assessed. The main aim of the project was to provide data for the stock management of these stocks. The Most of the demersal fish landed come from whiting, followed by red mullet and turbot and less important picarel and gobies. Data from the commercial fishing indicated that whiting on the Black Sea coast are caught mainly by trawl and gillnets and landings maximum during the autumn and the winter. Red mullet, picarel and turbot are caught by trawl mainly during the autumn and the winter but catching by gillnet is occurred during the spring at maximum level. Mean total length values for whiting were estimated as 14.4±0.12 cm for trawl nets and 17.4±0.04 cm for gillnets. These values for red mullet were estimated as 12.6±0.07 and 14.5±0.04 cm for trawl and gillnet respectively. The same values for Picarel were 13.8±0.12 for trawl and 17.1±0.18 cm for gillnet. Mean total length was 35.2±0.56 cm for trawls and 42.8±0.89 cm for gillnet for turbot measured. The length weight relationship of the species were estimated as: W= L for whiting, W= L for red mullet, W= L for turbot, W= L for plaice and W= L for picarel. Age-length relationships of the species were: L t =39.51(1-e 0.115(t+2.21) ), L t =24.22(1-e 0.218(t+1.71) ), L t = 95.9(1-e 0.104(t+1.55) ), L t =52.46(1-e 0.109(t+2.69) ) and L t = 24.78(1-e 0.217(t+1.70) ), while asymptotic weights were 471.5, 149.4, , and g in order of previous sentence. Sex ratio was 1:1 during the early ages with exception of picarel, but female ratio seemed as to increase in older ages. Condition factors of whiting and red mullet increased with the fishing activity. Values for both species were the highest in autumn of the all seasons. Selectivity of the gillnets for whiting was calculated by using 18, 20 and 22 mm mesh sizes and L 50 values found as 15.11, and cm, respectively, while for red mullet fishing L 50 values of 18 and 20 mm mesh sizes were and cm. L 50 for trawl with mesh size of 20 mm was calculated as and cm for blue whiting and red mullet. Landings of Eastern Black Sea demersal species were estimated through the questionnaires conducted According to survey results whiting was the first species with estimated catch in size of t, followed by red mullet (1704 t), turbot (481 t), picarel (189 t) and gobies (142 t). Approximately 56.35% of this catches came from gillnetting and 43.65% from trawling. According to the length based Thompson and Bell prediction method, MYS (maximum sustainable yield) of trawl catched whiting was estimated as t, with F- factor assumption of At this level of fishing the biomass is around t. MSE (maximum sustainable economic value) with F-factor of has been calculated as billion TL (Turkish Liras). Estimated MSY, biomass and MSE values for whiting gillnet fishing are t (F-factor of 0.542), t and billion TL (F-factor 0.362). Red mullet stock fished by trawl may have MYS and biomass values of t and t (F-factor of 0.678) respectively and MSE of billion TL (F-factor of 0.451). Values for the same species when exploited by gillnetting can be MSY of t (F-factor 1.16), biomass of t, and MSE of billion TL (F-factor 0.589). Key Words: Eastern Black Sea, commercial demersal fish, growth parameters, gear selectivity, length based cohort analysis, Thompson and Bell prediction method XVI

8 TAVSİYELER Ülkemizde balık stoklarına dönük birçok proje yapılmakta ancak merkezi birimlerin bu konudaki eksikliği nedeniyle çalışmalarda standardizasyon sağlanamamaktadır. Yapılan çalışmalarda kullanılan yöntemler kurumlara göre değişmekte ve lokal olmakta, eşzamanlı ülkesel projeler çeşitli nedenlerle uygulama imkanı bulamamaktadır. Spesifik çalışmalar araştırma sörveyleriyle yapılırken, ticari avcılığa ait bazı veriler o bölgedeki kurumlar tarafından alınarak merkezi bir balıkçılık kurumuna veri akışı sağlanabilir. Bu sayede önemli türlerin stoklarına ait değerlendirmeler kolayca yapılabilir. Bundan başka; Balıkçılık yönetiminde çok başlılık ortadan kaldırılmalı veya mevcut kurumlar arasındaki iletişim kopukluğu giderilmeli ve kollektif çalışma bilinci geliştirilmelidir. Av gücü ve teknelerle ilgili bilgiler yeniden derlenmelidir. Tarım İl Müdürlüğü ile Liman Başkanlıkları arasında işbirliği geliştirilmelidir. Kayıtlarda ilave olarak avcılığa dönük bazı bilgilerin alınması (avlanma materyali, av sahası, avlanan türler vs.) gereklidir. DİE verileri günün gereklerine uygun ve balıkçılık konusunda analizler yapılabilecek şekilde geliştirilmelidir. Bu konuda veri toplayan kişilerin balıkçılık