DATÇA YARIMADASI NIN NEOTEKTONİĞİ, JEOMORFOLOJİSİ VE BUNLARIN ESKİ MEDENİYETLERİN YERLEŞİMİ VE GELİŞİMİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ

Transkript

1 DATÇA YARIMADASI NIN NEOTEKTONİĞİ, JEOMORFOLOJİSİ VE BUNLARIN ESKİ MEDENİYETLERİN YERLEŞİMİ VE GELİŞİMİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ Doç.Dr. Kadir DİRİK Prof.Dr. Asuman TÜRKMENOĞLU Prof.Dr. Numan TUNA Murat DİRİCAN ODTÜ AFP Kod Nolu Proje Aralık 2003

2 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ŞEKİL LİSTESİ TABLO LİSTESİ Sayfa No ii iv vi 1. GİRİŞ Amaç Yöntem 2 2. JEOLOJİ Eski Çalışmalar Stratigrafi Temel birimler Ofiyolit ve ofiyolitli melanj Karbonatlar Radyolarit-çörtlü kireçtaşı (Orhaniye Formasyonu) Bloklu fliş Örtü birimleri Yıldırımlı Formasyonu Kuvaterner yaşlı birimler 12 Volkanikler 12 Asılı taraçalar 14 Kolüvyon, yamaç molozları ve alüvyon yelpazeleri 14 Yalıtaşı 14 Asılı plaj konglomeraları 14 Plaj kumu ve çakılı 15 Alüvyon JEOMORFOLOJI Datça Yarımadası nın Fiziki Coğrafya Özellikleri Kıyı Değişimleri YAPISAL JEOLOJİ Eski Tektonik Döneme ait yapılar Yeni Tektonik Döneme ait yapılar Normal Faylar KD-gidişli faylar DB-gidişli faylar KB-gidişli faylar Datça Grabeni Gökova Grabeni Bölgenin Depremselliği 29 ii

3 5. JEOARKEOLOJİ Antik Tarım Terasları Anfora ve Seramik üretimi Kiliseyanı Buluntu alanı Kovanlıkönü / Hızırşah Köyü Uzunazmak Körmen Limanı Muhaltepe Ölgün Boğazı Malzeme ve Yöntem Arazi Çalışması ve Örnek Alma İnce Kesit Analizi X-ışını Difraksiyon Analizi Kimyasal Analiz İstatistiksel Analiz Değerlendirmeler İnce Kesit Analizi Toprak Örneklerin İnce Kesitleri Seramik Örneklerin İnce Kesitleri X-Işını Difraksiyon Analizi Kimyasal Analiz İstatistiksel Analiz SONUÇ VE ÖNERİLER 58 DEĞİNİLEN KAYNAKLAR 61 iii

4 ŞEKİL LİSTESİ Şekil No Sayfa No 1.1. Datça Yarımadası nın Ege Denizi ndeki konumu Datça Yarımadası nın jeolojik haritası Datça Grabeni ve civarının detay jeolojik haritası Yıldırımlı Formasyonu nun genel görünümü Yıldırımlı Formasyonu nun tipik görünümü Şekil 2.4 teki fosilli seviyenin yakın görünümü Mesozoyik yaşlı, tabanda ince-orta tabakalı ancak üste doğru parçalanmış kristalize kireçtaşı Yandaki birimi açısal uyumsuzlukla üzerleyen Yıldırımlı Formasyonu nun alt seviyeleri Pyroklastiklerin ocak içindeki görünümü Yamaçlarında tüflerin yer aldığı vadi ve üzerindeki asılı taraçaların genel görünümü Pyroklastiklerin yakın görünümü Pyroklastik akıntının alt dokanağı Fosil toprağın (Paleosoil) üzerinde yer alan tüfün görünümü Vadi içindeki pyroklastiklerin üzerinde gelişmiş asılı taraça Dik yamaçların topuğunda gelişmiş kolüvyon Yarımadanın kuzey kıyılarında gelişmiş yalıtaşı Datça ve civarının kabartma haritası Datça Yarımadası nın yükselti haritası Datça Yarımadası nın drenaj haritası Datça Grabeni nin doğusunda yer alan ve batı kesime göre daha yayvan topoğrafyanın görünümü Datça Grabeni nin doğu kenarından batıya bakış. Kocadağ, kütlevi görüntüsüyle kendini belli etmekte Datça Yarımadası nın orta kesiminde yer alan taraçaların görünümü Datça ve civarının drenaj ve neotektonik haritası (kahverenkli çizgi su bölüm çizgisi) Eski Knidos (Datça) yerleşim alanı Datça Yarımadası ve civarındaki çizgisellikleri gösteren kabartma harita Datça Yarımadası ve civarındaki aktif faylar Knidos ve civarının neotektoniğini ve depremselliğini kontrol eden faylar Datça yerleşim alanı ve civarının neotektonik haritası Antik Knidos Kenti nin kuzeyinde yer alan Knidos Fayı boyunca yükselen bloktaki kalkerlerde oluşan fay dikliği Fay dikliğinin yakından görünümü. Fay düzlemine sıvanmış olan birim, düşen blokta yer alan fay breşidir Cilalanmış fay düzleminin ve düşen bloktaki fay breşinin yakın görünümü KB-gidişli fayların Datça dan görünümü º-gidişli bir çatlaktan çıkan karbonatların oluşturduğu çökeller Yıldırımlı Formasyonu nu ve toprak oluşumunu kesen, 085º-gidişli çok genç fay Dalacak Burnu nda gözlenen faylar Yıldırımlı Formasyonu nun içinde, çakıltaşı ile silttaşı-kiltaşı arasında gözlenen 140º-gidişli fay (A) Gökova Körfezi nin girişinden K-G doğrultusunda alınan çok kanallı refreksiyon (multi-channel seismic reflection). (B) Üstteki sismik refleksiyonun yorumu (Kurt vd. 1999) (A) Gökova Körfezi nin orta kesiminden K-G doğrultusunda alınan çok kanallı refreksiyon (multichannel seismic reflection). (B) Üstteki sismik refleksiyonun yorumu (Kurt vd. 1999) 30 iv

5 4.15. Datça Yarımadası ve civarındaki tarihsel depremler Datça Yarımadası ve civarındaki aletsel döneme ait depremler ( ) Knidos alış veriş merkezinde KKD-GGB doğrultusunda devrilen sütunlar Eski Knidos ta yapılan bir kazıda gözlenen deniz kabukları seviyesi Aynı seviyenin yakın görünümü Hızırşah güneyinde yer alan antik tarım teraslarının planı Datça Ovasındaki başlıca atölye-yerleşmeler Hızırşah atölyesi, amfora atık alanının genel görünümü Amfora atık alanının yakından görünümü Körmen Atölye yerleşmesinde bir amfora atık alanı Datça Ovası nın jeoloji haritası ve örnek alanı dağılımı Q (kuvars), Chlt (klorit), Bt (biyotit), (N12, PPL, MagX4) Q (kuvars), Met.RF (metamorfik kayak Plg (plajioklas), Dt (disten), parçası-mika-şist), (N1, XPL, MagX4) Hrbl (hornblend) Bt (biyotit), Plg (plajioklas), (N10, XPL, MagX4) PlyQ (polikristalin kuvars), (N1, XPL, MagX4) Vg (volkanik cam- cam parçaları), (N11, PPL, MagX10) Sed.Rfrag. (sedimanter kayaç parçaları-metakumtaşı), (N6, XPL, MagX4) SRFrag. (sedimanter kayaç parçası), OpqM (N4, XPL, MagX4) Org.M (Organik materyal), (opak mineral), (N8, PPL, MagX4) Bt (biyotit), VRFrag. (volkanik kayaç parçaları), (Ps5b, PPL, MagX Tüf and Bt. (biyotit), (Ps14a, PPL, MagX10) Hmt (hematit), PlycQ (polikristalin kuvars), (Ps11a, PPL, MagX10) Plg (plajioklas), (Ps11b, XPL, MagX4) Tüf, (Ps5b, PPL, MagX10) Kümelenme analizi sonuçları V değişimi Zr değişimi Rb değişimi TiO2 değişimi Pb değişimi BaO değişimi Sr değişimi BaO/Ce-Y/Zr çok değişken diyagramı MnO/Fe2O3-Rb/Rb+Sr+Y+Zr çok değişken diyagramı Sr/Rb+Sr+Y+Zr- Rb/Rb+Sr+Y+Zr çok değişken diyagramı 57 v

