T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DOĞU DİLLERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI FARS DİLİ VE EDEBİYATI BİLİM DALI

Transkript

1 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DOĞU DİLLERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI FARS DİLİ VE EDEBİYATI BİLİM DALI SOVYETLER BİRLİĞİ DÖNEMİNDEN GÜNÜMÜZE KADAR AZERBAYCAN DA FARSÇANIN ÖĞRETİMİ VE FARSÇA YAPILAN ÇALIŞMALAR ( ) Nemat HAMISHAYEV YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Doç. Dr. Ali TEMİZEL Konya-2015

2

3

4 III İÇİNDEKİLER BİLİMSEL ETİK SAYFASI I YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU..II İÇİNDEKİLER.III ÖN SÖZ.VI ÖZET..X SUMMARY...XII TABLO LİSTESİ XIV KISALTMALAR XIX GİRİŞ Fars Edebiyatı Alanında Azerbaycanlı Yazar ve Şairlerin Yeri ve Önemi Fars Dilciliği Alanında Azerbaycanlı Dilci Âlimlerin Yeri ve Önemi XIII-XIV. Yüz Yıllarda Fars Dilciliği Alanında Çalışmış Azerbaycanlı Âlimler XVI.-XVIII. Yüz Yıllarda Azerbaycanlı Âlimlerin Fars Dilciliği Alanındaki Çalışmaları XIX ve XX. Yüz Yılın ilk yarısında Azerbaycan da Farsça Konusunda Çalışan Dilciler ve Eserleri Rusya da Fars Dilciliğinin Gelişmesinde Faaliyet Gösteren Azerbaycan Âlimleri (XIX. Asırdan Ekim Devrimine Kadar) BİRİNCİ BÖLÜM SOVYETLER BİRLİĞİ DÖNEMİ ÖNCESİ AZERBAYCAN DA FARSÇA NIN ÖĞRETİMİ VE FARSÇA YAPILMIŞ ÇALIŞMALAR (1920 YILINDAN ÖNCESİ) Sovyetler Birliği Dönemi Öncesi Azerbaycandaki Farsça Eğitim Kurumları Sovyetler Birliği Dönemi Öncesi Azerbaycandaki Farsça Kitaplar 15

5 İKİNCİ BÖLÜM SOVYETLER BİRLİĞİ DÖNEMİ AZERBAYCAN DA FARSÇA NIN ÖĞRETİMİ VE FARSÇA YAPILMIŞ ÇALIŞMALAR ( YILLARI ARASI) 2.1. Üniversiteler, Enstitüler ve diğer çalışmalar Bakü Devlet Üniversitesi Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi Muhammed Füzûlî Elyazmaları Enstitüsü Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi Şergşünaslık (Doğu Dilleri ve Edebiyatı) Enstitüsü Azerbaycan Diller Üniversitesi İlkokul, Ortaokul ve Liseler Sovyetler Birliği Döneminde Yapılan Çalışmalar Fars Dili Kitapları ve Dilbilgisi Kitapları Çeviri Kitapları Sözlük Çalışmaları Dergiler...77 IV ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BAĞIMSIZLIK DÖNEMİ AZERBAYCAN DA FARSÇA NIN ÖĞRETİMİ VE FARSÇA YAPILMIŞ ÇALIŞMALAR (1991 DEN SONRASI) 3.1. Devlet Üniversiteleri Özel Üniversiteler Fars Dili Kitapları Dilbilgisi Kitapları Fars Dili Ders Kitapları Çeviri Kitapları...117

6 V Sözlük Çalışmaları Dergiler Tanınmış Azerbaycanlı Fars Dilbilimcileri ve Edebiyatçıları..140 SONUÇ 154 KAYNAKLAR EKLER

7 VI ÖN SÖZ Azerbaycan, tarih boyunca Fars dilinin en çok yayıldığı doğu ülkelerinden biri olmuştur. Azerbaycan la İran ın hem coğrafi bakımdan yakınlığı, hem de iki ülke arasında bulunan dini, sosyal, siyasi, ilmi, edebi ve kültürel ilişkiler, bu konun incelenmesinde önemli etken olmuştur. Farsçanın Azerbaycandaki önemini anlatmak için Orta Çağlardan başlayarak XX. yüzyılın başlarına kadar Azerbaycan ın farklı illerinde faaliyet gösteren mollahane ve medreselerde başlıca ders malzemelerinden biri olarak Doğu nun büyük söz üstatlarından sayılan ünlü İran şairi Sâdi Şîrâzî nin Gülistan isimli eserinin ve benzeri kitapların okutulmasını söylemek yeterlidir. Geçen yüzyılda Azerbaycan ın Sovyetler Birliği ile birlikte olduğu dönemde de Azerbaycan da Fars dilinin öğretimine büyük ilgi gösterilmiş; ortaokullarda, liselerde ve yüksek öğretimde Farsça bağımsız ders olarak okutulmuştur. Bu arada, Farsça öğretiminde önemli bir yer tutan gramer ve ders kitaplarının büyük bir bölümü de bu dönemde yazılmıştır. Gramer kitaplarının dışında Farsça klasik ve modern eserler de Azerbaycan Türkçesine çevrilmiştir. Sovyetler Birliği, Azerbaycan da Fars dilinin öğretimine önem vermiştir. Bunun için eski Sovyet Cumhuriyetleri arasında Fars dilinin en iyi öğretildiği yerlerden biri olarak Azerbaycan Cumhuriyeti kabul edilmiştir. Sovyetler Birliği öncesi ve sonrasında Azerbaycan ın eğitim hayatında önemli bir yere sahip olan Farsça, 1991 yılından sonraki bağımsızlık döneminde de Bakü Devlet Üniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı kürsüsünde lisans ve lisansüstü düzeyde öğretilmekte ve ayrıca Şergşünaslık (Doğu Dilleri ve Edebiyatı), İlahiyat, Edebiyat, Eğitim, Tarih ve Uluslararası İlişkiler fakültelerinde seçmeli veya zorunlu ders olarak okutulmaktadır. Bağımsızlık döneminde de Azerbaycan da Farsça alanında tarih, edebiyat, gramer vb. çalışmalar yapılmıştır. Bunun yanı sıra XX. yüzyılda Azerbaycan da ünlü Fars dilci ve edebiyatçı uzmanları yetişmiştir. Araştırmanın amacı ve yöntemi: Farsça, Sovyetler Birliği Azerbaycan ında en çok önem verilen Doğu dillerinden biri olmuştur. Eski Sovyet Cumhuriyetleri arasında Fars dilinin en iyi öğretilen yerlerinden biri olarak Azerbaycan Cumhuriyeti kabul edilmekteydi. Bunda en büyük etken, Azerbaycan ın İran la komşu olması, önceki yüzyıllarda Azerbaycan ın en büyük yazar ve şairlerinin kendi eserlerinin bir

8 VII kısmını Farsça olarak yazmasıydı. Ayrıca Sovyetler Birliği döneminde bilim adamlarının Azerbaycan edebiyatı ve tarihiyle ilgili konuları içeren Farsça eser ve belgeleri araştırmaya iligi göstermeleri önem arz etmektedir. Bütün bunlar bizi Sovyetler Birliği Döneminden Günümüze Kadar Azerbaycan da Farsçanın Öğretimi ve Farsça Yapılan Çalışmalar ( ) isimli araştırmayı yapmağa sevk etmiştir. Konu üzerinde araştırma yapılırken, gerek veri toplama ve gerekse de elde edilen verilerin değerlendirilmesi safhasında, bilimsel araştırma metot ve ilkelerinin gereklerine riayet edilmiştir. Araştırmanın metnini oluşturan veriler Azerbaycan daki Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık (Doğu Dilleri ve Edebiyatı) Fakültesi, Bakü Devlet Üniversitesi nin İlmi Arşivi, Azerbaycan Milli İlimler Akademi sinin Şergşünaslık Enstitüsü ve Fars dilinin öğretimin yapıldığı diğer üniversite, fakülte ve bölümlerden toplanmıştır. Ayrıca Selçuk Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nde Doç. Dr. Nuri Şimşekler in danışmanlığında Ayten Hasanalizade tarafından hazırlanan Azerbaycan da ve Diğer Ülkelerde Farsça Eğitimi başlıklı seminer çalışmasının metoduna da bakılmıştır. Tez çalışmasının içinde yer alan tablolar ve ders programları Azerbaycan eğitim öğretim programlarından alınmıştır. Tezin yazımında Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez Hazırlama ve Yazma Kılavuzu esas alınmıştır. Sovyetler Birliği Döneminden Günümüze Kadar Azerbaycan da Farsçanın Öğretimi ve Farsça Yapılan Çalışmalar ( ) adı taşıyan bu araştırma bir giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde; Fars edebiyatı alanında Azerbaycanlı yazar ve şairlerin yeri ve önemi, Fars dilciliği alanında Azerbaycanlı dilci âlimlerin yeri ve önemi ayrıntılı olarak incelenmiştir. Birinci bölümde, Azerbaycan da Sovyetler Birliği dönemine kadar Farsçanın eğitim kurumları, bu alanda yapılmış önemli çalışmalar, ders programları, öğrenci sayısı ve öğretmenleri konu edinilmiştir.

9 VIII İkinci bölümde, Azerbaycan da Sovyetler Birliği döneminde Fars dilinin öğretimi ve Farsça alanında yapılmış çalışmalar hakkında bilgi verildi. Üçüncü bölümde ise bağımsızlık döneminde, yani 1991 yılından sonra Azerbaycan daki Fars dili öğretimi ve bununla ilgili hazırlanmış ders kitapları, gramer, sözlük, okuma metin ve çevri çalışmalarıyla ilgili incelemelere yer verilmiştir. Ayrıca ikinci ve üçüncü bölümlerde, incelenen kitaplarla birlikte Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Şergşünaslık Enstitüsü ve diğer kurumlar tarafından yayımlanan Fars dili, edebiyatı, tarihi vb. konuları içeren akademik dergiler incelenmiştir. Çalışmanın son kısmında Azerbaycan da tanınmış dilbilimci ve edebiyatçıların hayatına ve çalışmalarına yer verilmiştir. Çalışmada yer alan kitaplar, kategorilerine göre belirlenmiştir. Bununla birlikte eğer kitabın ana konusu farklı olup ders kitabı, çevri vb. bölümlere aitse o kitabın önünde belirtmek amacıyla Ders Kitabı veya vb. olduğu yazılarak vurgulanmıştır. Her bölümün içinde yer alan ders programları, kitaplar ve bütün verilerin tarihi sıralamasına dikkat edilmiştir. İncelenen her bir ders programı ve kitapların kapak sayfası ekler kısmında gösterilmiştir. Her kitabın ismi kaynak kısmında ve tez çalışmasında Azerbaycan Türkçesi nde olduğu orijinal adıyla yazılmıştır. Kitapların isminin net anlaşılması için kitaplar hakkında bilgi içeren kısımda Türkiye Türkçesindeki ismi yazılmıştır. Ayrıca Azerbaycan Türkçesi nde ve Rusça ders programlarından elde edilen bilgilerin net anlaşılması için kaynak kısmında yer alan bilgiler orijinal isimleriyle birlikte parantez içerisine Türkiye Türkçesine çevrilerek verilmiştir. Bununla birlikte âlimlerin hayatlarınının yazıldığı kısımda yer alan eserlerin adları hem Azerbaycan Türkçesinde hem de Türkiye Türkçesinde sunulmuştur. Yapılan bu çalışmada eksikliklerin ve yanlışlıkların olması mümkündür. Bu konuda hocalarımızın ve ilim adamlarını hoşgörüsüne sığınarak eksiklikleri ve hataları giderci eleştirilerini temenni ederiz. Yapılan bu çalışmanın Azerbaycandaki

10 IX Fars dili ve öğretmi konusunda arştırma yapacaklara katlkı katkı sağlaması ümit edilir. Bu çalışma süresince yardımlarını ve desteklerini benden esirgemeyen başta danışman hocam Doç. Dr. Ali TEMİZEL e, Azerbaycandaki araştırmalarım sırasında bana yardımcı olan Azerbaycan Milli İlimler Akademisinin Şerqşünaslıq Enstitüsünün bilim adamı Mirze ANSERLİ ye ve ders döneminde kendilerinden yararlandığım hocalarıma teşekkür ederim. Nemat HAMİSHAYEV Konya-2015

11 X T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Adı Soyadı: Nemat HAMİSHAYEV Öğrencinin Numarası: Ana Bilim / Bilim Dalı: Doğu Dilleri ve Edebiyatları/Fars Dili ve Edebiyatı Programı: Tezli Yüksek Lisans Doktora Tezin Adı: Sovyetler Birliği Döneminden Günümüze Kadar Azerbaycan da Farsçanın Öğretimi ve Farsça Yapılan Çalışmalar ( ) ÖZET Zengin tarih kültürüne sahip olan Azerbaycan ve İran halkları arasında çok yönlü edebi ve kültürel ilişkiler mevcut olmuştur. Dünya üzerinde geniş bir coğrafyaya ve oldukça zengin bir edebî mirasa sahip olan Farsça, Azerbaycan ın edebi ve kültürel hayatında da önemli katkılar sağlamıştır. Sovyetler Birliği Döneminden Günümüze Kadar Azerbaycan da Farsçanın Öğretimi ve Farsça Yapılan Çalışmalar ( ) adı taşıyan bu araştırma bir giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın giriş bölümünde; Fars edebiyatı alanında Azerbaycanlı yazar ve şairlerin yeri ve önemi, Fars dilciliği alanında Azerbaycanlı dilci âlimlerin yeri ve önemi ayrıntılı olarak incelenmiştir. Birinci bölümde, Azerbaycan da Sovyetler Birliği dönemine kadar Farsçanın eğitim kurumları, yapılmış önemli çalışmalar, ders programları, şehirlerde öğrencinin

12 XI eğitim alabilmesi için ödenecek miktar, öğrenci sayısı ve öğretmenleri konu edinilmiştir. İkinci bölümde, Azerbaycan da Sovyetler Birliği döneminde Fars dilinin öğretimi ve Farsça alanında yapılmış çalışmalar hakkında bilgi verildi. Bu çalışmalar ilkokul, ortaokul, lise ve yükseköğretim ders kitapları, gramer, sözlük, okuma metin ve çevri çalışmalarını içermektedir. Bu bölümde yıllara göre Doğu Dilleri ve Edebiyatı Fakültesi ni kazanan ve bu fakülteden mezun olan öğrenci sayısı ve derslerin saatleri verilmiştir. Bunun yanı sıra Azerbaycan da Fars dili eğitimi verilen diğer üniversiteler ve bölümler hakkında geniş açıklamalar yapılmıştır. Sovyetler Birliği döneminden Azerbaycan ın bağımsızlığı dönemine kadar gelen Fars dili dersi veren ilkokul, ortaokul, liseler ve bu eğitim merkezlerinde Fars dili dersi gören öğrenci sayısı ve sınıfları, Fars dili dersi veren öğretmenler ve ders saatleri ele alınmıştır. Üçüncü bölümde ise bağımsızlık döneminde, yani 1991 yılından sonra Azerbaycan daki Fars dili öğretimi ve bununla ilgili hazırlanmış ders kitapları, gramer, sözlük, okuma metin ve çevri çalışmalarıyla ilgili incelemelere yer verilmiştir. Bağımsızlık döneminde Bakü Devlet Üniversitesi nde bağımsız anabilim dalı olan Şergşünaslık (Doğu Dilleri ve Edebiyatı) Fakültesi nin İran Filolojisi Anabilim Dalı, Şergşünaslık Fakültesi nin diğer fakülteleri ve diğer fakülte, bölümler ve bağımsızlık döneminde faaliyete başlamış özel üniversitelerde verilen Fars dili dersi ve bu derslere ayrılan saatler ele alınmıştır. Bununla birlikte bağımsızlık döneminde yıllara göre Şergşünaslık Fakültesi ni kazanan ve Bakü Devlet Üniversitesi nin diğer fakülte ve bölümlerinde Fars dili dersi alan öğrenci sayısı ve bu dersin eğitimini veren öğretmenler hakkında bilgi verildi. Son iki bölümde, incelenen kitaplarla birlikte Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Şergşünaslık Enstitüsü ve diğer kurumlar tarafından yayımlanan Fars dili, edebiyatı, tarihi vb. konuları içeren akademik dergiler incelenmiştir. Çalışmanın son kısmında Azerbaycan da tanınmış dilbilimci ve edebiyatçıların hayatına ve çalışmalarına yer verilmiştir.

13 XII T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Adı Soyadı: Nemat HAMİSHAYEV Öğrencinin Numarası: Ana Bilim / Bilim Dalı: Doğu Dilleri ve Edebiyatları/Fars Dili ve Edebiyatı Programı: Tezli Yüksek Lisans Doktora Tezin İngilizce Adı: Persian Teaching and Persian Studies in Azerbaijan from the period Soviet Union until today ( ) SUMMARY There have been multilateral literal and cultural relationships between Iran and Azerbaijan peoples which has a rich historical culture. Persian that has a quite large geography and rich literary heritage contributed greatly in literary and cultural life of Azerbaijan. A study titled Persian Teaching and Persian Studies in Azerbaijan from the period of the Soviet Union until today ( ) consists of introduction and three parts. In the introduction part of study, the place and importance of Azerbaijanis authors and poets and the place and importance of philologists in the field of Persian philology have been examined in detail. In the first part, educational institutions, important studies conducted, curriculum, amount to be paid to be able to train students in cities, number of students and their teachers in Azerbaijan until the period of the Soviet Union have been mentioned. In the second part, knowledge is provided about Persian language teaching and studies in the field of Persian during the period of the Soviet Union in Azerbaijan. These studies include the textbooks of elementary school, secondary school, high school and higher school, grammar, dictionary, reading texts and translation studies. In this part, number of students who achieved and graduated from the Faculty of Oriental Languages and Literature by years and course hours are given. In addition to this, wide range of descriptions has been made

14 XIII about other universities and departments in where Persian training is given in Azerbaijan. Elementary schools, secondary schools, high schools providing Persian course from the period of the Soviet Union to the independence period of Azerbaijan, number of students and classes taking the course of Persian language in these educational institutions, teachers giving Persian language and course hours have been discussed. In the third part, Persian language teaching in Azerbaijan after 1991 during the period of independence and examinations regarding related textbooks, grammar, dictionary, reading, text and translation studies are included. In the Baku State University during the period of independence, the Department of Iranian philology of Faculty of Oriental Languages and Literature which is an independent discipline, other faculties and departments of the Faculty of Oriental Languages and Persian language courses and times spared for these courses have been discussed. In addition to this, information is provided about number of students who achieved Faculty of Oriental Languages and Literature by years during the period of independence and who took Persian language course in other faculties and departments of Baku State University and the teachers giving education of this course. In the last part, academic journals including Persian language, literature, history etc published by the Faculty of Oriental Languages and Literature of Baku State University, Azerbaijan National Academy of Sciences, Institute for Oriental Languages and Literature and other institutions have been examined together with the books reviewed. In the last part of study, lives and studies of known philologists and teachers of literature in Azerbaijan is included.

15 XIV TABLO LİSTESİ Tablo 1: XIX. Yüzyılda Mollahane ve Medreselerin İlk Sınıflarından İtibaren Mezun Oluncaya Kadar Okutulan Ders Kitapları...13 Tablo 2: XIX. Yüzyılın sonları ve XX. Yüzyılın Başlarında Seyyid Azim Şirvan in okulundaki öğrenci sayısı ve ödeme miktarı..14 Tablo 3: 1922 Eğitim-Öğretim Yılında Şergşünaslık Fakültesi nde Yer Alan Anabilim ve Bilim Dalları..26 Tablo 4: Yılları Arasında Azerbaycan (Bakü) Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi nde kayıtlı öğrenci sayısı ve yılları 27 Tablo 5: Yılları Arasında Azerbaycan (Bakü) Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi nde mezun olan sayısı 27 Tablo 6: , Yılları Arasında Azerbaycan (Bakü) Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi ni kazanan öğrenci sayısı..28 Tablo 7: Azerbaycan (Bakü) Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi nin 1975 Eğitim-Öğretim yılından itibaren 5 yıl süreyle okutulan dersler ve haftalık ders saatleri.28 Tablo 8: Azerbaycan (Bakü) Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi nin 1987 Eğitim-Öğretim yılından itibaren 5 yıl süreyle okutulan dersler ve haftalık ders saatleri.30 Tablo 9: Bakü Devlet Üniversitesi Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümü nde Eğitim-Öğretim Yılında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati...33 Tablo 10: Bakü Devlet Üniversitesi Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümünde Eğitim-Öğretim yılında okutulan Farsça dersinin yıllık ders saati 33 Tablo 11: Bakü Devlet Üniversitesi Eğitim-Öğretim Yılının Açık Öğretim Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümü nün 5 Yıllık Programı..33 Tablo 12: Bakü Devlet Üniversitesi Eğitim-Öğretim Yılı Açık Öğretim Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyat ı Öğretmenliyi Bölümünde Okutulan Farsça dersinin yıllık ders saati..36

16 XV Tablo 13: Bakü Devlet Üniversitesi Öğretim Yılında Açık Öğretim Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyat ı Bölümünde Okutulan Farsça dersinin yıllık ders saati.37 Tablo 14: Bakü Devlet Üniversitesi Eğitim-Öğretim Yılı Tarih Fakültesi Lisans Programında Okutulan Farsça dersinin yıllık ders saati..37 Tablo 15: Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi Eğitim-Öğretim yılı Tarih Fakültesi nde okutulan Farsça dersinin yıllık ders saati...38 Tablo 16: Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi Öğretim Yılı Filoloji Fakültesi Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümü lisans programında okutulan Farsça dersinin yıllık ders saati 39 Tablo 17: Azerbaycan Diller Üniversitesi Eğitim-Öğretim yılı Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı lisans programında okutulan Farsça dersinin yıllık ders saati 42 Tablo 18: (4 Nolu İnternat Okulu) Seyid Cafer, Pişeveri Cumhuriyet Sosyal Fenler Gimnazyasında 1990 Yılına Kadar Farsçanın Yıl Boyunca Haftalık Verilen Ders Saati.43 Tablo 19: (4 Nolu İnternat Okulu) Seyid Cafer, Pişeveri Cumhuriyet Sosyal Fenler Gimnazyasında 1991 Yılından 2003 Yılına Kadar Farsçanın Yıl Boyunca Haftalık Verilen Ders Saati...43 Tablo 20: Sabunçu Rayonu Maştağa Kasabası 293 nolu Okulda Eğitim- Öğretim yılında Farsça dersinin yıl boyunca haftalık ders saati.44 Tablo 21: 293 nolu okulda Eğitim-Öğretim yılında Farsça öğrenen öğrenci ve sınıf sayısı..44 Tablo 22: Bakü Şehri Sabayıl Rayonu 190 nolu okul Eğitim-Öğretim yılına kadar Farsça dersinin yıl boyunca haftalık ders saati...45 Tablo 23: 190 Nolu Okulun Eğitim-Öğretim yılında Farsça dersi almış öğrencilerin sınıfı ve sayısı.45 Tablo 24: Bakü Şehri nin Nizâmî Rayonu 62 nolu ortaokulun Eğitim- Öğretim yılında Fars Dili dersi, sınıf ve öğrenci sayısıyla ilgili verileri 46 Tablo 25: Bakü Şehri nin Nesimi Rayonu (İlçesi) Eğitim-Öğretim yılında öğrencilerin 46 nolu okulda Fars Dili nin yıl boyunca haftalık ders saati..46

17 XVI Tablo 26: Bakü Şehri nin Nesimi Rayonu Eğitim-Öğretim yılında 46 nolu okulun Fars Dilini öğrenen son öğlecilerin sınıf ve öğrenci sayısı 46 Tablo 27: Bakü Şehri nin Fars Dili Eğitimi Verildiği Diğer Okullarında Öğretim yılında, sınıf ve gurup sayısıyla ilgili veriler 47 Tablo 28: Bakü Devlet Üniversitesi 2003 Eğitim-Öğretim Yılı Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı nın Öğretim Üyeleri ve Verilen Dersler.81 Tablo 29: Bakü Devlet Üniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Öğretim Yılında Öğretim Üyeleri...81 Tablo 30: Azerbaycan Cumhuriyeti Bağımsızlık Döneminde Yılları Arasında Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi ni Kazanan Öğrenci Sayısı...82 Tablo 31: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programı.83 Tablo 32: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Fars Edebiyatı Anabilim Dalı Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programı 84 Tablo 33: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Fars Dili Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programı..85 Tablo 34: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programı..85 Tablo 35: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Fars Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programı 86 Tablo 36: Bakü Devlet Üniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Kazanan Öğrenci Doktora Süresi Boyunca Bu Fenlerden Sınava Tabii Tutulur..87 Tablo 37: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Arap Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati.88 Tablo 38: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Arap Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati..88 Tablo 39: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Arap Edebiyatı Bilim Dalı nda Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati 88

18 XVII Tablo 40: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Arap Dili Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati 89 Tablo 41: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Arap Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati..89 Tablo 42: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Urdu Dili ve Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati..89 Tablo 43: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Urdu Dili ve Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati.89 Tablo 44: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Kore Dili ve Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati..89 Tablo 45: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Çin Dili ve Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati..91 Tablo 46: Bakü Devlet Üniversitesi Uluslararası Hukuk ve İktisat Fakültesi nde Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati.91 Tablo 47: Bakü Devlet Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölüm ünde Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati..92 Tablo 48: Bakü Devlet Üniversitesi BM ve İktisat Fakültesi Gümrük İşinin oluşturulması ve İdareciliği Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati 92 Tablo 49: Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati.93 Tablo 50: Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Farsça Mütercimanlık Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati.93

19 XVIII Tablo 51: Hazar Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi nde Eğitim- Öğretim Yılında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati..94 Tablo 52: Hazar Üniversitesi Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati 94 Tablo 53: Hazar Üniversitesi İngiliz Dili ve Edebiyatı Bölümü Eğitim- Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati...95 Tablo 54: Bakü İslam Üniversitesi Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Cetveli 96 Tablo 55: Bakü İslam Üniversitesi Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati 96 Tablo 56: Bakü Avrasya Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Fakültesi Eğitim-Öğretim Yılı Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati 97 Tablo 57: Bakü Kızlar Üniversitesi Tarih ve Filoloji Fakültelerinde Eğitim-Öğretim Yılı Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati...97

20 XIX KISALTMALAR a.g.e a.g.m ADPÜ ADÜ AİA AKPMK AMİA BABKM BDÜ bkz. : Adı geçen eser : Adı geçen makale : Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi : Azerbaycan Devlet Üniversitesi : Azerbaycan İlimler Akademisi : Azerbaycan Komünist Partisi Merkezi Komitesi : Azerbaycan Milli İlimler Akademisi : Bakü Âli (Yükseköğretim) Birleşik Komutanlar Mektebi (Okulu) : Bakü Devlet Üniversitesi : Bakınız C. : Cilt çev. İA İDD KMİ MK SİKP S.M. Kirov SSC SSCB : Çeviren : İlimler Akademisi : İlave Doğu Dili : Kafkas Müslümanlar İdaresi : Merkezi Komite : Sovyet İttifakı Komünist Partisi : Sergey Mironoviç, Kirov : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği

21 XX TDVİA vb. vd. yay. : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi : ve benzerleri : ve diğerleri : Yayınevi

22 2 GİRİŞ 1. Fars Edebiyatı Alanında Azerbaycanlı Yazar ve Şairlerin Yeri ve Önemi 1.1. Nizâmî Gencevî 1141 yılında Gencede doğmuştur. Gencede iyi bir eğitim gördüğü, dil ve edebiyat yanında astronomi, felsefe, coğrafya, tıp ve matematik okuduğu, musikiye ilgi duyduğu, Farsça ve Arapçadan başka Pehlevice, Süryanice, Ermenice ve Gürcüce gibi dilleri de öğrendiği anlaşılmaktadır. Nizâmî, eğitim döneminden sonra resmi bir görev almayıp çevredeki devlet adamlarına gönderdiği şiirlerden elde ettiği parayla geçindi. Eserlerinin yazılış tarihlerinden hareketle onun altmış yaşlarında iken / yılları arasında öldüğünü söylemek mümkündür. Kabri eski Gence şehrinde olup burada son zamanlarda Azerbaycan mimarisine göre bir anıt mezar yaptırılmıştır. Nizâmî, Firdevsî nin destansı şiir türünü zirveye taşımakla kalmamış, manzum aşk hikâyelerinin en büyük üstadı unvanını kazanmıştır. Fars edebiyatında hamse türünün kuruculuğu payesini elde etmiştir. Firdevsî ve Senâî den etkilenmiş, kendisi de Fars ve Türk edebiyatlarında birçok şaire örnek olmuştur. Bunların arasında Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Sâdi Şirâzî, Hâfızı Şirâzi, Füzûlî, Molla Câmî ve Emîr Hüsrev-i Dihlevi ekol sahibi şairler anılabilir (Kanar,183). Nizâmi nin günümüze kadar gelen tek eseri Hamse dir. Penc Genc adıyla bilinen ve yaklaşık beyitten meydana gelen eserin tamamlanmasının otuz beşkırk yıl sürdüğü kabul edilir (Kanar, 184) Füzûlî Muhammed Füzûlî Bağdadi Azerbaycan ın XVI. Asırda dünya medeniyetine verdiği şairdir. Doğumu, hayatı ve vefatı hakkında kesin bilgi olmamasına rağmen eserlerinini incelediğimizde onun Azerbaycanlı olduğunu görmekteyiz. Füzûlî eserlerinini Azerbaycan Türkçesi nde yazmış ve eserlerinde Azerbaycan geleneklerini yansıtmıştır. Y. E. Birtlis Füzûlî nin Azerbaycanlı ve Bayat kabilesinden olduğunu / yılları arasında Bağdat a geldiği ve

23 3 Kerbelâ ya taşınarak orada yaşadığını söylemektedir (Füzûlî, 4). Muhammed Füzûlî kendisi hiçbir eserinde net olarak doğduğu yerin ismini söylememiştir. Fakat Füzûlî şiirlerinin birinde Kerbelâ dan olmadığını, buranı yaşam yeri olarak seçtiğini belirtmiştir (Füzûlî, 5). Füzûlî tahsil hayatı sırasında, muhitin de uygun oluşu sayesinde Arapça ve Farsça yı bu dillerde kusursuz eser yazabilecek ve şiir söyleyebilecek derecede öğrenmiştir (Karahan, 241). Füzûlî 963 te (1556) Bağdat ve çevresini kasıp kavuran büyük veba salgını sırasında vefat etmiştir (Karahan, 241). Türkçe, Farsça, Arapça eserler veren Füzûlî nin manzum ve mansur on beş kadar eseri vardır (Karahan, 244). 3 Münâcât, 1 na t, kırk altı kaside, 410 gazelle bir terkibibend, iki musammat, kırk altı kıta ve 106 rubaî ihtiva eden bir divanı vardır (Karahan, 245). 2. Fars Dilciliği Alanında Azerbaycanlı Dilci Âlimlerin Yeri ve Önemi Fars dilinin Azerbaycanlı âlimler tarafından araştırılmasının on asırlık bir tarihi vardır. Fars dilinin araştırılmasına İslam dan sonraki döneminde başlanmış ve bu alana ait ilk bilinen eser XI. yüzyılda yayımlanmıştır. Bu alanda ilk eserin özellikle Katran Tebrîzî ye ait olduğu konusunda tarihi bilgi vardır. Bu, onun Tefâsir fi lügat-i-l furs adlı açıklamalı sözlüğüdür. Daha sonra X. yüzyıldan itibaren Hübeyş Tiflisî, Husameddin Hoyî, Şemseddin Muhammed bin Kays Râzî, İbn Mühenna, Hinduşah Nahçivânî, onun oğlu Muhammed ibn Hinduşah Nahçivânî, Baba Nimetullah Mahmud Nahçivânî, Vahid Tebrîzî, Cemaleddin Hüseyn İncu, Mahmud Bey bin Abdulla Füsûnî Tebrîzî, Mehemmed Hüseyn bin Halef Bürhan Tebrîzî, Abdulla Unkutî, Firuzabadi Muhammed Refi bin Muhammed Şefi Kazvînî, Molla Muhammed Mümin ibn Hacı Kerim Tebib Tebrîzî, Mehdigulu Sefa Pesere, Alikulu Han Peşere Karaçuha Han, Muhammed Mehdi Tebrîzî, Mirze Mehdi Han Astarabâdî, Abdulkerim İrevânî Tebrîzî, Abbaskulu Ağa Bakıhanov, Abdülselam Ahundzade, Seferlibey Velibeyov, Elimirze Nerimanov, Mirze Möhsün İbrahimi, Razi Mehemmedzade İrevânî, Sultanmecid Kanizade, İskender Ceferzade gibi başka âlimler de Fars dili ile ilgili eserler ortaya koymuşlardır (Mammadov, 3).