formasyonlarının arttırılmalıdır. Fazla balığın avlanması çoğu zaman daha karlı olmamaktadır. Örneğin cm boyunda uzatma ağı ile avlanan mezgitlerin tekne çıkış fiyatı 2000 yılında 750 bin-1 milyon TL arasında iken, troller ile avlanan cm lik mezgitlerin kasası ( 10 kg) aynı fiyattan satılmaktadır. Benzer durum diğer demersal türler için de geçerlidir. Balıkçılar arasında kooperatifleşme gibi kollektif hareket etme eğiliminden ziyade aşırı avcılık rekabeti ve güvensizlik egemendir. Bundan dolayı balıkçıların büyük çoğunluğu fiyatların belirlenmesinde etken değildir. Balıkçılar stokların devamını düşünerek birlikte hareket etmeli, optimum boyda balık avlayarak optimum karı sağlamaya çalışmaları gerekmektedir. Balıkçılık, Doğu Karadeniz de binlerce ailenin geçim kaynağıdır. Özellikle küçük balıkçı sayısı, av sahasının kaldırabileceğinden çok fazladır. Son yıllarda gerçek balıkçı olmayan birçok meslek grubunun balıkçılıkla uğraşmaya başladığı gözlenmektedir. Bunun önlenmesi gereklidir. Diğer taraftan büyük tekne boylarında meydana gelen artışlar dikkat çekicidir. Yeni ruhsat verilmediği halde metrelik tekneler metre boylara kadar uzatılmaktadır. Bu durum stoklar için ilave tekne yapımıyla eşdeğer baskı demektir. Bu sorunun çözümlenmesi gerekmektedir. Trole açık olan Samsun Körfezi nde demersal balıklara dönük aşırı avcılık söz konusudur. Bu sahanın dinlendirilmesi veya avcılık baskısının azaltılması için Ünye den Sinop Bozburun a kadar trol sahası belirli şartlarla genişletilebilir. Genişletilen sahada trollerin 80 m derinlik başlangıcındaki sınırdan itibaren daha açıkta avlanmaları (3 mil yerine 5-6 mil alınabilir) gibi tedbirler alınabilir. Giresun-Gürcistan sınırı arasında kalan sahanın ekonomik olarak genişliği 2-4 mil arasındadır. Çoğu yerde daha dar olan bu sahada yüzlerce tekne avlanmaktadır. Bununla birlikte bölgede yasal olmayan trol avcılığının yapıldığı yönünde şikayetler gelmektedir. Pazarlarda satılan örnekler incelendiği zaman bu şikayetlerin ciddiye alınması gerektiği görülmüştür. Özellikle bu sahada her ne suretle olursa olsun trol yasaklamalarının sıkı şekilde kontrol edilmesi gerekmektedir. Uzatma ağları daha seçici olmaktadır. Stoklar üzerine etkisi trolde olduğu kadar yıpratıcı değildir. Mevcut trol ağlarının çoğu standart değildir ve standart olmayan trol ağları da pek seçici olmamaktadır. Bu konuda çalışmalar yapılmalıdır. Avcılık birçok türde üreme dönemine denk düşmektedir. Balıkların üreme döneminde kolay av vermesi nedeniyle geleneksel olarak bu avcılık türü sürmektedir. Özellikle kalkan ve barbunyada bu durum gözlenmektedir. Bunun önlenmesi veya bazı sınırlanmaların uygulanması gerekmektedir. XVI

9 TABLOLAR Sayfa Tablo yılları arasında Doğu Karadeniz'deki deniz balıkları üretiminin Karadeniz ve Türkiye üretimindeki payı (DİE, b). 5 Tablo yılında Doğu Karadeniz de en çok avlanan ticari balıklar ve bunlara ilişkin perakende satış fiyatları (DİE, 2001b) Tablo yılları arasında Doğu Karadeniz de avlanan önemli demersal balıkların üretim miktarları (ton) ve Türkiye üretimindeki oranları (%) 6 Tablo 4. Son yıllarda Doğu Karadeniz de önemli demersal türlere ilişkin su ürünleri sirkülerlerinde yer alan yasak ve sınırlamalar Tablo yıllarında tüm Doğu Karadeniz Bölgesi yle Trabzon ili karasularında yapılan trol sörveyleri sonucu, trol av kompozisyonunda bazı önemli türlerin oranları (%)... 9 Tablo 6. Holt metoduna göre seçiciliğin hesaplanması için hazırlanan tablo Tablo 7. Doğu Karadeniz Bölgesi ndeki av teknelerinin illere göre dağılımı Tablo 8. Doğu Karadeniz deki teknelerin boy ve motor gücüne göre dağılımı Tablo 9. Doğu Karadeniz Bölgesi nde önemli pelajik ve demersal balık türlerinin aylara göre avlanma bolluğu Tablo 10. İncelenen türlerin av araçlarına göre boy dağılımı (G:galsama, T:trol, V:voli). 35 Tablo 11. Biyometrik ölçümleri yapılan türlerin av aracına göre minimum, ortalama, maksimum boy ve ağırlık değerleri (SE: standart hata).. 38 Tablo 12. İncelenen balıkların yaş-frekans değerleri Tablo 13. İncelenen türlerin avlanma yöntemlerine göre eşey dağılımları Tablo 14. İncelenen demersal balıkların yaş-boy ilişkisi 41 Tablo 15. İncelenen demersal balıkların yaş-ağırlık ilişkisi Tablo 16. Mezgit ve barbunya balıklarının mevsimlere göre kondüsyon faktörleri Tablo 17. İncelenen türlerde anlık toplam (Z), doğal (M) ve balıkçılık (F) ölüm oranları ile işletme oranları Tablo 18. Değişik ağ göz açıklığına sahip uzatma ağları ile avlanan mezgitlerin boyfrekans değerleri Tablo mm lik ağlara ait verilerle hesaplanan seçicilik değerleri Tablo mm lik ağlara ait verilerle hesaplanan seçicilik değerleri Tablo mm lik uzatma ağları için bulunan ortalama seçicilik faktörü ile ortak standart sapmadan hesaplanan yakalanma oranları (%). 