6 TABLO LİSTESİ Tablo No Sayfa No 5.1. Kil örneklerin tipik özellikleri ve alındığı yerler Seramik örneklerin tipik özellikleri ve alındığı yerler Toz örnek sonucu, toprak örnekler (Smct: smektit, Kaol: kaolinit, Chl: klorit, Q: kuvars, Plg: plajioklas) Açık havada kurutulmuş kil fraksiyonu sonuçları-toprak örnekler (Smct: smektit, Kaol: kaolinit, Chl: klorit, Q: kuvars, Plg: plajioklas, Clct: kalsit) Kil fraksiyonu etilen glikol sonuçları-toprak örnekler. (Smct: smektit, Kaol: kaolinit, Chl: chlorit) Kil fraksiyonu 300º C sonuçları-toprak örnekler. (Smct: smektit, Kaol: kaolinit, Chl: klorit, Q: kuvars, Clct: kalsit) Kil fraksiyonu 550º C sonuçları-toprak örnekler. (Smct: smektit, Chl: klorit, Q: kuvars, Plg: plajioklas, Clct: kalsit) Toz örnek sonuçları-seramik örnekler. (Q: kuvars, Plg: plajioklas, Clct: kalsit, Kfeld: K-feldspat, Dlmt; dolomit) Kimyasal analiz neticeleri C1, C2, C3 ve C4 kümelenmesine göre tipik değişkenlerin özeti 54 vi

7 1. GİRİŞ 1.1. Amaç Son yıllarda Ege Bölgesi nde yapılan ve halen devam eden kazılarda, bölgenin jeolojisinin, jeomorfolojisinin ve neotektoniğinin bölgedeki eski yerleşim alanı seçiminden, tarım alanlarının sınırlanmasına, endüstriyel ham maddelerin bulunmasına ve çıkartılmasına kadar bir çok alanda etkili olduğunu göstermiştir. Buna bağlı olarak ta Ege Kıyıları nın dünya uygarlık tarihinde önemli bir yere sahip olmasının, bu bölgenin coğrafi konumu ve doğal çevre özellikleri ile de çok yakından ilgili olduğu anlaşılmıştır. Örnek olarak, Ege Denizi kıyılarının neotektonik hareketlere bağlı olarak çok girintili çıkıntılı olması ve adaların çokluğu, denizciliğin hızla gelişmesine neden olmuş, nüfusun hızlı artışı ve ticaretin gelişmesi nedeniyle yeterli olmayan tarım alanlarını genişletmek için teraslar geliştirilmiş ve tarım alanları yamaçlara doğru genişletilmiştir. Ege Denizi çevresinde deprem ve yanardağ püskürmeleri gibi doğal afetlerin bölgede yaşamış olan eski medeniyetlerin gelişimi ve hatta yok olması üzerinde önemli roller oynadığı bilinmektedir. Anadolu nun Ege Kıyıları nda da bu tür doğal afetlerin bölgedeki medeniyetleri etkiledikleri arkeolojik kayıtlarda mevcuttur. Arkeolojik kayıtlar, Eski Knidos un (Burgaz) deniz ticaretinin yoğun olarak yaşandığı İÖ 6. Yüzyıldan İÖ 4. Yüzyıl ortalarına kadar önemli bir kaba seramik yapım merkezi olduğunu göstermektedir. Bu projenin amacı: Datça yarımadasının ve öncelikle eski Knidos un içinde yer aldığı Datça Grabeni nin (Şekil 1.1) detaylı neotektoniğini ve jeomorfolojisini çalışarak bölgede yapılan ve halen devam eden arkeolojik çalışmalar sırasında ortaya çıkan doğal terasları oluşturan olaylar, antik terasların yer seçiminde etkili olan jeolojik ve jeomorfolojik etkiler; bölgede kalıntılarına rastlanan seramik atölyelerinin hammadde olarak ne tür malzeme kullandığı ve bunu nereden sağladıkları hakkında ip uçları elde etmek; Datça Yarımadası nda yapılan kazılarda Bronz Çağı ve öncesine ait hiçbir yerleşim alanına rastlanmamasının bölgedeki güncel tektonizma ve volkanizmaya mı bağlı olduğu gibi soruları cevaplamak ve problemlere ışık tutmaktır. 1

8 Şekil 1.1. Datça Yarımadası nın Ege Denizi ndeki konumu (Turuncu renk: günümüzde kara olan alanlar; koyu mavi: yıl önce kara olan alanlar; mavi çizgiler eş derinlik eğrileri) (Allen ve Cas, 2000 den yararlanılmıştır) 1.2. Yöntem Projenin amacına uygun olarak çalışmalar iki aşamada yürütülmüştür. Birinci aşama bölgenin genel jeolojisi, jeomorfolojisi ve neotektoniği ile ilgili bilgi toplamak için yürütülen arazi çalışmalarını kapsarken, ikinci aşama araziden toplanan analizi ile ilgili laboratuar çalışmalarını kapsamıştır. Arazi çalışmalarından önce bölgeye ait 1/ ölçekli hava fotoğrafları incelenerek, bu fotoğraflar üzerindeki birimler arasındaki sınırlar, çizgisellikler tespit edilmiş ve arazi çalışmalarında bu veriler kullanılmıştır. Arazi çalışmalarından önce, eski çalışmalar da derlenerek bölgedeki sorunların daha iyi anlaşılması sağlanmış, seramik atölyeleri için hammadde kaynağı olabilecek killi birimler belirlenmiştir. Arazi çalışmaları, toplam 20 gün (Ağustos 2000 de 10 gün, Ağustos 2001 de 10 gün) olmak üzere Dr. Kadir Dirik in gözetiminde gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalarda 1/ ölçekli topoğrafik haritalar kullanılmış, yapılan arazi gözlemleri bu 2

9 haritalar üzerine işlenmiştir. Dr. Numan Tuna nın tespit ettiği seramik atölyelerine tekrar gidilerek bunların konumu gözden geçirilmiş ve gerekli seramik örnekleri alınmıştır. Ayrıca bu atölyelerin yakınında yer alan kil yataklarından da laboratuar analizlerinde kullanılmak üzere örnekler alınmıştır. Bu toplanan örnekler üzerinde yapılan laboratuar çalışmaları ise Dr. Asuman Türkmenoğlu gözetiminde, arazi çalışmasını takip eden aylarda, gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalarda kayaç ve seramik örneklerinin ince kesitleri hazırlanarak bunlar üzerinde petrografik analizler; kayaç ve seramik örneklerin XRD, XRF analizleri ve değerlendirilmesi gerçekleştirilmiş, ayrıca X-Işınları Floresan yöntemiyle, kayaç ve seramik örneklerinin kimyasal bileşiminin, ana ve iz element düzeyinde belirlenmesine çalışılmıştır. Tüm bu kimyasal analizle sonucunda elde edilen veriler daha sonra istatistiksel değerlendirmeye tabi tutulmuş, analiz sonuçlarının SPSS (Statistical Package for the Social Sciences) ve Excel de değerlendirilmesine çalışılmıştır. 3