24 4 3. XIII-XIV. Yüz Yıllarda Fars Dilciliği Alanında Çalışmış Azerbaycanlı Âlimler 3.1. Fahreddin Hinduşah Nahçivânî Mevlânâ Fahreddin Hinduşah İbn Sencer İbn Abdulla Sâib-i Kîran-i Nahçivânî Azerbaycan medeniyeti tarihinde çok yönlü faaliyetlere sahip bir bilim adamı olarak bilinmektedir. O, dönemin meşhur tarihçisi, mütercimi ve edibi olmuştur. Ünlü âlim, antolojiya dair Mevaridul Arab ve Tecaribu-s- Selef isimli, Es- Sihahul- Acemiyye gibi eserlerin müellifidir. Ayrıca Farsça şiirleri vardır. O, 1328 yılında vefat etmiştir (Sadıkova, Aleskerova, 68) Muhammed İbn Hinduşah Nahçivânî Azerbaycan halkının Orta Çağ da yetiştirdiği ünlü âlimlerden biri de Muhammed İbn Hinduşah Nahçivânî dir. XIV. yüzyılın büyük tarihçisi, dilcisi ve mütercimlerinden biri olarak bilinen Muhammed Nahçivânî Orta Çağ da yazdığı Destûrul Kâtib Fi Tâyinil Merâtib ve Sihahu l- Furs isimli değerli eserler önemli kaynaklardan sayılıyor. Doğum ve vefat tarihi henüz araştırmacılar tarafından kesin olarak belirlenememiştir. Muhammed İbn Hinduşah Nahçivânî XIII. yüzyılın ikinci yarısında döneminin meşhur âlimleri, mütercimleri ve münşileri arasında yer almıştır. Tecaribu s-selef eserinin müellifi Fahreddin İbn Sencer İbn Abdullah, Muhammed İbn Hinduşah Nahçivânî nin ailesinde doğmuştur. Bazı âlimlerin verdiği bilgiye göre de o Nahçıvan da doğmuştur. 684/ , 776/ yıllar arasında yaşamıştır. İyi eğitim almış Arapça, Farsça ve Türkçeyi çok iyi öğrenmiş ve babasının yolundan gitmiştir. O, ilim dünyasında Şemsi Münşi Nahçivânî ismiyle bilinmektedir (Sadıkova, Aleskerova, 95-96). Muhammed Nahçivânî İlhanlılar sülalesinin iktidarı döneminde ( ) mansıb sahibi olmuş, uzun süre Moğol padişahlarının sarayında kâtiplik yapmıştır. Muhammed Nahçivânî, İlhanlılar döneminde başlayıp Celayirler zamanında 73 yaşında bitirdiği Destûrul Kâtip fi tâyinil merâtip adlı eserini Celayirler sülalesinin ilk kurucusu Şeyh Hasan Bozorg un ( ) oğlu Sultan Şeyh Uveys ( ) adına yazmıştır. O, İlhanlılar ın ünlü devlet adamı Fezlullah Reşideddin in

25 5 oğlu Giyaseddinle arkadaş olmuş, kendinin Sihahu l-furs isimli lügatini ona ithaf etmiştir (Sadıkova, Aleskerova, 96). Muhammed Nahçivânî nin sözlük yazdığı ve onu Giyaseddin e ithaf ettiği bilinmesine rağmen âlimler şu ana kadar eserin şekli, içeriği, boyutu vb. konusunda kesin bilgi edinememişlerdir (Sadıkova, Aleskerova, 96). 4. XVI.-XVIII. Yüz Yıllarda Azerbaycanlı Âlimlerin Fars Dilciliği Alanındaki Çalışmaları XI. yüzyıldan başlayarak, bütün tarihi dönemlerde Fars dilciliğinin gelişmesine büyük hizmetler veren Azerbaycan âlimleri, bu geleneği XVI. yüzyılda da devam ettirmiştir. XVI. yüzyılda artan Azerbaycan-İran ilişkileri bu ülkelerin kültürel alanında da birbirlerine yaklaşmasına yardım etmiştir. Birçok Azerbaycanlı âlim, edip ve şairler, İran ın farklı vilayetlerinde yaşamış, kendi eserleriyle İran medeniyetine, bununla birlikte Fars dilciliğinin araştırılmasına destek vermişlerdir. Fars dilini araştıran âlimlerden biri de XVI. yüzyılın ünlü şairi, edibi ve dilcisi Vahid Tebrîzî dir. Tezkirelerin verdiği bilgiye göre, aslı Tebriz den olan Vahid bir süre Tebriz de, sonra Kum da yaşamıştır. Bu nedenle Vahid Kûmî adıyla da bilinmektedir. Doğum tarihi belli olmayan Vahid, hayatının sonlarına doğru Gilan a gitmiş, 942/ yılında orada vefat etmiştir (Sadıkova, Aleskerova, 106). XVII. yüzyılda yazılan Farsça sözlükler arasında Azerbaycan âlimlerinin eserlerine çokça rastlamak mümkündür. Hindistan da Azerbaycan âlimlerinin Farsça sözlük yazma alanında çalışması bu ülkede genellikle Fars dilciliğinin gelişmesinin ikinci dönemine tekabül etmektedir. Ayrıca XVII. yüzyılda da gelişmeleri görmek mümkündür. Bu dönemde Hindistan da Fars dilciliği hazinesine değerli eserler katan Mahmud Bey bin Abdullah Füsûnî Tebrîzî, Muhammed Hüseyin Bin Halef Burhan Tebrîzî, Ali Yusif Şirvânî gibi ve benzeri âlimler sözlükler üzerine çalışmışlardır. Bunlar XVII. yüzyılda Azerbaycan dan Hindistan a taşınan ve orada ilmin farkı dallarıyla birlikte Fars dilciliğiyle meşgul olan büyük bir âlimler neslinin yetiştiğinin göstergesidir. Doğal olarak bu dönemde Fars dilinin araştırmasıyla meşgul olan Azerbaycan âlimleri, sadece Hindistan da değil, diğer Doğu ülkelerinde olduğu gibi

26 6 kendi vatanlarında da Fars dilciliğinin gelişmesine hizmet etmişlerdir. Azerbaycan âlimi Abdullah Unkuti Tuhfetul Elbâb adlı Farsça sözlüğünü kendi vatanı Şirvan da yazmıştır (Sadıkova, Aleskerova, 109). XVII. yüzyılda Fars dilini araştıran Azerbaycan âlimlerinden birisi de Mahmut Bey bin Abdulla Fusûnî Tebrîzî dir. Aslen Tebriz den olan bu Azerbaycanlı müellifinin doğduğu yıl kesin olarak belli değildir. Onun doğduğu yılı tespit etmeye çalışan bazı âlimler konuyu dolaylı yollarla anlatmışlardır. Şöyle ki, Fusûnî nin iyi bir şair, usta bir sanatçı ve bilim adamı olduğunu Daneşmendan-i Azerbaycan isimli eserde işaret edilmiştir. Mahmud Bey Fusûnî nücum ve sayısal bilimleri derinlemesine öğrenmiş, iyi hattat olmuş, güzel şiirler ve gazeller yazmıştır. Onun sayısal bilimlere ait risalesi, şiirlerinde ve gazellerinden oluşan divanı edebi hayatının değerli eserlerindendir. Mahmud Bey Fusûnî, Ekber Şah ın döneminde Hindistan a gitmiş, orada büyük saygıyla karşılanmış ve hayatı orada son bulmuştur. 1027/1617 de Aliabbat da vefat etmiştir. Birçok kaynakta Fusûnî nin Miftâhul Meâni adlı Farsça sözlük yazdığı belirtilmiştir (Sadıkova, Aleskerova, ). XVII. yüzyılda Fars dilcilik eserleri arasında Azerbaycan âlimi Muhammed Hüseyin ibn Halef Tebrîzî nin Burhân-ı Katı adlı ünlü sözlüğü, önemli lügatlar arasında yerini almaktadır. Ne yazık ki doğu ülkelerinde büyük üne sahip olan bu sözlüğün müellifinin hayatı hakkında hiçbir katalokda ve tezkirede bilgiye rastlanılmamaktadır. Sadece bu sözlüğün mukaddimesinde gösteriliyor ki, Muhammed Hüseyin İbn Halef Tebrîzî kendi eserini 1062/ yılında Hindisatan ın Haydarabad şehrinde yazmış ve onu Haydarabad valisi Sultan Abdullah bin Kutbuşah Hidullah a ithaf etmiştir. Eserin yazılma tarihi sözlüğün mukaddimesinde yazılmıştır. Sözlük müellifinin takma adı Burhan dır (Sadıkova, Aleskerova, 110). Burhân-ı Katı den önce, XVII. yüzyılın ilk yarısında Hindistan da yazılan Farsça sözlükler arasında sırasında diğer Azerbaycanlı âlimlerin de eserlerine rastlamak mümkündür. Bu dönemde Fars dilini Hindistan da araştıran Azerbaycan âlimleri genellikle Tebriz ve Şirvan dan giden kimselerdir.

27 7 Şirvan dan Hindistan a giden ve Ekber Şah ın sarayında eserler yazan Azerbaycan âlimi Ali Yusif Şirvânî de Farsça sözlük yazmaya çalışmıştır. 1018/ da Cihangir şahın oğlu Hüsrev Han ın ismine bir izahlı sözlük yazmıştır. Müellif kendi sözlüğünü Dürr-i Derri olarak isimlendirmiştir. Ali Yusif Şirvânî nin hayatı hakkında elimizde hiçbir bilgi yoktur (Sadıkova, Aleskerova, 114). XVIII. yüzyılda Azerbaycanlı âlimler tarafından yazılmış Arapça-Farsça sözlüklerinden biri de Muhammed Yahya nın kardeşi Muhammed Refi bin Muhammed Şefi Kazvîni nin 1128/1716 yılında hazırladığı Miftâhül Bahreyn isimli eseridir. Bu sözlüğün gramer bölümü yoktur. Bu sözlüğün Mecmâul Bahreyn, Mecmâul Beyân, Kenzul Lügat vb. sözlüklere bakılarak düzenlendiği mukaddimesinden anlaşılmaktadır. Molla Muhammed Mümin İbn Hacı Kerim Tebib Tebrîzî tarafından 1119/1708 yılında Mahzenül Hazâyin adlı Arapça-Farsça sözlük yazılmıştır. Molla Mümin Tebrîzî İman mahlasıyla da şiirler yazmıştır. Mehdikulu Sefa Pesere Ali Kulu Han Pesere Karaçuha Han ın Arapça-Farsça Semaül Esma isimli sözlüğü de XVIII. yüzyılda yazılmıştır. XVIII. yüzyılda Azerbaycanlı âlimler tarafından düzenlenmiş Arapça-Farsça sözlükler nispeten çoğunluktadır. Türkçe-Farsça, Farsça-Türkçe yazılmış sözlükler de kendi orijinalliğiyle dikkat çekmektedir. Böyle sözlüklerden biri, Muhammet Mehdi Tebrîzî nin 1199/1784 yılında yazdığı Kavâid-i Ahmediyye isimli eseridir. Alfabetik sırayla düzenlenmiş bu sözlükte, mukaddime, Türkçe-Farsça sözler ve sonunda gramer kurallarının kısaca açıklaması verilmiştir. XVIII. yüzyılda Türkçe ve Farsça düzenlenmiş sözlüklerin en ünlüsü Mirze Mehdi Han Astarabadi nin Senglah isimli eseridir (Sadıkova, Aleskerova, 119).

28 8 5. XIX ve XX. Yüz Yılın ilk yarısında Azerbaycan da Farsça Konusunda Çalışan Dilciler ve Eserleri Edüsselam Ahundzade nin birbiri arkasınca yayımladığı Umdetul Ahkâm Tarih-i Mukaddes-i Enbiya vb. kitapları buna örnek olabilir. Edüsselam Ahundzade nin Fars dilinin gramerinden bahseden Miftâh-i Lisân-i Fârisî eseri de bu amaçla yazılmıştır. Bununla birlikte Alimirze Nerimanov (Se nai) un Tuhfetul Sibyan, Mirze Mohsün İbrahimi nin Destur-i Fârisî ve Rehber-i Sohen, Sultan Mecid Genizade ve İskender Ceferzade nin yazdığı Kilîd-i Edebiyat eserleri dönemin öğretim merkezlerinde ders kitabı olarak kullanılmaktaydı (Sadıkova, Aleskerova, 124). XIX. yüzyılın birinci yarısında Fars dilinin genel sorunlarının giderilmesi konusunda kendine özgü yeri olan Azerbaycan âlimlerinden biri Hacı Abdülkerim İrevânî Tebrîzî dir. Döneminin bilim adamı olarak bilinen Abdülkerim İrevânî Tebrîzî Mollabaşı ismi ile meşhur olmuş, öğretmenlikle birlikte, edebiyat ve dilciliğe ait önemli eserler yazmıştır. Bazı kaynaklarda verilen kısa bilgilerin haricinda onun hayatı ve eserleri şimdiye kadar ilmi açıdan tahlil edilip, gün yüzüne çıkartılmamıştır. Muhammed Ali Terbiyet, Danişmendân-i Azerbaycan kitabında Mollabaşı Hacı Mirza Abdülkerim İrevânî Tebrîzî nin Azerbaycan ın âlimlerinden olduğunu yazmıştır. Celaleddin Humayi, ünlü ansiklopedi yazarı olan Ali Ekber Dehoda nın Lügatnâme sine yazdığı mukaddimede Fars dili gramerleri arasında Abdülkerim İbn Abülkasim İrevân-î Tebrîzî nin Kavâid-i Sarf ve Nahv-i Zebân-i Fârisî isimli eseri özellikle vurgu yapmıştır (Sadıkova, Aleskerova, 126). Muhammed Hüseyin Şeyh Ağa Bozorg Tahrâni Ez-Zerie eserinde Abdülkerim İbn Abülkasim İrevânî Tebrîzî Mollabaşı nın Kavâid-i Sarf ve Nahv-i Zebân-i Fârisî ve Muhtasar Aruz isimli kitapların müellifi olduğu belirtilmektedir.

29 9 Ne yazık ki ismi geçen müellifler Abdülkerim İrevânî nin Kavâid-i Sarf ve Nahv-i Zebân-i Fârisi eserinin ismini söylemekle yetinmiş onun içeriği, önemi, Fars dilciliği alanında kıymetli düşünceleri hakkında hiçbir söz söylememişlerdir. Abdülkerim İrevânî nin Fars dilinin gramer kurallarını anlatan kitabı 1262/1846 yılında Tebriz de yayımlanmıştır (Sadıkova, Aleskerova, ). 6. Rusya da Fars Dilciliğinin Gelişmesinde Faaliyet Gösteren Azerbaycan Âlimleri (XIX. Asırdan Ekim Devrimine 1 Kadar) 6.1. Mirza Ebu Turab Vezirov Rusya da yaşamış, Doğu dillerinin tercümesi, öğretimi ve yapılmış araştırmalar üzerine çalışmış ilk Azerbaycanlı âlimlerden biri de Mirze Ebu Turab Vezirov dur. Vezirov un hayatı ve çalışmalarına XVIII. yüzyılın ikinci yarısından XIX. yüzyılın birinci yarısına rastlamaktadır. Mirze Ebu Turab Vezirov, tahmini bilgilere göre 1757 yılında Tiflis de aristokrat bir ailede doğmuştur. O Gürcistan da yaşayan Azerbaycan Türküdür. Aydın bir ailede yetişmiştir. Vezirov Rusça, Farsça, Türkçe, Arapça ve Gürcüce dillerini iyi biliyordu. Vezirov un çalışmalarının Tiflis dönemi hakkında yeterli bilgi yoktur. Göründüğü kadarıyla, o Gürcü Çarı Irakli nin sarayında çeviri işlerinde çalışmıştır. O, 1874 yılında 27 yaşındayken Irakli nin fermanı ile Şehzade Misrani nin çevirmeni olarak Sankt- Petersburg a gönderilmiştir. Bu dönemden itibaren onun hayatı ve çalışmaları Rusya yla ilgili olarak davam etmiştir (Sadıkova, Aleskerova, 175). Arşiv kaynakları arasındaki bazı belgelerde Vezirov un emekliliği ve 1830 yılına kadar Sankt-Petersburg da kaldığına dair bilgi verilir. Onun vatanına dönmesi ve daha sonraki yıllar hakkında bilgi verilmemektedir (Sadıkova, Aleskerova, 177). 1 Ekim Devrimi, Bolşevik Devrimi ya da Rus Devrimi Çarlık Rusyası nda Jülyen takvimine göre 25 Ekim 1917 de, (Miladi takvime 7 Kasım 1917) Petrorad daki kışlık Saray ın Lenin önderliğindeki Bolşeviklerin eline geçmesiyle başlayan ve Sovyetler Birliği'nin kurulmasına yol açan olaylar dizisidir.

30 Mirza Cafer Topcubaşov Azerbaycan ın ünlü şarkiyatçılarından olan Mirza Cefer Topcubaşov XIX. yüzyılın birinci yarısından itibaren Rusya da hem şair de edebiyatçı, tarihçi ve de Arapça, Farsça, Türkçe üzerine uzman ve mütercim olarak bilinmiştir. Mirza Cafer Topcubaşov tahminen ömrünün 45 yılını Rusya Dış İşleri Bakanlığı Asya Şubesi ndeki Şergşünaslık Enstitüsü nde öğretmenlik ve mütercimlik yaparak geçirmiştir. Bunun için de aynı enstitünün arşiv malzemeleri arasında farklı yıllarda M. Ç. Topçubaşov tarafından yazılmış, bazen de kendisinin imzalamış olduğu birçok edebi, siyasi, toplumsal ve dini konuda çevrileri vardır (Sadıkova, Aleskerova, 178) Mirza Kazım Bey Mirza Kazım Bey Azerbaycan ın ünlü âlim ve şarkiyatçılarından biridir. Sadece Rusya nın değil Avrupa şarkiyatçılarının da gelişmesinde önemli rol almış, yaptığı çalışmalarla kendinden sonraki araştırmacılara ışık tutabilecek eserler ortaya koymuştur. Mirze Kazım Bey, Fars dilciliği alnında da eserler yazmıştır. Bazı tarihçilerin verdiği bilgilere göre esasen Mirza Kazım Bey in Fars dilciliği alanında bir eseri bile yoktur. Lakin yapılan son araştırmalarda arşiv kaynaklarından toplanılan bilgiye dayanarak bu düşüncenin doğru olmadığı söylenilebilir. Mirza Kazım Bey Farsçayı güzel bir şekilde öğretmiş, hem de bu dilin farklı dallarına ait çok sayıda eser ve makaleler yazmıştır. Bunlardan bazısının adları sunulmaktadır: 1. A. Bakıhanov un Fars dili dilbilgisi hakkında Mirza Kazım Bey in düşüncesi 2. A. Hoduzko nun Fars dili dilbilgisi hakkında Karsen de Tasiyye düşünce mektubu 3. Mirze Kazım Bey in Kazan Üniversitesi nde İran Filolojisi hakkında okuduğu muhazirenin el yazması 4. Mirza Kazım Bey in Rus Dilinde Doğu Sözleri sözlüğünde Farsça kelimelere ait araştırması (Sadıkova, Aleskerova, ) Mirza Abdulla Kafarov Rusya da şarkiyatçıların gelişmesinde büyük hizmetler veren Azerbaycanlı âlimlerinden biri de Lazarev Şergşünaslık Enstitüsü nde öğretmenlik yapan Mirza Abdulla Kafarovdur. Aslen Tebrizli olan Mirza Abdulla Kafarov genç yaşlarında

31 11 Rusya ya gelmiş, Lazarev Şergşünaslık Enstitsü nde eğitim almış, 1901 yılından itibaren buraya Azerbaycan Türkçesi ve Farsça öğretmeni olarak atanmıştır. O, Azerbaycan Türkçesini Osmanlı Türkçesiyle karşılaştırmalı olarak eğitim vermiştir. M. A. Kafarov, M. F. Ahundov un eserlerinden özellikle Hacı Kara nı eğitimöğretim programına dâhil etmiştir. Onun Lazarev Şergşünaslık Enstitüsü ndeki öğretmenlik faaliyeti esas itibariyle XX. yüzyılın öncesine rastlamaktadır. M.A. Kafarov, İran Filolojisi nin farklı alanlarına ait birkaç kıymetli eserin müellifidir. Onun hazırladığı iki ciltlik sözlük ve iki ciltlik seçmeler (müntehabat) günümüze kadar ilimi değerini ve önemini kaybetmemiştir. Lazarev Doğu Dilleri Enstitü sünde 1899 yılında seri olarak Trudı Po Vostokovedniya isimli eserler yayımlamıştır. M. A. Kafarov da eserlerini bu mecmuada en çok yayımlayan müellifler sırasında yer almıştır. O, makalelerinin birinde Sâlmân-ı Sâvecî nin Cemşid ve Hurşid isimli romantik eserini Rusçaya çevirdiğini belirtmektedir (Sadıkova, Aleskerova, 211). Kafarov, Rusya Arkeoloji Topluluğu Doğu Komisyonu Moskova şubesinin daimi üyelerinden biri olmuş, topluluğun toplantı ve istişarelerine katılmıştır. O, Doğu dillerini iyi derecede bildiği için her zaman Doğu Komisyonu na yön vermiştir. Rusya da faaliyet göstermiş Azerbaycanlılar ve diğer Doğu halklarından olan temsilciler, yalnız dillerin eğitimi ile değil, ona ait ders kitabı, sözlük, dilbilgisi kitapları hazırlamakla da meşgul olmuş, kıymetli eserler yazmış ve zaman zaman klasik eserlerin önde gelenlerinden de tercümeler yapmışlardır. Sonuç olarak Azerbaycanlı âlimler birçok ülkede Fars dilciliği biliminin gelişmesine büyük hizmetler vermiş ve tarihin farklı dönemlerinde Fars dilciliği hazinesini zenginleştiren değerli eserler yazmışlardır (Sadıkova, Aleskerova, ).

32 BİRİNCİ BÖLÜM SOVYETLER BİRLİĞİ DÖNEMİ ÖNCESİ AZERBAYCAN DA FARSÇA NIN ÖĞRETİMİ VE FARSÇA YAPILMIŞ ÇALIŞMALAR (1920 YILINDAN ÖNCESİ)

33 Sovyetler Birliği Dönemi Öncesi Azerbaycan daki Farsça Eğitim Kurumları Doğu toplumlarında olduğu gibi Azerbaycan da da Farsçanın öğretilmesi için çok çaba sarf edilmiştir. Azerbaycan da Farsça öğretilmesinde mollahane ve medreseler önemli bir yere sahiptir. Fakat zaman geçtikçe bu öğrenme yöntemlerinin içeriğinde de önemli değişiklikler yapılmıştır. Çarlık Rusyası döneminde Azerbaycan da eğitim kurumları Medreselerden ve Mollahanelerden oluşmaktaydı. Mollahaneler iptidai (ilk ve ortaokul), medreseler ise yüksek öğretim sayılıyordu. Mollahane, genellikle medreseyi kazanmak için hazırlık dönemi idi. Mollahaneler, neredeyse şehirlerde ve kazalarda, bu şehirlerin camisi olan mahallelerinde, hatta köylerde dahi vardı. Bunları mollalar açıyor ve her bir öğrencinin velisinden haftalık ve aylık olmak üzere belirli miktarda ücret alıyorlardı. Burada molladan başka ona yardım eden yaşça büyük olan öğrenciler de vardı. Onlara mollanın halefi deniliyordu. Böyle okullarda öğrencilerin sayısı dan fazla değildi (Abdullayev, 21). Okula kaydolan öğrenciye 8-9 yaşlarından itibaren Kuran ın belli bir kısmını oluşturan Çereke üzerinde Arap alfabesi ile onun akabinde Höcce denilen üslupla Arapça küçük metinler okutuluyor ve ezberletiyordu (Abdullayev, 22). Öğrenci Çereke 2 den sonra 6-7 ay, bazen de bir yıl Kur an okumaya koyuluyordu. Kur an dan sonra öğrenciler İran Edebiyatı nın yetiştirdiği büyük şairlerden Hâfız-ı Şîrâzî, Sâdî, Abdurrahman Câmî gibi bilinen yazarların eserlerini dönemin eğitim kurumları olan medreselerde en fazla okuyorlardı. Bu eserler dönemin en önemli eserleri arasında sayılmaktaydı. Öğrenciler bunun gibi birçok kitapların içeriğini anlamadıkları halde okuyorlardı (Abdullayev, 31). XIX. yüzyılda medreselerde okutulan ders kitaplar şunlardır: 1) Bostan 2) Câme-yi Abbas 2 Çereke: İran dan getrilmiş ve taş baskıdan hazırlanmış bir ders kitabıdır. Onu mollalar kendi el yazılarıyla yazmışlardır. Çereke kelimesi Farsların çeharyek terkibinin Türkçeleştirilmişidir.

34 13 3) Derbendnâme 4) Gülistan 5) Hâfız (Divanı) 6) İnşayi Mirze Mehdihan 7) Kahramannâme 8) Şehr-i Nisab 9) Tarih-i Nadir 10) Tenbe-yi-Kafil 11) Teressül 12) Töhfetü l-mecâlis Bunun gibi medreseler Azerbaycan ın Bakü, Ordubad, Şamahı, Lenkeran, Şeki vb. büyük şehirlerinde açılmıştır. Bu mollahaneler dönemin birinci dereceden okulları sayılmaktadır. Bu okullar dini okullardı. Öğrenciler her şeyden önce dini kuralları öğrenmeye gönderilirdi. Şehir ve köylerde farklı olan bu okulların ders programları aşağıdaki çizelgede gösterilmiştir. Tablo 1: XIX. Yüzyılda Mollahane ve Medreselerin İlk Sınıflarından İtibaren Mezun Oluncaya Kadar Okutulan Ders Kitapları (Abdullayev, 36).: Elifba (elifbanın adları, hareke işaretleri, harekeli ve heceli elifba.) Rebb-Yesir (Sure adlarıdır.) Ebcet, Amentü gibi Arapça sözlerden ilk kıraat. Çereke Kur an Matbu, ya da elyazmasıyla yazılmış manzum ve Mansur Azerbaycan kitapları. Leyli ile Mecnun, Divani Füzûlî, Farsça Sözlük. Gülistan, Arapça dini bir kitap, Bostan, Cameyi- Abbas, Tarihi-Nadir 1889 yılında Poti şehrinde, Mingrelli bölgesinin okul öğretmeni A. Zaharov Narodnaya obçenniye u Zakavkanikih tatar adlı geniş makalede Seyid Azim Şirvânî nin Okulu ve Kafkasya daki okullar hakkında bilgi vermiştir. Bu makale aşağıdaki kısımlardan oluşmaktadır. 1. Okullar (Ortaokullar) 2. Öğretmen mollalar

35 14 3. Halfe 4. Öğrenciler Müellif bu eserin 26. sayfasında onun (A. Zaharov) 1887 yılında Şamahı şehrinde Seyyid Azim in açtığı okulu görmüş ve onunla tanışmıştığı ifade edilmektedir. Seyyid Azim ve onun yaptığı icraatlar hakkında bilgi edinmiştir. A. Zaharov, Seyid Azim in 18 yıldır okulu idare ettiğini yazıyor ve şöyle devam ediyor: Seyyid Azim Farsça ve Arapça yı iyi biliyor ayrıca birkaç Dağıstan lehçesini de biliyordu. Seyyid Azim in önemli şairler arasında olduğu bilinmekteydi. Seyyid Azim in okulundaki öğrenci sayısıyla ilgili açıklamalar aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 2: XIX. Yüzyılın sonları ve XX. Yüzyılın Başlarında Seyyid Azim Şirvan in okulundaki öğrenci sayısı ve ödeme miktarı (Abdullayev, 120).: Toplam Öğrenci Sayısı Öğrenci Sayıları Haftalık Ödenecek Miktar Toplam Miktar 12 Kişi 15 Kuruş 6 Manat 60 Kuruş 33 9 Kişi 20 Kuruş 12 Kişi 25 Kuruş Hacı Seyid Azim, Rusça okuma ve yazmayı biliyordu. Rusça konuşmada zorluk çekse de güzel anlıyordu. Hatta Puşkin in birkaç şiirini Farsçaya çevirmiştir. Onun okulunda isteyenlere Rusça öğretiliyordu. Burada Rusçayı şehir merkezinde ortaokul 6. sınıfta öğrenim gören bir tatar öğrenci veriyordu. Seyid Azim Şirvânî okullarında Azerbaycan Türkçesi dersini öğretmek ve öğrencilere doğru telaffuz eğitimini vermek için Sâdî nin Gülistan ve Bostan eserlerinden ayrıca Farsça yazılmış ahlaki önem taşıyan başka eserlerden belirli kıssaları Azerbaycan Türkçesi ne çevirmiş ve bunu ders kitabı olarak kullanmıştır (Abdullayev, 121). Seyid Azim Şirvânî birkaç yıl bu eğitim sitemini uyguladıktan sonra, aynı medresede çevirdiği eserleri ve kendi şiirlerini toplayıp Mecmûye yi âsâri-seyid Azim Şirvânî isimli bir ders kitabı düzenlemiştir. Ders kitabı üç kısımdan oluşur.

36 15 1. Bölüm: 71 hikâye (Birinci bölümdeki eserler İran şairi Sâdî nin Gülistan eserinden ve diğer Farsça ve Rusça eserlerden çevrilmiştir). 2. Bölüm: 51 nasihat 3. Bölüm: Oğluna nasihat adlı öğütler ve hikâyelerdir. (1912 yılında bu bölümü Tebriz de yayımlanmıştır.) Ders kitabının tamamı yayımlanmamıştır. Yalnız Seyid Azim in vefatından sonra 1895 yılında oğlu Mir Cafer tarafından Tebriz şehrinde 255 taş basımı yayımlanmıştır. Burada 177 küçük ve büyük hikâye yer almaktadır (Abdullayev, 122) senesinden itibaren Sovyet Eğitim Sistemi nin Azerbaycan da uygulanması nedeniyle Azerbaycan da medreseler kapatılmıştır (Gurbanov, 89). 15 Mayıs 1920 tarihinde din derslerinin müfredattan çıkarılması hakkında kararname yayımlanmış ve bu dönemden sonra Azerbaycan köylerinde de devlet okulları açılmaya başlamıştır. Böylece, ülkede çok sayıda Azerbaycan Türkçesiyle eğitim veren okullar açılmaya ve genç öğretmenleri yetiştirilmesine başlanmıştır. Bu dönemde Azerbaycan halkının sağlıklı bir şekilde eğitim alabilmesi için çözülmesi gereken sorunlardan en önemlisi Arap alfabesi olmuştur. Şöyle ki, o dönemlerde Azerbaycan da hâlâ Arap alfabesinin kullanılması Azerbaycan Türkçesinin öğretilmesini zorlaştırmıştır. Azerbaycan da Sovyet hâkimiyeti kurulduktan sonra basında ana dil ve alfabe hakkında makaleler yayımlanmaya başlamıştır. Mesela, 1921 yılında Alirza Rasizâde nin Kommunist gazetesinde Alfabemizi Düzeltmektense Dilimizi Düzeltmeye Çalışalım adlı dört makalesi yayımlanmıştır. Bu makalelerin, konusu Azerbaycan Türkçesini sadeleştirmek ve mümkün mertebe Arapça ve Farsça içeren kelimelerden uzaklaştırmak olmuştur (Celilova, 184) Sovyetler Birliği Dönemi Öncesi Azaerbaycandaki Farsça Kitaplar Azerbaycan da Fars dili alanında yapılmış çalışmaları incelemek için çalışmaların tarihi akışını ele almayı düşündük. İlk bölümde Sovyetler Birliği öncesi yazılan eserleri inceledik. Bu dönemde kaleme alınan eserler sadece Azerbaycan da değil başka ülkelerde de büyük ilgiyle karşılanmıştır.

37 Burhân-ı Katı Muhammed Hüsyen İbn Halef Tebrîzî nin kaleme aldığı izahlı sözlüktür. Yazıldıktan sonra, önce Hindistan da, sonra İran ve diğer doğu ülkelerinde geniş bir yayılmıştır. Dünyada Doğu elyazmaları toplanıldığı kitaplar arasında bu sözlüğün elyazmalarına kütüphanelerde rastlamak mümkündür. Bu sözlük 1843 yılında Bombay da, 1938 yılında Tahran da, 1870 yılında İstanbul da ve farklı tarihlerde dünyanın başka ülkelerinde yayımlanmıştır. Türk âlim Seyit Ahmet Asim İ tinabi bu eseri Türkçeye çevirmiş, sözlüklere dayanarak düzenlemeler yapmıştır. İlk kez 1251/ yılında Kahire de yayımlanmıştır. Burhân-ı Katı boyutuna göre kendinden önceki, sözlüklerin en büyüğüdür. Sözlükte 20 binden fazla kelime ve ibare var. Burhân-ı Katı mukaddime ve sözlük olarak iki kısmından oluşuyor. Müellif dokuz bâba böldüğü mukaddime, Fars dilinin kökeni, grameri, leksikografi vb. konular hakkında bilgi vermiştir (Sadıkova, Aleskerova, 111). Burhân-ı Katı dokuz bâba bölünmüştür. 1. Bâb: Burada pars sözünün kökeni pars dilli hakların yerleşdiği bölge ve pars a ait yedi akraba dil (Herat, Skif, Zabilistan, Soğdi, Deri, Pehlevi ve Fars dili) hakkında bilgi veriliyor. 2. Bâb: Bu bölümde sözlerin ifade edildiği nazım ve nesir dili ve bunların arasındaki fark ortaya konuluyor. 3. Bâb: Bu bâbın bir bölümünde, alfabe ve onun özellikleri, fonetik olaylardan bir sesin başka sese çevrilmesi, ses düşmesi vb. konular ele alınmıştır. 4., 5., 6. ve 7. bâblar Fars Dili nin fonetiğine ayrılmıştır. 8. Bâb: Bu bâbda Fars dilinin leksikolojisine yer verilmektedir. 9. Bâb: Bu bâbda Fars dilinin imla kuralarına yer verilmiştir. Burhân-ı Katı de Fars dilciliği, özellikle gramer kuralları, sözlerin leksik, fonetik ve gramer açıklamarı yer almıştır. Eserin sözlük kısmında Farsça kökenli kelimelerden başka, Arap, Hint, Türk, Yunan, Rum ve Ermeni vb. dillerden geçen kelimelere de yer verilmiştir (Sadıkova, Aleskerova, 113).