48 Tablo mm lik uzatma ağları ile avlanan barbunyaların boy-frekans değerleri Tablo 23. Barbunya avcılığında kullanılan mm.lik uzatma ağlarına ait verilerle hesaplanan seçicilik değerleri Tablo mm ağ göz açıklığındaki trol torbasıyla avlanan mezgitlere ait seçicilik değerleri.. 52 Tablo mm ağ göz açıklığındaki trol torbasıyla avlanan mezgitlere ait seçicilik değerleri Tablo 26. Yasal olmayan trol avcılığı ile avlanan mezgitlere ait seçicilik değerleri. 53 Tablo mm ağ göz açıklığındaki trol torbasıyla avlanan barbunyaya ait seçicilik değerleri Tablo mm ağ göz açıklığındaki trol torbasıyla avlanan barbunyaya ait seçicilik değerleri Tablo yılında Doğu Karadeniz de demersal balıkların tahmini üretim miktarı (kg) XVI

10 Tablo 30. Doğu Karadeniz de avlanan bazı demersal balık türlerinin av araçlarına göre avlanma miktarı ve oranları Tablo yılında troller ile avlanan mezgit balığının boya dayalı cohort analizi sonuçları.. 58 Tablo 32. Trolle avlanan mezgit av değerlerine ilişkin cohort analizi hesaplamalarında kullanılan girdiler Tablo yılında uzatma ağları ile avlanan mezgit balığının boya dayalı cohort analizi sonuçları Tablo 34. Uzatma ağları ile avlanan mezgitin av değerlerine ilişkin cohort analizi hesaplamalarında kullanılan girdiler Tablo yılında trol ile avlanan barbunya balığının boya dayalı cohort analizi sonuçları Tablo 36. Trolle avlanan barbunyanın av değerlerine ilişkin cohort analizi hesaplamalarında kullanılan girdiler Tablo yılında uzatma ağları ile avlanan barbunya balığının boya dayalı cohort analizi sonuçları Tablo 38. Uzatma ağları ile avlanan barbunyanın av değerlerine ilişkin cohort analizi hesaplamalarında kullanılan girdiler. 63 Tablo yılında troller ile avlanan mezgit balığının boy gruplarına göre ürün, biyokütle ve ürünün ekonomik değerleri 64 Tablo 40. Çeşitli balıkçılık seviyelerinde troller ile avlanan mezgit balıklarının stoklarında meydana gelebilecek değişimlerin boya dayalı Thompson ve Bell yöntemiyle tahmini Tablo yılında galsama ağları ile avlanan mezgit balığının boy gruplarına göre ürün, biyokütle ve ürünün ekonomik değerleri Tablo 42. Çeşitli balıkçılık seviyelerinde galsama ağları ile avlanan mezgit balıklarının stoklarında meydana gelebilecek değişimlerin boya dayalı Thompson ve Bell yöntemiyle tahmini.. 66 Tablo yılında troller ile avlanan barbunya balığının boy gruplarına göre ürün, biyokütle ve ürünün ekonomik değerleri 68 Tablo 44. Çeşitli balıkçılık seviyelerinde Troller ile avlanan barbunya balıklarının stoklarında meydana gelebilecek değişimlerin boya dayalı Thompson ve Bell Yöntemiyle tahmini Tablo yılında galsama ağları ile avlanan barbunya balığının boy gruplarına göre ürün, biyokütle ve ürünün ekonomik değerleri Tablo 46. Çeşitli balıkçılık seviyelerinde galsama ağları ile avlanan barbunya balıklarının stoklarında meydana gelebilecek değişimlerin boya dayalı Thompson ve Bell yöntemiyle tahmini Tablo yılları arasında Doğu Karadeniz deki tekne sayıları (DİE, Tablo b) Karadeniz de önemli demersal türler konusunda daha önce yapılan çalışmalarda elde edilen boy-ağırlık ilişkisi parametreleri Tablo 49. Karadeniz de önemli demersal türler konusunda daha önce yapılan çalışmalardan elde edilen von Bertalanffy parametreleri ile büyüme performansı değerleri Tablo 50. Tablo 51. Ticari avcılıkta farklı ağ gözü açıklığına sahip trol ve uzatma (galsama) ağlarıyla avlanan mezgit ve barbunya balıklarına ait seçicilik değerleri yılında Doğu Karadeniz Bölgesi nde trol ve uzatma ağlarıyla avlanan mezgit ve barbunya balıklarına ait cohort analizi ve Thomson-Bell analizi sonuçları.. 84 XVI

11 ŞEKİLLER Sayfa Şekil 1 Çalışma sahasının görünümü... 3 Şekil yılları arasında Doğu ve Batı Karadeniz de avlanan deniz balıklarının Türkiye üretimindeki miktarının yıllara göre değişimi. 5 Şekil yılları arasında Doğu Karadeniz de avlanan bazı demersal türlerin Türkiye üretimleri ile karşılaştırılması 7 Şekil 4. Çalışmada incelenen türlerin görünümü Şekil 5. Mezgit ve barbunya balıklarının avlanma şekline göre boy-frekans değerleri. 36 Şekil 6. Kalkan, izmarit ve kaya balıklarının avlanma şekline göre boy-frekans değerleri. 37 Şekil 7. İncelenen demarsal türlerin boy-ağırlık ilişkisi, incelenen birey sayısı ve determinasyon katsayısı. 40 Şekil 8. İncelenen türlerde yaş-boy ve yaş-ağırlık ilişkisi.. 