10 2. JEOLOJİ 2.1. Eski Çalışmalar Datça Yarımadası ndaki ilk jeolojik çalışma gözlem niteliğinde olmak üzere Philipson (1915) ve Oppenheim (1918) tarafından yapılmıştır. Chaput (1936) bölgenin jeomorfolojisi ile ilgili bilgi vermiş; Kaaden ve Metz (1954), Chaput (1955) bölgenin jeolojisini ve paleontolojisini çalışmış; Tintant (1954) zengin Pliyosen fosil faunasında araştırmalarda bulunmuş, Kaaden (1960) tektonik ve volkanizmaya yönelik çalışmalar yaparken, Rossi (1966), Orombelli vd. (1967), Becker and Platen (1970) bölgenin genel olarak jeolojisini çalışmışlardır. Erol (1968, 1976, 1983) Kuvaternerde Ege Kıyıları nda meydana gelen değişimleri incelemiş ve Datça yarımadası kıyılarına da değinmiştir. Ercan vd. (1980, 1982a, b, 1984), yarım adanın Pliyo-Kuvaterner yaşlı çökel kayalarını kapsayan stratigrafi ve volkanizma ağırlıklı çalışmış, Willman (1981) Yunan adalarında (Rodos ve Kos) yaptığı stratigrafik ve paleontolojik çalışmaları bu bölge ile de karşılaştırmıştır. Ersoy (1990, 1991) yarımadanın stratigrafisi ve tektoniğini incelemiştir. Kayan ve Tuna (1985) Datça yarımadasının jeomorfolojisini ve Eski Knidos yerleşmesini etkilemiş olabileceğini düşündükleri doğal çevre özelliklerini tartışmış, Kayan (1988) ise batı Anadoludaki geç Holosendeki kıyı seviyesi değişikliklerini çalışarak bunun önemine değinmiştir. Görür vd. (1995) Gökova bölgesinde yaptıkları detaylı çalışmalarla bölgedeki riftlerin oluşumunu tartışmışlardır. Smith vd. (1986) Ar-Ar yöntemiyle elde ettikleri yaşa dayanarak Kos adası ve civarını etkileyen volkanizmanın 161 bin yıl önce faaliyet gösterdiğini öne sürmüşlerdir. Kurt vd. (1999) ise Gökova Körfezi içinde alınan çok kanallı sismik yansıma verilerini kullanarak denizaltı aktif tektoniğin varlığına işaret etmişler, Gökova Körfezi nin içinde yer aldığı grabenin oluşumunda güney kenarı kontrol eden Datça fayının da önemli rol oynadığını belirtmişlerdir. Allen ve Cas (2000) Kos Adası ve civarındaki piroklastiklerle Datça ve Bodrum civarındaki piroklastikleri incelemişler ve bunların kaynağının aynı olduğunu, 161 bin yıl önce meydana gelen volkanizma ile oluşan piroklastik akıntının civar adalar ile Datça ve Bodrum yarımadasına kadar ulaştığını ve buralardaki volkanikleri oluşturduklarını ileri sürmüşlerdir. Yılmaz vd. (2000) batı Anadolu da yaptıkları çalışmalar sonucunda bu bölgede yer alan grabenlerin ne zaman oluştuğunu tartışmışlardır. Kaplan Yeşilyurt ve Taner (2002) ise Datça ve civarının stratigrafisini ve gastropoda-pelecypoda faunasını incelemiş ve bu faunanın Geç Piyasensiyen çağını karakterize ettiğini öne 4

11 sürmüşlerdir. Altunel vd (2003) ise Antik Knidos kentinde iki ayrı sismik olayın varlığını ortaya koymuştur Stratigrafi Bu çalışmada Datça Yarımadası nda yüzeyleyen kayaçlar temel ve örtü kayaçları olmak üzere iki grupta incelenmiştir. Temel birimler ofiyolit ve ofiyolitli melanj, karbonatlar ve bloklu flişten oluşurken Üst Pliyosen ve Kuvaterner yaşlı çökeller örtü birimlerini oluşturur (Şekil 2.1). Şekil 2.1. Datça Yarımadası nın jeolojik haritası (Şenel ve Bilgin, 1997 den yararlanılmıştır). TRJk: Kayaköy Dolomiti; Kmo: Marmaris Peridotiti; Kg: Göçgediği Formasyonu; Kka: Karaböğürtlen Formasyonu; Kkak: Kireçtaşı üyesi; plyık: Yıldırımlı Formasyonu (karasal); plyıd: Yıldırımlı Formasyonu (denizel); Qp: Plaj çökelleri; Qym: Yamaç molozu, birikinti konisi;qal: Alüvyon Temel birimler Ofiyolit ve ofiyolitli melanj Yarımadada düzenli bir istif sunmayan ve Marmaris Peridotiti olarak ta adlandırılan bu birimler, güneyde Mesudiye Mahallesinin doğusunda, Kızlan köyü kuzeyinde kıyı boyunca ve doğuda Emecik civarında yüzeyler. Masif peridotit ve serpantinize olmuş peridotit kütleleriyle temsil edilen birim yer yer dolerit daykları ile kesilmiş dunit, harzburjit ve lerzolitten oluşur (Ersoy 1991). Batı Toros Kuşağı boyunca ofiyolitler en üst nap dilimini oluştururken, Datça Yarımadası nda bu birim en altta yer alır. Değişik araştırıcılar (Bergougnan 1975, Dürr 1975, Ricou vd. 1975, Özgül 1976, Özgül vd. 1978, Ricou ve 5

12 Marcoux 1980, Şengör ve Yılmaz 1981) bu kuşaktaki ofiyolitlerin Menderes Masifi kuzeyinde yer alan Neotetis in kuzey koluna ait bir okyanusun kalıntısı olduğunu ve Üst Kretasede (Senoniyen) Torid-Anatolid paltformunun kuzey kenarı üzerine bindirdiğini ileri sürmüşlerdir Karbonatlar Bu istif altta masif karbonatlarla başlar yukarıya doğru radyolarit-çört ve en üstte çörtlü kireçtaşları ile devam eder. Kayaköy dolomiti olarak adlandırılan bu masif karbonatlar grimsi renkli, kalın katmanlı, kristalize kireçtaşı, dolomit ve breşik kireçtaşı ile temsil edilen platform karbonatlarından oluşur. Kalınlığı yaklaşık 1000 metreye ulaşan birim Batıda Mersincik, Hamzalı Dağ, Cumali; güneyde Kargı, Datça, Hızırşah; doğuda Emecik, Kocadağ, Kızılağaç Tepe civarlarında yüzeyler (Şekil 2.1). Birimin alt seviyelerinde Glomospirella parellela, G.expansa, Megalodon sp. gibi Üst Triyas fosilleri; üst seviyelerde ise Paleodasycladus mediterraneus (Pia), Taumatoporella parvovesiculifera (Raineri), Ataxophragmiidae gibi karakteristik Liyas fosilleri tespit edilmiştir (Ersoy 1991). Batı Toros Kuşağında yaygın olarak yüzeyleyen bu karbonatlar (Graciansky 1968, Poisson 1977, Gutnik vd. 1979, Çağlayan vd. 1980, Ercan vd. 1982, Erakman vd. 1986) aynı zamanda Girit (Bonneau 1984, Hall vd. 1984, Harbury ve Hall 1988), Rodos (Muti vd. 1970) ve Sömbeki (Harbury ve Hall 1988) gibi adalarda da gözlenmiştir Radyolarit-çörtlü kireçtaşı (Orhaniye Formasyonu) Kalınlığı metre dolaylarında olan radyolarit-çört seviyeleri alttaki masif karbonatlarla uyumludur. İnce-orta kalınlıkta, pembe, kırmızı, yeşil renkli yer yer marnlı, killi olan bu birimin hafif karbonat içerikli çört seviyeleri kötü korunmuş radiolaria fosilleri içerir. Orombelli vd. (1967) ne göre birimin yaşı Orta-Üst Jura dır. Alttaki birimlerle uyumlu olan çörtlü kireçtaşları, grimsi beyazımtrak renkli, iyi tabakalanmalı, çört yumrulu yada tabakalı mikritik kireçtaşlarından oluşur. Datça, Emecik köyü, Kızılağaç Tepe batısı, Cumalı, Örencik mahalleleri, Knidos, Palamut bükü civarlarında yüzeyleyen çörtlü kireçtaşları alttaki masif karbonatlara göre daha derin ortamlarda çökelen birim alt seviyelerde marn ve killi mikritle başlar (Şekil 2.1). Yeşilimsi gri renkli, ince tabakalı olan marn ve killi mikritin üzerine gri, kirli beyaz renkli, ince-orta, yer yer kalın tabakalı çörtlü biyomikritler gelir. Bu seviye yer yer pembe renkli biyokalsirudit, kırmızı renkli marn ve sarımsı renkli ince kiltaşları ile ardalanmalıdır. Kocadağ batısında, üste doğru, sarımsı renkli globotruncana lı killi biyomikritler gelirken, 6