38 Dürr-i Deri Müellifin kendi sözlüğüne Dürr-i Deri ismini vermesi sözlükte geçen şiirden belli oluyor. Ali Yusif Şirvânî Fars lekskografyasi (Sözlük Bilimi) tarihine Dürr-i Deri isimli Fars izahlı sözlüğüyle girmiştir. Sözlüğün elyazma nüshaları çok az yayılmış ve dünya Doğu kataloglarında kendi yerini bulamamıştır. Henüz onun dünyada bulunan iki el yazma nüshası hakkında bilgi verilmektedir. Bunlardan biri Kalkuta da Doğu katalogunda mevcut olan 525 nolu elyazması, diğeri ise Taşkent te Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi Şergşünaslık Enstitü nün elyazmaları arasındaki nüshasıdır. Ali Yusif Şirvânî nin hayatı hakkında elimizde yeteri kadar bilgi yoktur. Onun sözlüğünde esas yeri Fars dilinin leksikasına verilmiş, fakat gramer konularına değinilmemiştir (Sadıkova, Aleskerova, 115) Tuhfetu l -Ebvâb Nadir nüshalardan olan Tuhfetu l-ebvâb fazla yaygınlaşmadığından düna ve Doğu kataloglarında kendi yerini bulamamıştır. Sadece XX. yüzyılın ikinci yarısında sözlüğün elyazma nüshalarının Tebriz elyazmaları arasında, Leningrad Şergşünaslık Enstitüsü ve Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi Elyazmaları Enstitüsü nde mevcut olduğu ortaya çıkmıştır. Fakat bu elyazmalarda eserin yazılma tarihi hakkında bilgi verilmemiştir. Tuhfetu l -Ebvâb ın yazılma tarihi hakkında görüş belirtilmeye çalışılmıştır. Fakat onun yazılma tarihi Bakü Cumhuriyet Elyazmaları Enstitüsü ndeki nüshasında 1095/ esas olarak gösterilmektedir. Tuhfetu l-ebvâb ın Bakü nüshasının mukaddimesinde müellif Ahveci Abdulla Unkuti, Tebriz nüshasında Mesud Unkuti isimleri geçmektedir. Ahveci müellifin mahlası, Unkuti vatanıdır. Müellifin vatanı olan Azerbaycan Göyçay İli ndeki şimdiki Unkiti köyü Orta Çağlarda Şirvan bölgesinin içindeydi. Sonuçta Tuhfetu l-ebvâb Şirvan da yazılmıştır. Tuhfetu l-ebvâb kısa bir mukaddime ve sözlük kısmından oluşmaktadır. Diğer izahlı sözlüklerde olduğu gibi, bu eserin mukaddimesinde gramer konularına dikkat edilmemiştir. Gramer konularına sadece farklı kelimelerin açıklaması verildiği zaman başvurulmuştur. Müellif sözlükte dört izah üslubundan faydalanmıştır. 1) Leksik, 2) Fonetik, 3) Gramer, 4) Karşılaştırma (Sadıkova, Aleskerova, 116).

39 Bedâyi u l- Lugât (XV. Yüzyıl sonraları) Çağtayça-Farsça bir sözlüktür. Abuşka gibi, Nevâî nin eserleri için yazılmış sözlüklerin en eskilerinden biri olarak kabul edilir. Heratlı şair ve müellif Tâl-i Îmânî tarafında Sultan Hüseyn Baykara ( ) nın isteği üzere hazırlanmıştır. Bedâyi u l-lugât ın girişinde, sözlüğün Nevâî nin eserlerindeki nadir ve anlaşılması güç kelime, deyim ve ifadeler, onun eserlerini okuyucak kişilere, özellikle İran Türklerine izah için kaleme alındığı ifade edilmektedir. On beşinci yüzyılın sonrlarına doğru yazıldığı tahmin edilen sözlükte, 863 madde başı kelime bulunmaktadır. Çağatayca kelime maddeleri, isimler, sıfatlar, fiiller ve diğer kelime gurupları şeklinde tasnif ve tertip edilerek Farsça karşılıkları verilmiştir. A. K. Borovkov, sözlüğün Leningrad Devlet Kütüphanesi N. N. Hanıkov koleksiyonunda bulunan 1117/ istinsah tarihli nüshasını esas alarak geniş bir ön sözle birlikte yayımlanmıştır (Öz, ) Nezr Ali Ferheng-i Türkî-i Çağatâî be Fârsî (Çağtayca-Farsça Sözlük) ( arası) Safevi Türk imparatoru Şâh Şâfî I. Sâm Mîrzâ ( ) nın emriyle Nezr Ali adlı bir kişi tarafından yazılmış Çağtayca-Farsça bir sözlüktür. Farsça bir giriş, üç bölüm ve bir hatimeden meydana gelir. Çağtayca kelimeler, Nevâ î nin manzum eserlerinden derlenmiştir. Eserin girişinide Çağtay Türkçesinin yazım özelikleri hakkında bilgiler verilmiş; birinci bölümde Çağtayca ve Farsçada kullanılan ortak kelimeler, ikinci bölümde Çağtaycanın öğrenilmesinde gerek görülen kelimelere yer verilmiştir. Üç bölümde de diğer Çağtayca kelimeler, ilk harfleri bap kabul edilerek baplar ve baplarda yer alan maddeler harf sırasıyla dizilmiş ve Farsça karşılıkları yazılmıştır. Hatime kısmında da Türklerin bazı gelenek ve törelerinden söz edilmiştir (Öz, 309) Kenzü l-lüga (1150/1737) Farsça kelimelerin Arapça ve Türkçe karşılıklarını veren bir sözlüktür. Muhammed Ali b. Muhammed Rızâ tarafından hazırlanmıştır. Âgâ Buzurg-i Tehrânî nin verdiği bilgilere göre, yazar sözlüğünün yetmiş yaşında iken, 1507/1737 yılında yazılmıştır (Öz, 309).

40 Senglâh ( / ) Mebâniyü l-lugat adıyla da bilinen Senglâh, Çağtayca için yazılmış önemli bir dil bilgisi ve sözlük olup Mîrza Mehdi Hân-i Esterâbâdi tarafından kaleme alınmıştır. Yazarın tam adı Mirzâ Muhammed Mehdî Hân Kevkeb b. Muhammed Nâşıri Estâbâdî dir. Yazar bazı kaynaklarda Ziyâ ü l-uyûn ve Mecmû a-i Mîrzâ Mehdî Hânî nin yazarı Nizâmüddin Muhammed Hâdî b. Muhammed el-hüseyn es-safevî ile karıştırılmıştır. Açılanan kelimelerin güçlüğü nedeniyle sözlüğe, taş anlamında Farsça seng ve mekân bildiren Türkçe -lâh ekinde türetilme taşlık anlamında Senglâh adı verilmiştir. Çağtay dili için değerli bir kaynak olan Senglâh, Nâdir Şâh zamanında yazılmaya başlanmış, fakat Nâdir Şâh ın ölümünden sonra, / yıllarında tamamlanmıştır. Seglâh üç bölümden oluşur. Mebâniyü l-lügat adlı birinci bölüm Çağatayca ya dair bir dilbilgisi kitabıdır. Bu bölümün Senglâh tan sonra ve ondan ayrı olarak yazıldığı da kabul edilmektedir. Eserin sözlük kısmı ikinci bölümdür. Maddeler harf sırasıyla, Kitâbu l-elif, Kitâbu l-bâ gibi başlıklar taşıyan bölümlere ve her kitap, bâbü l-meftûhât, bâbü l-meksûrât ve bâbü l-mazmûmât şeklinde, ilk hecenin ünlüsüne göre bablara ve bablar da ikinci harflere göre daha küçük kısımlara ayrılmıştır. Üçüncü bölümü bir lahika olup Nevâ î nin 12 manzum eserinde ve özellikle Mahbûb l-kulûb undaki Arapça, Farsça kelime ve deyimler açıklanmıştır. Her üç bölümde açıklamalar Farsçadır. Senglâh ın Kitâb-i Adn adlı bir özeti de yapılmıştır, ancak yazarı bilinmemektedir. (Öz, ) Cevâhirü l- Elsine (1182/1768) Türkçe-Arapça-Farsça bir sözlüktür. İbrâhîm Velid-i Türk adlı bir yazar tarafından 1182/1768 yılında yazılmıştır. Sözlükte Türkçe kelimeler madde başı yapılarak Arapça-Farsça karşılıkları verilmiştir. Türkçe kelimelerin ilk harfleri bâb kabul edilmiş ve bâblar alfabetik olarak sıralamıştır. Ayrıca baplar, ilk hecelerin ünlülerine göre meftuha, meskure ve mazmume şeklinde kabul edilmek suretiyle

41 20 ikinci harflerle birlikte alfabetik olarak sıralanmıştır. Cevâhirü l- Elsine de Türkçe kelime vardır (Temizel, 498) Kavâ id-i Ahmedî Bu eser, Muhammed Mehdi-yi Tebrîzî tarafından Farsça açıklamalı Türkçe dilbilgisi ve sözlük olarak hazırlanmıştır. Türkçeden Farsçaya ilk ve son harfler esas alınarak alfabetik olarak telif edilen bu eser bir mukadime birkaç fasıl ve hatimeden oluşur. Bahadır oğlu Seyid Ali Han Bahadır adına 1198/1784 yılında tamamlanmıştır. Müellif, eserin başında Türkçe dilbilgisi hakkında kısa bir mukaddime yazmıştır (Temizel, 499) Mîrzâ Muhammed b. Abduşşabûr-i Hoyî Hulâşa-i Abbâsî Eseri (1240/1824 den Sonra) Çağtaycadan Farsçaya bir sözlük olup Senglâh ın özetidir. Aslı Hoylu olup Tebriz de yaşamış Mîrzâ Muhammed b. Abduşşabûr tarafından hazırlanmıştır. İsfahan da tıp eğitimi görmüş olan yazar, Kaçarlar sarayında, Muhammed Şâh Kâçâr ( ) ve bir süre de Nâsuriddîn Şâh ( ) ın özel doktorluğunu ve hekimbaşlığını yapmıştır. Bir şair olarak bilinen Mîrzâ Muhahammed, Hekîm Kublî mahlasıyla bir divan oluşturmuştur. Yazar, tıbba dair Envârü n- Nâşırıyye adlı bir kitap ve Der Ta lîm-i Âble zeden adında bir risale yazmıştır. Hulâşa-i Abbâsî, Azerbaycan valisi Feth-Ali Şâh ın oğu Abbâs Mîrzâ nın isteği üzere kalme alınmış ve onun adına ithaf edilmiştir (Öz, 312) Miftâthü l-mefâtih XVIII. yüzyılda Azerbaycanlılar tarafından yazılmış iki dilli Arapça- Farsça dan oluşan sözlüklerden biri de Muhammed Yahya nın kardeşi, Muhammed Refi bin Muhammed Şefi Kazvî nin 1128/ yılında düzenlediği Miftâthü lmefâtih isimli eseridir (Sadıkova, Aleskerova, 119) Müşviku s-sıbyân (1308/1892) Dokuz kıtalık manzum bir sözlüktür. Farsça kelimeler Azerbaycan Türkçesi karşılıkları ile nazımedilmiştir. Yazarı XIX.-XX. yüzyıl Azerbaycan şairlerinden Tebrizli Muzattar Zenûzî dir. Asıl adı Mîr Yahyâ b. Mustafâ olup matbu bir Divan ı vardır. Müşviku s-sıbyân 1308/1892 yılında Tebriz de basılmıştır (Öz, 314).

42 Kaved-i Sarf ve Nahv Zebân-i Fârisî İrevân-i Tebrîzî nin Kavede Sarf ve Nahv Zebân-i Fârisî eseri XIX. yüzyılda önemli eserler arasında yer almaktadır. (Sadıkova, Aleskerova, 128) Abbaskulu Ağa Bakihanov un Kanuni Kutsi Eserinin Fars Dilciliğinde Yeri 1804 yılında imzalanan Üniversite Kanununa göre enstitü, yüksek okul, ortaokul ve liselerde, diğer Orta Doğu dilleriyle birlikte Farsçanın de eğitimine izin verildi. Fakat eğitim kitaplarının yetersizliği kendini gösteriyordu. Rusya da A. Boldureyv in seçmeleri ve buna ilave edilmiş 15 sayfalık gramer bilgisi en azından bazı eksiklikleri gideriyordu. Lakin Fars dilinin öğretimini başarıyla yapılmak için dönemin şartlarına uygun dil, üslup ve pedagoji yönden her hangi bir eser yayımlanmamıştır. Böyle bir dönemde eğitim ihtiyaçlarını karşılayan Abbaskulu Ağa Bakihanov un Kanuni Kutsi isimli eseri Azerbaycan ın sosyal düşünce tarihinde önemli yer tutmaktadır (Sadıkova, Aleskerova, 141). O Kanuni Kutsi eserini 1829 ncı yılında Tiflis te yazmıştır (Sadıkova, Aleskerova, 143) Teridu l-luget Ali Bâkûyî tarafından 1246/1848 yılında nazım olarak telif edilen Tecridu l- Luget isimli eser, Ke n-nisâb-i Turkî adlarıyla da bilinmektedir. Azerbaycan sahasında yazılan lügatlerdendir (Temizel, 516) Miftâh-i Lisân-i Fârisî Kafkasya Darulmuallimi (Erkek Öğretmen Enstitüsü) şeriat ve din kültürü öğretmeni olan Abdüsselam Ahundzade, Farsça eğitimini kolyalaştırmak için Miftâhi Lisân-i Fârisî adıyla muhtasar bir ders kitabı yazmıştır. Müellif eseri üç kısma bölmüştür. İsim Bâbı, Fiil Bâbı, Zarf ve Bağlaçlar Bâbı. Birinci bâb on fasıldan oluşmaktadır. İkinci bâb Arap dilinden geçen kelimeler içerisndeki tesniye 3 ve çoğul şekillerinden bahs ediliyor. Üçüncü bâb da zarf, edat ve bağlaçlar yer almaktadır (Sadıkova, Aleskerova, 162). 3 Türkçe ikli anlamına geliyor

43 22 A. Ahundzade nin grameri eski metotla yazılmıştır. Ama XIX. yüzyılın sonunda Azerbaycan da Farsçanın öğretilmesinde onun eserinin de önemi vardır (Sadıkova, Aleskerova, 163) Usûl-i Cedîd-i Lisân-i Fârisî Fars Dilinin öğretimi ve araştırılmasıyla ilgili çalışmalar yapmış Azerbaycanlı âlimlerden biri de Seferbey Velibeyov dur. Bu kitap Farsçanı öğretmek için zamanın en uygun bir ders kitaplarındandır. Kitabın öncesinde Ser meşk başlığı altında bazı harf ve kelimelerin yazılışı verilmiştir. İsmi adet başlığı altında miktar ve kesir sayılarına işaret eden müellif, onlara uygun okuma metinleri de ilave etmiştir. Ders kitabında müellif bütün konuları teker teker incelemiş ve örnekler vererek açıklamıştır (Sadıkova, Aleskerova, 164).

44 23 İKİNCİ BÖLÜM SOVYETLER BİRLİĞİ DÖNEMİ AZERBAYCAN DA FARSÇA NIN ÖĞRETİMİ VE FARSÇA YAPILMIŞ ÇALIŞMALAR ( YILLARI ARASI) Sovyetler Birliği döneminde Azerbaycan ın eğitim hayatında önemli bir yer tutan Şergşünaslık Fakültesi Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Fars dili alanında Azerbaycan eğitim kurumlarına ve yurt içi ve yurt dışına çalışan çok uzmanlar yetiştiren eğitim merkezi olmuştur. Sovyetler Birliği döneminde Farsça öğretimi Bakü Devlet Üniversitesi nin yanı sıra diğer Üniversitelerde ve farklı fakültelerde de verilmiştir. Bu eğitim kurumları diğer çalışmalar şu başlıklar altında toplanmaktadır: 2.1. Üniversiteler, Enstitüler ve diğer çalışmalar Bakü Devlet Üniversitesi Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık (Doğu Dilleri ve Edebiyatı) Fakültesi 1 Eylül 1919 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti nin Büyük Millet Meclisi nde Bakü Şehrinde Üniversite nin kurulması hakkında yasa çıkarmıştır. Bu tarihi olay yıllar boyunca Azerbaycan halkının kendi medeni ve milli ayaklanması uğrunda verdiği savaşın sonucu idi (Abdullayev, 61). 21 Mayıs 1919 tarihinde komitenin birinci oturumunda Milli Eğitim Bakanı R. Kaplanov konuşmasında şöyle söyledi: Azerbaycan Hükümeti Üniversitenin açılmasına kesin karar vermiştir. Arzu edenlerin tamamı orada eğitim alabileceklerdir (Abdullayev, 81). Sovyet Hâkimiyeti, ilk günlerden itibaren mevcut fakülteleri ve bölümleri geliştirmek ve yenilerini oluşturmak için çalışmalara başladı (Abdullayev, 120). 7 Şubat 1923 de Tarih-Filoloji Fakültesi nin toplantısında fakültenin yeniden oluşturulup Sosyal Bilimler Fakültesi ne dönüştürülmesine karar verildi. Bunun üzerine yeni fakültede üç şube açıldı: 1) Dil

45 24 2) Sosyal Tarih (İçtimai Tarih) 3) Hukuk (Abdullayev, 123). Üniversite nin İlk yıllarından itibaren Tarih-Filoloji Fakültesi nin Doğu Şubesi mevcut idi yılı Şubat ayında Tarih-Filoloji Fakültesi nde Profesör P. K. Juzen in Doğu Şubesi hakkında konuşması dikkate alınarak Doğu şubesinin Şergşünaslık Fakültesi ne çevrilmesi uygun görüldü. Toplantı üyeleri şöyle bir sonuca vardılar: Bu niyeti gerçekleştirmek için yeni ilmi güçler, Orta Doğu Dilleri kütüphanesi ve müzesi oluşturmak lazımdır. Bunlar olmaksızın Eğitimin gerekli seviyede yapılması beklenemezdi. Öğretim üyelerini, Rus Şarkiyatçılarını davet etmeyi, bunların yanı sıra yabancı şarkiyatçılara üniversitede çalışmalarına imkan sağlamağı kitaplar almak için şubenin çalışanlarını Mısır a, Türkiye ye ve Batı Avrupa ya göndermeği kararlaştırdılar. Milli Eğitim Bakanlığı Kurulu, Tarih-Filoloji Fakültesi nin kararını uygun buldu. Milli Eğitim Bakanlığı Kurulu rektöre mektubunda (6 Şubat 1922) de Orta Doğu Dilleri Fakültesi nin oluşumu için üniversite kurulunun her türlü çalışmalara katılması arzusunda olduğunu bildirdi. Bununla ilgili Milli Eğitim Bakanlığı Kurul u Bakü de 1920 yılında Orta Doğu Halkları Kurultay ının kararıyla oluşturulmuş Şergşünaslık ve Sosyal Bilimler Enstitüsü nün bundan sonra kurulmasını uygun bulundu, ama Enstitü Moskova ya taşındı. 30 Mart 1922 de Üniversite Kurul u, Şergşünaslık Fakültesi nin oluşturulmasını onaylayarak güz yarıyılda ders döneminin açılış gününü belirledi ve fakülte toplantısında dekan ve sekreterin seçilmesine izin verdi (Abdullayev, 125) yılı Şubat ayında ünlü şarkiyatçı P. K. Juze fakültenin dekanı seçildi. O, 1920 yılı Eylül ayında Azerbaycan Edebiyatı Tarihi kürsüsünde çalışan A. Hakverdiyev den, Doğu Dilleri ve Edebiyatının öğretmenleri J. A. Hekimov ve P. K. Juze den, ünlü filozof ve öğretmen A. O. Makaboliski den ve A. Tağızade den oluşan beş kişilik kuruldan fakültenin ihtiyaçları hakkında yazı yazmalarını istemiştir.

46 25 P. K. Juze, 22 Şubat 1922 de fakülte kurulunda bu önerileri yazdığı yazıyla Türkoloji, İranşinaslık, Arapşinaslık ve Orta Doğu ile ilgili İslam Ülkelerinin Tarihi, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi üzerine kursların verilmesine ve profesör ve doçentlerin istihdam edilmesine dair istekte bulundu. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri ile Orta Doğu nun kesişmesinde yerini alan Şergşünaslık Fakültesi isimleri geçen ülkelere (İran, Türkiye ve Arap Ülkeleri) medeniyet ve genel kültür taşıyıcısı ve onlar için yüksek eğitimli kadroyu yetiştirmek için temel rolünü oynamalıdır. Eğer Şergşünaslık Fakültesi Azerbaycan Devlet Üniversitesi nde faaliyetini devam ettirirse ve devlet kurumlarından yeterli ilgiyi görürse, tüm görevlerini yerine getirebilir. (Abdullayev, 126). Şergşünaslık Fakültesi nin amacı şu şekilde belirlenmiştir: 1. Bağımsız araştırmacı-şarkiyatçıların ilmi okulunu açmak 2. Türk ve İran halkalarının tarihi, dili ve edebiyatı üzere okul öğretmenlerini yetiştirmek. 3. Arşiv, müze ve kütüphane için gerekli olan kadroları ilmi açıdan yetiştirmek. 4. Sınır ülkeleri için eğitimli uzmanlar yetiştirmek. 5. Doğu ve Batı dilleri için 11 Doçent ve 6 Yardımcı Doçent düşünülmüştür. (Abdullayev, 126). Şergşünaslık Fakültesi nin oluşturulmasına aydınların büyük etkisi olmuştur. Azerbaycan Komünist Partisi Merkezi Komitesi nin ikinci konferansında (1-4 Kasım 1922) de Eğitim Konuları maddelerinde yazılmıştır. Şergşünaslık Fakültesi önemli rol almalıdır. Şarkiyatçıların ilmi okulunu oluşturmalı, Türk ve İran Halkları Edebiyatlar ının tarihi konusunda öğretmenler hazırlamalı, yerel coğrafi konumu bilen yüksek eğitimli uzmanlar yetiştirmelidir. Bu Azerbaycan için çok önemlidir ve Orta Doğu ya pencere açmaya imkân tanıyacaktır (Abdullayev, 127). Konferansta, Halk Komiserleri Sovyet ine, Yüksek İktisadi Şura ya ve fakülteye her anlamda yardım edilmesi önerilmiştir. Konferansta Orta Doğu

47 26 Halkaları nın kültürel ve sosyal uyanışının etkilenmesi yönüyle Azerbaycan yüksek öğretiminin önemli rolü vurgulanmıştır. Bakiniski Raboçi gazetesi bu konferans konusunda şöyle yazmıştır: Bakü de sadece Orta Doğu için değil, hem de Batı için önemli olan ilmi merkez tesis edilmektedir (Abdullayev, 128) yılında Bakü Devlet Üniversite sinde 5 Enstitü faaliyet gösterdiği için Şergşünaslık Fakültesi kapatılmıştır (Meherremov, 523) ların ortalarında bu alanda boşluklar ortaya çıkmıştır. 10 yıldan fazla bir dönemde Şergşünaslık Fakültesi ne gereken önem veilmemiştir (Mammadov, 4). Şergşünaslık Fakültesi ne, 1934 yılında yeniden faaliyetine izin verilmiştir yılında ise Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Halk Komiserleri Sovyet inin ve Komünist Partisi Merkezi Komitesi nin kararı ile Filoloji Fakültesi nde İranşinaslık ve Türkoloji ihtisaslarını içeren Şergşünaslık Fakültesi oluşturulmuştur (Meherremov, 523) yılında bağımsız olarak Şergşünaslık Fakültesi faaliyete başlamış, fakat 1950 yılında bir şube olarak Filoloji Fakültesi ne verilmiştir. Sonuç olarak, 1957 yılında Arap Dili ve Edebiyatı, Fars Dili ve Edebiyatı ve Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalları olmak üzere Şergşünaslık Fakültesi faaliyete başlamış ve öğrencilerinin sayısının azlığı dikkate alınarak 1962 yılına kadar kütüphanecilik bölümü de ona dâhil edilmiştir. Aynı zamanda Arap Dilli bölümü, Orta Doğu Dilleri ve Orta Doğu Halkları Edebiyatı Tarihi bölümü oluşturulmuştur (Meherremov, 524). Tablo 3: 1922 Eğitim-Öğretim Yılında Şergşünaslık Fakültesi nde Yer Alan Anabilim ve Bilim Dalları: Üniversite Fakülte Anabilim Dalı Bilim Dalı Azerbayc an Devlet Üniversite si Şergşünas lık Tarih Ahlak ve Din Kültürü Edebiyat Batı Avrupa Edebiyatı Eski Tarih

48 27 Memmed Emin Resülzade Adına Felsefe Genel Dilcilik İktisat İran Dilleri İran Edebiyatı İran Tarihi Klasik Edebiyat Müslüman Orta Doğunun Genel Tarihi Pedagoji Psikoloji Rus Edebiyatı Rus Tarihi Türk Dili Türk Edebiyatı Türk Tarihi Yeni Çağ Tarihi Ziraat Tarihine Giriş Tablo 4: Yılları Arasında Azerbaycan (Bakü) Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi nde kayıtlı öğrenci sayısı ve yılları: Eğitim Yılları Öğrenci Sayı Eğitim Yılı 97 Öğrenci Eğitim Yılı 163 Öğrenci Eğitim Yılı 156 Öğrenci Eğitim Yılı 215 Öğrenci Eğitim Yılı 224 Öğrenci Eğitim Yılı 291 Öğrenci Tablo 5: Yılları Arasında Azerbaycan (Bakü) Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi nde mezun olan sayısı (Abdullayev, 127).: Eğitim Yılları Mezun Öğrenci Sayısı Eğitim Yılı 2 Öğrenci

49 Eğitim Yılı 5 Öğrenci Tablo 6: , Yılları Arasında Azerbaycan (Bakü) Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi ni kazanan öğrenci sayısı (Meherremov, 539).: Eğitim Yılları Fakülteni Kazanan Öğrenci Sayısı Eğitim Yılı 25 Öğrenci Eğitim Yılı 50 Öğrenci Ders Programları/ Lisans ve Yüksek Döneminde Okutulan Dersler: Beş yıl süreli lisans ve yüksek lisanas eğitiminde başta temel seviyede Ateizim ve Marksist-Leninist Felsefesi, Farsça dilbilgisi olmak üzere, İran tarihi, coğrafyası, İslâmiyet ten önceki İran dilleri, dinleri ve edebiyatları hakkında genel bilgi verilmekte, son yıllardaysa İslâmî dönem İran edebiyatı, tarihi dönemleri içinde ayrıntılı bir şekilde okutulmaktadır. Lisans ve Yüksek Lisans programında beş yıl boyunca şu dersler verilmektedir: 4 Tablo 7: Azerbaycan (Bakü) Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi nin 1975 Eğitim-Öğretim yılından itibaren 5 yıl süreyle okutulan dersler ve haftalık ders saatleri: 5 Fen Adları Tüm Saatl er I. Sı nı f I I. Sın ıf II I. Sı nı f I V. Sın ıf V. Sı nı f 1. Ya r. yıl 2. Y ar. 3. Y a 4.Y ar. yıl 5. Y ar. 6. Y ar. 7. Y ar. 8.Y ar. yıl 9. Y ar. 10.y ar. yıl yı r yı yı yı yı 4 Sovyetler Birliği döneminde Azerbaycan da Doğu Diller ve Edebiyatları Fakültesi lisans ve yüksek lisans programı birleşik olarak eğitimin süresi beş yıl sürüyordu. 5 Sovyet Eğitim sisteminde okulda saat sistemi uygulandığı için dersler öğrenciye krediyle verilmezdi. Öğrenci bir fenden (dersten) haftada kaç saat ders gördüğü, yarıyıl boyunca hafta sayısı önemlidir. İkinci olarak verdiğimiz 5 yıllık ders cetvelinde, Doğu Dillerinin faaliyete başlamasında belirttiğimiz gibi 1991 yılına kadar Doğu Dillerinde ders programlarının tamamı bir olmuştur. Fakat Fakültede her bir bölüm derslere kendi bölümün ismini vererek dersler yapılıyordu. Bunlunla birlikte Sovyet Eğitim sisteminde üniversitelerde öğrenciye ve öğretmene dersi anlatmakla ilgili olarak zaman veriliyordu. Bu kavramların özel adları Seminer ve Leksiya olarak isimlendirilmiştir.

50 l. y ı l Ha S H fta ay a ısı f t a SSC Komünist Partisi Tarihi Say ısı l l l l H S H Say af ay af ısı ta ısı ta H af ta Sa yı sı 16 Marksist-Leninist Felsefe Siyasi İktisat Bilimsel Komünizm Bilimsel Ateizmin Temelleri 24 2 Felsefe Tarihi 40 4 Yabancı Dil (Batı) İhtisas Alanına Giriş 46 2 Psikoloji 60 3 Pedagoji (Eğitimi Bilimi) Dil ve Edebiyatın Eğitim Yöntemi Dilbilimine Giriş Genel Dilbilimi 36 2 İhtisas Dilbilimine Giriş 36 2 İhtisas Dili Doğu Ana Dili Rus Dilinin Pratik Kursu Edebiyat Bilimine Giriş 36 2

51 30 Edebiyat Teorisi 36 2 İhtisas Dili Ülkesinin Edebiyat Tarihi Vatan Edebiyatı Tarihi İhtisas Dili Ülkesinin Coğrafyası, Tarihi ve Kültürü İhtisas Dili Ülkesinin Çağdaş Durumu ve Ekonomisi İhtisas Dili Ülkesinin Devlet ve Hukuk 34 2 Sistemi Özel Kurs ve Seminerler Cumhuriyetlerin Özelliklerini İçeren Disiplin Beden Eğitimi Sovyet Hukuku 40 2 Çevirinin Teorisi ve Pratiği Tablo 8: Azerbaycan (Bakü) Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi nin 1987 Eğitim-Öğretim yılından itibaren 5 yıl süreyle okutulan dersler ve haftalık ders saatleri: Fen Adları Tü m Saa tler I. Sın ıf 1.Y ar.y ıl 2.Y ar.y ıl II. 3.Ya r. Sı nı f 4. Y ar.y ıl III. Sınıf IV. Sın ıf 5.Y ar.y ıl 6.Ya r.yıl 7.Y ar. yıl 8.Y ar. yıl Haf Say Hafta S Haf Sayıs Haf Say H S V. 9. Y a r. y ı l Sı nı f 1 0. ya r. yı l

52 ta ısı ay ısı SSC Komünist Partisi Tarihi ta ı ta ısı a f t a ay ısı 1 6 Marksist-Leninist Felsefe Siyasal İktisat Bilimsel Komünizm Bilimsel Ateizmin Temelleri 24 1 Felsefe Tarihi 40 4 Yabancı Dil (Batı) Psikoloji 60 2 Pedaqoji (Eğitim Bilimi) 80 3 Dil ve Edebiyat Eğitimi Yöntemi Dilbilimine Giriş Genel ve Doğu Dilbilimi 36 2 İhtisas Dilbilimine Giriş 34 2 İhtisas Doğu Dili Çağdaş Rus (Azerbaycan) Dili Rus (Azerbaycan) Dilinin Pratik Kursu Edebiyat Bilmine Giriş 36 2 İhtisas Dili Ülkesinin Edebiyat Tarihi İhtisas Dili Ülkesinin

53 32 Folklörü Vatan Edebiyatı Tarihi İhtisas Dili Ülkesinin 36 2 Coğrafyası İhtisas Dili Ülkesinin Tarihi Çeviri Teorisi ve Pratiği 50 2 Seçmeli ders Azerbaycan Tarihi 60 2 İslam Çalışmaları 70 3 Estetik 32 2 Etik 32 2 Beden Eğitimi Askeri Hazırlık Sivil Savunma Bakü Devlet Üniversitesi Filoloji Fakültesi Bakü Devlet Üniversitesi Filoloji Fakültesi 1919 yılında Bakü Devlet Darülfünun nu tesis edilirken Tarih-Filoloji Fakültesi nin Dil-Edebiyat ve Şergşünaslık Anabilim Dalı nda faaliyete başlamıştır eğitim-öğretim yılında Şergşünaslık Fakültesi ne dönüştürülmüş ve böylece, 30 Mart 1922 de itibaren Rus Dili ve Edebiyatı bölümü, şimdiki Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı bölümü, Şergşünaslık Fakültesi nden bağımsız bir bölüm gibi faaliyete başlamıştır (Meherremov, 342) Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümü Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümü 1939 yılının Ağustos ayında kurulmuştur (Meherremov, 346). Filoloji Fakültesi nde Ziyafet Mammadova ve Mehman Tanrıverdiyev Fars dili eğitimi veriyorlardı. Fakültenin öğrencileri 4 sene süresince öğretim alıyorlardı eğitim-öğretim yılında 170 öğrenci Farsça dersi eğitimi almıştır. Derslerde

54 33 genellikle T.Rüstemaova ve H. Mahmudov un Fars Dili ders kitabını kullanıyorlardı (Mammadov, 116). Tablo 9: Bakü Devlet Üniversitesi Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümü nde Eğitim-Öğretim Yılında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati: 1. Sınıf 1. Yarıyıl Saat 2. Yarıyıl Saat Fars Dili 90 Fars Dili Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümü Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Öğretmenliği bölümü 1965 yılında oluşturulmuştur. Şimdi Prof. Dr. Yusuf Mir Ahmet oğlu Seyidov bölüm başkanı olarak çalışmaktadır (Meherremov, 355). Tablo 10: Bakü Devlet Üniversitesi Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümünde Eğitim-Öğretim yılında okutulan Farsça dersinin yıllık ders saati: 1. Sınıf 1. Yarıyıl Saat 2. Yarıyıl Saat Fars Dili 90 Fars Dili Açık Öğretim Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümü Tablo 11: Bakü Devlet Üniversitesi Eğitim-Öğretim Yılının Açık Öğretim Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümü nün 5 Yıllık Programı: 6 1. Yarıyıl 2. Yarıyıl 6 Açık Öğretim dersleri senede iki kez yapılıyordu. İlk yarıyıl Ocak ayının 3 de başlıyor 18 Ocak tarihine kadar devam ediyordu. Yaz dönemiyse Haziran ayının 1 den itibaren 25 Haziran a kadar devam ediyordu.