42 Şekil 9. Uzatma ağları ile avlanan mezgit balıklarının boy-frekans değerleri. 44 Şekil ve mm ağ göz açıklığına sahip galsama ağları ile avlanan Şekil 11. mezgit balıklarına ait seçicilik eğrileri.. 47 Mezgit avcılığında kullanılan 18, 20 ve 22 mm ağ göz açıklıklarına sahip uzatma ağlarında hesaplanan yakalanma oranları Şekil 12. Uzatma ağları ile avlanan barbunya balıklarının boy-frekans değerleri. 50 Şekil mm ağ göz açıklığındaki galsama ağları ile avlanan barbunya balıklarına ait seçicilik eğrileri.. 51 Şekil 14. Çeşitli ağ göz açıklığındaki trol ağları ile avlanan mezgit balıklarının seçicilik eğrileri Şekil 15. Çeşitli ağ göz açıklığındaki trol ağları ile avlanan barbunya balıklarının seçicilik eğrileri 55 Şekil 16. Trolle avlanan mezgit balıklarının boya dayalı Thompson ve Bell tahmin yöntemine göre sonuçları Şekil 17. Galsama ağları ile avlanan mezgit balıklarının boya dayalı Thompson ve Bell yöntemine göre sonuçları Şekil 18. Trolle avlanan barbunya balıklarının boya dayalı Thompson ve Bell tahmin Şekil 19. yöntemine göre sonuçları Galsama ağları ile avlanan barbunya balıklarının boya dayalı Thompson ve Bell tahmin yöntemine göre sonuçları XVI

12 1. GİRİŞ 1.1. Genel Bilgiler Balıkçılık günümüzde olduğu gibi gelecekte de tüm ülkelerin ekonomisine belirli bir yatırım ve çaba karşılığı sürekli girdi sağlayacak önemli kaynaklardandır. Bunun yanında, insan beslenmesine olan yüksek düzeydeki katkısı daha önemli görülmektedir. Beslenmenin, özellikle dengeli beslenmenin bilincinde olan uluslar, hayvansal protein kaynaklarını daha da zenginleştirmek için denizlerden yüksek oranlarda yararlanmanın yollarını sürekli aramakta; özellikle bugünden geleceğe yatırım yapmaktadırlar. Ülke su ürünleri kaynaklarının kullanımı ve geliştirilmesinde sürekliliğin sağlanması, yeni av alanlarının tespiti ve stoklarından faydalanma, kaynakların ülkenin sosyal ve ekonomik amaçları doğrultusunda değerlendirilmesi, kaynakları meydana getiren türlere ait populasyonların ve stokların durumu ile stokların yıllık verimleri ve bunları etkileyen faktörlerin çok iyi bilinmesini gerektirmektedir. Avcılık ile üretim, değerlendirme ve pazarlama arasındaki dengesizlik, yetiştiricilik ve çevre kirlenmesi konularında yeterince etkili olunamaması, sektörde çalışanların eğitim eksiklikleri, eğitim faaliyetlerinde görülen dağınıklık nedenleri ile toplumun dengeli beslenmesinde önemli ve ucuz protein kaynağı olan ve ihracat potansiyeli bulunan su ürünlerinde henüz beklenilen gelişmişlik düzeyine ulaşılamamıştır (DPT, 1989). Su ürünleri üretimini arttırmak, stokların bilimsel ve rasyonel bir şekilde kullanılması ile mümkündür. Bu amaçla, balıkçılıkta ileri ülkelerde çeşitli önlemler alınmaktadır. Bunların en önemlileri; populasyondaki genç bireylerin korunması amacıyla en küçük avlanabilir boy ve minimum ağ göz açıklıklarının belirlenmesi, seçici ağların kullanılması, stoklarda sürekliliğin sağlanabilmesi için üreme dönemlerinde avcılığın yasaklanması, yok olma tehlikesi ile karşı karşıya olan birçok türün yasak kapsamına alınması ve av miktarını sınırlayan kota uygulamalarıdır. Bugün birçok AB ülkesi ve ABD'de her av teknesinin avlayabileceği türlerin miktar ve zamanları önceden belirlenerek duyurulmakta ve yapılan avcılık denetlenmektedir (Düzgüneş, 1989). Bundan başka, balıkçılıkta önde gelen Japonya'da son yıllarda dip balıkları stoklarının azalması nedeniyle, balık üretiminin sürekliliğini sağlamak, kaynakları belirli seviyelerde kullanmak ve korumak için, demersal balıkların avcılığında ülkedeki yapılanmaya bağlı olarak "alt alanlar" sistemi uygulanmaktadır. Bu sistemde her idari bölge kendi sınırları içinde kalan av sahasında türlere göre avcılığı düzenleyen önlemler almaktadır (Inada, 1993). Türkiye'de geleneksel balık stoklarının çoğunda meydana gelen düşüşlere, av gücünün artması, doğal etkiler ve insan faaliyetleri neden olmuştur. Buna, balıkçılık aktivitelerinin düzenlenmesine yönelik verilerin yetersizliği de ilave edilebilir. Doğu Karadeniz, Türkiye'nin en önemli balıkçılık sahasını oluşturmaktadır. Avcılık la elde edilen üretimin 1999 yılında %63.4 ü Doğu Karadeniz'den sağlanmıştır (DİE, 2001b). Bu nedenle, Doğu Karadeniz'de ticari öneme sahip türlerin populasyon özelliklerinin çok iyi bilinmesi ve izlenmesi önem taşımaktadır. Ülkemiz ekonomik deniz balıkları üretimi son yıllarda giderek azalmaktadır yılına kadar artış gösteren ve 581 bin tona ulaşan deniz balıkları üretimi, bu tarihten itibaren yaklaşık olarak yıllık %20'lik bir azalma ile 1991 yılında 290 bin tona düşmüştür. Daha sonraki yıllarda, üretimde kaydedilen artışlara karşın, 1988 yılında elde edilen üretim miktarına henüz ulaşılamamıştır. Ekonomik türlere ait son yıllardaki verilerinin analizi de denizlerimizde aşırı avcılığın hala devam ettiğini ortaya koymaktadır (DİE, b). Tür sayılarında bir azalma olduğu gibi, avlanan balıkların yaşlara karşılık gelen ortalama boylarında da küçülmeler meydana gelmiştir (Genç, 1991). Aşırı ve bilinçsiz avcılığın en