13 Kargı batısında gri renkli, ince tabakalı kıt fosilli marnlı seviyeler gelir. Birim içinde şu fosiller tayin edilmiştir (Ersoy 1991): Titoniyen-Neokomiyen yaşlı Stomiosphaera molluccana (Wanner), Berriasiyen yaşlı Calpionella elliptica (Cadish), Calpionellapsis oblonga ICadish), Tintinopsella Carpatica (Murg. ve Fillp.), Koniasiyen-Alt Maestrihtiyen yaşlı Globotruncana corolata (Bolli), G. Linneiana (d Orbigug), G.lapparenti (Brotzen), G.Stuarti (Lapp), G.arca (Cushman), Marginotruncana sigali (Reichel), M.cf.renzi (Galdolfi), M. Marginato (Reuss), Rotalipora appeninica (Renz), Preaglobotruncana stephani (Goldolfi), P. Stefani turbinata (Reichel), Hedbergella sp., Dicarinella sp., Orbitolina sp. Bu fosillere dayanılarak birimin yaşı Üst Jura-Alt Maestrihtiyen olarak tespit edilmiştir (Orombelli vd. 1976, Ersoy 1989) Bloklu fliş Karaböğürtlen Formasyonu veya Ercan vd. (1980) tarafından Datça Flişi olarak da adlandırılan ve stratigrafik olarak çörtlü kireçtaşlarını uyumlu olarak örten bu birim üç düzeyden oluşur (Ersoy 1991). Birimin en alt seviyesinde düzenli bir fliş istifi yer alırken bunun üzerinde olistostromal bir seviye, en üstte ise aşırı tektonizmaya uğramış, kaotik görünümlü bir seviye yer alır. Bloklu fliş Murdala ve Mersincik Koylarında, Knidos, Cumalı, Palamutbükü, Hızırşah, Kızılağaç Tepe ve Kocadağ civarında yüzeyler (Şekil 2.1). İstif en altta ince katmanlı, kalkarenit arakatkılı düzenli marn ve killi kireçtaşı ile başlar ve matriksi killi, elemanları köşeli çört ve çörtlü kireçtaşından oluşan bir konglomera ve kiltaşı seviyesi ile devam eder. En üst seviye ise oldukça deforme olmuş, kahverengimsisarımsı renkli, kalın tabakalı, kristalize kireçtaşı ve ultramafik kayaç bloklu, sleyt, metakalkarenitli bir düzeyle karakterize olur. Kalkerenitli seviyelerde Siderolites sp. ve orbitoides sp. gibi Üst Kretase foramları (Ersoy 1991) ve Alt Eosen yaşlı çeşitli nümmilit türleri (Orombelli vd. 1967) bulunmuştur. Bu nedenle bloklu birimin yaşı Üst Kretase-Alt Eosen olarak kabul edilmiştir Örtü birimleri Datça Yarımadası nda Alt Eosen öncesi temel birimleri ile Pliyosen yaşlı örtü birimleri arasında çok önemli bir zaman boşluğu vardır. Tüm yaşlı birimleri uyumsuzlukla örten Üst Pliyosen yaşlı denizel ve tatlı su ortamı ürünü konglomera-kumtaşı-marn-kiltaşı ardalanması ve ince tüf arakatkıları (Yıldırımlı Formasyonu) ile Kuvaterner yaşlı, alüvyon, plaj kumu, yalı taşı, asılı taraça, yamaç molozu ve alüvyon yelpazesi çökelleri ile volkanikler örtü birimlerini oluşturur. 7

14 Yıldırımlı Formasyonu Konglomera, kumtaşı, kiltaşı, marn, kireçtaşı, dolomit ile ince tüf arakatkısından oluşan Yıldırımlı Formasyonu ilk olarak Rossi (1966) tarafından adlanmış ve birime Pliyosen yaşı verilmiştir. Daha sonra Görür vd. (1995) birimi Datça Formasyonu olarak tanımlamış ancak birim ilkin Rossi (1966) tarafından adlandığı için bu çalışmada da Yıldırımlı Formasyonu adı kullanılmıştır. Birim, Reşadiye, Hızırşah, Kızlan yerleşim alanları ile Körmen İskelesi civarında yaygın olarak yüzeyler (Şekil 2.2). Körmen İskelesi batısında tabanı gözükmeyen birim konglomera-kumtaşı-marnlı kiltaşı ardalanması ile karakterize olur (Şekil 2.3). Birim içindeki konglomera seviyeleri sıkılaşmamış, yer yer ince taneli, koyu kahverengi-kırmızı, yeşil ve bej renkli serpantin, gabro ve radyolarit çakıllıdır. Kumtaşı tabaları ise sarı-bej renkli, gri-siyah marn seviyeleri içeren kiltaşı ardalanmalı ve yer yer bol fosil içeriklidir (Şekil 2.4, 2.5). Yıldırım Tepe civarında Yıldırımlı Formasyonu konglomera-kumtaşı-marnlı kiltaşı ardalanmasından oluşup orta seviyelerde ince gri renkli tüf bantı içerir. Aktepe ve doğusunda alttaki ofiyolitleri uyumsuz olarak üzerleyen birim tüf bantlı, konglomera-kumtaşı-kumlu kiltaşı ardalanması ile temsil edilir. Reşadiye doğusunda da: kumtaşı-kiltaşı-konglomera ardalanması ile temsil edilen birimde kumtaşı sarı renkli, yer yer iri taneli, beyazımsı kil bantlı olup kiltaşları sarı, sarımsı beyaz renkli ve kireçtaşı bantlıdır. Kızlan güneyinde birim sıkı tutturulmuş konglomera-kumtaşı ve kiltaşı ardalanmasından oluşurken sıkı tutturulmuş konglomera ince taneli, serpantin, radyolarit, kireçtaşı ve nadiren andezit çakıllıdır. Yıldırımlı Formasyonu Kızlan kuzeyinde, BKB-gidişli bir fay boyunca serpantinlerle tektonik dokanaklı olarak gözlenir. Fay boyunca Yıldırımlı Formasyonu nun matriksi kahverengimsi kırmızı renkli, killi-karbonatlı, elemanları genellikle köşeli kireçtaşı çakıllarından oluşan kenar fasiyesi gözlenir. Datça nın kuzeydoğusunda yer alan Dalacak Burnunda bu birimin tabanında, tamamen parçalanmış, gri renkli, şekerimsi dokulu, alt seviyelere doğru orta-ince tabakalı kireçtaşı yer alır (Şekil 2.6). Bunun üzerine çoğunlukla köşeli gri renkli kireçtaşı, az miktarda kumtaşı çakıllarından oluşan ve matriksi karbonatlı bir çakıltaşı gelir. Bunun üzerine ise iri bloklu, çok tür bileşenli bir çakıltaşı seviyesi daha gelir ve üste doğru birim çakıltaşı-kırmızı renkli siltli kumlu kil ardalanması ile devam eder (Şekil 2.7). 8

15 Şekil 2.2. Datça Grabeni ve civarının detay jeolojik haritası (Şenel ve Bilgin, 1997 den yararlanılmıştır). TRJk: Kayaköy Dolomiti; Kmo: Marmaris Peridotiti; Kg: Göçgediği Formasyonu; Kka: Karaböğürtlen Formasyonu; Kkak: Kireçtası üyesi; plyık: Yıldırımlı Formasyonu (karasal); plyıd: Yıldırımlı Formasyonu (denizel); Qp: Plaj çökelleri; Qym: Yamaç molozu, birikinti konisi; Qal: Alüvyon. Yıldırımlı Tepe Şekil 2.3. Yıldırımlı Formasyonu nun genel görünümü (Yıldırımlı Tepe ye güneyden bakış) 9

16 Şekil 2.4. Yıldırımlı Formasyonu nun tipik görünümü (Yıldırımlı tepe batısı) Şekil 2.5. Şekil 2.4 teki fosilli seviyenin yakın görünümü Dalacak Burnu Şekil 2.6. Mesozoyik yaşlı, tabanda ince-orta tabakalı ancak üste doğru parçalanmış kristalize kireçtaşı (Dalacak Burnu) Şekil 2.7. Yandaki birimi açısal uyumsuzlukla üzerleyen Yıldırımlı Formasyonu nun alt seviyeleri. 10