55 34 1. Sınıf 2. Sınıf Azerbaycan Edebiyatı Tarihi Azerbaycan Tarihi Dilcilik Bilimine Giriş Dünya Edebiyatı Edebiyat Bilimine Giriş Eski Azerbaycan Yazısı Fars Dili Folklor Fonetik Edebiyatta Modernleşme Süreci Modern Türk Dillerinden Biri Rus Dili Azerbaycan Türkçesi Çevri Yöntemi Azerbaycan Edebiyat Tarihi Azerbaycan Tarihi Doğu Slav. Halkları Tarihi Dünya Edebiyatı Edebiyat Bilimine Giriş Eski Azerbaycan Yazısı Eski Türk Yazılı Abideleri Fars Dili Leksikoloji Rus Dili Türk Dilerinden Bir Türkoloji ye Giriş 3. Yarıyıl 4. Yarıyıl Azerbaycan Türkçesi Çevri Yöntemi Azerbaycan Diyalektologyası Azerbaycan Edebiyat Tarihi Doğu Slav Halkları Ed. Dünya Edebiyatı Eski Türk Yazılı Abideleri Dil. Fars Dili Felsefe İhtisas Kursu Leksik Rus Dili Türkoloji ye Giriş Azerbaycan Edebiyat Tarihi Bilişim (Enformasyon) Diyalektologya Dünya Edebiyatı Fars Dili Felsefe İhtisas Kursu İktisadi Teori Leksikoloji Morfoloji Psikoloji Rus Dili XIX. Azerbaycan Edebiyatı 5. Yarıyıl 6. Yarıyıl

56 35 3. Sınıf Azerbaycan Dili nin Tarihi Grameri Azerbaycan Edebiyatı Eğitim Medodikası Azerbaycan Diyalektologyası Dünya Edebiyatı Bilişim (Enformasyon) Edebiyatta Metin Tanıma Dünya Edebiyatı Estetik Etik Fars Dili Fars Dili Felsefe Tarihi İhtisas Kuru İhtisas Kursu İktisadi Teori Nutuk Medeniyeti Mantık Mantık Morfoloji Morfoloji Pedagoji Müg. Gramer Psikoloji Pedagoji Türk Cumhuriyeti Edebiyatı Sentaks XIX. Asır Azerbaycan Edebiyatı Sosyoloji XX. Asır Azerbaycan Edebiyatı Tarihi Gramer Türk Cumhuriyeti Edebiyatı XX. Asır Azerbaycan Edebiyatı 7. Yarıyıl 8. Yarıyıl

57 36 4. Sınıf 5. Sınıf Azerbaycan Türkçesi Eğitim Metodu Devlet Hukuku Azerbaycan Ed. Eğitim Metodu Edebi Dilin Tarihi Dünya Edebiyatı Edebi Tangid Tarihi Edebi Dil Tarihi Edebiyat Teorisi Edebiyat Metnşunaslığı Fars Dili Fars Dili Genel Dilcilik İhtisas Kuru Gramer Tahlilin Met. Esasları Karşılaştırmalı Gramer Gramer Tahlilin Metodikası Konuşma Medeniyeti Güney Azerbaycan Edebiyatı Langvistik Metin Tanıma İhtisas Kuru Mifoloji Ling. Metinşunaslık Modern Azerbaycan Edebiyatı Langvistik Metin Tanıma Sentaks Metinin Langvistik. Tahlili Sosyoloji Mifoloji Modern Azerbaycan Edebiyatı Politika Sentaks 9. Yarıyıl 10. Yarıyıl Devlet Hukuku Edebi Tengit Tarihi Edebiyat Teorisi Genel Dilcilik Gramer Tahlilin Yönten Esasları Güney Azerbaycan Edebiyatı Politoloji (Siyaset) Açık Öğretim Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümü Tablo 12: Bakü Devlet Üniversitesi Eğitim-Öğretim Yılı Açık Öğretim Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyat ı Öğretmenliyi Bölümünde Okutulan Farsça dersinin yıllık ders saati:

58 37 2. Sınıf 1. Yarıyıl Saat 2. Yarıyıl Saat Fars Dili 30 Fars Dili Açık Öğretim Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümü Tablo 13: Bakü Devlet Üniversitesi Öğretim Yılında Açık Öğretim Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyat ı Bölümünde Okutulan Farsça dersinin yıllık ders saati: 2. Sınıf 1. Yarıyıl Saat 2. Yarıyıl Saat Fars Dili 30 Fars Dili Bakü Devlet Üniversitesi Tarih Fakültesi 1919 yılının Eylül ayında kurulmuş ve 15 Kasım 1919 tarihinden itibaren faaliyete başlamıştır yılında Tarih-Filoloji Fakültesi adıyla ilk adımlarını atmaya başlayan Tarih Fakültesi, sonraki dönemlerde Sosyal Bilimler Fakültesi ve Pedagoji Fakültesi nin faaliyetini devam ettirmiştir. Nihayet 1934 yılında bağımsız fakülteye dönüştürülmüştür (Meherremov, 386). Tarih Fakültesi nde Fars dili derslerini Raya Mehdiyeva, Anar Kerimov ve Ayten Mahmudova veriyorlardı. Her sınıfta öğrenci Farsça dersi eğitimi alıyordu. Fakültede genellikle N.Hatemi nin Fars Dili ders kitabını kullanıyorlardı. Tablo 14: Bakü Devlet Üniversitesi Eğitim-Öğretim Yılı Tarih Fakültesi Lisans Programında Okutulan Farsça dersinin yıllık ders saati (Mammadov, 117).: 1. Sınıf 2. Sınıf 3. Sınıf 1. Yarıyıl Saat 2. Yarıyıl Saat Fars Dili 30 Fars Dili Yarıyıl Saat 4. Yarıyıl Saat Fars Dili 30 Fars Dili Yarıyıl Saat 6. Yarıyıl Saat Fars Dili 30 Fars Dili 30

59 Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi 1973 yılında Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği'nin 50. yıldönümünde Azerbaycan Devlet Pedagoji Diller Enstitüsü ismiyle Bakü'de faaliyet göstermeye başlamıştır. Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin yabancı dil alanındaki kadro ihtiyacını karşılamayı amaçlamıştır. Şimdi 37 profesör ve 157 doçent unvanlı kadrosuyla faaliyetlerini sürdürmektedir ( 42 yıldır Fars dilinin öğretimin yapıldığı Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi nde Farsça derslerinin sayısı azalmıştır eğitim-öğretim yılında ilk üç yarıyıl Fars dili dersi görmekteydiler. Gurupların her birinde 12 öğrenci olmak üzere iki kısıma ayrılıyorlardı eğitim-öğretim yılında 1. ve 2. sınıflarda 100 öğrenci Fars dilini öğrenmiştir. Dersleri Doç. Dr. Esat Yakubi, Doç. Dr. Zakir Resulov ve Tubu Sultanova vermişlerdir. 1. sınıf öğrencileri E. Yakubi ve Z. Resulov un 2. sınıf öğrencileri ise E. Yakubi ve P. Zindadilin nin Fars Dili ders kitaplarından faydalanmışlardır. Farsça derslerin sayının azalmasına rağmen Doç. Dr. Zakir Resulov, Tubu Sultanova tarafından Fars Dili ders kitabından istifade edilerek dersler yapılıyordur (Mammadov, 118) Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi Tarih Fakültesi 1931 yılında beş bölümü içere Tarih Fakültesi kurulmuştur yılında 5 yıllık eğitim sistemine geçişle Tarih Fakültesi Filoloji Fakültesi ile birleştirildi. Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Yüksek Eğitim Bakanlığı nın 4 Aralık 1968 tarihli kararıyla Tarih- Filoloji Fakültesi Tarih ve Filoloji Fakültesi olaraka ikiye ayrıldı ( Tablo 15: Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi Eğitim-Öğretim yılı Tarih Fakültesi nde okutulan Farsça dersinin yıllık ders saati: 1. Sınıf 1. Yarıyıl Saat 2. Yarıyıl Saat Fars Dili Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi Filoloji Fakültesi 1931 yılında Filoloji Fakültesi kurulmuştur yılında 5 yıllık eğitim sistemine geçmiştir (

60 39 Tablo 16: Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi Öğretim Yılı Filoloji Fakültesi Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümü lisans programında okutulan Farsça dersinin yıllık ders saati: 2. Sınıf 3. Yarıyıl Saat 4. Yarıyıl Saat Fars Dili Muhammed Füzûlî Elyazmaları Enstitüsü Azerbaycan İlimler Akademisi Cumhuriyet Fondu 7 Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Bakanlar Sovyet ini 12 Ekim 1950 tarihli ve 1410 nolu karar. Edebiyat, tarih, felsefe, tıbbı tedavi, astronomi vb. İlimlere dair nadir ve kıymetli tarihi elyazmalarını, bununla birlikte ilim ve medeniyet âlimlerinin eski kitap ve arşivlerini tek bir yerde toplama amacıyla Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Bakanlar Sovyet i karara alıyor: 1. Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi Nizâmî Edebiyat Enstitüsü nün Elyazması Şubesi Cumhuriyet Elyazması Fondu na çevrilsin ve o, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi ne ait kılınsın. 2. Kendilerinde olan nadir elyazmaları, tarihi kitap ve nadir bibliyografik eserler olan tüm okullara, ilmi araştırma idarelerine, kütüphanelere ve Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri ne önerilsin ki, bunları belirlenmiş kuralla Cumhuriyet Elyazmaları Fondu na teslim edilsin. 3. Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Riyaset kuruluna önerilsin ki, elyazmaları fondunun korunması ve ondan doğru istifade edilmek ve gerekli şartları oluşturmak için istenilen emirler yerine getirilsin (Adilov, 3) yılında Cumhuriyet Elyazmaları Enstitüsü kurularak ülkenin farklı yerlerinden 15 bine yakın elyazması, eski kitap, tarihi evraklar vb. çalışmalar müesseseye getirilmiştir. Sonraları halktan yazılı önemli eserlerin toplanması işi genişletilmiştir yıllarında Elyazmaları Enstitüsü nün 10 binlerce değerli 7 Elyazma eserlerin bulunduğu ve Azerbaycan nın önemli bilim adamlarının yer aldığı ilmi merkeze verilen isim

61 40 kaynağı vardır. Burada yakın ve Orta Doğu halklarının 12 bine yakın elyazma kitabı yer almaktadır. İbni Sînâ nın, Teberî nin, Tûsî nin, Hayyâm ın, Firdevsî nin, Sâdî nin, Hâfîz ın, Harakani nin, Sâibi Tebrîzî nin ve yüzlerce Doğu âlim ve edebiyatçılarının eserleri korunmaktadır. 26 Ekim 1986 yılı Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Bakanlar Sovyet inin 2162 r nolu ve 11 Kasım 1986 tarihli ve Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Bakanlar Sovyet inin 398 r nolu emir ve kararlarıyla Cumhuriyet Elyazmaları Fondu nun binasında Elyazmaları Enstitüsü kurulmuştur, 1996 yılından itibaren Cumhurbaşkanı nın emiriyle Enstitü ye ünlü Azerbaycan şairi ve yazarı Muhammed Füzûlî nin adı verilmiştir (Adilov, 7) Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi Şergşünaslık (Doğu Dilleri ve Edebiyatı) Enstitüsü 1958 yıl Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi nde Şergşünaslık Enstitüsü oluşturulmuştur. Bu enstitüde diğer alanlarda olduğu gibi, İran dilciliği alanında da o dönemde genellikle Azerbaycan Devlet Üniversitesi nin öğretmen ve mezunları çalışmaya başlamışlardır (Mammadov, 4). İlimler Akademisi nde 1958 yılının Mart ında oluşturulan Şergşünaslık Enstitüsü nün faaliyeti Azerbaycan da genellikle Doğu dilleri biliminin, bunun yanı sıra İranşinaslığın gelişmesinde büyük rol almıştır. Enstitünün ilk müdürü Ord. Prof. Dr. Abdülkerim Alizade, sonralar bu görevde Ord. Prof. Dr. Alisohbet Sumbatzade, Ord. Prof. Dr. Ziya Bünyadov ve Prof. Dr. Aida İmanguluyeva çalışmıştır yılından itibaren Enstitüye Prof. Dr. Gövher Bahşeliyeva başkanlık etmektedir. Enstitü bir süre Yakın ve Orta Doğu Halkaları Enstitüsü ismiyle faaliyet göstermiştir. Enstitü oluşturulduğu dönemden itibaren diğer ilim alanlarıyla birlikte Fars dilinin araştırılması alanına da önem vermiştir. Faaliyetinin 55 yıllık döneminde enstitünde çalışan bilim adamları, Fars dilinin grameri, sentaksı, leksikolojisi, leksikografyası ve tarihine ait değerli eserler yazmışlardır (Mammadov, 5). İran Filolojisi Şubesi nde yapılan çalışmalar İran Edebiyatı tarihinin neredeyse tüm dönemlerini ele almış, aynı zamanda (yazar ve şairlerin hayat ve

62 41 eserlerinin, edebi gelişmesinin pratik konularının, edebi ilişki ve etkinin öğrenilmesi vb.) edebi tahlilin farklı şekillerinden faydalanılmıştır. Şubeye önce İlimler Akademisi nin muhbir üyesi 8 Büyükağa Hüseynov, sonralarsa dünyaca ünlü şarkiyatçı Rüstem Aliyev başkanlık etmiştir. Büyükağa Hüseynov Modern Fars Edebiyatı, Rüstem Aliyev Klasik Fars Dili ve Edebiyatı konusunda uzman idiler. Şu anda Doç. Dr. Mesiağa Memmedli bu enstitüye başkanlık yapmaktadır (Bahşeliyeva, 19). İlk dönemlerde şubede yapılan araştırmaların esas bölümü yeni ve en yeni Fars Edebiyatı üzerineydi (Bahşeliyeva, 20). Faaliyet gösterdiği bunca zaman zarfında şubede çalışan bilim adamlarının Azerbaycan ve yurt dışında yüzler ilmi makalesi ve 40 dan fazla kitabı yayımlanmıştır (Bahşeliyeva, 22). Son dönemde enstitüde yapılan çalışmalar birçok alanı kapsamaktadır. Bunlar, klasik, modern ve karşılaştırmalı edebiyat çalışmaları olarak kendini göstermektedir Azerbaycan Diller Üniversitesi Azerbaycan da yabancı dil uzmanlarının hazırlanması amacıyla Azerbaycan Cumhuriyeti Eğtim Bakanlığı nın emriyle Eğitim-Öğretim yılında Bakü de Azerbaycan Pedagoji Üniversitesi nde Yabancı Diller Fakültesi nde Pedogoji Yabancı Diller Enstitüsü sü açılmıştır. Enstitü bağımsız olarak 10 sene faaliyetine devam ettirmiştir. Cümhuriyet Eğitim Bakanlığı nın 14 Mayıs 1459 tarıhli emriyle Azerbaycan Pedagoji Yabancı Diller Enstitüsü M. F. Ahundov Rus Dili ve Edebiyatı Enstitüsü yle birleştirilmiştir yılında Azerbaycan Pedagoji Yabancı Diller Enstitüsü bağımsız üniversite gibi faaliyete başlamış ve son olarak Haydar Aliyev in 13 Haziran 2000 tarihi kararıyla Azerbaycan Devlet Diller Enstitüsü, Azerbaycan Diller Universitesi ne dönüştürülmüştür ( Azerbaycan Diller Üniversitesinde yalnızca Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümünde Farsça dersi bulunmaktadır. 8 İlimler Akademisi nde çalışan bilim adamlarına verilen ilmi adlar

63 42 Tablo 17: Azerbaycan Diller Üniversitesi Eğitim-Öğretim yılı Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı lisans programında okutulan Farsça dersinin yıllık ders saati: 1. Sınıf 1. Yarıyıl Saat 2. Yarıyıl Saat Fars Dili 90 Fars Dili İlkokul, Ortaokul ve Liseler Burada Sovyetler Birliği döneminden itibaren Azerbaycan ın bağımsızlık dönemine kadar gelen ve proğramlarında Farsça dersi bulunan ilkokul, ortaokul ve liseler hakkında açıklama yapılcaktır. Bakü nün 14 ortaokulunda Farsça eğitimi veriliyordu ve derslerin birçoğu Farsça ağırlıklıydı. Şimdi onların yalnız birinde Farsça eğitiminin verilmekte, diğerlerinde ise son birkaç yılda tamamen ortadan kaldırılmıştır. Farsça, 1990 lı yılların ortalarından itibaren ortaokullarda eğitim-öğretim programından çıkarılmaya başlanmıştır. Bu dilin eğitim verildiği birçok okullarda, bunun yanı sıra Farsça eğitimi ağırlıklı okullarda da sonraki yıllarda yeni Farsça ağırlıklı sınıfları oluşturulmamıştır yılında aynı okullarda sadece o dönemde Farsçanın yabancı dil gibi öğretilmesine başlanmıştır. Fakat 2003 yılından 3 sene sonra öğrenciler mezun olduktan sonra bu okullarda Farsçanın öğretimi devam etmemiştir S.C. Pişeveri 4 Nolu İnternat Okulu Sovyetler Birliği döneminde 4 nolu İnternat Okulu adı verilen bu eğitim merkezinde Farsçanın öğretimi 1964 yılından başlamıştır. O zaman 4 yıl süresince Farsça burada tek yabancı dil olarak verilmiştir. İlk ve orta sınıflarda diğer dersler de Farsça veriliyordu. Fakat 1968 yılından itibaren bu okulda diğer derslerin Farsça eğitimi durdurulsa da, Farsça ağırlıklı sınıflarda bu dil yabancı dil gibi öğretilmiştir senesinden itibaren okul Seyid Cafer, Pişeveri Cumhuriyet Sosyal Fenler Gimnazyası na 9 çevrilmiştir. Gimnazya nın sınıflarının yarısında Farsça eğitimi 9 Azerbaycan eğitim öğretiminde ilkokul ve liseni kapsayan okul

64 43 verilmekteydi. Eğer öğrencilerin sayı 30 dan fazlaysa, sınıflar üçe bölünmüş, daha az ise ikiye bölünüyordu. Gimnaziya da son yıllara kadar 26 Farsça öğretmeni çalışmaktaydı, ama daha sonra öğretmen sayısı 18 düşmüştür. Bu alana Gimnazya nın Fars dili üzere, eğitim müdürü Şafika Kuluyeva başkanlık ediyordu. Şafika öğretmenle birlikte Gimnazya da Şikâr Mesteliyev, Adile Ahundova, Zarife Hasanova, Zabite Abıyeva, Menije Haydarova, Huraman Babayeva, Elmira Rahimova vb. deneyimli öğretmenler Fars dili dersi veriyorlardı. Tablo 18: (4 Nolu İnternat Okulu) Seyid Cafer, Pişeveri Cumhuriyet Sosyal Fenler Gimnazyasında 1990 Yılına Kadar Farsçanın Yıl Boyunca Haftalık Verilen Ders Saati: Sınıflar Dersin Adı Haftalık verilen Ders Saati İlkokul 2. Sınıf Fars Dili 5 Saat İlkokul 3. Sınıf Fars Dili 5 Saat İlkokul 4. Sınıf Fars Dili 5 Saat Ortaokul 5. Sınıf Fars Dili 6 Saat Ortaokul 6. Sınıf Fars Dili 6 Saat Ortaokul 7. Sınıf Fars Dili 6 Saat Ortaokul 9. Sınıf Fars Dili 6 Saat Lise 10. Sınıf Fars Dili 6 Saat Lise 11. Sınıf Fars Dili 6 Saat Tablo 19: (4 Nolu İnternat Okulu) Seyid Cafer, Pişeveri Cumhuriyet Sosyal Fenler Gimnazyasında 1991 Yılından 2003 Yılına Kadar Farsçanın Yıl Boyunca Haftalık Verilen Ders Saati (Mammadov, 113).: Sınıflar Dersin Adı Haftalık verilen Ders Saati İlkokul 2. Sınıf Fars Dili 4 Saat İlkokul 3. Sınıf Fars Dili 4 Saat

65 44 İlkokul 4. Sınıf Fars Dili 4 Saat Ortaokul 5. Sınıf Fars Dili 5 Saat Ortaokul 6. Sınıf Fars Dili 5 Saat Ortaokul 7. Sınıf Fars Dili 5 Saat Ortaokul 9. Sınıf Fars Dili 5 Saat Lise 10. Sınıf Fars Dili 5 Saat Lise 11. Sınıf Fars Dili 5 Saat Sabunçu Rayonu (İlçesi) Maştağa Kasabası 293 Nolu Okul Bakü şehrinin orta ve lise eğitim merkezlerinin arasında Sabunçu İlçesi nin Maştağa Kasabası sınde 293 nolu okulda Fars dilinin eğitimi ortaokul 5. sınıftan lise 11. sınıfa kadar yapılıyordu. Seçme sınıflardaysa ilave 5 saat Fars dili eğitimi veriliyordu. Okulda Fars dili derslerini Etirhanım Hüseynova, Aygün Alizade ve Vakif Seferov veriyorlardı (Mammadov, 114). Tablo 20: Sabunçu Rayonu Maştağa Kasabası 293 nolu Okulda Eğitim- Öğretim yılında Farsça dersinin yıl boyunca haftalık ders saati: Sınıflar Dersin Adı Haftalık Verilen Ders Saati Ortaokul 5.Sınıf Fars Dili 4 Ortaokul 6. Sınıf Fars Dili 3 Ortaokul 7.Sınıf Fars Dili 3 Ortaokul 8. Sınıf Fars Dili 3 Ortaokul 9. Sınıf Fars Dili 5 Lise 10. Sınıf Fars Dili 2 Lise 11. Sınıf Fars Dili 2 Tablo 21: 293 nolu okulda Eğitim-Öğretim yılında Farsça öğrenen öğrenci ve sınıf sayısı: Sınıf Sayısı Toplam Öğrenci Sayısı

66 Bakü Şehri Sabayıl Rayonu (İlçesi) 190 Nolu Ortaokulu Bakü şehri Sabayıl İlçesi 190 nolu okulda Farsça dersini 3 öğretmen Tahire Mihmani, Mihriban Aliyeva ve Gonçe Kasımova veriyorlardıysa eğitimöğretim yılında Tahire öğretmenin 2 gurupta 10 öğrencisi vardır. Tablo 22: Bakü Şehri Sabayıl Rayonu 190 nolu okul Eğitim-Öğretim yılına kadar Farsça dersinin yıl boyunca haftalık ders saati: Sınıflar Dersin Adı Haftalık Verilen Ders Saati İlkokul 2. Sınıf Fars Dili 5 İlkokul 3. Sınıf Fars Dili 5 İlkokul 4. Sınıf Fars Dili 5 Ortaokul 5.Sınıf Fars Dili 5 Ortaokul 6. Sınıf Fars Dili 5 Ortaokul 7.Sınıf Fars Dili 5 Ortaokul 8. Sınıf Fars Dili 5 Ortaokul 9. Sınıf Fars Dili 5 Lise 10. Sınıf Fars Dili 5 Lise 11. Sınıf Fars Dili 5 Tablo 23: 190 Nolu Okulun Eğitim-Öğretim yılında Farsça dersi almış öğrencilerin sınıfı ve sayısı: Sınıflar Dersin Adı Öğrenci Sayısı Lise 10. Sınıf Fars Dili 6 Öğrenci Lise 11. Sınıf Fars Dili 4 Öğrenci

67 Bakü Şehri nin Nizâmî Rayonu (İlçesi) ndeki 62 Nolu Ortaokul Bakü Şehri nin Nizâmî Rayonu 62 nolu ortaokulda Fars dilini Feride Nağıyeva, Hürrem Elmdust ve Halide Hasanova veriyorlardı. Tablo 24: Bakü Şehri nin Nizâmî Rayonu 62 nolu ortaokulun Eğitim- Öğretim yılında Fars Dili dersi, sınıf ve öğrenci sayısıyla ilgili verileri: (Mammadov, 116). Sınıflar Dersin Adı Öğrenci sayısı Haftalık verilen ders saati Ortaokul 8. Sınıf Fars Dili 17 Öğrenci 3 Ortaokul 9. Sınıf Fars Dili 8 Öğrenci Bakü Şehri nin Nesimi Rayonu (İlçesi) 46 Nolu Ortaokul Bakü nün diğer okullarında Farsça sadece 8. ve 11. sınıflarda okutulmaktadır. Nesimi İlçesi 46 nolu okulda da Farsça dersi en son öğreim yılında verilmişti. Bu okulda Farsçanı öğretiminin ilk kez 1990 yılında 190 nolu okulda ders vermiş, bunun yanı sıra Afganistan da 4 sene çevirmen olarak çalışan Zenfira Babayeva başlatmıştır. Bu okulda üst sınıflarda öğrenciler Farsça konuşabiliyorlardı. Okulda Farsçanın öğretimini belirli programla devam ettiren öğretmenler ilave ders malzemesi olarak Tahran da yayınlanmış ders kitapları ve dergileri kullanıyorlardı. 46 nolu okulda Farsça dersini Zenfira Babayeva ile birlikte Rena Şerifova da veriyordu. Tablo 25: Bakü Şehri nin Nesimi Rayonu (İlçesi) Eğitim-Öğretim yılında öğrencilerin 46 nolu okulda Fars Dili nin yıl boyunca haftalık ders saati: Sınıflar Dersin Adı Haftalık Verilen Ders Saati Ortaokul 8. Sınıf Fars Dili 4 Lise 10. Sınıf Fars Dili 5 Lise 11. Sınıf Fars Dili 5 Tablo 26: Bakü Şehri nin Nesimi Rayonu Eğitim-Öğretim yılında 46 nolu okulun Fars Dilini öğrenen son öğlecilerin sınıf ve öğrenci sayısı: (Mammadov, 115).

68 47 Sınıflar Dersin Adı Öğrenci Sayısı Ortaokul 8. Sınıf Fars Dili 27 Öğrenci Lise 10. Sınıf Fars Dili 22 Öğrenci Lise 11. Sınıf Fars Dili 19 Öğrenci Bakü Şehri nde Fars Dili Eğitimi Veren Diğer Okullar Tablo 27: Bakü Şehri nin Fars Dili Eğitimi Verildiği Diğer Okullarında Öğretim yılında, sınıf ve gurup sayısıyla ilgili veriler (Mammadov, 116).: İl İsmi Okul No su Grup Öğrenci Sayısı Yasamal İli Yasamal İli Nerimanov İli Hatayi İli Sabunçu İli Sabunçu İli Sabunçu İli Azizbeyov İli Azizbeyov İli 3 (İnternat Okulu) Sovyetler Birliği Döneminde Yapılan Çalışmalar Eğitim ve edebiyat tarihimizde önemli bir yere sahip olan Farsçanın bir yabancı dil olarak öğrenilmesi ve öğretilmesi amacıyla ders kitabı niteliğinde birçok eser kaleme alınmıştır. XIX. yüzyılın başlarından itibaren kaleme alınmaya ve Sovyetler Birliği döneminden sonra da yoğun olarak okutulmaya başlanan bu eserler arasında, Azerbaycanlı ünlü yazarların yapıtlarından Farsça dilbilgisi kitaplarıyla oluşan Farsça okuma kitapları ve Azerbaycan Türkçesiyle açıklamalı Farsça manzum ve mensur sözlükler önemli bir yer tutar. Farsçayı öğrenme ve öğretme sürecini hızlandırıp kolaylaştırması nedeniyle, yıllarca okunmuş ve okutulmuş olan bu eserleri başlıcalar şunlardır:

69 Fars Dili Kitapları ve Dilbilgisi Kitapları Tarih boyunca Azerbaycan da Fars dili alanında dönemine uygun kıymetli eserler yazılmıştır. Sovyetler Birliği döneminde bu gelenek zirve dönemini yaşıyordu. Bu eserler aşağıda başlıklar altında sunulmalıdır Fars Dili A.İ. Azeri, Bakü, Azerbaycan Devlet Üniversitesi, Yay , 355 s. (Şergşünaslık Fakültesinin 1. ve 2. sınıf öğrencileri için hazırlanmıştır). Ders kitabı dört başlık halinde toplanmıştır: 1. Fars dilinin fonetiği ve Fars alfabesi ( s.) 2. Dersler bölümü ( s.) 3. Modern İran Edebiyatı ndan parçalar ( s.) 4. Farsça- Azerbaycan Türkçesi sözlüğü ( s.) Önce Fars dilinin fonetik kuralları ve alfabesi hakkında genel bilgi verilmiş, sonra harflerin yazıda kelimeler içerisindeki şekilleri, onların fonetik önemi gösteriliyor ve öğrencilerin Fars alfabesinin pratik öğrenimi ile tanıştırılması sağlanıyor. İkinci kısım 31 dersten oluşuyor. Dersler şu plan üzere kurulmuştur: Önce belli konudan bahseden bir metin, sonra bu metinlere özel sözlük, akabinde metinlerde bulunan ismin halleri ile ilgili gramer kuralları açıklayan tanımlar ve nihayetinde bu kuralları pekiştirmek amacıyla verilmiş ödevler. Üçüncü kısımda Azerbaycan Türkçesinden Farsçaya, Farsçadan Azerbaycan Türkçesi ne çevrilere yer verilmiştir. Çevrilecek olan bu metinlerin altında öğrencilerin önceki derslerde görmedikleri yeni sözlerin sözlüğü de verilmiştir. Metinlerde geçen sözlüklerin yanı sıra son kısımda da Azerbaycan Türkçesi kısa sözlüğü verilmiştir (Azeri, 5). Azerbaycan Türkçesi nden Farsçaya çevrilen metinlerde Azerbaycan tarihinin kahramanlık sayfalarından parçalara yer veriliyor, Farsçadan-Azerbaycan Türkçesine çevrisi istenilen metinler ve şiirlerdeyse çeşitli hikâyelerden alınmış kısımlara ve ünlü İranlı şair ve yazarlarının metinlere yer verilmiştir.

70 Zebân-i Fârisî A. Azeri, Neyyar Neyyarzaman, Hatemi, Bakü, Azerbaycan Devlet Yayınevi, Yay., s. (Azerbaycan Ortaokulları 6.ve 7. sınıflar için Fars dili ders kitabı) (Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Eğitim Bakanlığı tarafından onaylanmıştır.) Ders kitabında 49 ders vardır. Bu ders kitabı 2 bölümü içermektedir. İlk bölümde 90 sayfa ve 24 ders konusu vardır. 8. sınıflar için 25 ders başlığı verilmiştir. Her iki sınıfta derslerin kolaydan zora doğru gitmesini dikkate almazsak derslerin işlenme üslubu aynıdır. Aşağıda kitabın ders bölümü ve genel bölümleri açıklanmıştır. Ders kitabı üç ana bölümden oluşmaktadır. Birinci Bölüm: (3-194 s.) 1. Farsça metin (Azerbaycan Türkçesi ne çevrilmesi istenilmektedir.) 2. Metinde geçen yeni kelimeler sözlüğü 3. Alıştırmalar (Farsça kelimeleri kullanarak, cümlede veya metinde olan boşlukları doldurmak ve Azerbaycan Türkçesi nde verilmiş metin ve cümlelerin Farsçaya çevrilmesi istenilmektedir.) 4. Gramer anlatım. Gramer kuralların anlatımı iki kısıma bölünüyor. a. Fiille ilgili anlatım. b. İsimle ilgili anlatım. 5. Gramer konusunu pekiştirmek amacıyla ödevler verilmiştir. İkinci Bölüm: ( s.) Farsça Okuma metinleri Üçüncü Bölüm: ( s.) Farsça- Azerbaycan Türkçe Sözlüğü yer almaktadır Zebân-i Fârisî A. Azeri, H. Alizade, Bakü, Azertedrisneşir, Yay., 1961, 272 s. (4.ve 5. sınıflar için ders kitabı) (Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Eğitim Bakanlığı tarafından onaylanmıştır.)

71 50 Kitap 5 kısımdan oluşmaktadır: 1. Kısım: Tekrar (1-82 s.) 2. Kısım: Dersler ( s.) 3. Kısım: Okuma Metinleri ( s.) 4. Kısım: Genellikle Kullanılan Farsça Kuralsız Fiiller ( s.) 5. Kısım: Farsça- Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü ( s.) Birinci bölüm başlangıç sayfada 82. sayfaya kadar harflerle ilgili konulara ve tekrara yer verilmektedir. Bu kısımda basit kelimeler ve harflerin kelime başında, ortasında ve sonunda nasıl yazıldığı öğretiliyor. Bununla birlikte dersin sonunda kolay alıştırmalar ve kısa metinlerde geçen basit kelimelerden oluşan sözlük yer almaktadır. Dersler kısmında 39 ders vardır. İlk olarak Farsça okuma metni, metinin alt bölümünde yeni kelimeler sözlüğü, gramer kuralların anlatımı, Azerbaycan Türkçesi nden Farsçaya metin çevirisi ve Farsça doğru yazmak için kısa metinlerden uzun metinlere doğru ödevler veriliyor. Okuma metni bölümde kısa, uzun metinler ve sözlük yer almaktadır. Dördüncü kısımda ders kitabında kullanılan fiillerin cetvel halinde kök harfleri, mastarı ve anlamı verilmektedir. Son kısımda kitabın genel sözlüğü yer almaktadır Zebân-i Fârisî R.Sultanov, H. Mahmudov, A. Nezerli, Bakü, Azerbaycan Devlet Öğretim- Pedogoji Edebiyatı Yay., 1964., 232 s. (Ortaokul 7.ve 8. sınıflar için ders kitabı) Bu ders kitabı yazarlar tarafından ikiye bölünmüştür. İlk bölüm 88 sayfa olarak 7. sınıf ders kitabı olarak ayrılmıştır. 7. sınıflara ders kitabında on altı ders yer almaktadır. 8. sınıflar için ayrılan bölüm 84 sayfadan oluşmakta on altı dersi içermektedir. Derslerin işleniş konusu her iki sınıfta da aynıdır. Kitapta ders işleme konusu ve kitabın bölümleri aşağıda yer almıştır.

72 51 1. Farsça metin 2. Metinde geçen kelimeler için sözlük 3. Gramer kuralların izahı Gramer kuralların anlatımı iki yere bölünüyor. a. Fiille ilgili anlatım. b. İsimle ilgili anlatım. 4. Alıştırmalar (Farsça metini Azerbaycan Türkçesi ne çevirmek, Azerbaycan Türkçesiyle olan metini Farsçaya çevirmek) 5. Sözlük (ödevlerin sözlüğü dersin sonunda veriliyor). Kitabın 2. bölümünde en çok kullanılan Kıyasi ve Semayi fiillerin alfabetik sırayla listesi veriliyor. a. Mastar b. Fiilin Kökü c. Anlamı Kitabın 3. Bölümünde Farsça verilmiş metinler ve sözlükler yer almaktadır. Kitabın 4. Bölümünde genel sözlük veriliyor Danışma Dili (Konuşma Dili) Neyyar Zaman, Hatemi Bakü, Maarif Yay., s. 315 (Azerbaycan Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi için ders kitabı) Neyyar Zaman Hatemi nin yüksek öğretim öğrencileri için hazırladığı bu kitap altı bölümden oluşmaktadır. 1. Bölümde; fonetik, gramer ve leksikolojik özellikleri, Fars edebi dili ile karşılaştırılmalı olarak tasvir ve tahlil edilmiştir (Hatemi, 2). Daha çok Fars edebi dilinde ünlü ve ya ünsüz kuralları verilmiştir. 2. Bölümde; isim, fiil, fiilin farklı türleri, sıfat, sayı, zarf, bağlaçlar ve bunlarla ilgili çalışmalar yer almaktadır.