13 2 önemli göstergelerinden birini oluşturan bu durumun ortaya çıkmasında en büyük etken, av araç ve gereçlerinde meydana gelen plansız artışlardır yılında 8604 adet olan toplam tekne sayısı (DIE, 1986) 1999 yılında 13797'a yükselmiştir. Tekne sayılarındaki artışa karşılık 1999 yılı üretimi 1988 yılından daha geridedir (DIE, 2001b). Şüphesiz üretimdeki bu düşüşlerin sadece av gücünün artışına ve dolayısıyla aşırı avlanmaya bağlanması doğru değildir. Stokları etkileyen kirlilik, kıyı yapısının bozulması gibi benzeri birçok olumsuz çevre şartları da göz önünde tutulmalıdır. Balık stoklarının korunabilmesi ve optimum bir şekilde değerlendirilebilmesi için, uygulanan yasak ve sınırlamaların araştırmalara dayandırılması gerekmektedir. Av yasaklarına temel olacak nitelikteki bilimsel veriler, uzun süreli ve çok yönlü araştırmalarla elde edilebilir. Bugüne kadar ülkemizde, ekonomik balık türleri ile ilgili birçok araştırma yapılmış olmasına rağmen bunların, daha çok bölgesel, kısa süreli ve dar kapsamlı oldukları söylenebilir. Türkiye balıkçılığı yıllar itibariyle incelendiğinde, av teknesi, balıkçılık sektöründeki nüfus ve üretim açısından Karadeniz Bölgesi nin diğer bölgelerden üstün olduğu görülmektedir yılları arasındaki deniz balıkları üretimi dikkate alındığında, Karadeniz Bölgesi nin, Türkiye üretiminin ortalama %75.69 unu karşıladığı görülmektedir (Tablo 1). Bu üretiminin büyük bir kısmı hamsi, mezgit ve palamut balıklarından meydana gelmektedir (Tablo 2). Karadeniz deki balık stoklarında meydana gelen dalgalanmalar, bölge halkını ekonomik açıdan oldukça etkilemektedir. Balık stoklarının yönetimine ilişkin alınan kararların günlük ve popülist olması, geçmişte stoklarda büyük düşüşlere neden olmuştur. Oysa, stokların yönetiminde maksimum sürdürülebilirlik kavramı ön planda olmalıdır. Bunun anlamı, stok miktarının tespit edilmesinden sonra, optimum miktarda bir ürünün, stokların azalmasına neden olmadan deniz ortamından çekilmesidir. Özellikle, her bireye en azından bir defa üreme şansı tanınması veya üreme yaşının altındaki genç bireylerin avlanılmaması gerekmektedir. Denizdeki balık stoklarına yönelik çalışmalar, karasal ortamdan çok daha zor ve pahalıdır. Bunun nedeni, denizel ortamın üç boyutlu üretkenliği ve son derece değişken dinamik bir yapı göstermesidir. Bu bakımdan, bu ortamlardaki verilerin sürekli alınması ve stokların ve etkilenen balıkların sürekli izlenmesi gerekmektedir. Kısa süreli çalışmalarla belki temel populasyon özelliklerine ait bulgular elde edilebilir. Ancak, stok miktarına ait güvenilir bilgilerin elde edilmesi çok zordur. Ülkemizde su ürünleri stokları ile ilgili çalışmalar son yıllarda giderek artmaktadır. Ancak, daha önce de belirtildiği gibi çalışmaların çoğu bölgesel ve kısa sürelidir. Özellikle Karadeniz de, 1990 lı yılların başından itibaren balık stoklarına yönelik olarak yapılan araştırmalar hem nicelik hem de nitelik olarak artmıştır. Bu çalışmalar daha çok demersal balık stokları konusunda yoğunlaşırken, pelajik stoklar konusundaki çalışmalar daha sınırlı kalmıştır Demersal balıklar, gerek ülkemizde gerekse dünyada pelajik stoklara nazaran daha az av vermelerine karşın ticari değeri çok daha fazla olan türlerdir (Tablo 2). Bu bakımdan dünyada yetiştiricilik daha çok demersal türler üzerine yoğunlaşmıştır. Doğu Karadeniz de demersal stokun %70-80 ini mezgit oluşturmakta, bunu barbunya balığı, daha sonra izmarit, kalkan, pisi, kaya balığı gibi türler izlemektedir (Kutaygil ve Bilecik, 1973 ve 1976; Samsun, 1990; Kara, 1980 ve 1989; Samsun ve Özdamar, 1995; Bingel vd., 1996; Genç vd., 1994; Genç, 2000). Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Su Ürünleri ve Su Ürünleri Sanayi İhtisas Komisyonu Raporunda; su ürünleri avcılığını düzenleyen sirkülerlerin, araştırmaların yetersizliğinden dolayı, bilimsel verilere dayandırılmadığı, bundan dolayı balıkçılığın biyoekolojik gerçeklere dayalı olarak düzenlenmesi, türlere ait istatistiki bilgilerin