17 Kapan Yeşilyurt ve Taner (2002) inceledikleri kesitlerde şu fosilleri tespit etmişlerdir: Denizel fosiller: Bittium reticulatum, Thericium (T.) vulgatum, Trunculariopsis trunculus, Nassa reticulata, Anadara (A) diluvii var perlranversa, 0sIrea edulis, Ostrea lamellosa, Cerastoderma (C) edule, Cerastoderma (C.) edule var. umbonata, Abra (A.) tenuis, Venus gaina, CabuIa (V.) gibba, Bittium reticulatum, Thericium (T.) vulgatum, Chama (C.) gryphoides, Cerastoderma (C.) edule, Cerastoderma (C) edule var. umbonata, Abra (A.) tenuis, Venus gallina, Corbula (V.) gibba, Trunculariopsis trunculus, Nassa reticulata,anadara (A.) diluvi var. pertransversa, Glycymeris (G.) glycmeris, Ostrea edulis, Ostrea lamellosa,cerastoderma (C.) edule, Cerastoderma (C.) edule var.umbonata, Abra (A.) tenuis, Venus gallina, Cladocora caespitosa, Balamus sp. Cyprideis (C.) benderi, Mutilus retitormis, Aurila (A.) ct. tenuipunctata Tatlısu fosilleri: Melanopsis cf bergeroni, Theodoxus doricus depressus, Theodoxus doricus fuchsi, Viviparus brevis trochlearis, Hydrobia denizliensis, Hydrobia tanerae, Lithoglyphus acutus decipiens, Melanopsis gorceixi proteus, Melanopsis delessei, Melanopsis gorceixi heldreichi, Melanopsis vandeveldi, Melanopsis orientalis, Melanopsis inexpectata, Melanoides tuberculata dadiana, Unio pseudatavus, Modiolus sp., Theodoxus doricus depressus, Theodoxus doricus fuchsi, Viviparus brevis trochlearis, Valvata (C.) crusitensis, Hydrobia denizliensis, Hydrobia tanerae, Pyrgula eugeniae, Micro- melania nuda, Marticia cosensis, Melanopsis gorceixi proteus, Melanopsis vandeveldi, Melanopsis orientalis orientalis, Melanopsis inexpectata, Melanoides tuberculata dadiana, Unio pseudatavus, Modioulus sp,. Bu fosillere dayanarak Kapan Yeşilyurt ve Taner (2002) birimin yaşının Geç Piyasensiyen olduğunu, ayrıca ESR (Elektron Spin Resonans) yöntemi ile elde edilen milyon yaşı ile uyumlu olduğunu, Datça yarımadasının, eski araştırıcıların ileri sürdüğü gibi Erken Pliyosende karasal, Geç Pliyosende denizel değil, Geç Pliyosende sığ denizle bağlantılı lagün-akarsu ortamı olduğunu, saptanan Pelecypod ve Gastropod faunasından o dönemde suyun oligohalin acı su-az tuzlu deniz suyu karakterinde olduğunu ileri sürmüşlerdir. 11

18 Kuvaterner yaşlı birimler Genelde Datça nın batı kesimindeki vadi içlerini dolduran tüfler ve bunları örten asılı taraçalar, dik yamaçların etekleri boyunca izlenen yamaç molozları, yalıtaşları, asılı plaj konglomeraları, plaj kumu ve alüvyon Kuvaterner yaşlı birimleri oluşturur. Volkanikler. Genelde tüf, kül ve süngertaşından oluşan volkanikler yarımadanın batısında yer alan korunaklı vadilerin içinde yer alır (Şekil 2.8, 2.9, 2.10, 2.11). Üzerinde yer alan, yer yer sıkı tutturulmuş alüvyon ve fanglomera örtüsü nedeniyle dış etkilerden korunan bu tüflerin kalınlığı 40 metreye kadar ulaşmaktadır. Bu volkanik kayaçlar, Datça yarımadasının batı ucuna yaklaşık 20 km uzaklıktaki Nisyros, Yali ve Kos adaları civarındaki volkanik patlama merkezlerindeki faaliyetlerin ürünleridir (Şekil 1.1) (Ercan vd. 1984, Allen ve Cas 2000). Bu volkanizma, Afrika plakasının Girit adası güneyinde Anadolu plakası altına dalması sonucu meydana gelen yitim zonunun ürünüdür. Olasılıkla, Orta Miyosende başlayan yitim olayı ile oluşan yitim zonu yaklaşık 3 milyondan beri Ege Denizinde esas olarak kalkalkalin nitelikte bir ada yayı volkanizması meydana getirmektedir. Ege ada yayı sistemindeki tek aktif volkan Santorini olup, en son 1950 yılında faaliyete geçmiştir Nisyrostaki en son faaliyet ise 1888 görülmüştür. Nisyros ve Yali adalarındaki volkanizma deniz altında başlamış ve giderek gelişerek, adaların oluşumunu sağlayan lav, tüf, kül, süngertaşı, perlit ve obsidiyen gibi ürünler vermiştir. Nisyros ve Yali adaları tamamen volkanik adalar olup, Nisyros adasındaki volkanizma kaldera öncesi ve sonrası olmak üzere 2 ana döneme ayrılmıştır. İlk dönem, kaldera öncesi faaliyet olup, denizaltında oluşmaya başlamıştır. Bu volkanizma yastık lavlar, daha çok bazaltik andezit ve andezitik bileşimde düşük silisli ve ortaç lavlar getirmiştir. İkinci ana dönem, kaldera sonrası aktivite (Davis 1968) olup, daha çok asidik lavlar (dasit, riyodasit, riyolit) ile süngertaşı, perlit, obsidiyen ve tüflerden oluşan birim Allen ve Cas (2000) tarafından Kos Plato Tüfü (KPT) olarak adlandırılmıştır. Smith vd. (1996) sanidin kristalinin Ar-Ar yöntemiyle yaşlandırılmasına dayanarak KPT ignimbritlerinin yaşının 161 bin olduğunu tespit etmişlerdir. Chappell ve Shackleton un (1986) Global denizseviyesi eğrilerine göre 161 bin yıl önceki deniz seviyesi bugünkünden metre daha düşüktür. Bu durumda püskürme sonrası oluşan piroklastik akıntı (pyroclastic flow) kuzeye doğru karadan Bodrum yarımadasına, doğu ve güneydoğuya doğru ise deniz yüzeyinden Datça yarımadasına ve Tilos adasına ulaşmış olmalıdır (Allen ve Cas 2000). Başlangıçta, Datça yarımadasının büyük bir bölümü bu volkanikler tarafından kaplı idi. Ancak bunlar muhtemelen akarsuların etkisiyle aşınarak yok olmuş ve günümüze kadar sadece çukur 12

19 Şekil 2.8. Pyroklastiklerin ocak içindeki görünümü (Karaköy ün güneybatısı) Şekil 2.9. Yamaçlarında tüflerin yer aldığı vadi ve üzerindeki asılı taraçaların genel görünümü Şekil Pyroklastiklerin yakın görünümü (üstteki ocak içi) Şekil Pyroklastik akıntının alt dokanağı Şekil Fosil toprağın (Paleosoil) üzerinde yer alan tüfün görünümü (Tavas Dere, Çeşmeköy-Belenköy arası) 13

20 Havzalarda yığışanlar ve üzeri alüvyonlarla örtülerek korunanlar kalmıştır. Günümüzde bunları biz Cumali, Çeşmeköy, Belenköy civarında ve Hızırşah batısındaki vadilerin içinde asılı taraçaların ve fanglomeraların altında görmekteyiz. Çeşmeköy-Belenköy arasındaki Tavas dere yatağı kenarlarında ise fosil toprağın üzerine geldikleri gözlenebilmektedir (Şekil 2.12). Asılı taraçalar. Hızırşahın batısında, derelerin yüksek yamaçlarında, dere yatağından ortalama metre yükseklikte asılı durumda görülen bu birimin kalınlığı yer yer 10 metreye ulaşır ve genelde çakıltaşlarından oluşur ve tüflerin üzerinde yer alır (Şekil 2.13). Kos adasının güneyindeki volkanizmanın ürünü olan piroklastik akıntının derin vadileri doldurmasını takiben üzerinin kalın alüvyon malzemesi ile örtülmesi, yarımadada vadiler içindeki aşınmanın yerini çökelmenin aldığını ve bu nedenle yarımada üzerindeki vadilerin ve çukurlukların 40 metreye varan alüvyon malzemesi ile dolduğunu göstermektedir. Bu depolanma dönemini takiben Yarımadanın gelişimini kontrol eden D-B gidişli faylardaki hareket nedeniyle yarımada yükselmiş ve bölgede başlayan yeni aşınmaya bağlı olarak vadi yataklarının derinleşmesiyle eski vadi tabanları yukarda kalarak asılı taraçaları oluşturmuştur. Kolüvyon, yamaç molozları ve alüvyon yelpazeleri. Yamaç molozları, genellikle kireçtaşı gibi aşınmaya dayanımlı kayaçlardan oluşan, oldukça dik yamaçlı, yüksek sırtların ve tepelerin etekleri dibinde gelişen, köşeli çakıllardan oluşan, gevşek tutturulmuş bir birimdir. Çok sıkı tutturulmuş olan ise kolüvyonları oluşturur (Şekil 2.14). Körmen iskelesinin batısında kıyı boyunca uzanan yamaçlarda kahverenkli karbonat matriks ile tutturulmuş yamaç molozları buna örnektir. Yüksek alanlardan gelen ve düzlüğe açılan dere yataklarının ağzında ise taşınan malzemenin miktarına bağlı olarak değişen boyutlarda alüvyon yelpazeleri gelişmiştir. Yalıtaşı. Plaj kumu ve çakıllarının çimentolanmasından oluşan yalıtaşları yarımadanın hem kuzey hem de güney kıyıları boyunca izlenir (Şekil 2.15). Karbonatlı bir çimentoyla bağlanmış olan yalıtaşları sıcak denizlerde oluşmaya elverişli oluşuklardır. Asılı plaj konglomeraları. Deniz seviyesi değişiminin önemli kanıtlarından olan yükselmiş plaj konglomeraları yarımadanın kuzey ve güney sahilleri boyunca izlenebilir. Kızlan ın kuzeyindeki sahil şeridi boyunca bu yükselme yaklaşık 25 metre iken güney sahillerinde (Emecik in güneyi) yükselme yaklaşık metredir. 14