73 52 3. Bölüm; Fars yazarlarının sözlü halk edebiyatı karakterinde olan eserlerinden ve gazetelerinden örnekler vardır. 4. Bu bölümde; leksikoloji kurallarına yer verilmektedir. Burada Fars konuşma dilinde, bunun yanı sıra Fars edebi dilinde kullanılan fakat sözlük çalışmalarında az rastlanan sözler ve deyimlere yer veriliyor. Üçüncü ve dördüncü fasıllarda konuşma dilinde kullanılan sözlerin kısaca sözlüğü ve farklı metin örnekleri verilmiştir. 5. Bölümde, metinler sözlüksüz, transkripsiyonsuz ve edebi dil ile karşılaştırmalı olarak verilmiştir. 6. Bölüm sözlük ve deyimlerden oluşmaktadır. Kitapta ayrıca belli bir topluluğun kullandığı söz, deyim veya argo kelimelerin yer aldığı sayfalarda okuyucuların dikkat etmeleri için o kelimelerin altı çizilmiştir (Hatemi, 2) Zebân-i Fârisî Neyyar Zaman, Hatemi, Tehmine, Rüstemova, Bakü, Azerbaycan Devlet Öğretim- Pedogoji Edebiyatı, Yay., 1965., s. 267 (Lise sınıflar için ders kitabı) (Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Eğitim Bakanlığı tarafından onaylanmıştır.) Bu ders kitabı dört fasıla bölünmüştür: 1. Fasıl: Dersler (3-179 s.) 2. Fasıl: Okuma Metinleri ( s.) 3. Fasıl: Farsça-Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü ( s.) 4. Deyimler ve atasözleri ( s.) Fasılların hakkında bilgi: Derslerin zorluk veya kolaylığı, öğrencinin sınıf seviyesine göre verilmiştir. 1. Fasıl: Dersler faslı, ders kitabı olarak dört kısma ayrılmaktadır. İlk önce Farsça metin, sonunda yeni kelimeler içeren Farsça-Azerbaycan Türkçesiyle ilgili sözlük, Azerbaycan Türkçesiyle verilen cümleleri Farsçaya, Farsça verilen cümleleri Azerbaycan Türkçesine çevrilmesi istenmektedir. Bununla birlikten en sonda gramer anlatımları verilmiştir.

74 53 2. Fasıl: Okuma metin kısmında 19 Farsça metin yer almıştır. Her metnin sonunda yeni kelimeler için kısa sözlük verilmiştir. 3. Fasıl: Farsça ve Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü verilmiştir. 4. Fasıl: Alfabetik sırasıyla deyimler ve atasözleri verilmiştir Fars Dili H., Alizade, Tehmine, Rüstemova, Bakü, Bakü, 1966, 78 s. (Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Yüksek Öğretim Eğitim Bakanlığı S. M. Kirov Azerbaycan Devlet Üniversitesi) (Azerbaycan Devlet Üniversitesi Açık Öğretim Şubelerinin 1. sınıf öğrencileri için ders kitabı) Ders kitabında metodik kurallar ve dersler bölümünü Doç. Dr. H. Alizade, Fars Alfabesi bölümü ise T. Rüstemov tarafından yazılmıştır. Birinci sınıf öğrencileri için yazılmış olan bu Fars Dili ders kitabı açık öğretim 1. sınıf programı üzerine tertip edilmiştir. Ders kitabında genellikle ders konuları açık öğretim öğrencilerinin bağımsız bir şekilde öğrenmeleri için uygun biçimde sıralanmıştır. 1. sınıf öğrencileri ders kitabında yer alan dersleri 1.sınıf ikinci yarıyılına kadar iyi bir şekilde öğrenmeli ve sınav döneminde bütün konulara vakıf olmalıdır. Açık öğretim öğrencisi aşağıdaki konulardan sorumludur. a. Fars alfabesinin özelliklerini bilmelidir. b. Harflerin yazılış kurallarını bilmeli ve yazmayı öğretmelidir. c. Farklı metinleri bağımsız şekilde okuyup Azerbaycan Türkçesine çevirebilmelidir. d. Gramer tanımlarını bilmelidir. e. Ders kitabında bütün ödevleri yazılı şekilde sınavdan sorumlu olan öğretmene göstermelidir. f. Ders kitabında olan metinlerin tamamını deftere yazarak, sözlüklerin tamamını öğrenmelidir. g. Son olarak her bir açık öğretim öğrencisinin iki sözlüğü olmalıdır: Birinci Farsça-Azerbaycan Türkçesi, diğeri ise Azerbaycan Türkçesi-Farsça (Rüstemov ve Alizade, 3).

75 54 Kitapta derslerin anlatım biçimi: İlk önce Farsça metin veriliyor ve okunarak Azerbaycan Türkçesi ne çevrilmesi isteniyor. Metinin altında o metinde geçen yeni kelimelerin sözlüğü yer almaktadır. Dersin sonunda gramer kurallar, ödevler ve Azerbaycan Türkçesi metninin Farsçaya çevrilmesi bekleniyor Zebân-i Fârisî Memmedağa, Sultanov, Rağibe, Ahundova, Bakü, Maarif, Yay., 1971, 298 s. (Ortaokul 3. sınıf öğrencileri için ders kitabı) Bu ders kitabında 116 ders vardır. Her bir dersin metinin içerisinde geçen konu için metinin altında soruların cevaplandırılması istenilmektedir. Her bir metinin altında o dersle ilgili gramer kuralları anlatılmıştır. Öğrencinin gramer kurallarını daha iyi anlaması için alıştırmalar verilmiştir. Metinler genellikle ünlü Azerbaycan yazar ve şairlerinin yazdıkları eserlerden alınmıştır. Derslerin sonunda bulmaca ve kısa şiirler yer almıştır. Kitabın en sonunda derslerden ilave okuma metinleri verilmiştir. Ders kitabında derslerin öğrenciler tarafından iyi anlaşılması için metine uygun resimler kullanılmıştır. Metinlerin birçoğunda verilen mesajlar ilkokul öğrencisinin yaşına uygun ahlâki içerikli mesajlardır Azerbaycanca ve Farsça Danışma Kitapçası (Azerbaycan Türkçesi ve Farsça Konuşma El kitabı) Teymur, Abdullayev, Bakü, Maarif, Yay., 1972, 203 s. Öğrenciler için hazırlanmış olan Azerbaycan Türkçesi ve Farsça konuşma el kitabı Farsçanı öğrenen ortaokul, lise ve üniversite öğrencileri için ve bunun yanı sıra bu dili iyi öğrenemeye çalışanlara yardım amacıyla düzenlenmiştir. Sovyetler Birliği döneminde Azerbaycan da ilk kez Azerbaycan Türkçesi ve Farsça konuşma el kitabı hazırlanmıştır (Abdullayev, 3). Bu el kitabında konuşmayla ilgili ana başlıklara yer ayrılmıştır. Kitabı hazırlayan uzman kitabın içeriğini on dört başlık altında toplamıştır. 10 Ele aldığımız bu kitabı üniversite ve lisede okunan Fars dili ders kitaplarından ayıran en büyük özelliği ders kitabında Farsça dışında hiçbir kelimenin kullanılmamasıdır.

76 Kitâb-i Zebân-i Fârisî Ahmed, Şefai,- Hüseyn, Mahmudov, Bakü, Maarif, Yay. 1972, 326 s. (Ortaokul 4. sınıflar için ders kitabı) Ders kitabında 127 metin yer almaktadır. Her bir metin için Farsçadan Farsçaya sözlük verilmiştir. Ayrıca derslerle ilgili Farsça soru-cevap halinde alıştırmalar yer almaktadır. Bunların yanı sıra metinlerin seviyesine uygun gramer kuralları anlatılmıştır. Ders kitabının sonunda 10 sayfalık kısa ve basit cümlelerden oluşan fıkra bölümü bulunmaktadır Fars Dilinde Sözdüzeldici Omomorfemler (Fars Dilinde Bağlaç ve Edatlar) Teyyibe, Aleskerova, Bakü, Elim, Yay., 1972, 209 s. (Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi Orta Doğu Halkları Enstitüsü) Sunulan bu eser, dil kavramlarının fonetik anlamda aynı, anlamca farklılı olan bağlaç ve edatlar hakkında yazılmıştır. Bağlaç ve edatların fonetik yönden aynı, anlamca farklılığı dilcilerin dikkatini çekmiş ve onlar bu konuda belirli mülahazalar söylemişler. V.V. Dinogradov, V.V Passek, O. S. Ahmedova, A. H. Smirnitski vb. diğerlerinin Omnim afiksler hakkındaki bazı notların dışında, bu konu dilcilikte nerdeyse araştırılmamıştır. Eser üç fasıldan oluşmaktadır: 1. Fasıl: (9-24 s.) 2. Fasıl: (25-52 s.) 3. Fasıl: ( s.) Birinci fasılda esas olarak dil kaidelerinde fonem, morfem, ses, birleşik kelime, cümlenin fonetik yönden aynı, anlamca farklılığından bahsedilmiştir. Aynı fonetik içerikte bir ve birkaç dil kaidesine özel farklı anlamın ifade edilmesinin esas özellikleri fars dilinde verilen örneklerle gösterilmiştir. 11 İncelediğimiz ders kitabında diğer ders kitabıdna rastlamadığımız farklı yanı ders kitabında Fars yazar ve şairler tarafından yazılan metinlerle birlikte Azerbaycanlı yazar ve şairlerin eserleri kitabın müellifi tarafından Farsçaya çevrilerek verilmiştir. Eserin diğer dikkat çekici ve farklı yanı ilkokul 3. Sınıfların ders kitapları gibi ders kitabında metinler, gramer konuları, sözlük ve alıştırmaların tamamı Farsça verilmiştir.

77 56 İkinci fasılda kelime türeten ekler, bu döneme kadar araştırılması hakkında özetle bilgi verilmiş ve onların türeme yolları gösterilmiştir. Bu fasılda kelime türeten bağlaç ve edatlar çok anlamlı kelime türeten morfemlerden farklı olarak verilmiştir. Üçüncü fasılda kelime türeten bağlaç ve edatlar ve onların anlam özelliklerinden, kelime türetmek ve onların açısından, hangi ses guruplarına ilave edilmesinden vb. konulardan bahsedilmiştir. Kelime türeten bağlaç ve edatlar alfabetik sırasıyla verilmiştir (Aleskerova, 4) Fars Dilinde Şahıs Evezlikleri (Tarihi Aspektle) Fars Dilinde Şahıs Zamirleri (Tarihi Bakışla) Cemile, Sadıgova, Bakü, Elim, Yay., 1975, 180 s. Bu eser, Farsça şahıs zamirlerinin Fars dilinin ortaya çıkış döneminden modern döneme kadar kullanım kurallarını ele almaktadır. Bu araştırma Fars dilindeki şahıs zamirlerinin farklı dönemlerde kullanım şekillerini, dilin gelişmesiyle ilgili olarak aynı dönemlerde ortaya çıkmış fonetik değişikleri, zamirlerin eski ve yeni formlarını ve onların gramer özellikleri gibi konuları ele almaktadır. Bu monogrfide Fars dilinin tarihi derinliklerinde mevcut olan yazılı eserlerin dilinden, aynı dönemdeki, akraba diller ve diyalektler üzerine yazılmış gramer kurallarınden ve Hint-Avrupa dillerinde bu konuya ait ilmi araştırmalardan geniş istifade edilmiştir. Monogrfida eski ve orta Fars diline ait yazılmış abidelerin örnekler transkripsiyon ile verilmektedir (Sadıgova, 5) Fars Dilinde Sade Cümle Sintaksisi (Fars Dilinde Sade Cümle Sentaksı) H. Ş. Mahmudov, Bakü, Azerbaycan Devlet Üniversitesi, Yay., 1975 s. (Şergşünaslık Fakültesi nin ilmi kurulunun kararıyla ders kitabı olarak tavsiye edilmiştir).

78 57 Bu ders kitabı Fars dilinde sadece cümle hakkında bilgi vermektedir. Genellikle cümlenin türleri ve cümle öğeleri, bunun yansıra gramer kurallarına uymayan kelimeler anlatılmaktadır. Müellif, kitabın yazıldığı döneme kadar Azerbaycan Türkçesinden Farsça ya sade cümle sözdizimine ait farklı yıllarda yayımlanmış makaleleri bir yere toplamış, onları yeniden düzenlemiş ve onlara yeni ilaveler etmiştir. Cümlenin türleri konusundaysa (cümle ögelerinin kullanımına göre cümlenin türleri, haber, zarf ) vb. konular müellif tarafından ilk defa işlenmiştir (Mahmudov, 2). Ders kitabı genel olarak iki kısma ayrılmaktadır: 1. Cümlenin türleri 2. Sade cümlenin içeriği Kitabın her iki kısmında ilk olarak gramer kuralları açıklanmış, sonra örnekler Farsça verilmiş, verilen örneklerde gerekli kelime ve fiillerin altı çizilmiştir. Örnekler İran ın önde gelen yazar ve şairlerinden (Sadık Hidayet, Sedef, Nadir Nadirpur, Ebul Hasan Alf Abadi) alıntılar şeklinde yapılmıştır Fars Dilinde Fiili Sıfat ve Fiili Sıfat Terkipleri (Fars Dili nde Filimsi ve Fiilden Yapılan Sıfatlar) Tehmine, Rüstemova, Bakü, Azerbaycan Devlet Üniversitesi Yay., 1977., 90 s. (Azerbaycan Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi nin İlmi Şurası tarafından tavsiye edilmiştir.) Bu kitap modern Fars edebi dilinin problemli konularından biri olan sıfat fiil konusunu anlatmaktadır (Rüstemova, 3). Bu ders kitabı üç bölümden oluşmaktadır: 1. Fars dilinde sıfat-filler (4-43 s.) 2. Fars dilinde sıfat-fiil olarak kulanılan kelimeler (Terkibleri) (44-68 s.) 3. Fars dilinde Arapça kökenli sıfat-filler (69-90 s.)

79 58 Kitabın birinci faslı 36 sayfadan oluşmakta beş ana konuyu kapsamaktadır. Kitabın ikinci kısmı üç ana başlık halinde eserin 30 sayfasını içermektedir. Eserin üçüncü bölümü 24 sayfadan oluşmakta ve dört ana konuya yer verilmektedir. Konular anlatıldıktan sonra Farsça örnek fiiller verilmiştir. Kitabın tamamında konulara ait örnek Farsça cümleler ve kısa metinler verilmiş, cümlede gerekli olan fiilin altı çizilerek gösterilmiştir Muasir Fars Dilinde Edat ve Bağlaçlar (Modern Fars Dilinde Edat ve Bağlaçlar) Şireliyev, Ş., Bakü, Azerbaycan Devlet Üniversitesi, Yay., 1978, 89 s. (Şergşünaslık Fakültesi nin Fars Dili ve Edebiyatı öğrencileri için) (Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Eğitim Bakanlığı Sergey Mironoviç, Kirov Kırmızı Emek Bayrağı Devlet Nişanlı Azerbaycan Devlet Üniversitesi) (Sergey Mironoviç, Kirov Azerbaycan Devlet Üniversitesi nin Şergşünaslık Fakültesinin İlmi Şurası nın kararıyla yayımlanmıştır.) Edat ve bağlaçlar bağımsız kelimeler olarak olduğu, tam bir anlamı yoktur. Bu tür kelimeler, bağımsız anlamlı sözlerden tedricen ayrılarak, kendi anlamlarını daraltmış, türedildikleri sözcük türlerinin anlam özelliklerini kaybetmiş, yeni anlam kazanmış ve konuşmacının düşüncesine spesifik ilgisinin ifade etmektedir. Bununla birlikte aynı kelimeler, kendi sentaksının görevlerinin de değişmiş, bağımsız cümle ögesi olmak niteliğini kaybetmiş ve yeni görev kazanmıştır. Edat ve bağlaçlar kendilerinin semantik özelliklerine göre başka kelime guruplarından ayrılıyor (Şireliyev, 3). Eserin ilk kısmında bağlaç ve edatların diğer cümle ögeleriyle karşılaştırılarak onlarla arasındaki anlam ve gramer farklılıkları anlatılıyor. Fakat bu farklılıklarla birlikte, onların arasındaki yakınlıklar da gösterilmektedir. İkinci kısımdaysa onun fonksiyonu üzerinde durulmaktadır Fars Dili A R. Yakubi., Bakü, Azerbaycan Lenin Pedagoji Üniversitesi Yay., 1980, 114 s. (Alanı yabancı dil olmayan üniversitelerin Dil-Edebiyat Fakülteleri nin 1. ve 2. sınıf

80 59 öğrencileri için ders kitabı). (Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Yüksek ve Orta Öğretim okulları için Eğitim Bakanlığı tarafından onaylanmıştır.) Ders kitabı Azerbaycan Cumhuriyeti Pedagoji Üniversitelerinin Pedagoji Bölümü birinci sınıf öğrencileri için hazırlanmıştır (Yakubi, 4). Bu ders kitabı 48 dersten oluşmaktadır. Her bir ders iki hisseye ayrılmıştır. 1. Bölüm: İsim ve Fiili cümlenin ana öğeleriyle ilgili gramer açıklamaları yapılmış ve ana gramer kurallarına paralel olarak ders seviyesine göre kurallar anlatılmıştır. Metinde geçen yeni kelimler için sözlük verilmiştir. İlk derslerde 3-4 satırlık Farsça metni okuyup Azerbaycan Türkçesine çevrisi istenmektedir. Dersler ilerledikçe Farsça metin 9-12 satıra kadar artmaktadır. 1. Kısmın sonundaysa anlatılan gramer kuralıyla ilgili alıştırmalar ve Farsça kısa cümlelerin Azerbaycan Türkçesine, Azerbaycan Türkçesinden kısa cümlelerin Farsçaya çevirisi istenmektedir. 2. Bölüm: İlk kısımdaki ana gramer kurallarına bağlı olarak yan (yan cümle, izafet, bağlaç vb.) gramer kuralları anlatılıyor, kuralın devamındaysa alıştırmalar veriliyor. Birinci bölümde olduğu gibi ilk derslerde 4-5 satır, dersler ilerledikçe 9-12 satırdan oluşan Farsça metinin Azerbaycan Türkçesine çevrilmesi isteniyor. Metinle ilgili sözlük kısmı metnin altında yer alıyor. Akabindeyse ilk derslerde kısa, sonraki derslerde uzun olan Azerbaycan Türkçesi ile verilmiş metinlerin Farsçaya çevrilmesi istenmektedir. En sonda, verilen alıştırmaların yapılması ve Farsça harflerin doğru yazımı, gibi ödevler yer almaktadır Muasir Fars Edebi Dilinin Morfologyası (Modern Fars Edebi Dili nin Morfolojisi ) Ahmet,Şefai, Tehmine, Rüstemova, A. Elekberova, F. Zülfikarova Bakü, Azerbaycan Devlet Üniversitesi Yay., 1982., 98 s. (Sergey Mironoviç, Kirov Kırmızı Emek Bayrağı Madalyası almıştır.) Bu kitap Azerbaycan Devlet Üniversitesinin Şergşünaslık Fakültesi öğrencileri için yazılmıştır (Şefai vd., 3).

81 60 Kitap mukaddime dışında dört bölümden oluşmaktadır. Her bir kısım bir yazar tarafından hazırlanmıştır: 1. Fasıl: Fars dilinde isim (F. Zülfikarova). (5-30 s.) 2. Fasıl: Sıfat (T. Rüstemova). (30-56 s.) 3. Fasıl: Fiil (A. Şefai).(56-81 s.) 4. Fasıl: Fars dilinde zarflar ve onların (kelime gurupları) ismin halleriyle birlikteliği (A. Alekberova). (81-98 s.) Her konu detaylı şekilde anlatıldıktan sonra onlara uygun örnek cümleler ve metinler verilmiştir. Her bir cümlenin içinde gerekli olan fiil ve kelimelerin altları çizilmiştir. Verilen örnekler şiir ve ünlü eserlerin metinlerinden alınmıştır Zebân-i Fârisî M.Sultanova, R. Ahundova, Maarif Yay., 1983., s. 161 (İlkokul 2. sınıf öğrencileri için ders kitabı) Ders kitabı üç ana başlık altında toplanmıştır: 1. Fasıl: Dersler (3-108 s.) Ders kitabında 35 ders vardır. İlk ders elif harfinden başlamıştır. Her harfi anlatmak için kısa metinler ve resimli kelimeler verilmiştir. İlave olarak her metinin sonunda adı geçen harfle başlayan kelimeler sözlüğü vardır. Ayrıca dersler zorlaştıkça alıştırma ve gramer anlatımlar yer almaktadır. İranlı yazarların yazdıkları Farsça metinlerle birlikte ünlü Azerbaycan yazar ve şairlerinin Azerbaycan Türkçesiyle yazdıkları şiir ve metinler Farsçaya çevrilerek verilmiştir. 2. Fasıl: Okuma Metin ( s.) Bu fasılda kısa metinler, diyaloglar, alıştırmalar ve metinde geçen kelimelerle ilgili sözlük kısmı verilmiştir. Ayrıca Resimde gördüğünüzü Farsça anlatın başlıklı alıştırmalar yer almıştır. 3. Fasıl: Sözlük: ( s.) Metinlerin sözlüğünde yer almayan kelimeler ders kitabının en son kısmında verilmiştir.

82 Farsça-Azerbaycanca Danışma Kitapçası (Farsça-Azerbaycan Türkçesiyle Konuşma El kitabı) Neyyar Zaman, Hatemi ve Şulan Şireliyev Bakü, Yazıcı Yay., 1983., 236 s. Bu eser, Tahran diyalekti Fars edebi dilinin esasına göre hazırlanmış ve Fars halkının konuşma diline çevrilmiştir. Fars konuşma ve edebi dil arasında, yazı fonetik, gramer ile leksik yönlerden birkaç farkı vardır. Bunun için de Fars edebi dilini bilmek konuşma dilini bilmek, anlamına gelmiyor. Fars dilinde konuşmak için onun fonetik, gramer ve leksik özelliklerini dikkate almak lazımdır. Konuşma dilinin fonetik, gramer ve leksik özelliklerine dikkat etmeden edebi dilin kurallarıyla konuşmak kesinlikle doğru değildir. Konuşma sırasında konuşma konusundan bağımsız olarak ilmi, siyasi vb. konularda kesinlikle konuşma dilinin kurallarını kullanmak lazımdır (Hatemi ve Şireliyev, 3). Konuşma el kitabı 34 başlık altında toplanan günlük sıkça kullanılan kelime ve cümlelerden oluşmaktadır. El kitabında cümleler üçe ayrılmaktadır. İlk olarak cümle Farsça veriliyor sonra Azerbaycan Türkçesiyle okunuşu, son kısımda da anlamı verilmektedir Fars Dili Esed, Yakubi., Bakü, Vladimir Lenin Azerbaycan Pedagoji Üniversitesi, 1984, 166 s. Alanı yabancı dil olmayan üniversitelerin Filoloji Fakülteleri nin açık öğretim 1. ve 2. sınıf öğrencileri için hazırlanmıştır. Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Yükseköğretim Eğitim Bakanlığı tarafından ders kitabı olarak onaylanmıştır. Ders kitabının düzenlenmesinde başlıca amaç açık öğretim öğrencilerine Fars dilinde yazılan sade metinleri okuyarak anlamak ve program esasında konuşma alışkınlığı kazandırmaktadır. Ders kitabında gramer konuları belirlenirken eğitimle ilgili ders saatlerinin sınırlılığı dikkate alınmış, onun için de gereken leksik ve gramer konuları hakkında bilgi verilmiştir. Ders kitabı Giriş, Ana ve İlave Okuma Metinleri nden oluşmaktadır.

83 62 Giriş bölümü Farsçanın ses-harf sistemi, seslerin ifade şekli, dilin gramer konuları ve leksik bilgilerini içermektedir. Konuların anlatımına 13 ders ayrılmıştır. Ses harf sistemi harf ve seslenmesi yani okunuşu öğretim için çizilen tablo içerisinde verilmiştir. Tabloda okuma kuralları, sesler (ünlüler), onların uygun biçimde ifade şekilleri örnek olarak yazılmıştır. Ayrıca kelimeler içerisinde vurgulanarak sözlerin doğru okunuşu öğretilmeğe çalışılmıştır (Yakubi, 1). Farsçanın ses-harf sistemi, yazı ve okunuş kuralları hakkında açık öğretim öğrencilerinin kazandıkları bilgi ve alışkanlıkları tablolarla birlikte alıştırma ve ödevlerle sağlamlaştırılarak geliştiriliyor. Alıştırmalar aslında tabloların ayrılmaz bir parçasıdır. Tablo ve çalışmaların verilmesinin asıl amacı öğrencilerin kelimeleri doğru biçimde telaffuz ve düşünmeden ifade etmeleridir. Ana bölümde diksiyon çalışmalarının çeşitleri üzere kazanılmış bilgi, deneyim ve alışkanlıklarının güçlendirilmesine özel olarak dikkat edilmiştir. Açık öğretim öğrencilerinin çalışma özellikleri dikkate alınarak birçok durumda metinlerin okunması ve çevri çalışmaları ödevler kısmına dâhil edilmiştir. (Yakubi, 3) Ders kitabında 33 ders vardır: 1. Giriş bölüm: 13 Ders (1-51 s.) 2. Ana bölüm: 31 Ders ( s.) 3. İlave okuma metinleri: 11 Metin ( s.) 4. Hat örnekleri: ( s.) Fars Dili Hatemi, Neyyar Zaman, Bakü, Maarif Yay., S (Azerbaycan Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi 1.sınıf öğrencileri için ders kitabı) Neyyar Zaman Hatemi nin yüksek öğretim öğrencileri için hazırladığı bu kitap ders ve sözlük bölümünden oluşmaktadır. Kitabın giriş kısmında Prof. Dr. R. Sultanov un ön sözü yer almaktadır. Eserde 75 ders verilmektedir.

84 63 Alfabe konuları bittikten sonra dersler de Fars dilinden Azerbaycan Türkçesine, Azerbaycan Türkçesinden Farsçaya, basit cümlelerden birleşik cümleye, kolay çevrilerden zor çevrilere doğru, farklı alıştırmalar ve çalışmalara yer verilmektedir. Müellifin kitabı bu şekilde yapmasının amacı metinler öğrenildikten sonra unutulmaması ve tekrar edilerek öğrenilen dersleri daha sağlam biçimde kavranılmasına yardım etmektir. Metinlerin bir kısmının soru cevap şeklinde verilmesi, konuşma dilinin diksiyon ve kültürünün gelişmesine yardım etmek ve öğrencilerin kısa bir zamanda Fars dilinde konuşabileceklerini sağlamaktır. Ders kitabında programa uygun olarak 2500 civarında kelime kullanılmıştır. Bu sözler modern Farsçada en çok kullanılan kelimelerdir. Metinler eğitsel, ahlaki yönden faydalı, vatanseverlik konularını anlatan, pratik anlamda günlük gerekli olan genel bilgileri edinmeye yardım edecek konuları içermektedir (Hatemi ve Sultanov, 4). Kitabın sonundaki sözlük kısmı 330. sayfadan başlamaktadır Fars Dili Hatemi Neyyar Zaman, Bakü, Yazıcı Yay., s. (Azerbaycan Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi 2. sınıf öğrencileri için ders kitabı) Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Yüksek ve orta öğretim okulları için eğitim bakanlığı tarafından onaylanmıştır.) Şergşünaslık Fakültesi 1. ve 2. sınıflar için bundan 24 yıl önce hazırlanan Fars Dili kitabı bu zamana kadar aynı kurslarda tek ders kitabı gibi kullanılmıştı. Bundan sonra bu ders kitabı 2. sınıflar için gerekli ihtiyacı karşılayamıyordu. Bu kitap önceki kitaptan tamamen farklıdır. Önceki ders kitabında 20 ders olduğu halde bu ders kitabında 60 ders vardır. Ders kitabının hazırlanması gramer ve leksikoloji ye ait konularla metinler arasında dizi ve tam uyumluluk vardır. Her bir metin daha önceki derslerin gramer özellikleri aksettirmektedir. Gramer kurallar ve anlatımlar geniş olarak, sade ve anlaşılır şekilde verilmiştir. Metinlerin nerdeyse tamamı orijinal metinler arasından seçilmiş ve modern Farsçada günlük kullanılan sözleri kapsamaktadır.

85 64 Metinler, programdaki leksik-gramer kurallarını kapsamakla birlikte İran ın tarihi, coğrafyası, Fars şiiri, Fars Dili ve Edebiyatı hakkında bilgileri de içermektedir (Hatemi, 284). Her bir metnin altında o metne ait sözlük, gramer anlatımı, konulara ait alıştırmalar verilmiştir. Bunların yanı sıra Azerbaycan Türkçesi metnininin Fars diline çevrilmesi istenilmektedir. Metine ilave olarak başka bir Farsça metnin Azerbaycan Türkçesi ne çevrilmesi ve ezberlenmesi vurgulanmaktadır Ebulkasım Lahûti Yaradıcılığı ve Mübarize Yolu (Ebulkasım Lahûti Çalışmaları ve Mücadele Yolu) Alizade, M. Mübariz, Bakü, Azerbaycan Devlet Üniversitesi, Yay., 1987, 142 s. Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Yüksek ve Ortaöğretim Eğitim Bakanlığı. Sergey Mironoviç, Kirov Azerbaycan Devlet Üniversitesi nin Şergşünaslık Fakültesi İlmi Kurulunun kararıyla yayımlanmıştır. Sergey Mironoviç, Kirov Kırmızı Emek Bayrağı Madalyası ile onurlandırılmıştır. Bu eserde İranlı şairler arasında komünist kişiliğiyle bilinen Ebulkasım Lahûti nin hayatı ve çalışmaları hakkında bilgi verilmiştir. Okuyucu burada şairin ne zaman, hangi çevrede yazmaya başladığı, tek başına olarak sosyal ve siyasi etkilenme sonucunda gelişmesi, devrim yolunda ilk adımları, özellikle İran da ezilen Azerbaycan halkının mücadele yolunda hangi kaynaklardan ilham aldığı delillerle karşılaşabilir. Bunun yanısıra Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği ne gelerek bu ülkenin vatandaşı olduktan sonra, Tacik Edebiyatı nın oluşturulmasındaki hizmeti, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği nde yaşayan halkların dostluk ve kardeşliğinin güçlü hale gelmesi, Lenin düşüncelerinin zaferi uğrunda mücadelesinden bahsedilmektedir Çeviri Kitapları Birçok Azerbaycanlı yazar ve şair Farsça kıymetli yapıtlar kaleme almıştır. Sovyetler Birliği dönemindeyse bu eserlerin büyük bir kısmı Azerbaycan Türkçesine çevrilmiştir. Çevrilen eserler başlıca şunlardır:

86 Füzûlî III Cilt Füzûlî, Çev.: Vahid A., Mubariz M., Seyidzade M., Şebusterli M., Sultanov M., Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Elimler Akademisi Yay., 1958, 466. s. Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi Nizâmî Edebiyat ve Dil Enstitüsü. Azerbaycan şiirinin ölmez örneklerini oluşturan Füzûlî, Fars ve Arap dillerinde de eserler yazmıştır. Şairin ünlü eserlerinde ortaya çıkan siyasi düşünceler, onun insan sevgisi, Orta Çağ Feodalizmi nin zulmü, gericiliğe karşı itiraz bu lirik duygulu şiirlerde apaçık bir dille ifade edilmiştir. Füzûlî nin Fars dilinde yazılmış gazelleri içerisinde muhabbet konusu önemli yer tutuyor. Fakat Füzûlî nin sevgi anlayışını sadece beşeri aşkla isimlendirmek mümkün değildir (Füzûlî, 5). Ana dilde yazdığı gazellerde olduğu gibi burada da şairin muhabbet anlayışı çok geniştir. Onun manevi dünyasını anlatan temel araçtır. Füzûlî bu divanın mukaddimesinde, yaşadığı ülkenin durumunu anlatırken şu ifadeleri söylüyor: Doğduğum ve yaşadığım yer Iraki-Erdebil ki, sultanların gölgesinden uzak ve burada oturan insanları akılsızlığı yüzünden harabe kalmış bir ülkedir. Bura öyle bir bostandır ki, huraman serverları semum rüzgârının fırtınalarıdır, açılmamış goncaları mazlum şehit mezarlarının kubbeleridir. Ne mihnet artıran sahrasında rahatlık nesimi esmiş, ne de belalarla dolu tozları yatırabilecek umut bulutu görülmüştür. Böyle bir eziyet bahçesinde gönül goncası nasıl açılır ve can bülbülü okuyabilir (Füzûlî,7). Füzûlî dine, ilahiyata olan ilgisini de aşk mefhumu altında anlatmıştır. O dinî konuda yazdığı gazellerde de samimi bir âşıktır. Onun gazellerinde Allah ve din uluları her zaman samimi bir dille hatırlanıyor. Füzûlî nin Farsça divanında kıtalar bölümü özel öneme sahiptir. Şairin gazellerinde zımnen değindiği konulara kıtalarda açık şekilde ifade edilmiştir (Füzûlî, 8). Füzûlî kıtalarında elemden, eğitimden, şiir ve sanattan bahsettiği gibi şairin kendisini inciten, onun eserlerini değerlendirmeyen nasipsiz şairlerden de şikâyet ediyor.

87 66 Füzûlî nin Farsça yazdığı mukaddime onun hayatını daha iyi öğrenmek ve eserlerinin önemli yerlerini ortaya çıkarmak için önem taşımaktadır. Şair, burada kendi gençliğinden, eğitim yıllarından, döneminin ilimlerini sevgiyle öğrenmesinden, doğup büyüdüğü Kerbelâ şehrinin durumundan, döneminin büyük âlim ve din adamlarının tartışmalarından, şiir ve sanat hakkında önemli mülahazalardan bahsediyor. Füzûlî nin Farsça divanı 1958 yılına kadar tam olarak yayımlanmamıştır. Britanya Müzesi ndeki elyazmaları yazan Şarl Rio Divan ının eskiden Tebriz de yayımlandığını söylese de bu zamana kadar böyle bir esere tesadüf edilmemiştir. Divan ın mukaddimesi 1314/ İstanbul da Füzûlî nin Gayri matbu eş ari isimli kitapta, bazı gazeller farklı mecmualarda yayımlanmışsa da, aslı tamamen yayımlanmamıştır. Eserin tam olarak Türkçeye çevrisi 1950 yılında İstanbul da Prof. Dr. Ali Nihat Tarlan tarafından kitap şeklinde yayımlanmıştır (Füzûlî, 9) Mirze Fethalı Ahundov un Mektupları (Eserleri) Mirze Fethalı Ahundov, Çev.: Alizade, Mübariz, Bakü, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi Yay., 1962, 567 s. M. F. Ahundov un halkımıza hatıra kalan değerli arşiv Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi nin Cumhuriyet Elyazmaları Fondu nda tutulmaktadır. Bütün eserlerinin el yazması, onların farklı şekilleri, yüzlerce mektubunun fotoğrafı ve ya yazılmış kopyasının nüshalarını görebiliriz. Mektuplarda bahsi geçen konuları iki kısma ayırabiliriz. Birinci kısım yeni alfabe konusunda yazılmış mektuplarıdır. Bu mektuplarda M. F. Ahundov Arap alfabesinin kusurlarından, Arap olmayan halklar için, aynı alfabenin uygun olmadığından, yeni alfabe için hazırladığı farklı projelerden, halkın kısa sürede ve kolayca öğrenilmesi için yeni alfabenin uygulanması vb. konulardan bahsetmektedir. Arşivde bu konuya ayrılmış mektuplardan daha diğer konularla ilgili mektupların sayısından fazladır (Ahundov, 6).