14 3 toplanmasına önem verilmesi ve bu verilerin kısa zaman aralıklarıyla toplanması gerektiği önerilmektedir (DPT, 1995) Bu çalışma ile, Türkiye nin Doğu Karadeniz kıyılarındaki önemli demersal türlerden mezgit, barbunya ve kalkan balığı gibi türlerin son yıllardaki avcılık özellikleri ile farklı avcılık yöntemleri karşılaştırılmaya ve bölgedeki balıkçılık problemlerine çözüm önerileri getirilmeye çalışılmıştır. Yine bu projede demersal stoklarının yönetimine yönelik stratejilerin oluşturulmasına katkı sağlayacak bazı verilerin elde edilmesi amaçlanmıştır. Bu kapsamda, demersal balıklara ilişkin, temel populasyon özellikleri (yaş, boy, ağırlık ve cinsiyet dağılımı, boyca ve ağırlıkça büyüme, ölüm oranları), seçicilik bulguları ile, ticari balıkçılığın analitik metotlarla analiz ve tahminleri (cohort analizi ve Thompson ve Bell tahmin yöntemi) ile stoka ait yorumlar yapılmıştır Karadeniz in Genel Özellikleri Araştırma alanını oluşturan Karadeniz, Avrupa ile Asya kıtalarının birbirine yakınlaştığı bir bölgede kuzey enlemleri ile doğu boylamları arasında yer almaktadır. Dünyanın karaya kilitlenmiş ve izole edilmiş en geniş havzasını oluşturur. Komşu denizlerle olan bağlantısını, güneybatıda İstanbul Boğazı-Marmara Denizi-Çanakkale Boğazı yolu ile (Ege ve Akdeniz e), kuzeyde ise Kerç Boğazı yolu ile (Azak Denizi) sağlar. Karadeniz, Ege ve Akdeniz e göre az sayıda körfez ve koya sahip olması ve kuzeybatı hariç, dik yapılı sıradağlarla çevrili kıyıları ile karakterize edilir. Güneydoğusunda Doğu Karadeniz dağları, kuzeydoğusunda ise Kafkas dağları ile çevrelenmiştir. Kırım dışında kalan kuzeydoğu kıyıları oldukça dardır (Şekil 1). Şekil 1. Çalışma sahasının görünümü

15 4 Karadeniz in yüzey alanı 423 bin km 2 olup, doğu-batı yönünde en uç noktalar arasındaki uzaklık 1149 km, kuzey-güney yönünde maksimum genişlik ise 611 km dir. Türkiye sınırları içinde kalan kıyı uzunluğu ise 1695 km civarındadır. Karadeniz in en derin yeri 2212 m olup, ortalama derinliği 1300 m dir. Karadeniz havzası oldukça karmaşık bir dip topografyasına sahiptir. Yaklaşık 2000 m derinliğe sahip abbisial zon toplam havzanın %60 nı oluşturur. Derinliği 200 m yi geçmeyen ve toplam alanın yaklaşık %25 ni oluşturan kıta sahanlığı oldukça dardır. Kıta sahanlığı kıyıya paralel olarak yaklaşık 20 km genişliğinde oldukça değişimler gösterir. Karadeniz, Dinyeper, Dinyester ve Tuna gibi büyük nehirlerin denize döküldüğü kuzeybatı bölgesinde geniş bir kıta sahanlığına sahiptir. Bu bölgenin dışında kıta sahanlığı yok denecek kadar az olup, sadece batı ve kuzeybatıda kıta sahanlığının uzantısı olan dar bir şerit mevcuttur. Anadolu kıyısı boyunca kıta sahanlığı oldukça daralır ve bu saha yaklaşık olarak toplam yüzey alanının %4 ünü oluşturur. Bu bölgede denize dik kıyılar ve derin kanyonlar bulunur. Sakarya, Yeşilırmak ve Kızılırmak nehirleri ağızlarında küçük ölçekli yöresel kıta sahanlıkları mevcuttur. Bunun dışında, doğuya doğru gidildikçe topografya çok keskin bir taban eğimi ile derinleşmekte, kıyıdan itibaren km denize doğru gidildikçe derinlik 2000 m yi aşmaktadır (Balkas vd., 1990). Karadeniz sahip olduğu ekolojik yapı nedeniyle m den sonraki derinliklerde anoksik özellikler gösterir. Bu derinliklerde hidrojen sülfür gazının varlığı ve oksijenin hızla azalması biyolojik verimliliği sınırlamaktadır. Bu nedenle, Karadeniz in zengin besleyici özelliğine karşın, özellikle bentik organizmaları, tür çeşitliliği yönünden oldukça fakirdir (Balkas vd., 1990). Bu durum birçok denizde m derinliklerde dip balıklarından verimli sonuçlar alınmasını sağlarken, Karadeniz de ortalama 100 metrenin altındaki derinliklerde balıkçılık yapılamamaktadır. Özellikle Doğu Karadeniz de kıta platformunun dar, zeminin engebeli ve kırıklı oluşu trol avcılığına esas olan ekonomik zonu sınırlamaktadır (Kutaygil ve Bilecik, 1973 ve 1976) Doğu Karadeniz in Türkiye Balıkçılığındaki Yeri Ülkemiz sularındaki en verimli av sahasını Karadeniz oluşturmaktadır. Deniz balıkları üretiminde yılları arasındaki üretimin ortalama %75.69 u Karadeniz Bölgesi nden, %55.35 i ise tek başına Doğu Karadeniz den karşılanmaktadır (Tablo 1, Şekil 2). Doğu Karadeniz ve Türkiye üretiminin en önemli türünü hamsi oluşturmaktadır yılları arasında Türkiye üretiminin %55.2 si, Doğu Karadeniz üretiminin ise %77.5 i bu balığın avcılığından meydana gelmiştir. Doğu Karadeniz de 1989 yılına kadar istavrit balığı hamsiden sonra en fazla av veren tür iken, bu yıldan itibaren stoklarının aşırı düşüşü ile mezgitin av miktarı ikinci sıraya yükselmiştir. Bazı yıllar palamut avında görülen yüksek av miktarları hariç tutulursa mezgit bu özelliğini