21 Şekil Vadi içindeki pyroklastiklerin üzerinde gelişmiş asılı taraça. Şekil Dik yamaçların topuğunda gelişmiş kolüvyon. Şekil Yarımadanın kuzey kıyılarında gelişmiş Yalıtaşı. Plaj kumu ve çakılı. Tutturulmamış ince, orta ve kaba silis taneleri ile kireçtaşı, kuvartz, serpantin çakıllarından oluşan plaj kumu ve çakılı grabenin kuzey ve güney kıyıları boyunca bir şerit halinde izlenir. Alüvyon. Tutturulmamış yada oldukça gevşek tutturulmuş kum, kil, çakıl ve bloklardan oluşan alüvyon Datça, Hızırşah ve Cumali civarlarında ve dere yataklarında yaygın olarak bulunur. 15

22 3. JEOMORFOLOJİ 3.1. Datça Yarımadası nın Fiziki Coğrafya Özellikleri Datça Yarımadası, kuzeyde Gökova Körfezi ile güneyde Hisarönü Körfezi arasında kalan, doğu-batı doğrultusunda uzunluğu yaklaşık 65 km, genişliği ise ancak birkaç kilometre olan ve Güneybatı Anadolu kıyılarında yer alan önemli jeomorfolojik bölümlerden birisidir (Şekil 3.1). Çok arızalı, dağlık ve tepelik bir sırt olarak uzanan Datça Yarımadası nın kıyıları çok girintili çıkıntılıdır. Ancak kuzey kıyılar Gökova Grabeni ni kontrol eden D-B uzanımlı faylar tarafından da kontrol edildiği için güneye nazaran daha düzdür. Yarımada kıyılarının bir özelliği de kıyı profilinin çoğu yerde dik olmasıdır. Kıyıdaki dik yamaçlar deniz altında da aynı diklikte devam eder. Bu da kıyıların tektonik kontrollü olarak geliştiğinin önemli bir kanıtıdır. Dere ağızlarındaki birikinti konisi-delta tipi kıyı düzlükleri geniş alanlı değildir. Bu durumuyla yarımadanın kıyıları genel olarak tipik boğulma şekilleri gösterir. Bu boğulma, Holosen de meydana gelen son transgresyonun sonucudur (Kayan ve Tuna 1985). Şekil 3.1. Datça yarımadası ve civarının kabartma haritası (1: ölçekli topoğrafik haritalardan hazırlanmıştır) Datça Yarımadası nın orta kesiminde, genişliği yaklaşık 5 km olan ve yaklaşık KB- GD gidişli bir çukurluk yer alır. Bu çukurluğa KB da Körmen Körfezi, GB ise Datça Körfezi geniş koylar halinde sokulmuştur (Şekil 3.2, 3.3). Bu bölümü Chaput (1947) 16

23 Datça kıstağı olarak tanıtmıştır. Ancak daha sonra, doğudaki ve batıdaki yaşlı temel birimlerle dokanağı faylı olduğu için bu tektonik çöküntü Datça Grabeni olarak adlandırılmıştır. Datça Grabeni nin doğusunda kalan doruklar genellikle 500 m seviyesindedir (Şekil 3.4). En yüksek doruk ise Emecik Dağında 748 m ye ulaşır. Bu kesimde litolojiyi peridotit-serpantinitler ile Mesozoyik yaşlı masif kalkerler oluşturur. Şekil 3.2. Datça Yarımadası nın yükselti haritası (Eşyükselti eğrileri 200 m de bir geçirilmiştir. Eşderinlik eğrilerinden sadece -200 m çizilmiştir). Şekil 3.3. Datça Yarımadası nın drenaj haritası 17

24 Şekil 3.4. Datça Grabeni nin (öndeki alçak alan) doğusunda yer alan ve batı kesime göre daha yayvan topoğrafyanın görünümü (Körmen in batısından doğuya bakış) KOCADAĞ Körmen Şekil 3.5. Datça Grabeni nin (öndeki alçak alan) doğu kenarından batıya bakış. Kocadağ, kütlevi görüntüsüyle kendini belli etmekte. Şekil 3.6. Datça Yarımadası nın orta kesimindeki çukurlukta yer alan taraçaların görünümü (Sungurlu Ova-Sındı Mevkii) 18

25 Kalkerler Emecik Dağında olduğu gibi yüksek dorukları oluşturur. Datça Grabeni nin batı kesimi uzunluğu 25 km, genişliği ise yaklaşık 10 km olan bir dikdörtgeni andırır (Şekil 3.2, 3.3). Doğuya nazaran daha kütlevi olan bu bölgede Mesozoyik kireçtaşları Kocadağ, Bozdağ gibi büyük yükseltiler oluşturur (Şekil 3.5). Kocadağ ın doruklarında yükselti 1100 m ye ulaşır. Yaklaşık D-B uzanıma sahip olan Kocadağ ın güneyinde, genellikle 400 m yükseklikteki tepe ve sırtlar ile dik yamaçlı vadilerin yer aldığı daha alçak bir alan yer alır. Kocadağ ile bu alçak alan arasında tektonik kontrollü olarak gelişmiş bir çukurluk uzanır. Akarsuların yerleştiği bu çukurlukta akarsu taraçaları, yamaçların topuklarında ise kolüvyonlar gelişmiştir (Şekil 3.6). Ege Denizi ndeki volkanizmanın ürünü olan pyroklastikler ise bu çukurluğu zaman içinde doldurmuştur. Pyroklastiklerin bir bölümü günümüze kadar korunmuştur (Şekil 2.9, 2.14). Datça Grabeni nin orta kesiminde yüksekliği metreye ulaşan tepe ve sırtlar yer alır. Bu yüksek alandan Körmen ve Datça körfezlerinin kıyı düzlüklerine inilir. Bu çöküntüde yüzeyleyen Üst Pliyosen yaşlı çökel tabakaları yaklaşık 20º güneye eğimli olup, yayvan ve alçak kuesta sırtları oluştururlar. Datça iskelesi kuzey doğusunda, Dalacak burnu civarında ise bu birimin taban seviyeleri KB ya doğru hafifçe eğimlidir. Körmen ve Datça körfezleri arasındaki su bölümü Reşadiye kuzeyinde ve Çatakçı dağını KD-GB yönünde ikiye ayıracak şekilde uzanır (Şekil 3.7). Su bölümünün Körmen körfezine daha yakın olması çöküntü alanında bir asimetri yaratmaktadır. Su bölümünden Körmen körfezine uzanan sırtlar ve vadiler daha kısa ve yamaçları oldukça diktir. Halbuki Datça körfezine doğru uzanan vadiler ve sırtlar daha uzun ve yayvandır. Bunun en büyük nedeninin çöküntü içindeki birimlerin doğuya-güneydoğuya doğru çarpılmış olması olmalıdır. Üst Pliyosen yaşlı çökelleri de kesen, metre yükseklikteki aşınım yüzeyi Datça Grabeni nin en önemli jeomorfolojik özelliklerindendir (Kayan ve Tuna, 1985). Datça Yarımadası nın dağlık kesimlerinde görülen, dağ yamaçlarına pedimentlerle Grabenin doğu kesiminde, Emecik ten güneye inen vadi kırmızı karasal kırıntılı malzeme ile doludur metre yüksekliklerde yaygın olan bu dolgu günümüz dere-akarsuları ile yarılmıştır. Bu kesimde Pliyosen yaşlı tabakalar da 100 metre yüksekliklerde görülmektedir. Benzer dolgulara grabenin batı kesiminde rastlanmaktadır. Ancak bu kesimde dolgu malzemesini oluşturan alüvyonlar 161 bin yaşındaki volkanikleri örtmekte ve asılı taraçalar oluşturmaktadır. Bu da bize, deniz seviyesinin 161 bin yıl önce meydana gelen volkanizmayı takiben önce yükselerek vadi ve çukurlukların dolmasını, daha sonra 19