88 67 İkinci bölümde M. F. Ahundov Arap alfabesinden noktalı harflerin çıkarılması, bütün ünlü harflerin kelimelerde birlikte olmasını ve harflerin ayrı yazılmasını da öneriyor. Çünkü Arap alfabesinde harflerin bitişik yazılması sonucunda her harfin kelimenin evvelinde, ortasında ve sonunda olmak üzere üç şekli vardır. Aynı harfin ayrı olarak yazılış şekli dikkate alınırsa her harfin dört şeklinin olduğu görülmektedir. Bu da alfabenin öğrenmesini zorlaştırıyor ve sonuç olarak onu öğrenim süresi bir süre daha uzuyor. Nihayet üçüncü aşamada o, alfabenin iyi duruma getirilmesi değil değiştirilmesini öneriyor ve şöyle diyor: Harflerin Latin alfabesine uygun olarak değiştirilmeli, bütün ünlüler alfabeye dâhil edilmeli, hatta soldan sağa yazılmalıdır. O, şu düşünce şöyle ifade ediyor. Soldan- sağa yazılıp okunan, sözlerin içerisinde bütün ünlü harfleri ünsüzler dizisine dâhil edilen ve bütün noktaları atılmış alfabeden başka hiçbir yazının harflerini kabul etmiyorum ve hiçbir zaman kabul etmeyeceğim (Ahundov, 7) Yusuf ve Züleyha (Yusuf ile Züleyha) Abdurrahman, Câmî, Çev.: Alizade, Mübariz, Bakü, Azerbaycan Devlet Neşriyatı Yay., 1965, 218 s. Abdurrahman Câmî ( ) Tacik-Fars edebiyatının büyük klasiklerinden biri ve doğu dünyasında şiir, sanat ve sosyal düşüncenin gelişmesinde önemli yere sahip şairlerdendir. Şairin Yusuf ile Züleyha eseri, onun ününü daha çok yükselten, onu bütün dünyaya tanıttıran eserdir. Eserin konusu bizim çağımızdan asırlar önce ortaya çıkan, Afrika ve Asya halklarının folklorunda geniş yer tutan Tevrat, İncil ve Kuran gibi kutsal kitaplarda yer alan ve birkaç ünlü şair tarafından kaleme alınan ahlaki ve aşk destanından alınmıştır (Câmî, 5). Eserin bedii-felsefi ruhunu anlamak için onun başkahramanları olan Yusuf Züleyha nın müellif tarafından nasıl değerlendirildiğini, kısa da olsa açıklamak gerekiyor. Şair bu iki kahraman her birinin kendine ait manevi, psikoloji ve ahlâki çizgileriyle tasvir etmiştir. Bu çizgiler arasında genel benzerlikler olsa da farklılık ve

89 68 ferdilik özellikleri daha belirgindir. Yusuf un özelliklerini sakinlik, dayanıklılık, temkin ve vakarlılık oluştururken, Züleyha nın kendi coşkunluğu ve amaca ulaşması için her tür tehlikeleri göze aldığı görülmektedir. Her iki kahraman biri birini seviyor, fakat Yusuf kendi hayat yolunda sağlıklı düşünceyi, yüce ahlâki ve temiz vicdanı prensip ediniyor; iki sevgiliyi bir birbirinden ayıran engellerin doğal yolla ortadan kalkacağına inanıyor ve amaca ulaşmak için maneviyatına zıt olan hiçbir adım atmıyordu. Bütün eser boyunca şair, başkahramanın bu özelliklerini öne çıkararak aktarmaya çalışmıştır (Câmî, 7) İmadeddin Nesîmî (Fars Divanı) (Eserlerinden Seçmeler) İmadeddin Nesimi, Çev.: A.Mübariz, M. Soltan, Seyidzade M., İ. Ceferpur, Bakü, Azerneşir, Yay., s. İmadeddin Nesîmî nin edebi etkisi Azerbaycan Edebiyatını zenginleştiren derin anlamlı ve bedii eserler olarak ortaya çıkmıştır. Bu eserler olmak üzere üç dilde meydana getirilmiştir. Azerbaycan Türkçesi, Farsça ve Arapça. Azerbaycan Türkçesi ve Farsça eserlerinin önemli bir kısmı 1926 yılında Salman Mümtaz tarafından bir kitap halinde yayımlanmıştır. Azerbaycan Türkçesiyle yazılan külliyatı ise üç cilt olarak Cihangir Kahramanov un mukaddimesi ve Hamit Arasalı nın tashihiyle 1973 yılında Bakü de yayımlanmıştır. Bilindiği gibi İ. Nesîmî nin Farsça divanı vardır. Bu divan Leningrad ve Tiflis Elyazmaları kataloklarından yararlanarak Divân-i Nesîmî ismiyle Hamit Muhammetzade tarafından 1972 yılında Bakü de yayımlanmıştır. Nesîmî nin Farsça divanının diğer ki elyazmasından biri Tahran İbn-i Sina Kütüphanesi nde, diğeriyse Türkiye de Topkapı sarayı müzesinde bulunmaktadır. Bu iki nüsha de Rüstem Aliyev tarafından karşılaştırılarak Tahran da yayımlanmıştır. Bunda Bakü deki yayımından 70 şiir daha fazladır. Bu Farsça eserler Nesîmî şiirinin nerdeyse dörtte birini oluşturmaktadır. Nesîmî şiirinde dini rivayetler, efsane, ahkâmlar bütün ifadeleri, adları ve anlamlarıyla insanın büyüklüğünü ve güzelliğini tespit için kullanılıyor. Onda Muhammet, Musa, İsa, Ali, Meryem, Mesih, Mustafa, Mehdi, Kılman vb. dini

90 69 isimler diğer taraftan Tevrat, Zebur, Kuran, Suhuf, Hadis, ahsanül takvim vb. dini ifadeler ve ayetler çokça yer alıyor (İmadeddin, 3). Bu kitabı çevrileri farklı seviyelerdedir. Çevriler de gayret ve iyi bir beceriyle Nesîmî nin okuyuculara olduğu gibi tanıtılmasına çalışılmıştır. Bu çevri kitabıyla tahminen Nesîmî nin Farsça Divanı nın yarısı okuyuculara sunulmuştur. Kitaptaki gazeller Nesîmî nin Bakü yayımının Farsça Divan ındaki sayfa ve alfabetik sırasıyla verilmiştir. Sonra sıralı olarak mesnevi, terciibent, bahrül- esrar, rubailer, izahlar ve sözlük veriliyor (İmadeddin, 6) Lirika, (Nizâmî Gencevî ) Alizade, Mübariz, Çev.: Bakü, Elim, Yay., 1983, 163 s. (Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi, Nizâmî Halklar Dostluğu Madalyalı Edebiyat Enstitüsü) (Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi Tashih-Yay., kurulunun kararıyla yayımlanmıştır.) Okuyuculara sunulan bu eserde ünlü Azerbaycan şairinin gazel, kaside, rübai ve kıtaları verilmiştir. Eserin esasını sosyal motifler, sevgi lirikası, felsefi düşünceler oluşturmaktadır (Alizade, 4). Kitabın giriş kısmında müellif tarafından Nizâmî nin divanları hakkında geniş bilgi verilmiştir. Nizâmî ye ait olan eserler ve Nizâmî ye ait olmasından şüphe duyulan ve tartışmalı olan eserlerin de az olmadığı hakkında bilgi verilmektedir. Bütün bunlarla birlikte Nizâmî Lirikası konusunda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri bilim adamlarından J. Bertels, Hemit Arsalı, R. Aliyev, H: Yusufov, A. Rüstemova nın ve İran bilim adamlarından olan Said Nefisi ve V. Destgirdi e ait araştırmaları hakkında bilgiler verilmiştir (Alizade, 6) Sırlar Hazinesi Gencevî, Nizâmî, Çev.: Halil Rıza Ulutürk, Sırlar Hazinesi, Bakü, Lider Neşriyat, Yay., 2004, 264. s. Bu eser, Nizâmî Lirika. Sırlar Hazinesi. Şerefnâme Bakü, Yazıcı, Yay., 1988, kitabı esas alınarak tekrar yayıma hazırlanmıştır. Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı İlham Aliyev in Azerbaycan Türkçesi

91 70 latin harfleriyle toplu yayımlarının uygulanması hakkında 12 Ocak 2004 tarihli kararıyla yayımlanmaktadır. Nizâmî nin ilk büyük eseri olan Sırlar Hazinesi manzum eseridir. Orta Doğu edebiyatında didaktik manzum eser üslubunun en değerli örneği olan bu eser ünlü şairin epik şiir alanında ilk kalem denemesiydi. Bu eser 570/ yılda yazılmıştır. Manzum eserdeki bazı beyitler eserin 8 Ağustos 1174 tarihinden 7 Temmuz 1175 tarihine kadar olan dönemde yazıldığını anlaşılmaktadır (Nizâmî, 6). Manzum eserde mukaddimeden sonra farklı konulara ait, 20 sohbet ve 20 hikâye yer almıştır. Kitabın sonunda sonuç kısmı verilmiştir. Başlangıçta şair tevhit, münacat ve nâta yer vermiş, Allah ve Peygamber hakkında açıklama yaparak ve İslam Dini nin kuralları çerçevesinde onları övmüştür (Nizâmî, 8). Sırlar Hazinesi adlı eseri birçok makalet 12 ve hikâyeler şairi çok rahatsız eden, düşündüren sorunlara yer vermektedir. Makaletlerde İnsanın mertebesi, Adalet ve insaflı olma, Padişahın halkına ihtimam göstermesi ve hikâyelerden ise Kendisinden ümitsiz olup affedilen padişahın öyküsü gibi kavramları örnek olarak gösterebiliriz. Büyük şair döneminin zalim hükümdarlarını bazen ahiretle korkutuyor bazen de zulmün bu dünyada zarar vereceğini hatırlatarak onları halkın gazabıyla tehdit ediyor (Nizâmî, 11). Nizami, dönemin hükümdarlarının acizliğini ve başarısızlığını, bir hiç olduğunu Nizâmî farklı yönlerle eserinin birçok yerinde ortaya koyuyor. Kız gibi zamanını süsle geçiren bu adamlar halkın adamı olamazlar, halkı musibetlere duçar eder, gereksiz kanlar döker, köyleri, şehirleri yakar yıkar, halkın refahını düşünmezler. Bunları gördükçe, düşündükçe şair çok rahatsız oluyor söz kılıcını çekerek bu korkunç düşmana karşı saldırıyor (Nizâmî, 12) Hosrov ve Şirin (Hüsrev ile Şîrîn) Gencevî, Nizâmî, Çev.: Halil Rıza Ulutürk, Hüsrev ve Şirin, Bakü, Lider Neşriyat, Yay., 2004, 392 s. (Bu eser, Nizâmî Gencevî Hüsrev ile Şirin Bakü, Yazıcı, Yay., 1988, adlı eser esas alınarak tekrar yayımlanmıştır. Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı İlham Aliyev in Azerbaycan Türkçesi latin harfleriyle 12 Eserde sohbet başlığı altında hikâyeler i içeren başlıklara makalet denilmektedir.

92 71 toplu yayımlarının uygulanması hakkında 12 Ocak 2004 tarihli kararıyla yayımlanmaktadır.) Nizâmî Gencevî nin Hüsrev ile Şîrîn isimli mesnevisi Hamse nin ikinci eseridir. Şair bu eserinde aşkın büyüklüğünü, insan aklını ve düşüncesini, geçen asırlarla unutulmayan bedii suretler ve edebi kahramanlar oluşturmuştur. Bu kahramanların arasında dünya edebiyatı hazinesinin güzel incisi olan Şîrîn öne çıkmaktadır. Dâhi düşünür bu manzum eserinde hem de Doğu Edebiyatı nda ilk kez işçi insanı Ferhat karakterini derin aşkla kaleme almış, onu hem aşk, hem de aşk fedaisi gibi şahlara örnek göstermiştir. Nizâmî, 1180 yılında tamamladığı bu manzum eserinde aşkın kudret ve azametini göstermiş, aşkın derin sosyal anlamını açıklamıştır. Manzum eserin Azerbaycan halkının tarihiyle ilgili ilginç ilişkisi vardır. Azerbaycan Edebiyatı tarihinde ilk manzum roman olan bu eser, Sasani Hükümdarlarından Hüsrev Perviz le Berde 13 veliahtı Şîrîn arasındaki sevgi hakkındadır (Nizâmî, 4). Nizâmî bu eserinde zaman zaman dönemin güncel konularını ele almış, adaletli hükümdar, devletin idaresi, halka ihtimam gibi sosyal- siyasi önem taşıyan fikirler söylemiştir. O, eserde oluşturduğu Hürmüz Şahı ve Mehşn Banu yu adil padişah karakteriyle ifade etmiştir. Nizâmî Hürmüz Şah ın halkının iyiliği için uyguladığı kuralları çiğneyen evladını acımasızca cezalandırarak her kişinin hukuk karşısında eşit olduğunu ortaya koymaktadır. Orta Çağlarda uygulanan kurallar feodal güç sahiplari tarafından sorumsuzca çiğnenebiliyordu. Nizâmî ise kuralları çiğneyenleri, halka zarar verenleri şehzade olsa bile amansızca cezalandırılmasını düşünüyordu. Burada şair Hürmüz ün bu adaletli hükmünü alkışlıyor, tasvir ettiği olayı dönem ile bağlamaya çalışarak yüzeysel şekilde dönemin adaletsizliğinden şikâyet ediyordu (Nizâmî,7). Eserde kadına yüksek değer veren şair Şîrîn in simasında kadın olmanın en güzel özelliklerini toplayarak Orta Doğu Edebiyatı nda ilk kez bütün boyutlarıyla 13 Azerbaycan da bir il

93 72 işlenmiş olumlu kadın karakteri oluşturuyor. Eserin evvelinde Şapur un diliyle sunulan Şîrîn kendi yüksek maneviyatı, sadakati, yiğitliğiyle okuyucuların ilgisini kazanıyor. Şîrîn eserin esas kahramanıdır. Bu Azerbaycan güzelini şair, bilime önem veren, ilk sevgisine son nefesine kadar sadık olan fedakâr bir sevgili gibi tasvir ediyor (Nizâmî, 9). Eserin sonunda Hüsrev in dünya, hayat, ölüm konularıyla ilgilendiğini, âlim ve bilginlerin tavsiyelerini dinlediğini ve devlet işlerinde adil bir padişah olduğunu görüyoruz. Hüsrev, Şîrîn nin gönderdiği katil tarafından ölümcül yaralandığı zaman da susayarak hayata veda ediyor, fakat yeni uykuya dalmış yorgun Şîrîn i rahatsız etmek istemiyor. Bu sahne mağrur padişahın nasıl değiştiğini gösteriyor (Nizâmî,11) Leyla ve Mecnun (Leyla ile Mecnun) Gencevî, Nizâmî, Çev.: Semed Vurgun Leyla ve Mecnun, Bakü, Lider Neşriyat, Yay., 2004, 288. s. Bu eser, Bakü, Yazıcı, Yay., 1982, kitabı esas alınarak tekrar yayıma hazırlanmıştır. Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı İlham Aliyev in Azerbaycan Türkçesi latin harfleriyle toplu yayımlarının uygulanması hakkında 12 Ocak 2004 tarihli kararıyla yayımlanmıştır. Leyla ile Mecnun, Hamse nin üçüncü manzum hikâyesidir. Nizâmî Gencevî bu eski aşk efsanesini üstat kalemiyle süslemiş, onu bedii yüksekliğe çıkarmıştır. Şairin oluşturduğu bu aşk destanı dünya edebiyatı hazinesinin en kıymetli incisine çevrilmiştir. Nizâmî Gencevî 1188 yılında dört ay süresince yazdığı Leyla ile Mecnun manzum hikâyesini çalışırken bu konuda önemli araştırmalar yapmış, çeşitli kaynaklara ulaşmıştır. Bu gelini Fars ve Arap süsüyle süslemeyi isterken Leyla ile Mecnun konusuyla ilgili Farslar ve Araplar arasında yaygın olan efsane ve rivayetleri düşünmüştür. Nizâmî bu konuyu çalışırken yerli folklor kaynaklardan başka yazılı kaynaklardan da faydalanmıştır (Nizâmî, 5). Nizâmî, bu manzum hikâyede insan ve zaman sorunlarına ve sorunların farklı yönlerine temas ediyor. Leyla ile Mecnun manzum hikâyesi insan ve zaman

94 73 çevresinde şairin düşüncelerinden oluşan muhteşem bir eserdir. Nizâmî nin Leyla ile Mecnun eseri sadece bir aşk macerasının nazma çekilmesi değil, belki daha çok bu konudan faydalanarak dünya ve insan hakkında yazılmış bir eserdir (Nizâmî, 6) Yeddi Gözel (Yedi Güzel) Gencevî, Nizâmî, Çev.: Rahim, Muhammed, Bakü, Lider Neşriyat, Yay., 2004, 336 s. Bu eser, Bakü, Yazıcı, Yay., 1983, kitabı esas alınarak tekrar yayıma hazırlanmıştır. Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı İlham Aliyev in Azerbaycan Türkçesi latin harfleriyle toplu yayımlarının uygulanması hakkında 12 Ocak 2004 tarihli kararıyla yayımlanmıştır. Nizâmî daha sonraları Hamse olarak adladırılılan beş manzum eserinden dördüncüsü Yedi Güzel manzum eseridir. Orijinalde Heft Peyker olarak bilinen eserin içeriği dikkate alınarak mecazi anlamda Yedi Güzel ismiyle çevriliyor. Nizâmî eserini 31 Temmuz 1197 de bitirmiş ve onu Merağa 14 hâkimi Alaadin Körpe Aslan a ( ) ithaf etmiştir. Eserin konusu Sasani hükümdarı olan V. Behram ın hayatı ile ilgilidir. Ancak şair onun hayatını aks ettirmek için onun aracılığıyla kendi dönemi hakkında keskin eleştirel ve romantik düşünceler dolu bir eser yazmıştır. Yedi Güzel isimli eser, hayat ve insan, tarih ve modern dönem, padişah ve toplum vb. konular etrafında şairin zengin düşüncesidir (Nizâmî, 4). Eserin konusu Sasani Hükümdarı V. Behram ın hayatı ile ilgili olsa da, Nizâmî Behram ın hayatını ve faaliyetini nazma çekmek, onun başından geçenleri baştan sona aksettirmek istememiştir. Nizâmî nin amacı, Behram hakkındaki efsane ve rivayetleri, tarihi kaynaklarda onun hakkında yazılanları toplayıp nazıma dökmek değildir. Büyük şairin isteği, Sasani Hükümdarı çevresinde yeni insan modelini oluşturmak, zaman ve insan anlayışı çevresinde derin düşünceleri ifade etmek olmuştur. Düşüncelerinin isbatı için kaynaklardan da yararlanmıştır (Nizâmî, 5). Nizâmî, güneş olarak adlandırdığı insanın adına leke getiren başlıca şer kaynağı olan zenginliği reddediyor. Nizâmî her şeyi insani ölçülerle değerlendiriyor. Nizâmî Allah vergisi olan akılı değil, insanın amacı sonucunda kazanılan bilgi ve Güney Azerbaycan da yer adı.

95 74 akıldan konuşuyor. Onun düşüncelerinde hayata, insanlığa, bilime çağıran güçlü bir haykırış vardır (Nizâmî, 10). Yedi Güzel de tüm karakterler aynı oranda geniş şekilde tasvir edilmemiştir. Esas olarak Behram-ı Gur üzeride durulmuştur. Bütün diğer karakterler, hükümdarın kendi özellikleriyle diğerlerinden ayrılmasına açıkça yardım ediyor. Yezdgird, Neman, Fitne, çoban, Rastu-Revşen, Çin Hakanı, Manzar, Şilde, Simnar vb. karakterler ilk önce idial karakter gibi oluşturulan Behram Gur u daha açık bir şekilde anlamağa imkân tanıyor. Behram Gur ise aynı karakterler dünyasında onlardan farklıdır. Onların kendileri de biribirlerine benzemiyor (Nizâmî, 11) İsgendername (İskendernâme) İkbalnâme Gencevî, Nizâmî, Çev.: Rızakuluzade, Mikayıl, Bakü, Lider Neşriyat, Yay., 2004, 256 s. Bu eser, Bakü, Yazıcı, Yay., 1982, kitabı esas alınarak tekrar yayıma hazırlanmıştır. Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı İlham Aliyev in Azerbaycan Türkçesi Latin harfleriyle toplu yayımlarının uygulanması hakkında 12 Ocak 2004 tarihli kararıyla yayımlanmıştır. İkbalnâme de konu üç yönde biri diğerini takip ediyor, üç amaç konu edinmiştir. İnsan aklının, zekâsın ve bununla ilgili bilim ve felsefenin paralelliği; insanın yüksek ahlaki özelliklerin tebliği; İnsan mutluluğunun önemi, zulüm ve adaletsizliği sonlandıran adalet ve bağımsızlık, birlik ve dost olan insanlar ortaya konularak açıklanmaktadır (Nizâmî, 4). İkbalnâme XI. yüzyılda yazılmıştır. Bu dönemde yazılan diğer eserler gibi o da Allah ın, peygamberin, dönemin hükümdarlarının şanına yazılmış methiyelerle başlıyor fakat Nizâmî nin yazdığı methiyeler akıl, düşünce ve tefekkürün önemini vurgulamaktadır (Nizâmî, 5). Eserde İskender e manevi, ahlâki kuralları öğreten Sokrat ın hikâyesinden sonra, Nizâmî kendi kahramanını ve onunla birlikte sayısız okuyucusunu yine de aklın hizmetine davet ediyor. İskender le Hint âliminin karşılaştığı zamanı, Nizâmî ustalıkla soru cevap yoluyla, dönemi için önem taşıyan felsefi, dini ve ilmi konular çerçevesinde ele alıyor (Nizâmî, 7).

96 Sözlük Çalışmaları Bu kısımda Sovyetler Birliği döneminde sadece kelimelerden oluşan sözlükler değil, Farsça-Azerbaycan Türkçesiyle hazırlanmış deyimler sözlüğü de verilmiştir: Farsca-Rusca-Azerbaycanca Müxteser Lüğet (Muhtasar Farsça- Rusça- Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü) Mirbabayev, Yusuf, Bakü, Nizâmî Elyazmaları Enstitüsü, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri, Azerneşir, Yay.,1945, 339 s. Sovyetler Birliği döneminde yazılan ilk sözlüktür. Bundan sonra yazılan sözlüklerin bir kısmı bu sözlüyü örnek alınarak hazırlanmıştır. Sözlükte verilen kelimeler üç dilde verilmiştir. İlk önce Farsça verilmiş, karşılığındaysa Rusça ve Azerbaycan Türkçesi kelimeleri yer almıştır Farsca-Azerbaycanca Mühteser İdyomatik İfadeler Lüğeti (Farsça- Azerbaycan Türkçesiyle Muhtasar Deyimler Sözlüğü) (Ders Kitabı) Şefai A., Zülgükarova F., Bakü, Azerbaycan Devlet Üniversitesi, Yay., 1978, 96 s. Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Yükseköğretim Eğitim Bakanlığı Sergey Mironoviç, Kirov Kırmız Emek Bayrağı Madalyalı Azerbaycan Devlet Üniversitesi Sergey Mironoviç, Kirov adına Azerbaycan Devlet Üniversitesi nin Şergşünaslık Fakültesi nin İlmi Kurulu nun kararıyla ders kitabı olarak önerilmiştir. Fars dili deyimler bakımından çok zengin bir dildir. Sözlü halk edebiyatına ait olan darbı meseller, atasözleri, deyimler de Fars Edebi dilinde sıkca kullanılmaktadır. Ünlü Fars şair ve yazarları kendi eserlerini şifahi halk edebiyatı ve halk konuşma dilinden yararlanarak zenginleştirmişlerdir. Sâdî ve Hâfız, Cemalzade ve Seid Nefisi, Bozorg-e Alevi ve Sadık Hidayet in eserleri deyimlerle doludur. Kitabın hacmi yönünden Fars dilinde kullanılan bütün deyimlere yer vermek mümkün olmadığından müellifler deyimlerin tamamını değil, en çok kullanılanları almışlardır. Sözlük ortalama 2500 deyimi kapsamaktadır. Bu sözlüğün yazılmasında Modern İran Edebiyatı nın önderleri M. Cemalzade, B. Enveri, S. Hidayet ve

97 bunların yanı sıra Azerbaycan ve Rus âlimlerinin yazdığı eserlerden de faydalanılmıştır (Şefai ve Zülgükarova, 5). Sözlüğün Düzenleniş Şekli: 1. Sözlükte kullanılırsa deyimler alfabetik sırasıyla sunulmuştur. 2. Eğer ifade hem olumlu hem de olumsuz şekilde kullanıldığında deyim ilk önce olumlu olarak verilmiş, sonra karşısında parantez içerisinde olumsuz şekli yazılmıştır. 76 سر خانه اول رفتن (نرفتن) - Önceki haline düşmek 3. Eğer ifadeyi oluşturan unsurlardan biri birkaç şekilde (fiil) ifade ediliyorsa onlardan biri cümlede yazılıyor diğerleriyse parantez içerisinde vurgulanıyor از دست رفتن (در رفتن) - Elden çıkmak 4. İfadenin sözlük manasıyla onun genel anlamı arasındaki farklılığı göstermek için önce parantez içerisinde onun harfi çevrisi, sonra onun deyim olarak kullanılan anlamı ve ya onun konusunu yansıtan çevriler yer alıyor. دل دادن و قلوه گرفتن (Yürek verip böbrek almak) Canı-ı gönülden sohbet etmek 5. Eğer deyimin Fars Dilindeki şekli Azerbaycan Türkçesi nde aynı şekilde ifade ediliyorsa o, bire bir çevrisi verilmiyor. آب زير کاه - Saman altından su (yürütmek). 6. Deyimlerin anlamları verilirken bazen onların birkaç şekli veriliyor ve bu durumda onların arasında noktalı virgül koyuluyor.

98 77 چرخ (کسی) را جنبرکردن - Bıkmak, usanmak; tahammülü kalmamak, sabrı tükenmek; canına tak etmek. 15 (Şefai ve Zülgükarova, 7) Dergiler Sovyetler Birilği döneminde Şergşünaslık Fakültesi tarafından Orta Doğu yla ilgili değerli makaleler içeren dergiler yayımlanmıştır. Bu dergilerin başlıcaları şunlardır: Molla Nesreddin Molla Nesreddin dergisi, Azerbaycan daki Bağımsızlık mücadelelerinde ve basında bir reform hareketi, yeni bir devirdir. Mirze Bala Mehmetzade, Molla Nesreddin in Azerbaycan ın milli mücadelesi ve kültüründeki yerini şöyle anlatır birinci Rusya İhtilali nin ellinci yıldönümü üzeride durmakta devam eden Sovyet Azerbaycan ın ilmi, edebi ve sosyal müesseseleri ile basını 1906 da kapanan Molla Nesreddin dergisinin her türlü baskı ve keyfi idareye karşı koyan gerçek milliyetçi, demokrat ve hürriyetçi neşriyatını da istismara kalkışmıştır (Abbaslı, 124). Molla Nesreddin Türkiye ve İran da başlayan meşrutiyet hareketlerini destekliyor, kanlı zulümlere karşı mücadele veriyordu. Molla Nesreddin dergisi, çok kısa zamanda milli hudutları aşarak; Türkiye, Türkistan, Kırım, Kazan, İran, Hindistan ve daha birçok ülkelerde aranan, ilgiyle okunan bir dergi olmuştur. Molla Nesreddin, 1906 dan 1921 yılına kadar düşünce alanında bir yayın organı olarak yayınından sonra bütün memleketle beraber, Bolşevik esaretine düşmüş ve sonra da kapanmıştır (Abbaslı, 125) İran Filologyası Meseleleri (İran Filolojisi Meseleleri) Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi tarafından yayımlanan İran Filolojisi Meseleleri dergisi klasik ve Modern Fars Edebiyatı, Fars şiiri ve Fars dili ile ilgili makaleleri içeren ilmi mecmuadır. Derginin birinci sayısı 291 sayfa olarak 1966 yılında, sonuncu olan ikinci sayısı 1973 yılında 15 Eser güncel ele alınan deyimleri kapsamaktadır. Öğrenci kolayca metinde geçen deyimin anlamını bu kitapta bulabilir. Bu da öğrenciye çalışma esnasında zaman kazandıracaktır. Sadece kitabın güncelleştirmesine ihtiyacı vardır.

99 78 yayımlanmıştır. Derginin sorumlusu olan B.M. Hüseynov hem yöneticilik hem de yazarlık yapmıştır Azerbaycan Şergşünaslığı (Doğu Dilleri ve Edebiyatı) Azerbaycan Devlet Üniversitesi tarafından yayımlanmış Azerbaycan Şergşünaslığı dergisi Azerbaycan bilim adamlarının Fars dilinin gramer kuralları, İran ın hem klasik hem de çağdaş şair, yazar ve bunların eserleri hakkında makalelerin yer aldığı bir dergidir. Dergide sadece Farsçayla ilgili değil Şergşünaslık Fakültesi nde yer alan Arap Dili ve Edebiyatı, Türk Dili ve Edebiyatı bölümlerine ait makaleler de yer almaktadır. Azerbycan Şergşünaslığı dergisinin ilk sayısı, 73 sayfa olarak 1968 tarihinde okuyucusuyla buluşmuştur. Azerbaycan Şergşünaslığı dergisinin makaleleri hem Azerbaycan Türkçesiyle hem de Rusça olarak yayımlanıyordu. Senede iki sayı olarak yayımlanan Azerbycan Şergşünaslığı dergisinin editörlüğünü G.Ş. Mahmudov üstlenmiştir. Derginin son sayısı 1979 yılında yayımlanmıştır.

100 79 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BAĞIMSIZLIK DÖNEMİ AZERBAYCAN DA FARSÇA NIN ÖĞRETİMİ VE FARSÇA YAPILMIŞ ÇALIŞMALAR (1991 DEN SONRASI) Azerbaycan veya resmî adıyla Azerbaycan Cumhuriyeti, Batı Asya ile Doğu Avrupa'nın kesişim noktası olan Kafkasya'da yer alan bir ülkedir. Güney Kafkasya'nın en büyük yüz ölçümüne sahip olan ülkesi Azerbaycan'ın doğusunda Hazar Denizi, kuzeyinde Rusya kuzeybatısında Gürcistan, batısında Ermenistan ve güneyinde İran vardır. Kendisine bağlı olan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti'nin ise kuzey ve doğusu Ermenistan ile güneyi ve batısı İran ile çevrilidir. Ayrıca batı tarafta Türkiye ile de 17 km.'lik sınırı bulunmaktadır. Azerbaycan, zengin kültürel mirasa sahiptir. Müslümanların çoğunlukta olduğu ülkeler arasında opera, tiyatro gibi sahne sanatlarını barındıran ilk ülke olma özelliğini taşır. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti 1918 yılında kurulmuştur, ancak iki yıl sonra 26 Nisan 1920 tarihinde, Sovyet Kızıl Ordu su sınırı geçerek Azerbaycan'a girmiş, 28 Nisan 1920 tarihinde Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuş ve ardından Sovyetler Birliği topraklarına katılmıştır. Ülkenin tekrar bağımsızlığını kazanması 1991 yılında Sovyetler Birliği'nin dağılması ile gerçekleşmiştir. Karabağ Savaşı sırasında Ermenistan, Dağlık Karabağ bölgesini ve bu bölgenin çevresindeki yedi rayonu işgal etti. Dağlık Karabağ'da ortaya çıkan Dağlık Karabağ Cumhuriyeti, fiilen savaşın sona ermesinden bu yana bağımsız olmasına rağmen, diplomatik anlamda hiçbir devlet tarafından tanınmamaktadır ve Azerbaycan'a bağlı bir de jure bölge olarak kabul edilmektedir. Azerbaycan, üniter bir anayasal cumhuriyettir. Türk Konseyi ve Türksoy'un aktif üyesidir. 158 ülkeyle diplomatik ilişkisi ve 38 uluslararası kuruluşa üyeliği vardır. GUAM, Bağımsız Devletler Topluluğu ve Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü'nün kurucu üyelerindendir yılından itibaren Birleşmiş Milletlere üyedir, 9 Mayıs 2006 tarihinde Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından kurulan İnsan Hakları Konseyi'nin üyeliğine seçilmiştir. Ayrıca AGİT ve Avrupa Konseyi'ne de üyedir. Barış İçin Ortaklık projesinde NATO ile işbirliği yapmaktadır.