korumaktadır (DİE, 2001a, 2001b). Türkiye denizlerindeki önemli demersal türlerin yılları arasındaki av istatistikleri incelendiğinde mezgitin ortalama %63.2 si, barbunyanın %37.2 si, kalkan balığının %32.5 i izmarit balığının %16.2 si ile kaya balıklarının %4.7 si Doğu Karadeniz den karşılanmıştır (Tablo 2 ve 3) yılında Türkiye deki toplam av filosu adet olarak bildirilirken, Doğu Karadeniz için av teknesi sayısı 2876 olarak verilmektedir. Yani tekne sayısı olarak Doğu Karadeniz in payı %20.8 dir yılında ülkemizde bulunan toplam 521 adet gırgırın 77 adeti, toplam 685 adet trolün 117 adeti, toplam 195 adet taşıyıcı teknenin 60 adeti ile avcılık yapan diğer teknelerin adetinden 2622 si Doğu Karadeniz de bulunmaktadır (DİE, 2001b)

16 5 Tablo yılları arasında Doğu Karadeniz'deki deniz balıkları üretiminin Karadeniz ve Türkiye üretimindeki payı (DİE, b). Yıl Doğu Karadeniz Batı Karadeniz Karadeniz Ton % Ton % Ton % Türkiye Ortalama Üretim (ton) Yıllar Türkiye D. Karadeniz B. Karadeniz Şekil yılları arasında Doğu ve Batı Karadeniz de avlanan deniz balıklarının Türkiye üretimindeki miktarının yıllara göre değişimi

17 6 Tablo yılında Doğu Karadeniz de en çok avlanan ticari balıklar ve bunlara ilişkin perakende satış fiyatları (DİE, 2001b) Türler Üretim (Doğu Karadeniz) Ortalama Pazar Fiyatı (TL/kg) Hamsi İstavrit (kraça+karagöz) Mezgit Palamut Kefal Tirsi Barbunya Tekir Kalkan Tablo yılları arasında Doğu Karadeniz de avlanan önemli demersal balıkların üretim miktarları(ton) ve Türkiye üretimindeki oranları (%) Yıllar Mezgit Barbunya Kalkan Dil-Pisi İzmarit Kaya Balıkları Üretim % Üretim % Üretim % Üretim % Üretim % Üretim % Ortalama

18 7 Demersal türler içinde mezgit, barbunya ve kalkan balıkları hem üretim miktarı hem de ekonomik değer olarak en önemli türleri oluşturmaktadır. Avlanan diğer demersal türler miktar ve tüketim açısından fazla rağbet görmeyen balıklardır. Son yıllarda bölgedeki demersal balık avcılığındaki düşüş açık bir şekilde görülmektedir (Şekil 3). Üretim (ton) MEZGİT Üretim (ton) BARBUNYA Y ıllar Y ıllar DOĞU KARADENİZ TÜRKİY E DOĞU KA RA DENİZ TÜRKİY E Üretim (ton) 6000 KALKAN Y ıllar DOĞU KA RA DENİZ TÜRKİYE Üretim (ton) 3000 DİL-PİSİ Yıllar DOĞU KARADENİZ TÜRKİYE Üretim (ton) 7000 İZMARİT Y ıllar DOĞU KARADENİZ TÜRKİYE Üretim (ton) 2500 KAYA BALIĞI Yıllar DOĞU KARADENİZ TÜRKİYE Şekil yılları arasında Doğu Karadeniz de avlanan bazı demersal türlerin Türkiye üretimleri ile karşılaştırılması Karadeniz de demersal balıklar, trol avına açık sahalarda dip trol ağları ve genel olarak tüm kıyı boyunca dip uzatma (galsama) ağları ile avlanılmaktadır. Uzatma ağları ile avcılık daha çok kıyı sularında yapılmaktadır. Dip trolü ile avcılık ise kıta sahanlığının genişlediği (Samsun ve Sinop körfezleri ile, Sinop un batı kesimlerinden Bulgaristan sınırına kadar) alanlarda gerçekleştirilmektedir. Trol avcılığında 20 mm yasal ağ göz

19 8 açıklığına sahip trol torbaları kullanılırken, mezgit ve barbunya avcılığında kullanılan galsama ağları mm ağ göz açıklıklarında olmaktadır. Mezgit avcılığında kullanılan uzatma (galsama) ağları 3-4 parça ağdan 15 parça ağa kadar değişebilmektedir. Barbunya avcılığında ise 2-4 parça ağ kullanılmaktadır. Donanmış bir parça ağın uzunluğu 100 m, derinliği metredir (Çelikkale vd., 1993). Barbunya ve mezgit ağlarının denizde bırakılmaları ve denizden toplanmaları yaklaşık yarım günle bir gün arasında sürmektedir. Kalkan avcılığında kullanılan sabit ağların ağ göz açıklıkları mm ler arasında değişmektedir. Genellikle akşama doğru bırakılan ağlar sabah saatlerinde toplanmaktadır. Kalkan avcılığında kullanılan bir takım ağ 8-10 parça ağdan meydana gelmektedir. Kalkan ağları yaklaşık olarak 4-7 gün süreyle denizde kalırlar. Her yıl Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanarak yayınlanan, su ürünleri avcılığını düzenleyen sirkülerlerde diğer ekonomik türlerde olduğu gibi, mezgit, barbunya ve kalkan avcılığı için de bazı yasal düzenlemeler getirilmektedir. Bu düzenlemeler; asgari boy, yer ve zaman yasakları ile av aracına ilişkin getirilen sınırlamaları kapsamaktadır. (Tablo 4) yılları arasında çıkartılan su ürünleri sirkülerlerini incelendiğinde demersal balıklara dönük boy ve zaman yasakları ile ağ göz sınırlamalarının yıllara göre değiştiği görülmektedir. En fazla av veren mezgit ile ilgili boy yasağı 1997 yılından itibaren kaldırılmış, kalkan balığında ise 36 cm den önce 40 cm ye daha sonra 44 cm ye yükseltilmiş, 2000 yılında tekrar 40 cm boya indirilmiştir. Piside ise 20 cm boy yasağı