26 Şekil 3.7. Datça ve civarının drenaj ve neotektonik haritası (kahverenkli çizgi su bölüm çizgisi) da alçalarak yarımadada tekrar aşınma döneminin başlamasına neden olduğunu kanıtlamaktadır Kıyı Değişimleri Datça Yarımadası kıyılarında yapılan gözlemler bu kıyılarda son birkaç bin yılda değişimler olduğunu göstermiştir. Kayan ve Tuna (1985) Dalacak-Burgaz kıyılarında, Eski Knidos un yerleşim alanında yaptıkları çalışmalarda bu kıyılarda son 6000 yılda üç farklı dönem ayırtlamışlardır Dönem: Deniz seviyesinin bugünkünden en az 1-2 metre kadar yüksekte olduğu dönem. Kayan ve Tuna (1985), Eski Knidos kentinin kuruluşundan önceye ait bu dönemi doğal bazı bulgulara dayanarak belirlemiştir. L4 limanı ile Uzunazmak ağzı arasındaki kıyılarda, kıyı aşınma basamağında yer yer lagün-sığ kıyı ortamlarında birikmiş genç denizel çökeller görülür (Şekil 3.8). L1 limanının bugün karalaşmış olan bölümünde de yüzey altında çakıllı eski kıyı birikintileri vardır. Bunların hiçbirinde daha sonraki birikintilerde olduğu gibi seramik kırıntıları gibi kültür kalıntıları bulunamamış olması Dalacak burnu kuzeyindeki kıyıların Eski Knidos yerleşiminden önce bugünkünden daha 20

27 çok karaya sokulmuş olduğunu göstermektedir. Bölgesel özellikler de dikkate alınarak bu dönem Würm sonrası Klimatik Optimuma, yani günümüzden yıl öncesine tarihlendirilmiştir (Kayan ve Tuna, 1985) Deniz seviyesinin bugünkünden en az 1-2 metre daha alçakta olduğu dönem. Bugün tümüyle deniz altında bulunan ve 1 metre kadar derinliğe inen yalıtaşları deniz seviyesinin yüksekte olduğu seviyeden sonra bugünkü deniz seviyesinden de daha alçakta olduğu bir dönemin varlığının en önemli kanıtıdır. Burgaz düzlüğü önünde, bugünkü deniz seviyesinin altına inen pek çok duvar kalıntısının olması da Eski Knidos un kuruluşunun bu düşük deniz seviyesi dönemine rastladığını göstermektedir. Bu döneme ait kıyı çizgisi bugün deniz altında bulunduğu için denizin ne kadar çekildiğini belirlemek mümkün değildir. Burgaz ovasındaki yerleşmenin bilinen tarihi göz önüne alınarak deniz seviyesinin en düşük olduğu dönem günümüzden 3000 yıl kadar öncesine tarihlendirilmiştir (Kayan ve Tuna, 1985). Şekil 3.8. Eski Knidos (Datça) yerleşim alanı (Kayan ve Tuna, 1985 ten yararlanılmıştır) Eski Knidos kıyılarını su altında bırakan deniz seviyesi yükselmesi ve dalga aşındırması dönemi. Burgaz kıyılarında bugün kıyı açığında tümüyle deniz suları altında bulunan yalıtaşları, su altında kalmış duvarlar deniz seviyesinin son dönem tekrar yükseldiğini göstermektedir. Yıkılmış Eski Knidos kentinin enkaz örtüsüyle kaplanan 21

28 Burgaz düzlüğü kıyısında denizin yükselmesiyle dalga aşındırması hızlanmış ve günümüz kıyı aşınım basamağı ortaya çıkmıştır. Eski Knidos limanlarının MÖ IV. Yüzyılda yapıldığı sanılmakta olup yalıtaşları ve mendireklerin konumlarından, o sırada kıyı çizgisinin bugünkünden açıkta, fakat en çok çekildiği döneme göre biraz yükselmiş olduğu ileri sürülmektedir (Kayan ve Tuna, 1985). Kent alanındaki yüzeysel kültür kalıntıları burada düzenli iskanın MS VII. Yüzyılda kesildiğini göstermektedir. Ancak günümüzden 1500 yıl kadar önce bölgeyi şiddetli depremlerin etkilediği bilinmektedir. Bu nedenle yaklaşık 1500 yıl önceki bölgesel tektonik olayların bu depremlere neden olduğu, buna bağlı olarak ta deniz seviyesinin yükseldiği söylenebilir. Eski Knidos un Dalacak burnu kuzeyinde kalan kıyılarda yukarda açıklanan dönemler gözlenebilirken, güneyde kalan ve L2, L3 limanlarının yer aldığı kıyılarda bu durum gözlenememektedir. Bunun nedeninin ise güneyden gelen kıyı akıntılarının bu kesimde kıyı boyunca birikime, kuzeyde ise aşınıma neden olması olmalıdır (Kayan ve Tuna, 1985). 22

29 4. YAPISAL JEOLOJİ Bölgedeki yapısal unsurlar Eski Tektonik Döneme (Paleo-tektonik) ait yapılar ve Yeni Tektonik Döneme (Neo-tektonik) ait yapılar olmak üzere iki grupta incelenmiştir Eski Tektonik Döneme ait yapılar Kıvrımlar ve ters faylarla bindirmeler, sıkışmalı rejimin hakim olduğu bu dönemin yapılarını oluştururlar. Yarımadanın batı yarısında tabaka konumları ve kıvrım eksenleri iki ana gidiş gösterirler. Karaköy ve Mesudiye yerleşim alanlarının batısında tabaka gidişleri yaklaşık D-B ve eğimleri güneye doğrudur (Şekil 2.1). Halbuki Körmen iskelesi ve Emecik civarında aynı birimlere ait tabaka doğrultuları yaklaşık K-G olup KG-gidişli asimetrik, bazen devrik antiklinal ve senklinaller gelişmiştir. Bu da bize eski tektonik dönemde bölgede hem D-B, hem de K-G sıkışma kuvvetlerinin varlığını göstermektedir Yeni Tektonik Döneme ait yapılar Ege Denizi, kıyı kesimi ve ona komşu karalar dünyanın sismik olarak en aktif bölgelerinden biridir (Jackson & McKenzie, 1984; Taymaz, Jackson & McKenzie, 1991). GB Ege bölgesi Ege-Hendeği ile Ege Graben sisteminin çekme rejiminin denetimi altındadır. Anadolu Plakacığı nın batıya hareketi, doğu-batı yönünde sıkışmaya, kuzeygüney yönlü genişlemeye neden olmuştur. Genişleme tektoniğinin hakim olduğu bu dönemde normal faylar en önemli yapısal unsurlar olup normal faylar, Datça Grabeni, Gökova Grabeni ve Datça Yarımadası nı oluşturan Reşadiye Horst u bu dönemi temsil eden yapılardır (Şekil 4.1, 4.2) Normal Faylar Datça Yarımadası nın hem genç tektoniği, hem de morfolojisi KB-GD ve KD-GB doğrultulu ve yaklaşık BKB-gidişli normal faylar tarafından kontrol edilmektedir (Şekil 2.1) KD-gidişli faylar. Bu gruptaki fayların en belirgin olanları yarımada nın batı ucunda görülen Damlaca fayı ile orta kesimdeki Mesudiye fayıdır. Damlaca fayı. Datça Yarımadası nın batı ucunda yer alan, ve Bozdağın batı kenarını kontrol eden fay boyunca batı blok düşerek karbonatlar üzerinde oldukça dik ve yüksek bir fay dikliği oluşmuştur (Şekil 4.2). Düşen blokta yamaç molozları gelişmiş olup yer yer pyroklastikler korunmuştur. 23