101 80 Azerbaycan Anayasası'nda resmî din yoktur ve ülkedeki tüm ana siyasi güçler laik milliyetçidir ancak halkın çoğunluğu ve bazı muhalefet güçleri Şiilik inancına sahiptir. Diğer Doğu Avrupa ve Bağımsız Devletler Topluluğu ülkeleri ile karşılaştırıldığında Azerbaycan, sosyal ve ekonomik gelişme ile okuryazarlık oranında yüksek düzeylere ulaşmıştı ( Azerbaycan ın eğitim hayatında önemli bir yer tutan ve gerek bağımsızlık öncesi, gerekse bağımsızlık sonrası dönemde Azerbaycan eğitim kurumlarının ders programlarında yer alan Farsça, bağımsızlık döneminden itibaren de, peş peşe açılan Azerbaycan nın önemli devlet ve özel üniversitelerinde öğretilmeye devam edilmiştir. Bu üniversitelerin arasında Fars Dili ve Edebiyatı hem bağımsız bir bölüm olarak faaliyete başlamıştır hem de üniversitelerde seçmeli ders olarak verilmştir. Bu ünversiteler şunlardır: 3.1. Devlet Ünivesiteleri: Bakü Devlet Üniversitesi İran Filolojisi Bölümü (Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı) İran Filolojisi Bölümü 1991 yıllarda var olan Doğu Dilleri ve Doğu Halkları Edebiyatı Tarihi esas alınarak anabilim dalı olarak oluşturulmuştur (Meherremov, 534) yılında fakültede İbrani (Yahudi), 2000 yılında Japon, dileri açılmıştır (Meherremov, 524). Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi nde 1997 yılında ilk defa yüksek lisans proğramına öğrenci alınmasına başlanmıştır öğretim yılında Şergşünaslık Fakültesi nde Bolonya sistemine uygun eğitim aşamasına geçilmiş ve kredi usulü uygulanmaya başlanmıştır (Meherremov, 540) Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Öğretim Üyeleri ve Verilen Dersler:

102 81 Tablo 28: Bakü Devlet Üniversitesi 2003 Eğitim-Öğretim Yılı Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı nın Öğretim Üyeleri ve Verilen Dersler (Mammadov, 117).: Yüksek Lisans ve Lisans Döneminde Okutulan Dersler BDÜ Şerg. Fak. Fars Dil. ve Ed. Öğretim Görevlileri Fars Dili Doç.Dr. Tofik Cahangirov (Bölüm Başkanı) Fars Edebiyatı Prof. Dr. Tehmine Rüstemova İran Filolojisine Giriş Doç. Dr. Mirze Rehimov Fars Dili ve Ed. Seçme Kurslar Yard. Doç. Dr. Anya Alekberova Çevri Teori ve Pratiği Yard. Doç. Dr. Şulan Şireliyev Kaligrafi Yard. Doç. Dr. Esmethanım Mammadova Fars Dilinin Teori Grameri Yard. Doç. Dr. Manzara Mammadova Fars Dilinin Modern Sorunları Nigar Musayeva Fars Dilinin Tarihi ve Eğitim Yöntemi Leyla Mahmudova Karşılaştırmalı Gramer Zemfira Maksudova Genel ve Fars Dilciliği Kumru Mammadeliyeva Dialektoloji Ziyafet Mammadova Lekskoloji Adil Yahyayev Fars Edebiyatının Modern Sorunları Maya Ferecova Fars Edebiyatının Tarihi ve Eğitim Yöntemi Rena Mammadova Fars Ed. Sorunları Zahide İsmayılova İlave Doğu Edebiyatı Fatime Efendiyeva Metin Tanıma Mehman Tanrıverdiyev Kaynak Tanıma Lale Mammadova Bakü Devlet Üniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı nın Öğretim Üyeleri aşağdaki listede yer almıştır (Meherremov, 503). Tablo 29: Bakü Devlet Üniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Öğretim Yılında Öğretim Üyeleri (Meherremov, 503).: Profesörler Doçent Öğretmen Asistan Mehdi Kazımov (B. Manzara Maya Ferecova Nigar Hüseynova B) Mammadova Rüstemova Esmethanım Ziyafet Mammadova Vüsal Yüzbaşyev

103 82 Tehmine Mammadova Anar Kerimov Nüşabe Alizade Kumru Memmedeliyeva Nigar Musayeva Adil Yahyayev Bilgeys Kuluyeva Rana Mammadova Leyla Mahmudova Zahide İsmayılova Mehman Tarverdiyev Fatime Efendiyeva Ayten Hacıyeva Lale Memmedova Amalya Paşayeva Aygün Aslanova Eldost İbarhimov Cavanşir Memmedzade Ayten Allahverdiyeva Famile Necefova Öğrenci Sayısı: Tablo 30: Azerbaycan Cumhuriyeti Bağımsızlık Döneminde Yılları Arasında Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi ni Kazanan Öğrenci Sayısı (Meherremov, 540).: Eğitim Yılları Öğrenci Sayısı 1991 Eğitim Yılı 76 Öğrenci 1992 Eğitim Yılı 60 Öğrenci 1993 Eğitim Yılı 82 Öğrenci 1994 Eğitim Yılı 74 Öğrenci 1995 Eğitim Yılı 71 Öğrenci 1996 Eğitim Yılı 70 Öğrenci 1997 Eğitim Yılı 75 Öğrenci

104 Eğitim Yılı 75 Öğrenci 1999 Eğitim Yılı 77 Öğrenci 2000 Eğitim Yılı 88 Öğrenci 2001 Eğitim Yılı 108 Öğrenci 2002 Eğitim Yılı 88 Öğrenci 2003 Eğitim Yılı 83 Öğrenci 2004 Eğitim Yılı 104 Öğrenci 2005 Eğitim Yılı 112 Öğrenci 2006 Eğitim Yılı 113 Öğrenci 2007 Eğitim Yılı 120 Öğrenci 2008 Eğitim Yılı 130 Öğrenci 2009 Eğitim Yılı 126 Öğrenci Ders Programları/ Lisans, Yüksek ve Doktora Döneminde Okutulan Dersler: Tablo 31: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programı: Azerbaycan Bölmesi (Derslerin Azerbaycan Türkçesiyle Verildiği Sınıflar) 1. Sınıf 2. Sınıf 1. Yarıyıl Saat 2. Yarıyıl Saat Fars Dili 150 Fars Dili 150 İran Tarihi 90 İran Tarihi 90 Azerbaycan Tarihi 90 Azerbaycan Tarihi 90 Yabancı Dil 90 Yabancı Dil Yarıyıl Saat 4. Yarıyıl Saat Fars Edebiyatı 60 Fars Edebiyatı 60 Fars Dili 150 Fars Dili 150 Modern Azerbaycan Dili 90 Modern Azerbaycan 90 ve Konuşma Medeniyeti Dili ve Konuşma Medeniyeti

105 84 3. Sınıf 4. Sınıf Rus Dilinin Konuşma 30 Rus Dilinin 30 Medeniyeti Konuşma Medeniyeti Mantık 60 Mantık 60 Poltalogya (Siyaset) 60 Poltalogya (Siyaset) 60 Kalligrafiya 30 Kalligrafiya Yarıyıl Saat 6. Yarıyıl Saat Uluslar arası Hukuk 60 Uluslar arası Hukuk 60 esasları ve Doğu esasları ve Doğu Ülkelerinin Hukuk Ülkelerinin Hukuk Sistemi Sistemi Arap Dili 90 Arap Dili 90 Fars Dili 150 Fars Dili 150 Fars Edebiyatı 60 Fars Edebiyatı 60 Etnopsikoloji Etnopsikoloji Yarıyıl Saat 8. Yarıyıl Saat Fars Dili 150 Fars Dili 150 Seçme Fen 30 Seçme Fen 30 Arap Dili 90 Arap Dili 90 Mantık 60 Mantık 60 Ahlak ve Din Kültürü 30 Ahlak ve Din 30 Kültürü Tablo 32: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Fars Edebiyatı Anabilim Dalı Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programı: 1. Sınıf 1. Yarıyıl Saat 2. Yarıyıl Saat Fars Edebiyatı 60 Fars Edebiyatı 60 İDD (Arap) 30 İDD (Arap) 30 İngiliz Dili 60 İngiliz Dili 60 Fars Edebiyat Tarih ve 30 Fars Edebiyat Tarih ve 30 Metodları Metodları Psikoloji 30 Psikoloji Milletlerin tarihten günümüze kadar getirdiği kahramanlık efsanelerini vardır. Bu anlamda ortaya çıkan ülke edebiyatını inceleyen derstir.

106 85 2. Sınıf Özel Kurs 30 Özel Kurs Yarıyıl Saat 4. Yarıyıl Saat İDD (Arapça) 60 İDD (Arapça) 60 Aruz 30 Aruz 30 Fars Edebiyatı 90 Fars Edebiyatı 90 Edebiyat Nazariyesi 30 Edebiyat Nazariyesi 30 Tablo 33: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Fars Dili Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programı: 1. Sınıf 2. Sınıf 1. Yarıyıl Saat 2. Yarıyıl Saat Pedagoji 30 Pedagoji 30 Fars D. N. Gra. 60 Fars D. N. Gra. 60 İDD (Arap) 30 İDD (Arap) 30 Fars D. Tarihi 30 Fars D. Tarihi 30 Psikoloji 30 Psikoloji 30 Özel Kurs 30 Özel Kurs Yarıyıl Saat 4. Yarıyıl Saat Fars D. N. Gra. 30 Fars D. N. Gra. 30 İDD (Arap) 60 İDD (Arap) 60 Metnşinas n. 60 Metnşinas n. 60 Lekskoloji 60 Lekskoloji Rus Bölmesi (Derslerin Rusça Verildiği Sınıflar) Tablo 34: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programı: 1. Sınıf 1. Yarıyıl Saat 2. Yarıyıl Saat İran Tarihi 90 İran Tarihi 90 Fars Dili 150 Fars Dili 150 Azerbaycan Tarihi 90 Azerbaycan Tarihi 90 İngiliz Dili 90 İngiliz Dili 90

107 86 2. Sınıf 3. Sınıf 4. Sınıf 3. Yarıyıl Saat 4. Yarıyıl Saat Fars Dili 150 Fars Dili 150 İktisat 60 İktisat 60 Fars Edebiyatı 60 Fars Edebiyatı 60 Rus Dili ve Dil Kültürü 90 Rus Dili ve Dil 90 Kültürü Azerbaycan Dili ve 30 Azerbaycan Dili ve 30 Konuşma Kültürü Konuşma Kültürü Mantık 60 Mantık 60 Kaligrafi 30 Kaligrafi Yarıyıl Saat 6. Yarıyıl Saat Orta Doğu dilleri Onun 60 Orta Doğu dilleri 60 hukuk Sistemi ve Uluslar Onun hukuk Sistemi arası Hukuk ve Uluslar arası Hukuk Arap Dili 90 Arap Dili 90 Fars Dili 150 Fars Dili 150 Etnopsikoloji 60 Etnopsikoloji 60 Fars Edebiyatı 60 Fars Edebiyatı 60 Azerbaycan Dili 90 Azerbaycan Dili Yarıyıl Saat 8. Yarıyıl Saat Fars Dili 150 Fars Dili 150 Fars Edebiyatı 60 Fars Edebiyatı 60 Azerbaycan Dili 90 Azerbaycan Dili 90 Mantık 60 Mantık 60 Özel Kurs 30 Özel Kurs 30 Ahlak ve Din Kültür 30 Ahlak ve Din Kültür 30 Tablo 35: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Fars Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programı: 1. Sınıf 1. Yarıyıl Saat 2. Yarıyıl Saat Fars Edebiyatı 60 Fars Edebiyatı 60 İDD (Arap) 30 İDD(Arap) 30

108 87 2. Sınıf İngiliz Dili 60 İngiliz Dili 60 Fars. E. Tarih ve Met. 30 Fars. E. Tarih ve Met. 30 Psikoloji 30 Psikoloji 30 Özel Kurs 30 Özel Kurs Yarıyıl Saat 4. Yarıyıl Saat İDD (Arapça) 60 İDD (Arapça) 60 Aruz 30 Aruz 30 Fars Edebiyatı 90 Fars Edebiyatı 90 Edebiyat Nazariyesi 30 Edebiyat Nazariyesi 30 Tablo 36: Bakü Devlet Üniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Kazanan Öğrenci Doktora Süresi Boyunca Bu Fenlerden Sınava Tabii Tutulur: Enformasyon (Bilişim) Felsefe İhtisas Dersi İngiliz Dili Bakü Devlet Üniversitesi nin Şergşünaslık Fakültesi ve Diğer Fakültelerin Bölümlerinde Verilen Farsça Dersler Bakü Devlet Üniversitesi nde Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı ndan başka fakültelerin bölümlerinde de Farsça dersi verilmektedir Bakü Devlet Üniversitesi Arap Dili ve Edebiyatı Bölümü Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi nde 1991 yılında Arap Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı bağımsız bir bölüm olarak oluşturulmuştur (Meherremov, 501).

109 Azerbaycan Bölmesi (Derslerin Azerbaycan Türkçesiyle Verildiği Sınıflar) Tablo 37: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Arap Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati: 3. Sınıf 4. Sınıf 5. Yarıyıl Saat 6. Yarıyıl Saat Fars Dili 90 Fars Dili Yarıyıl Saat 8. Yarıyıl Saat Fars Dili 90 Fars Dili Rus Bölmesi (Derslerin Rusça Verildiği Sınıflar) Tablo 38: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Arap Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati: 3. Sınıf 4. Sınıf 5. Yarıyıl Saat 6. yarıyıl Saat Fars Dili 90 Fars Dili Yarıyıl Saat 8. Yarıyıl Saat Fars Dili 90 Fars Dili 90 Tablo 39: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Arap Edebiyatı Bilim Dalı nda Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati: 1. Sınıf 1. Yarıyıl Saat 2. Yarıyıl Saat İDD (Farsça) 30 İDD (Farsça) 30. S ı n 3. Yarıyıl Saat 4. Yarıyıl Saat

110 İDD (Farsça) 60 İDD (Farsça) Tablo 40: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Arap Dili Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati: 1. Sınıf 2. Sınıf 1. Yarıyıl Saat 2. Yarıyıl Saat İDD(Farsça) 30 İDD (Farsça) Yarıyıl Saat 4. Yarıyıl Saat İDD (Farsça) 60 İDD (Farsça) 60 Tablo 41: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Arap Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati: 1. Sınıf 2. Sınıf 1. Yarıyıl Saat 2. Yarıyıl Saat İDD (Farsça) 30 İD D (Farsça) Yarıyıl Saat 4. Yarıyıl Saat İDD (Farsça) 60 İDD (Farsça) Bakü Devlet Üniversitesi Urdu Dili ve Edebiyatı Bölümü Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi nde 2001 yılında Urdu Dili ve Edebiyatı bölümü açılmıştır (Meherremov, 524). Tablo 42: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Urdu Dili ve Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati: 3. Sın ıf 5. Yarıyıl Saat 6. Yarıyıl Saat

111 Fars Dili 90 Fars Dili Sınıf 7. Yarıyıl Saat 8. Yarıyıl Saat Fars Dili 90 Fars Dili 90 Tablo 43: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Urdu Dili ve Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati: 1. Sınıf 1. Yarıyıl Saat 2. Yarıyıl Saat İDD (Farsça) 30 İDD (Farsça) Bakü Devlet Üniversitesi Kore Dili ve Edebiyatı Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi nde 2007 yılında Kore Dili ve Edebiyatı bölümü açılmıştır (Meherremov, 524). Tablo 44: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Kore Dili ve Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati: 3. Sınıf 4. Sınıf 5. Yarıyıl Saat 6. Yarıyıl Saat Fars Dili 90 Fars Dili Yarıyıl Saat 8. Yarıyıl Saat Fars Dili 90 Fars Dili Bakü Devlet Üniversitesi Çin Dili ve Edebiyatı Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi nde 2003 yılında Çin Dili ve Edebiyatı bölümü açılmıştır (Meherremov, 524).

112 91 Rus Bölmesi (Derslerin Rusça Verildiği Sınıflar): Tablo 45: Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Çin Dili ve Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati: 3. Sınıf 4. Sınıf 5. Yarıyıl Saat 6. yarıyıl Saat Fars Dili 90 Fars Dili Yarıyıl Saat 8. Yarıyıl Saat Fars Dili 90 Fars Dili Bakü Devlet Üniversitesi Uluslararası Hukuk ve İktisat Fakültesi Beynelhalk Münasibetler ve Beynelhalk Hukuk (Uluslararası Hukuk ve İktisat Fakültesi) fakültesi eğitim yılında faaliyete başlamıştır. Uluslararası Hukuk ve İlişkiler Fakülte sinde Farsça derslerini Nigar Musayeva ve Maya Ferecova veriyorlardı. 1. ve 4. sınıflarda toplam 70 den fazla öğrenci Farsça öğreniyordu. Derslerde genellikle N. Hatemi, İ.K. Ovçinnokiva, A.K. Memmedzade ve K.İ. Polyokov un ders kitaplarınıdan faydalanıyordu (Mammadov, 117). Tablo 46: Bakü Devlet Üniversitesi Uluslararası Hukuk ve İktisat Fakültesi nde Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati (Mammadov, 117).: 1.Sınıf 1. Yarıyıl Saat 2. Yarıyıl Saat Fars Dili 120 Fars Dili Yarıyıl Saat 4. Yarıyıl Saat 2. Sınıf 3. Sınıf Fars Dili 90 Fars Dili Yarıyıl Saat 6. Yarıyıl Saat Fars Dili 90 Fars Dili 90

113 92 4. Sınıf 7. Yarıyıl Saat 8. Yarıyıl Saat Fars Dili 90 Fars Dili Uluslararası İlişkiler Bölümü Uluslararası İlişkiler Bölümü Azerbaycan da ilk kez Bakü Devlet Üniversite sinde 1991 yılından itibaren faaliyete başlamıştır. Rus Bölmesi (Derslerin Rusça Verildiği Sınıflar): Tablo 47: Bakü Devlet Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölüm ünde Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati: 1. Sınıf 1. Yarıyıl Saat 2. Yarıyıl Saat Fars Dili 90 Fars Dili Gümrük İşinin Oluşturulması ve İdareciliği Bilim Dalı Gümrük İşinin Oluşturulması ve İdareciliği Bölümü Fakülte oluşturulduğu 1991 yılından itibaren faaliyete başlamıştır yılından bölüm başkanlığını Doç. Dr. Amil Memmedeli oğlu Meherremov yapmaktadır (Meherremov, 438). Rus Bölmesi (Derslerin Rusça Verildiği Sınıflar): Tablo 48: Bakü Devlet Üniversitesi BM ve İktisat Fakültesi Gümrük İşinin oluşturulması ve İdareciliği Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati: 1. Sınıf 1. Yarıyıl Saat 2. Yarıyıl Saat Fars Dili Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlahiyat Fakültesi öğretim yılında Azerbaycan Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı, Bakü Devlet Üniversitesi ve Türkiye Diyanet Vakfı arasında imzalanmış anlaşma esasına göre kurulmuştur. Fakültede eğitim süresi beş senedir. Fakültenin

114 93 mezunlarına İlahiyat ve Arap Dili öğretmenliği ihtisası verilmektedir. Şimdiye kadar on bir mezuniyet töreni yapılmıştır eğitim-öğretim yılından eğitim-öğretim yılına kadar öğrencilerinin sayı 500 kişiyi bulmuştur. Şu anda 206 öğrenci eğitim alıyor. Fakültede dersler sadece örgün öğretimlidir. Fars dilinin eğitimi fakülte kurulduğu tarihten itibaren verilmektedir. ( Tablo 49: Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati: 2. Sınıf 1. Yarıyıl Saat 2. Yarıyıl Saat Fars Dili 32 Fars Dili 36 Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Farsça Tercümanlık Bölümü Bakü Devlet Üniversitesi nin Rektörü nün fermanıyla Bakü Devlet Üniversitesi nde tedris yılından itibaren Farsça Mütercimlik bölümü açılmıştır (BDÜ, 2013; 3). Tablo 50: Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Farsça Mütercimanlık Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati: 1. Sınıf 2. Sınıf 1. Yarıyıl Saat 2. Yarıyıl Saat Fars Dili 150 Fars Dili Yarıyıl Saat 4. Yarıyıl Saat Fars Dili 150 Fars Dili Özel Üniversiteler Azerbaycan Cümhuriyeti bağımsızlığını ilan ettikten sonra Azerbaycan da birçok eğitim merkezi faaliyete başlamıştır. Bu eğitim merkezlerinde verilen dersler arsaında Fars dili dersine de yer ayrılmıştır.

115 Hazar Üniversitesi Hazar Üniversitesi Azerbaycan'ın başkenti Bakü'de yer alan özel üniversitedir yılında eğitime başlamış olup, ülkenin ilk özel ve İngilizce eğitim yapan üniversitedir. Üniversitede önlisans, lisans, yüksek lisans ve doktora eğitimi verilmektedir. Amerikan kredi sisteminin kullanıldığı üniversite, Azerbaycan'ın Balonya sistemine katılmasına ve Balonya prensiplerinin Azerbaycan üniversitelerinde anlaşılarak uygulanmasına katkıda bulunmuştur. Ayrıca, Amerika ve Asya'daki çeşitli ülkelerin üniversiteleriyle öğrenci transfer sistemini uygulamaktadır ( Hazar Üniversitesi nde Mirze Rehimov ve Fatime Efendiyeva Farsçanın öğretimini yapmıştır eğitim yılında Üniversite nin 45 öğrencisi Farsçayı ikinci dil olarak öğrenmişlerdir. Ders kitapları İran da hazırlanmış modern ders kitaplarından, metin kitaplarından ve gazetelerden oluşmaktadır Hazar Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi Tablo 51: Hazar Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi nde Eğitim- Öğretim Yılında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati (Mammadov, 118).: 2. Sınıf 3. Sınıf 4. Sınıf 3. Yarıyıl Saat 4. Yarıyıl Saat Fars Dili 90 Fars Dili Yarıyıl Saat 6. Yarıyıl Saat Fars Dili 90 Fars Dili Yarıyıl Saat 8. Yarıyıl Saat Fars Dili 90 Fars Dili 90 Tablo 52: Hazar Üniversitesi Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati: 3. Sınıf 6. Yarıyıl Saat Fars Dili 96

116 95 4. Sınıf 7. Yarıyıl Saat Fars Dili Hazar Üniveristesi de İngiliz Dili ve Edebiyatı Bölümü Tablo 53: Hazar Üniversitesi İngiliz Dili ve Edebiyatı Bölümü Eğitim- Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati: 2. Sınıf 3. Yarıyıl Saat 4. Yarıyıl Saat Fars Dili 96 Fars Dili Bakü İslam Üniversitesi Kafkas Müslümanlar Ruhani İdaresi ne ait olan Bakü İslam Üniversitesi 1991 yılından itibaren Bakü İslam Medrese sinin geleneğine göre bina edilmiştir. Bakü İslam Medresesi Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği Bakanlar Sovyet i Dini İşler Şurası nın 17 Ocak 1989 tarihli, 2 nolu protokolüne dayanarak Kafkas Müslümanları Ruhani İdaresi nin bir kurumu olarak faaliyete başlamıştır. Bakü İslam Medresesi Buhara Medresesini örnek alarak kurulsa da, öğretim programı mümkün olduğunca Azerbaycan konfessional (eğitim sistemi) durumuna yakınlaştırılmıştır. Faaliyette olduğu sürece Bakü İslam Medresesi nde 86 öğrenci eğitim görmüştür yılın Ocak ayında Kafkas Müslümanlar Ruhani İdaresi nin Dini Şurası nın kararıyla Kafkas Müslümanlar İdaresi nin 14 Ocak 1991 yıl tarihili 2 nolu emrine dayanarak Bakü İslam Medresesi, Bakü İslam Enstitüne çevrilmiştir. Enstitü ye ilk kez 20 kişi kabul edilmiştir. Kafkas Müslümanlar İdaresi nin teşebbüsüyle 1992 yılının sonlarında Bakü İslam Enstitüsü, Bakü İslam Üniversitesi ismini aldıktan sonra öğretim müessesesini kazananların sayısı artmıştır. Azerbaycan Cumhuriyeti Adliye Bakanlığı Kurulu nun 1 Mart 1994 yıl tarihli kararına dayanarak Üniversitenin yeni ismi resmen onaylanmıştır ( Bakü İslam Üniversitesinde 1-5. sınıf öğrencileri ikinci dil olarak Farsçayı öğreniyorlardı. Üniversitede toplamda 150 den fazla öğrenci Farsçanı öğreniyordu. Öğrenciler arasında lisans tezini Farsça yazanlar da vardır. Bakü İslam

117 96 Üniversite sinde Farsça dersini Yard. Doç. Dr. Şefek Alibeyli ve Lale Alizade yapıyorlardı. Esas ders kitabı olarak T. Rüstemova nın Fars Dili kitabı ve İslam diniyle ilgili farklı okuma metinler kullanılmaktadır. Tablo 54: Bakü İslam Üniversitesi Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Cetveli (Mammadov, 118).: 1. Sınıf 2. Sınıf 1. Yarıyıl Saat 2. Yarıyıl Saat Fars Dili 30 Fars Dili Yarıyıl Saat 4. Yarıyıl Saat Fars Dili 30 Fars Dili 30 Tablo 55: Bakü İslam Üniversitesi Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati: 2. Sınıf 3. Sınıf 3. Yarıyıl Saat 4. Yarıyıl Saat Fars Dili 30 Fars Dili Yarıyıl Saat 6. Yarıyıl Saat Fars Dili 30 Fars Dili Bakü Avrasya Üniversitesi Üniversite 1992 yılından itibaren faaliyete başlamıştır yılından 30 Haziran 2005 e kadar Âli Diplomasi Yüksek Okulu ismiyle faaliyet göstermiştir. Aynı tarihten itibaren Azerbaycan Hükümeti nin kararıyla adı değiştirilerek Bakü Diplomasi Üniversitesi adıyla faaliyetine devam ettirmiştir. 26 Mayıs 2006 da Azerbaycan Hükümeti nin kararıyla yeniden ismi Bakü Avrasya Üniversitesi olarak değiştirilmiştir (htt://az. Wikipedia.org/). Bu okulu yeni kazanan öğrencilere Farsça dersi verilmiyor eğitim-öğretim yılında kolejin 48 öğrencisine Doç. Dr. Mehmet Askerov ve Günay Ceferova Farsça dersi vermişlerdir. Alt sınıfta T. Rüstemova nın Fars Dili ders

118 kitabı, üst sınıflardaysa ilave gazete ve kitap malzemelerinden istifade ediliyor (Mammadov, 119): 97 Uluslararası İlişkiler Fakültesi: Tablo 56: Bakü Avrasya Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Fakültesi Eğitim-Öğretim Yılı Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati (Mammadov, 119).: 3. Yarıyıl Saat 4. Yarıyıl Saat 2. Sınıf Fars Dili 120 Fars Dili Yarıyıl Saat 6. Yarıyıl Saat 3. Sınıf 4. Sınıf Fars Dili 120 Fars Dili Yarıyıl Saat 8. Yarıyıl Saat Fars Dili 120 Fars Dili Bakü Kızlar Üniversitesi 1980 lı yıllarda oluşturulmuştur. Seminarya nın resmiyeti 1992 yılında onaylanmıştır. Azerbaycan Cumhuriyeti Adliye Bakanlığı nın 08 Temmuz 2005 yılında verdiği kararla Bakü Yüksek Pedagoji Kızlar Seminaryası, Bakü Kızlar Üniversitesi ne dönüştürüldü ( Seminarya nın örgün öğretiminde 42 öğrenci, açık öğretimindeyse 25 öğrenci Farsça öğreniyordu. Seminarya nın öğretmenleri Mehmet Askerov ve Sevil Hacıyeva derste T. Rüstemova nın Fars Dili ders kitabını kullanıyorlardı (Mammadov, 119): Tablo 57: Bakü Kızlar Üniversitesi Tarih ve Filoloji Fakültelerinde Eğitim-Öğretim Yılı Okutulan Farsçanın Yıllık Ders Saati (Mammadov, 119).: 1. Sınıf 1. Yarıyıl Saat 2. Yarıyıl Saat Fars Dili 30 Fars Dili 30

119 98 2. Sınıf 3. Yarıyıl Saat 4. Yarıyıl Saat Fars Dili 30 Fars Dili Azerbaycan Beynelhak (Uluslararası) Üniversitesi Azebacyan Cümhuriyeti Bakanlar Kurulu nun 11 Ekim 1997 tarihli 204 nolu kararıyla özel üniversite olarak faaliyete başlamıştır. Azerbaycan Uluslararası Üniversitesi faaliyetini 2010 yılında durdurmuştur ( Azerbaycan Uluslararası Üniversitesi nde önceden İlahiyat Fakültesi olarak faaliyetini devam ettiren, fakülte 2001 yılından itibaren Regonşinaslık 17 Fakültesi ne çevrilmiştir. Bu iki yılda Fars dili dersi ikinci yabancı dil olarak verilirken, eğitim-öğretim yılından burada, İran, Afganistan ve Tacikistan ülkeleri üzere uzman hazırlamak için Fars dili ihtisas dersine çevrilmiştir. Bütün bu çalışmada fakültenin dekanı, Bakü Devlet Üniversitesi nin Prof. Dr. Şulan Şireliyev in büyük emeği vardır. Burada Ş. Şireliyevle birlikte Mehman Tanrıverdiyev ve Taryel İsmayılov Fars dili eğitimi vermiştir eğitim yılında Reguonşinsalık Fakültesi nin 1 ve 2. sınıflarında 250 öğrenci veilahiyat Fakülte sinin 50 öğrencisi Farsça eğitimi almıştır. Öğrenciler, üç sene zaman zarfında 60 ve ya 90 saat Fars dili dersi alıyorlardı (Mammadov, 117). Derslerde genellikle H. Alizade ve Neyyar Zaman, Hatemi Fars Dili ders kitabından, Neyyar Zaman, Hatemi nin 1., 2. ve 3. sınıflar için Fars dili ders kitaplarından ve bunun yanı sıra farklı ders malzemelerinden faydalanılmıştır (Mammadov, 118). Fars dili, Bakü şehrinde olduğu gibi Zagatala, Nahçivan, Lenkeran, Gence gibi şehirlerde de şubeleri bulunan Muallimler Enstitüsü n de veriliyor Fars Dili Kitapları Azerbaycan bağımsızlığını kazandıktan sonra Fars diliyle ilgili birçok kitap kaleme alınmıştır. Bu kitaplar aşağıdaki katagorilere ayrılmıştır. 17 Dünyanın her hangi bölgesiyle (Orta Doğu, Slav Halkaları vb.) ilgilenen fakülte

120 Dilbilgisi Kitapları İki Dilin Mükayisesi (İki Dilin Karşılaştırılması) Heyet, Cavat, Çev: İki Dilin Karşılaştırması, Sasani, Ç, Mukaddime ve Sözlük Menafi, M., Bakü, Elim, Yay. 1991, (Tahran, H. 1362) 100 s. (Varlık dergisinin ilavesi) (Azerbaycan İlimler Akademisinin Nizâmî Halklar Dostluğu Madalyalı Edebiyat Enstitüsü) İranlı âlimi Cevat Heyet in 1982 yılında Tahran da yayımladığı Mukayisetu l- Lugeteyn (İki Dilin Karşılaştırılması) eseri sorunların derinliği ve konularının çok yönlüğüyle Sovyetler Birliği Azerbaycan da Türkoloji ve dil uzmanlarının dikkatini çekmiştir. Bu kitapta Türk dillerinin kökeni, onun diğer dillerle ilişkisi, Azerbaycan Türkçesi nin morfoloji ve sözdizimi, gramer kurallarının birçok ağır konularıyla ilgili müellifin ilmi düşünceleri verilmiştir. Eserin Farsça metininde Dr. Cevat Heyet Türk Dili, Türk Sözü, Azeri Lehçesi, Azeri Türkçesi terimlerini Azerbaycan Türkçesi, Azerbaycan Sözü anlamında kullanmıştır. Okuyucuların tam anlamıyla anlaması için çevride aynı sözlerin yanında parantezde Azerbaycan kelimesi eklenmiştir. Bunun dışında, müellif Azerbaycan Türkçesi nin sondan eklemeli dil olduğunu eserin Farsça bölümün sonunda ifade etmiştir. Bununla ilgili olarak eserin sonuna bir liste koymuştur. Çevrideyse bu ek ilave kısmına kelimesine ihtiyaç duyulmadığından çıkarılmıştır (Heyet, 6). Kitap, Arap ve Fars grameri esası alınarak yazılmıştır. Eserde tartışmaya neden olacak bazı konulara Firuze Parençi şerhler yazmıştır. Bu şerhler çalışmanın sonuna eklemiştir (Heyet, 7). Fars ve Türk dillerinin karşılaştırması hakkında bundan beşyüz yıl önce Horasan ve Türkistan ın büyük şairi Emir Alişir Nevai klasik Türk eserlerinden sayılan Muhakemetul-Lugeteyn isimli eserini yazmıştır (Heyet, 10). Muhakimetül- Lugeteyn kitabı Prof. Dr. Turhan Gencevî tarafından Farsçaya çevrilmiş ve 1327 / yıllarında Tahran da yayımlanmıştır. Sunulan bu kitap Nevai nin eserinin devamı olduğu için Mukayesetul-Lugeteyn olarak isimlendirilmiştir.

121 100 Burada kullanılan Türkçe sözler Azerbaycan yazar ve şairlerinin eserlerinden alınmıştır (Heyet, 11). Muhakemetul-Lugateyn kitabında Çağatay Türkçesi Fars diliyle karşılaştırılmıştır. Bu kitapta yapılan karşılaştırmada Azerbaycan Türkçesi ele alınarak Azerbaycan ın bugünkü edebi dilinin sözleri ve onun özellikleri araştırılmıştır. Kitabın sonunda 1750 adet Azerbaycan Türkçesi kelimesinin listesi verilmiştir. Bu listede onları ifade etmek için bağımsız Farsça kelimelerin olmamasından dolayı çoğu zaman Arapça kelimelerden istifade olunmuş veya birkaç sözle ifade edilmiştir. Bunun yanısıra çok sayıda Azerbaycan Türkçesi sözleri aynıyla veya onların telaffuzunda değişiklikler yaparak kullanılmıştır (Heyet, 12) Müeyyenlik Anlayışının Fars Dilinde İfade Vasiteleri (Belirlilik Kavramının Fars Dilinde İfade Şekilleri) Kerimov, Anar, Bakü, Adiloğlu, Yay s. (Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi İlmi Kurulu nun 15 Aralık 2004 tarihli kararıyla (protokol No: 3) yayımlanması tavsiye edilmiştir.) İran dilleri özellikle Farsça her zaman araştırmacıların dikkatinde olmuş, bu dille ilgili birçok konuda çalışılmış ve araştırılmış, bazılarıysa henüz bir sonuca ulaşmamıştır. Fars dilinin gramerine bakış açısı farklı olduğundan (bazen Arap, bazen de Avrupa dillerinin etkisi altında yazıldığından) dilin gramer anlayışlarıyla ilgili farklı düşünce ve mülahazalar, bazen de çelişki olmuştur. Araştırmacılar nadir durumlarda dilin kendi imkânlarından yola çıkarak belirli sorunları araştırmaya çalışmışlardır. Belirlilik ve belirsizlik anlayışı Fars dilciliğinin giderilmeyen sorunlarından birisidir. Fars dilciliğinde bu konunun araştırılmaması onun Fars dilinde net gramer özelliğinin olmamasıyla anlatılabilir. Birçok dillerde bu anlayış artikellerle ifade olunuyor ve bu gramer element belirlilik kategorisi gibi geniş bir anlayışın ifade 18 Eserin baştan sona incelediğinde Azerbaycan Türkçesi nin Farsça karşısında zenginliğini ortaya koymakta olduğunu görüyoruz.