sürmektedir. Trol av yasağı, 1996 yılında 1 Mayıs-1 Ekim arasında uygulanırken, daha sonra bu dönem önceki yıllarda olduğu gibi 1 Mayıs-1 Eylül tarihleri şeklinde uygulanmaya başlanmıştır. Trol torbası ağ göz açıklığı 1991 yılında 18 mm iken daha sonra bu değer 20 mm ye 1999 yılında ise 22 mm ye çıkarılmış ancak, 1 Nisan-1 Mayıs tarihleri için 20 mm şeklinde sınırlama getirilmiştir yılında tekrar 20 mm şeklinde değiştirilmiştir. Türlere dönük zaman yasakları ise 1991 yılında kalkanda 1 Mayıs-1 Temmuz dönemi arasında uygulanırken, yıllarında 1 Nisan-1 Haziran dönemine kaydırılmış, daha sonra bu türe dönük zaman yasağı kaldırılmıştır. Kalkan av yasağı 2000 yılında 15 Nisan-15 Mayıs olarak tekrar değiştirilmiştir. Pisiye dönük zaman yasağı başlangıçta 1 Mayıs-1 Eylül tarihleri arasında iken 1997 yılından itibaren 1 Ocak-1 Nisan şeklinde uygulanmaktadır. Diğer demersal türlerden izmarit ve kaya balıklarına dönük herhangi bir sınırlama yoktur. Tablo 4. Son yıllarda Doğu Karadeniz de önemli demersal türlere ilişkin su ürünleri sirkülerlerinde yer alan yasak ve sınırlamalar (*) Yıllar Asgari boy yasağı (cm) Trol yasak Trol torba ağ göz Zaman yasağı Mezgit Barbunya Kalkan Pisi Sezonu açıklığı (mm) 1991 yok yok 1 Mayıs-1 Eylül 18 mm Kalkan 1 Mayıs-1 Temmuz Mayıs-1 Eylül 20 mm Mayıs-1 Eylül 20 mm 1994 yok Mayıs-1 Eylül 20 mm Pisi 1 Mayıs-1 Eylül Mayıs-1 Eylül 20 mm Kalkan 1 Nisan-1 Haziran, Pisi 1 Mayıs-1 Eylül Mayıs-1 Ekim 20 mm Kalkan 1 Nisan-1 Haziran, Pisi 1 Mayıs-1 Eylül 1997 yok Mayıs-1 Eylül 20 mm Pisi 1 Ocak-1 Nisan 1998 yok Mayıs-1 Eylül 20 mm Pisi 1 Ocak-1 Nisan 1999 yok Mayıs-1 Eylül 22 mm, 20 mm Pisi 1 Ocak-1 Nisan (1 Nisan-1 Mayıs) 2000 yok Mayıs-31 Ağustos 20 mm Kalkan 15 Nisan-15 Mayıs, Pisi 1 Ocak-1 Nisan (*)TKB Su Ürünleri Avcılığını Düzenleyen 25,26,27,28,29,30/1,31/1,31/2 ve 32/1 ve 33/1 Numaralı Sirküler

20 2. LİTERATÜR BİLGİLERİ 2.1. Karadeniz de Demersal Balık Stokları Üzerine Yapılan Çalışmalar Karadeniz in Türkiye kıyıları dışında demersal balık stoklarına dönük çalışmalar 20. yüzyılın başlarında eski SSCB kıyılarında başlamasına rağmen, ülkemiz kıyılarında son yıl içinde bu çalışmalar yoğunlaşmıştır. Çalışmaların çoğu 1990 lı yılların başından itibaren yapılmaya başlanmıştır. Bunun nedeni, bölgede Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü ile Su Ürünleri Fakültelerinin bu yıllarda faaliyete geçmesidir. Yapılan çalışmaların çoğu önemli türlerin biyolojileri hakkındadır. Bölgeyi kapsayacak şekilde stok çalışmaları ise son derece sınırlıdır. Bu çalışmalar daha çok trol sörveyleri şeklinde olup, verilen bilgiler av kompozisyonunun oransal olarak verilmesi ile ilgilidir. Oysa stokların yönetiminde o kaynağın tümü göz önünde bulundurulmakta (üreme, beslenme ve göç sahaları) ve yönetim stratejileri buna göre şekillendirilmektedir. Ancak bu şekilde yapılacak çalışmalar büyük masraf istemekte, su kaynağını paylaşan ülkelerce birlikte yapılmasını gerektirmektedir. Demersal balık stoklarına dönük bilgiler ilk defa Kutaygil ve Bilecik (1973 ve 1976) tarafından Orta ve Batı Karadeniz de yapılan çalışmalar olup bulgular av oranları şeklinde verilmektedir. Bu araştırıcılara göre populasyonu oluşturan önemli demersal türler %57.9 mezgit, %0.6 barbunya, %0.19 pisi, %2.49 kalkan, %0.04 izmarit, ve %0.09 kaya balıkları olarak av kompozisyonunda bulunmaktadırlar yılı Eylül ve Ekim aylarında Kara vd. (1989) nin Orta Karadeniz bölgesinde, Sinop-Ünye arasında gerçekleştirdikleri 1.dönem trol sörveyleri sonucu, av kompozisyonunun % 78.4 ünü mezgit balığının oluşturduğu gözlenmiştir. Bunu %7 ile köpek balığı izlemektedir. Bingel vd (1996) nin Sinop-Hopa arasındaki sahada yılında yaptıkları çalışmalarda, demersal stoktaki kemikli balıklar içinde yıllara göre sırasıyla %54.4, %68.1, %71.9 oranında mezgit avlanılırken bunu barbunya (%10.8, %8.2, %8.4), kalkan (%2.4, %1.5, %1.3), pisi (%1.7, %0.9, %1.5), izmarit (%2.4, %1.9, %0.4), kaya balığı (%4.4, %3.7) izlemektedir. Benzer sonuçlar Genç vd. (1994) tarafından aynı sahada yapılan çalışmada da bulunmuştur. Kıkırdaklı balıklardan vatoz ve köpek balığı stokta önemli miktarda gözlenmektedir (Tablo 5). Tablo yıllarında tüm Doğu Karadeniz Bölgesi yle Trabzon ili karasularında yapılan trol sörveyleri sonucu, trol av kompozisyonunda bazı önemli türlerin oranları (%) Tür Yıllar Adı 1990* 1991* 1992* 1993** 1991*** 1992*** 1993*** 1994*** 1995*** 1996*** Mezgit Barbunya Kalkan Pisi Kaya balıkları İzmarit Vatoz Köpek balığı Diğer Toplam * Bingel vd (1996), ** Genç vd (1994), ***Genç (2000)