30 Şekil 4.1. Datça yarımadası ve civarındaki çizgisellikleri gösteren kabartma harita (1: ölçekli topoğrafik haritadan hazırlanmıştır) Şekil 4.2. Datça Yarımadası ve civarındaki aktif faylar (rakamlar bölgede meydana gelen önemli depremlerin yıllarını göstermektedir)(altunel vd ten yararlanılmıştır). 24

31 Şekil 4.3. Knidos ve civarının neotektoniğini ve depremselliğini kontrol eden faylar Mesudiye fayı. Eğim atımlı normal fay karakterinde olan bu fay güneyde Mesudiye den başlayarak KD doğrultusunda Körmen in güneyine kadar devam eder (Şekil 2.2, 3.4, 3.6). Yükselen batı blokta Triyas-Jura yaşlı kalkerler dik yamaçlar ve yükseltiler oluştururken düşen blokta Kretase yaşlı bloklu fliş yer alır. Yassıdağ ın batısında graben karakterini alan yapı boyunca akarsu taraçaları ile çok iyi tutturulmuş yamaç molozları gelişmiştir. KD-gidişli faylar Eski Knidos civarında da mevcuttur (Şekil 4.4). Bu faylar Pliyosen çökellerinin üzerinde yer aldığı, hemen hemen KD- gidişli sırtları da kontrol etmektedir DB-gidişli faylar. Yarımadanın morfolojisi üzerindeki etkileri en belirgin olan faylar D-B gidişli olup bunların en önemlileri Knidos fayı, Yakaköy fayı ve Gökova Grabeni ni kontrol eden denizaltı faylardır. Knidos Fayı. Yarımada nın en batı ucunda, önemli bir antik kent olan Knidos un da üzerinde yer aldığı bu fay Bozdağ ın güney kenarını kontrol eden, yaklaşık D-B gidişe sahip eğim atımlı normal bir faydır (Şekil 4.3, 4.6, 4.7). Fay üzerinde ve faya bitişik olarak kurulmuş olan Knidos kentindeki deformasyona uğramış harabeler fayın aktif olduğunun önemli bir kanıtıdır (Bkz. Bölüm 4.3). 25

32 (1) Kumsal (2) Alüvyon (3) Kolüvyon (4) Pliyo-Kuvaterner karasal kırıntılılar (5) Denizel Pliyosen (6) Pliyosen öncesi birimler (7) Eski Knidos Limanları (8) Tabaka eğim ve doğrultusu (9) Normal fay (diş düşen blokta) (10) Eş derinlik eğrisi (11) Yalı taşı Şekil 4.4. Datça yerleşim alanı ve civarının neotektonik haritası. Şekil 4.5. Antik Knidos Kenti nin kuzeyinde yer alan Knidos Fayı boyunca yükselen bloktaki kalkerlerde oluşan fay dikliği (DKD ya bakış) 26

33 Şekil 4.6. Fay dikliğinin yakından görünümü. Fay düzlemine sıvanmış olan birim, düşen blokta yer alan fay breşidir. Şekil 4.7. Cilalanmış fay düzleminin ve düşen bloktaki fay breşinin yakın görünümü. Yakaköy Fayı. Yaklaşık 15 km uzunluğundaki Yakaköy Fayı, Datça Yarımadası nın batı yarısında yer alan ve D-B uzanıma sahip olan Kocadağ ile Bozdağı ın güneyini sınırlar (Şekil 2.1, 3.7). Yazıköy ün kuzeyinden itibaren izlenen bu fay Yakaköy üzerinden Bozdağ ın GB sına kadar devam eder. Bu fay, Kocadağ ile genellikle 400 m yükseklikteki tepe ve sırtların yer aldığı daha alçak bir alan arasında tektonik kontrollü olarak gelişmiş oluğun kuzey kenarını kontrol eder. Fay boyunca Mesozoyik yaşlı kireçtaşları dik ve yüksek fay sarplıkları oluştururken bu dikliklerin topuğunda kolüvyonlar, olukta ise akarsu taraçaları gelişmiştir. Ege Denizi ndeki volkanizmanın ürünü olan pyroklastikler ise bu oluğu zaman içinde doldurmuş, bunların bir bölümü günümüze kadar korunmuştur KB-gidişli faylar. Bu faylar genelde Datça yerleşim alanı ile Körmen arasında mevcut olup Datça Grabeni nin güney kenarını kontrol etmektedir (Şekil 3.7, 4.4, 4.8)(Bkz Bölüm 4.2.2) Datça Grabeni Datça Grabeni, D-B uzanımlı yarımadanın orta kesiminde yer alan bir çöküntüdür (Şekil 1.1). Jeomorfolojik-yapısal arazi gözlemleri ve paleontolojik bulgulara göre Datça Grabeni, Pliyosende KB- gidişli kenar faylarıyla kontrollü bir çöküntü havzası olarak gelişmeye 27

34 başlamış, Geç Piyasensiyende (Geç Pliyosen) sığ denizle bağlantılı lagün-akarsu ortamı olarak gelişimini sürdürmüştür. Graben çökelleri daha sonra genç tektonizmadan etkilenerek deformasyona uğramıştır (Şekil 4.4, 4.9, 4.10, 4.11, 4.12). Şekil 4.8. KB-gidişli fayların Datça dan görünümü (Datça dan batıya bakış). Şekil º-gidişli bir çatlaktan çıkan karbonatların oluşturduğu çökeller (Kızlan doğusu). Şekil Yıldırımlı Formasyonu nu ve toprak oluşumunu kesen, 085º-gidişli çok genç bir fay (Körmen batısı) 28

35 Şekil Dalacak Burnunda gözlenen faylar. Şekil Yıldırımlı Formasyonu nun içinde çakıltaşı ile silttaşı-kiltaşı arasında gözlenen 140º-gidişli fay (Kızlan güneyi) Gökova Grabeni Bölgedeki en önemli ve en genç yapısal unsur olan D-B doğrultusundaki Gökova Grabeni, Datça yarımadası ile Bodrum Yarımadası arasında yer alır (Şekil 1.1, 3.1, 4.2). Graben in kuzey kenarı, fay düzlemi oldukça dik normal bir fayla kontrol edilirken güney kenarı kavisli (listrik) karakterdeki Datça Fayı ile kontrol edilmektedir (Kurt vd. 1999). Graben in girişinden ve orta kesimlerinden alınan sismik kesitlerde bu özellik açıkça görülmektedir (Şekil 4.13, 4.14). Gökova Grabeni nin oluşumu ve yaşı konusunda değişik fikirler ileri sürülmüştür ancak Gökova Grabeni nin güney kenarını kontrol eden Datça Fayı aynı zamanda Datça Grabeni nin Geç Pliyosen yaşlı dolgusunu kesmektedir. Bu da Datça Fayı nın ve dolayısı ile Gökova Grabeni nin Geç Pliyosen sonrası oluştuğunu kanıtlamaktadır. Ayrıca bölgedeki sismik aktivite bu fayın günümüzde de aktif olduğunu göstermektedir Bölgenin Depremselliği Güneybatı Türkiye de ve Ege Denizi nin en aktif bölgelerinden birinde yer alan Datça Yarımadası ile civarı oldukça önemli ve yıkıcı depremler ile volkanik faaliyetlere maruz kalmıştır. M.Ö. 412, 24 (Ambraseys ve White 1997); M.Ö. 227, , M.S , 344, ve (Goidoboni vd. 1994) depremleri, Rodos ve civarını etkileyen önemli depremlerdir. Ayrıca tarihsel dönemlerde bölgede yıkıcı depremlerin varlığı kayıtlarda mevcuttur (Şekil 4.15). Datça Yarımadası nın batısında yer alan ve volkanik kökenli Kos ve Nisyros adalarındaki volkanik faaliyetler ve bunlarla ilişkili sismik hareketler bölgeyi etkileyen diğer önemli olaylardır. Nisyros adasındaki güncel volkanik faaliyetlerin M.S. 1887, 1873 ve 1422 yıllarında olduğu bilinmektedir (Stiros 2000). 29