122 101 araçlarını sınırlandırıyor. Lakin Fars dilinde bu sınırlılık ortadan kalkıyor ve belirlilik anlayışı diğer leksik ve gramer kategorilerle ilişkisini tam anlamıyla yansıtabiliyor. Belirlilik ve belirsizlik kavramları bir biriyle ilgili ve biri diğerine bağımlı kavramlar olmasına rağmen onların kendini gösterdiği ifade şekillerinin bir birinden birçok farklılıkları vardır. Bu yön onların ifade şekillerini araştırmamız imkânsızdır. Okuyuculara sunulan bu eser Fars dilinde sadece belirlilik kavramlarının anlatım şekillerinin öğrenilmesine ayrılmıştır. Eserde belirliliğin leksik ve gramer şekillerini anlatarak somut dil faktörlerine dayanarak onlarda bu kavramın tanımlanmasında etkisi belirleniyor (Kerimov, 3) Fars Dilinde Vurgu Ekpermental Tedkikat İşi (Fars Dili nde Vurgu Deneysel Araştırma Çalışması) Mammadova, Esmethanım, Bakü, Nafta-Press Yay., 2007, 242 S. (Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi ilmi kurulunun 14 Aralık 2006 tarihli toplantısının 3 nolu kararıyla yayımı önerilmiştir.) İran dilleri, bunun yanısıra Farsça uzun süredir araştırmacıların araştırma konusu olmuş, onlar kendi incelemelerinde bu ve benzer anlamda kısa da olsa aynı dillerin ses sistemini de araştırmışlardır. Farsçanın seslerine dair incelemeler yıllarında yayımlanmış iki monografi çalışması olarak anlamda tamamlanmıştır. Fakat Farsça fonetiğinin diğer alanları, söz ve cümlede ses tonun yükselip alçalması ve benzeri konularla ilgili henüz bir yapılmamış, bu konuda ortaya konulan düşünceler ise tartışmalı olarak kalmıştır Monografinin amacı, adı geçen konulardan birini öğrenmek, yani, Fars dilinde söz vurgusunun yeri, fonetik doğası ve fonksiyonlarını belirlemektir (Mammadova, 3). Fars Dilinde Vurgu (Deneysel Araştırma Çalışması) bu monografi çalışması dört fasıla ayrılmıştır. 1. Fasıl: Vurgu, doğasına, yerine göre çeşitleri adlandırlmaktadır. Burada genel olarak amaç vurgu konusunun tamamı, İran ve Fars dilciliğinde yeri, vurgunun türlerinin ve araştırma çevresinin belirlenmesidir. Çünkü belli olan

123 102 edebiyatta, genel vurgunun çeşitleri birbirleriyle karşılaştırılıyor. Bu fasılda, vurgular ilk önce ayrı ayrı konuşma bölümleri bakımından, arkasından bu, konuşma bölümlerinde ifade olunmuş içerik ve duygu bakımından ifade edilmiştir. Bunlardan daha sonra vurgular fonetik ve morfoloji bakımından çeşitlerine bölünmüş, ayrıca bunların her birinin araştırmaları gösterilmiştir. Bunlarla birlikte bu fasılda konunun Fars dilciliğinde ortaya çıkması, bu zamana kadar vurgu hakkında yürütülmüş mülahazalar ve zaman zaman onlar hakkındaki yorumlara da yer verilmiştir. Burada ayrıca Farsçanın fonetiğini araştırılması tarihine de kısaca işaret edilmiştir. 2. Fasıl: Deneme malzemeleri, programların düzenlenmesi ve araştırma usulleri olarak isimlendirilmektedir. Bu fasılda programların düzenlenmesi, onların hazırlanması amacı ve prensibinden, deney çalışmalarına hazırlıktan, farklı araçların çalışma usullerinden ve araştırmanın gidişinden bahsedilmektedir. Burada Fars dili söz vurgusunun fonetik doğasını ve yerini belirlemek için kullanılmış farklı metot ve usuller açıklanmıştır. Ses sinyalinin kayıt edildiği ossilograf 19 bantlarından örnekler verilmiş, bu bantlar üzerinde seslerin uzunluğu, sesin alçaklık ve yükseklik derecesi, gerginliği ve kalitesinin araştırılması usulleri anlatılmıştır. Bunlardan başka imkân ölçüsünde kullanılmış makinelerin çalışma biçiminden de bahsedilmiştir. Azerbaycan ve Fars dilciliğinde görünen nutuk (diksiyon) tipli ossilograf örnekleri ilk kez bu kitapta kullanıldığından, onların şerhi de verilmiştir. 3. Fasıl: Söz vurgusunun yeri ve fonksiyonları adını taşıyor. Bu fasılda önce Fars dili söz vurgusunun yeri, daha sonraysa onunla ilişkili olarak fonksiyonları incelenmiştir. Doğal olarak vurgunun yerini incelenmesine iki heceli sözlerden başlanılmıştır. İki heceli kelimelerde vurgunun, yerine göre üç telaffuz şekli olabilir. Vurgusu birinci hecede olan kelimeler: /- /; vurgusu ikinci hecede olan sözler: / - /. İki heceli sözlerden sonra üç heceli kelimelerin incelemesi yapılmıştır. Üç heceli kelimelerde vurgunun yerine göre üç telaffuz şekli mümkündür: vurgusu birinci hecede olan kelimeler:/_- /; vurgusu ikinci hecede olan sözler: / - _ /; vurgusu üçüncü hecede olan kelimeler: / _- / (Mammadova, 5). 19 Bir tür kayıt ses kayıt cihazı

124 Fasıl: Söz vurgusunun doğası olarak isimlendiriliyor. Bu fasılda vurgunun fonetik doğası incelenmiştir. Vurgu konuşma sesleriyle ilgili olay olduğundan, onun fonetik doğasının araştırılmasında sesin fiziki, akustik özellikleri olan sesin hızlılığı, yoğunluğu (sesin gücü), uzunluk (seslenmenin devam ettiği zaman), formantlar (sesin kalite göstericileri) gibi komponetleri (bilgileri) tahlil edilmiştir. Burada vurgulu konuşma hissesi, kelimenin dâhilindeki vurgulu hece saydığımız komponetlere göre, söz içindeki vurgusuz hece ile karşılaştırılmıştır. Bu fasılda söz vurgusu ve ünlülerin uzunluğu, vurgu ve seslerin alçalıp yükselmesi, vurgu ve seslerin gerginliği, nihayet, vurgu ve seslerin kalitesi gibi alt başlıklar halinde Fars dili söz vurgusunun fonetik doğası incelenmiştir. Deneme çalışmalarını A.A.Jdanov Leningrad Devlet Üniversitesi ne (şimdi Sank-Petersburg Devlet Üniversitesi) ait Ord. Prof. Dr. L. V. Şerba deney laboratuarında Prof. Dr. L.R. Zinder ve Doç. Dr. L. A. Verbitiskaya nın gözetimi altında yapılmıştır. Konuyla ilgili bilimsel sonuçlar Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi ne ait Kibernetik Enstitüsü nde yapılmıştır (Mammadova, 6) Muasir Fars Dilinde Feelden Düzelen İsimler (Modern Fars Dilinde Fiilden Yapılan İsimler) Hümmetova, Şergiyye, Bakü, Nurlan, Yay., 2009, 144 s. (Azerbaycan Muallimler Enstitüsü nin Şeki Şubesi nin ilmi kurulunun 17 Şubat 2009 tarihli toplantısının (Protokol N: 5) kararıyla yayımlanması tavsiye edilmiştir.) Kitapta Modern Fars dilinin fiilden türetilen isimlerin ilmi-teorik prensipleri araştırılıyor. Fiilden morfoloji, (sentaks) cümle bilgisi, morfoloji, transformasyon (cümle kendi şeklini değişerek başka şekle dönüşmek) yolu ile yapılan fiiller ve isimler araştırılıyor, onların şekil ve içerik özellikleri açıklanıyor (Hümmetova, 3). Kitapta önce fiilden isim yapılma konusu ve isim yapılma yolları hakkında dilci âlimlerin düşünceleri özetle verilmiş, sonra Modern Fars dilinde fiilden isim yapılma süresi ve bu süreç döneminde ortaya çıkan yeni kelimeler ve onun kendi içerisinde gelişme kurallarına dayanarak bölümlere ayrılmıştır. Çalışmada ilk kez Modern Fars 20 Eser Fars ve İran Dilleri nde vurgu konusunda güncel ve gerekli bilgilerin tamamı aktarılmıştır. Belirtildiği gibi deneme çalışmaları da son derece titiz ve açık bir şekilde örenekleriyle gösterilmiştir.

125 104 dilinde morfoloji üsuliyle fiilden isim yapma sürecinde kullanılmış şekilcilerin fonetik içeriğinin özellikleri, fiil kökleri ve fiilin kök harfleriyle eklerinin birleşmesinden ortaya çıkan fonetik kurallar hakkında bilgi verilmiştir (Hümmetova, 4). Morfoloji-sentaks usulle yapılan birleşik isimlerin somut özellikleri yorumlanmış, onların farklı anlam özellikleri gösterilmiş, fillerin çeviri yöntemi ile isimlere çevrilme süreci anlatılmış, bunların yanı sıra fiilden yapılan isimlerin leksiksemantik (anlam) özellikleri incelenmiş ve fiil isimlerin leksik-gramer kategorideki özelliklerine göre ayrılmıştır (Hümmetova, 5). Araştırma dört fasıl, sonuç ve kaynak kısmından oluşmaktadır. 1. Fasıl: Fars Dilciliğinde ismin oluşmasının araştırılması (8-20 s.) 2. Fasıl: Morfoloji yoluyla fiilden isim yapılma süreci (21-50 s.) 3. Fasıl: Sentaks ve morfoloji- sentaks yolla fiilden isim yapılma süreci (51-85 s.) Fasıl: Transformasyon yoluyla filden isim yapılma süreci ( s.) Fasıl: Fiilden yapılan isimlerin sınıflandırılması ( s.) Sonuç ( s.) Kaynaklar ( s.) Fars Dili Gramatikasi Terimleri (Fars Dili Gramer Terimleri) (Artikıl) Mammadov, Vügar, Bakü, Bakü Yayım Evi, S. (Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Ziya Bünyadov Şergşünaslık Enstitüsü) Kitapta Fars dili ile ilgili olarak Fars, Azerbaycan Türkçesi ve Rus dillerinde yazılmış ilmi, edebî, ders kitaplarından, ders malzemelerinden ve sözlüklerden toplanmış morfolojiye ve sözdizimine ait terminoloji malzemesi, leksik-semantik anlamda ilk kez karşılaştırmalı bir biçimde geniş bir şekilde tahlil ediliyor. Eserde Fars dili gramer kurallarının ortaya çıkış yolları ve mevcut durumu, bu alanda hataların ortadan kaldırılması, örneklerin netleştirilmesi yolları gösteriliyor. Teorik ve pratik önemimi dikkate alarak, kitaba Fars diline ait gramer terimleri onları

126 105 Azerbaycan Türkçesi ve Rus dilinde karşılıkları, kullanılması doğru sayılmayan, bunun yanı sıra müellifin önerdiği terimler hakkında genel bilgi veren terimler sözlüğü ilave edilmiştir. Monografinin Fars dilciliğinde kavramların doğru terminoloji ifadesi ve yeni terimlerin oluşturulmasının ilmi esaslarının hazırlanmasında teorik öneme sahip bir ilimi araştırmalar, Fars dilinin öğretildiği müesseselerde pratik öneme sahip ders kitabı gibi kullanılabilir (Mammadov, 2) Fars Dili Ders Kitapları Bağımsızlığın ilanından sonra Farsça Azerbaycan nın birçok üniversite ve okullarında ders olarak veriliyordu. Sovyetler Birliği döneminde hazırlanan ders kitapları bağımsızlık döneminde gerekli ihtiyacı karşılayamıyordu. Bu ihtiyacı gidermek için yeni kitaplar hazırlanmıştır. Bunlar başlıca şunlardır: Zebân-i Fârisî Ketâb-ı Evvel (I. Bölüm) İbrahimov, Senan, Bakü, Babkm., Yay., 1993, 144 s. (Bakü Ali Birleşmiş Komandirler Mektebi), (Bakü Yükseköğretim Birleşik Komutanlar Okulu.) Bu kitap Bakü Yüksek Birleşik Askeri Komutanlar Okulu nun kursiyerleri için hazırlanmıştır. Ders kitabının amacı şunlardır: Fars dilinin Fonetik kurallarıyla kursiyerlerini tanıştırmak ve onlara Farsça konuşması için gerekli alışkanlıkları kazandırmak ve Fars alfebesiyla onun özelliklerini ve okunmasını kursiyerlerine öğretmektir. Askeri öğrencilere ayrıca Fars dilinin grameri hakkında geniş bilgi vermek ve onun morfolojiye ait bütün konularını birinci sınıfın sonuna kadar onlara öğretmektir. Kitapta Farsçanın öğrenilmesi için 13 ders yer almaktadır. Ders kitabının hazırlanmasında gramer konularına kaynak olarak Neyyar Zaman, Hatemi nin Fars Dili kitabı gösterilmiştir. Askeri metinlerin oluşturulmasında E.L. Kali nin Uçebnoye posobiya po voyennemu perevodu kitabı kaynak olarak alınmıştır.

127 106 Ders kitabı askeri okulun birinci sınıf öğrencilerine yabancı dilin öğretilmesi için ayrıca program olarak gösterilen saatlere 46 ders konusu olarak hazırlanmıştır. Her bir dersin içeriği genellikle aşağıdaki konulardan oluşmaktadır. 1. İran a ve onun ordusuna ait bilgi içeren metinler. Önceki metinlerde harflerin iyi biçimde öğrenilmediğini dikkate alarak kursiyerlerin askeri kelime hazinesini fazlalaştırmak için askeri sözlerin Farsça transkripsiyon şekli ve çevirsi Azerbaycan Türkçesi ve Rus dillerinde gösterilmiştir. 2. Sözlük: Her bir dersin kendine ait sözlüğü vardır. Bu kısım ayrı ayrı kelimeler, söz birleşmeleri ve anlatımları içermektedir. Kursiyerlerin öğrendikleri kelimeleri unutmaması için sözlükte kelimelere tekrar yer verilmiştir. 3. Gramer anlatım: Metinlerde geçen gramer kuralları, birçok durumda anlatılan gramer konularının gerisindedir. Her bir gramer kuralının anlatımından sonra, örnek cümleler veriliyor. 4. Ödevler: İstenilen metinlerde, sözlüğü ve gramer kurallarının daha iyi öğrenilmesi için uygun alıştırmalar verilmiştir. 5. İlave okuma ve çevri metinleri: Kursiyerlerinin bağımsız biçimde çalışması için verilmiştir. Kursiyerlerin bunları bağımsız şekilde okumaları, çevirmeleri ve metin hakkında konuşmaları gerekmektedir (İbrahimov, 2) Zebân-i Fârisî Ketâb-ı Dovvom (II. Bölüm) İbrahimov, Senan, Bakü, Babkm., Yay., 1994, 156 s. (Bakü Âli Birleşmiş Komandirler Mektebi), (Bakü Yükseköğretim Birleşik Komutanlar Okulu). Bu kitap Bakü Âli Birleşik Askeri Komutanlık Okulu nun 2. sınıf öğrencileri için hazırlanmıştır. 1. Kitap yazılarken Babkm. nin Yabancı Diller Fakültesi nin ders programı esas alınmıştır. Bunun yanı sıra, programda düşünülmeyen konu ve ders kitaplarından da faydalanılmış ve sonuçta, İran ordusu hakkında belirli ölçüde mükemmel bilgiler vermek için metinler toplanmıştır. 2. Önceki kısımda vurgulandığı gibi, eserin konusu İran ordusu hakkında genel bilgiden oluşmaktadır. Program itibarıyla kitabın birinci kısmında İran

128 107 Ordusu nun kara kuvvetleri, hava kuvvetleri, deniz kuvvetleri ve adı geçen kuvvetlerin bölümleri hakkında üç veya dört derste bilgi veriliyor. Sonuncu kısımda adı geçen kuvvetlere ait ilave metinler verilmiştir. Bu metinler sözlükten yardım alarak çevrilmelidir (İbrahimov, 3). 3. Her bir dersin kendine özgü işlenme kuralı vardır. Bir kural olarak her bir ders, kendine ait bir metinle başlıyor, Farsça sonra metin içerisinde yeni sözlerin sözlüğü veriliyor, sözlük kısmından sonra metinle ilgili sorular soruluyor. Sorulan soruları kursiyerlerin okuyarak çevirmeleri ve onu cevaplandırmaları gerekiyor. Metindeki kelime ve ifadeleri kursiyerlerinden unutmaması için ödevler verilmiştir. Verilen ödevlerde Azerbaycan Türkçesi nde verilmiş söz ve ifadelerin çevrisini kursiyerleri metinden bulmalıdırlar. Bir sonraki ödevdeyse bilakis, metinde geçen zor kelime ve izafeler seçilerek gösterilmiştir. Kursiyerler aynı söz ve izafeleri çevirmeleri istenmiştir. Bazı metinlerin kursiyerleri için zor olduğunu dikkate alarak geçilen konuya ait sorular Azerbaycan Türkçesi nde de veriliyor. Kursiyerler aynı soruları Farsçaya çevirdikten sonra cevaplarını da Azerbaycan Türkçesi ve Farsça olarak anlatmalıdırlar. Kursiyerlerin görülen konuları daha iyi kavraması için hazırlanan konunun sonuncu dersinde kursiyerlerinin karşılıklı konuşması için Farsça diyaloglar verilmşitir. 4. Ders kitabının hazırlanmasında Neyyar Zaman, Hatemi nin tarafından yazılmış ders kitabından faydalanılmıştır. İkinci kısımdaysa askeri terimlerin fazlalığını dikkate alarak yeni yol izlenilmiştir. 5. Ders kitabında kullanılan çevri metinleri İran da yayımlanan gazete ve dergilerden seçilerek düzenlenmiştir (İbrahimov, 4) Fars Dili Tehmine Rüstemova ve Hasan Mahmudov, Bakü, Bakü Üniversitesi Yay.,1998, 211 s. Azerbaycan Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı tarafından tavsiye edilmiştir. Üniversitenin Filoloji ve Tarih, fakülteleri için, ayrıca Şergşünaslık Fakültesi nin Arap Dili ve Edebiyatı ve Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı

129 108 öğrencileri için yazılmış olan bu ders kitabında Fars dilinin grameri özet olarak verilmiştir (Rüstemova ve Mahmudov, 2). Genel olarak ders kitabı üçe ayrılmaktadır: 1. Alfabe (3-40 s.) 2. Dersler ( s.) 3. Farsça- Azerbaycan Türkçesi sözlük ( s.) Alfabe kısmında her bir harf için harfin kelimede yerlerine göre farklı yazılış şekilleri, kuralları ve seslenme şekilleri ile birlikte örneklerle anlatılmıştır. Farsça kelimelerin doğru telaffuzunu öğretmek amacıyla ders kitabında her kelimenin manası ile birlikte onun transkripsiyonu da verilmektedir. Fars dilinde fiilin şimdiki zamanı, gereklilik kipini veya bunun gibi gramer kurallarını uygulamak için fiilin kök harfleri kullanılmaktadır. Fiilin kök harflerini bulmak içinde bu dilde net olarak bir kural yoktur. Bu zorluğu dikkate alarak da müellifler kitabın sonunda en kullanışlı fiillerin kök harflerini vermişlerdir. Kitapta 26 ders konusu yer almaktadır. Her bir dersin sonunda derse ait sözlük, gramer kuralları, ödevler, (Azerbaycan Türkçesiyle verilmiş metini Farsçaya çeviri, Farsça verilmiş metini Azerbaycan Türkçesine çeviri) ve her çeviri metinin sonunda o metine ait özel sözlük verilmiştir. Farsça-Azerbaycan Türkçesiyle sözlük bölümündeyse her dersle ilgili öğrenilen yeni söz ve ifadelerden başka, en çok kullanılan ağırlık, uzunluk ve ikileme gibi kelimeler de verilmiştir (Rüstemova ve Mahmudov, 4) Fars ve Azerbaycan Dillerinin Mügayiseli Gramatikası (Fars Dili ve Azerbaycan Türkçesinin Karşılaştırmalı Grameri) Tehmine Rüstemova, Tahran, 1998, 294 s. Bu eser Azerbaycan Türkçesi ve Fars dilinin tipolojisinin (gramer) öğrenilmesi ve alanında karşılaştırmalı- tipoloji alanında ilk önemli adımdır (Rüstemova, 2).

130 109 Kitap iki bölümeden oluşuyor. Kitabın ilk kısmında Fars diline ait örneklerdeki sözler, ses birleşmelerini, heceleri, ses, vurgu ve onu kullanma yerlerini okuyuculara daha net ulaştırmak amacıyla kullanılmış dil unsurları Fars harfleriyle değil, transkripsiyon yazısıyla verilmiştir. Kitabın ikinci kısmı morfolojiye ve ismin hallerinin karşılaştırılmasına ve mukayesesine ayrılmıştır. Bununla birlikte izafet harflerine ve bağlaçlar da yer verilmiştir (Rüstemova, 3). Genel olarak kitap 11 ana başlık altında toplanmıştır. Her ana konunun içinde o bölümün alt başlıkları yer almıştır. Her konuyla ilgili örnek cümleler verilmiştir. 1. Fasıl Fonetik (7-24 s.) 2. Fasıl Morfoloji (25-63 s.) 3. Fasıl Sıfat (64-92 s.) 4. Fasıl Say ( s.) 5. Fasıl Zamir ( s.) 6. Fasıl Fiil ( s.) 7. Fasıl Zarf ( s.) 8. Fasıl Harfi İzafe ( s.) 9. Fasıl Bağlaç ( s.) 10. Fasıl İlgeç ( s.) 11. Fasıl Vâjehâ-ye vechî (Edat ve bağlaçlar) (belki, sanki) ( s.) Fars Dili Tehmine Rüstemova, Bakü, Uluslararası Elhuda Bakü Şubesi Güneş Yay., 2004, 395 s. Azerbaycan Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı tarafından tavsiye edilmiştir. Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakultesi 1. sınıf öğrencileri için hazırlanmıştır. Bu ders kitabı dört kısıma ayrılmaktadır: 1. Giriş (7-9 s.) 2. Dersler (9-320 s.) 3. İlave okuma metinleri ( s.)

131 Farsça-Azerbaycan Türkçesi sözlük ( s.) Giriş bölümünde Fars dilinin bazı fonetik kuralları, ünlü ünsüz harfler ve alfebenin özellikleri hakkında bilgi verilmiştir. Dersler bölümünde 56 ders yer almaktadır. Derslerde önce gramer kuralları açıklanmakta, daha sonra dersin anlatımında geçen kelimelerle ilgili sözlük verilmektedir. Sonra Azerbaycan Türkçesiyle olan metinin Farsçaya, Farsça olan metinin Azerbaycan Türkçesine çevrilmesi istenmektedir. Bazı derslerde geçen kuralların, deyim ve atasözlerinin de bulunması istenmektedir. Okuma bölümünde okunan metinler İslam dininin önde gelen şahsiyetlerinin ahlaki öğütlerinden parçalar Sâdî, Hâfız gibi Fars Edebiyatı nın ve ünlü yazar ve şairlerinin yazdığı şiir ve metinlerinden alıntılar yer almaktadır. Metinlerden sonra Farsça-Azerbaycan Türkçesiyle sözlük verilmiştir. Kitabın sonunda kitabın genel sözlüğü Farsça-Azerbaycan Türkçesiyle 53 sayfa olarak yer almaktadır Fars Dili nin Orfogirafyası (Fars Dili nin Yazım Kuralları) Memmedova Esmethanım Farsça Yazım Kuralları, Bakü, Elim ve Tehsil Yay., s. (Azerbaycan Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı nın 19 Mayıs 2011 kararı 858 emiriyle onaylanmıştır.) Fars dilinin Orta Çağ elyazmalarında, hatta XX. yüzyılın başlarında yayımlanmış kitaplarda da normal yazı şekli orfografik olarak (yazım usulü ve kuralları) yer almamaktadır. Bilindiği gibi Farsların kullandıkları şimdiki alfabe Arap alfabesine dayanmaktadır. Bu alfabe ise gayr-ı fonetik olduğu için grafikayla (yazıyla) seslenme arasında büyük farklar bulunmaktadır. Birkaç örnek göstererek konuyu açıklayalım: a) Bu elifbada a, e, o harfleri ünlü ses olarak yazıda yazılmaz b) Bir grafik, örnek birkaç sesi ifade edebilir. Ör: و harfi v, u, o, ou seslerini; ی i, y, a; seslerini; ه h, e seslerini; hemze e, o, a seslerini ifade ediyor.

132 111 c) Bir ses birkaç grafik örnekle gösteriliyor. Ör: z harfi- ظ ز ض ذ harflerini; s- ث ص س harflerini; t- ط,ت harfini; h-,ح,ه harflerini bildiriyor. d) Kelimde olan çift ünsüzleri gösteren Şedde yazıda gösterilmez. e) Arap dilinden alınmış kelimelerin ve dilde kullanılan Arap dilindeki zarfların üzerindeki tenvin işareti genellikle yazılmaz (Mammadova, 6). Bu eserde sadece Azerbaycan da değil bu konuyla ilgili İran da yazılan makalelere de yer verilmiştir. Eserde sadece yazarın kendi eserleri değil diğer yazarların da eserleri yer almaktadır Fars Dili İş Kitabı 2 (Ödev Kitabı) Kerimov, Anar, Bakü, Adiloğlu, Yay., 2011, 184 s. Ders kitabında 25 metin yer almaktadır. Metinlerde geçen konular tarihi, siyasi, coğrafi ve Fars dilinin önde gelenleri hakkında bilgiler içermektedir. Kitapta geçen metinler yarım sayfayla iki buçuk sayfa arasında değişiyor. Her bir metinin altında metinle ilgili alıştırmalar verilmektedir. Bununla birlikte Azerbaycan Türkçesiyle verilmiş metni Farsçaya çevrilmesi istenilmektedir. Kitabın sonunda sözlük kısmı verilmiştir Fars Dili İş Kitabı 1 (Ödev Kitabı) Kerimov, Anar, Bakü, Adiloğlu, Yay., 2012, 184 s. Ders kitabında 34 ders yer almaktadır. Verilen dersler iki kısma ayrılmaktadır. Kitapta gramer konularına yer verilmemektedir. Kitap, başka bir ders kitabının alıştırma kısmını oluşturmaktadır. Verilen metinler basit seviyeden başlayıp orta ve zor sevyelere kadar devam etmektedir. Her bir metinin altında o metinde geçen kelimeler sözlüğü verilmiştir. Ayrıca metinle ilgili alıştırmalar ve verilmiş Farsça sorular sorulmuştur. 1. Fasıl: Alfabe (1-10 Ders, 5-48 s.) 2. Fasıl: Metin (11-34 Ders, s.) 21 Bu çalışma gramer konularına değinmeden öğrencinin derste gördüğü gramer bilgilerine paralel olarak kelime, cümle ve çevri yeteneğini güçlendiriyor.

133 Zebân-i Fârisî I. Cild (Fars Dili) Kerimov, Anar, Bakü, Adiloğlu Yay., 2012, 376 s. / II. Cild Bakü, Adiloğlu Yay., 2011, s. 400 (Azerbaycan Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı nın 29 Mart 2012 tarihli 478 nolu fermanına dayanarak yayımlanması tavsiye edilmiştir.) Fars dilinin tarihi eskiye dayanmakla, birlikte modern dönemde de kendi önemini korumaktadır. Fars dili, ahenk, güzellik, şiir dili ve eski bir medeniyetin habercisi olduğu için dünya, özellikle Avrupa âlimlerinin her zaman dikkatini çekmiştir. Fars dilinin öğrenilmesi ve öğretilmesinde birçok önemli adımlar atılmış, ders kitapları ve eğitim malzemeleri hazırlanmıştır. Bu alanda yazılmış her bir ders kitabı kendi zamanına ve yazıldığı ortama göre başarılı olabilir. Fakat modern dönemde birçok alanda, özellikle dil eğitimi alanında değişiklikler ve hızlı gelişimeler bu ders kitaplarını hem şekil hem de içerik yönüyle bizi zamanın gerisinde bırakmaktadır. Modern eğitim stratejisi ve öğretim standartlarına göre ders kitabı gerçek dili yansıtmalıdır. Öğrenciye sadece dil kurallarını öğretmemeli, onda aynı dil üzerinde konuşma çalışmalarını oluşturmalıdır (Kerimov, 3). Bunun yanı sıra dersi öğrenmekle öğrenci bu dilde hem dinlediğini anlamak, konuşmalı, okuyup yazabilme becerisini benimsemeli ve bu dilin mensup olduğu halkın toplumsal hayatı hakkında öğrendiklerini gösterebilmelidir. Fakat maalesef bu güne kadar yazılan ders kitaplarında bu konular dikkate alınmamış ve bu ders kitaplarında esas olarak dilin kuralları (gramer) ve çevriye verilmiştir. Oysa konuşmanın oluşmasını olumsuz etkileyen etkenlerden biri gramer, diğeri ise çevrinin temel alınmasıdır. Eğer Farsça gibi, istisnalarla dolu zengin bir dilden bahsediyorsak, o zaman bu tür yaklaşımlar yanlıştır. Ders kitabında daha çok dil örneklerine yer ayırmalı ve öğrencinin bu prensipleri temel alarak belirli kurallar oluşturmasına imkân tanınmalıdır (Kerimov, 4). Ders Kitabının Planı ve Onu Kullanma Kuralları:

134 113 Ders kitabı, uzun yıllar Avrupa da denenmiş kurikulum (kredi sistemi) eğitim sistemini esas alarak yazılmıştır. Ders kitabı başlıca olarak aşağıdaki prensiplere dayanıyor. a) Modernlik b) Gerçekçilik c) Öğrencinin İlgisi d) Farklılık e) Etkileyicilik Ders Kitabının Amacı: 1. Konuşma çalışmalarını oluşturmak ve geliştirmek Dinleyip anlama Konuşma Okuyarak anlama Yazı 2. Dil Kurallarını Öğretmek Fonetik Leksik Morfoloji Sentaks 3. Dilin ait olduğu halkın toplumsal hayatı hakkında bilgilerin verilmesi Ders Kitabında Sonuç Olarak Düşünülen: Öğrenci Fars dilinde a) Dinlediği diyalog ve metni anlamalıdır. b) İletişim kurabilmelidir. c) Düşüncelerini doğru ve anlaşılır bir şekilde ifade etmelidir. d) İstenilen metni doğru ve hızlı okumalıdır.

135 114 e) Okuduğu metnin içeriği hakkında konuşabilmeli ve onun konusu hakkında düşüncelerini aktarabilmelidir. f) İstenilen konuyla ilgili cümleyle düşüncelerini dilin kurallarını doğru kullanarak yazabilmelidir (Kerimov, 6). Ders kitabı 34 dersten (iki bölümden esas bölüm ve alıştırma (ödev) oluşmaktadır.) İlk on ders Fars alfabesini kapsamaktadır. Bu derslerde alfabe ile birlikte, sözlü anlatımlar için basit cümle ve ifadeler verilmiştir. Dersler genellikle alfabe, yani sadece yazı üzerinde kurulmamalı, burada dinleme-anlama ve konuşmaya da yer verilmelidir. Alfabeden sonra gelen her ders diyalogla başlıyor. Diyaloglar, konuşma (halk) dilindedir ve bu konuşma diline ait her bir özellik, diyalogdan sonra örnek şeklinde anlatılmıştır. Unutulmamalıdır ki, konuşma unsurların kurallarla anlatımına gerek yoktur. Öğrenci onları günlük tekrar etmeli ve bu ifadeleri alışkanlık olarak devam ettirmelidir. Diyaloglar gurup şeklinde (iki- iki) konuşulmalıdır. Diyalogdan sonra metin verilmektedir ve esas olan her bir metinin hem bilgi hem de eğitim karakteri taşımasıdır. Metnin baştan sona kadar bir kez okunması uygun değil, metin ilk önce paragraf şeklinde parçalara bölünmeli, içeriği konuşulmalı ve onunla ilgili sorular düzenlenmelidir. Metnin okunduğu zaman çeviriden daha çok Farsça şerhler etkileyici oluyor. Metin de sonuçlandıktan sonra onun kısa olarak içeriği anlatılmalı, içeriğiyle ilgili yorumlar yapılmalı, metinle ilgili verilmiş sorular yanıtlanlmalıdır. Ödev olarak metin ezberlenmelidir. Leksik-gramer açıklamaları da metin okunduğu zaman örnekler üzerinde gösterilmelidir. Ders kitabında gramer konuları sistematik bir şekilde anlatılmıştır. Ödevler son derece farklı ve leksik malzemelerle zengindir. Bunun için de her konuya dikkatli yaklaşmak lazımdır. Esas bölümdeki her dersin alıştırma kitabında da devamı verilmekte, bu kitaplar paralel şekilde işlenmektedir (Kerimov, 7) Ders kitabı Fars dili öğretiminde modern döneme uygun olmayan konuları ortadan kaldırarak yeni üslupla öğrenciyi eğitmeyi amaçlamıştır.

136 Letifeler, Yumorist Hekayeler ve Tapmacalar (Fıkralar, Komik Hikâyeler ve Bulmacalar) Esmethanım Mammadova, Bakü, Oka Ofset Yay., s. (Bakü Devlet Üniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı ders kitabı) Esmethanım Mammadova nın hazırladığı Fıkralar, Komik Hikâyeler ve Bulmacalar kitabı Şergşünaslık Fakültesi Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı 2. ve 3. sınıf öğrencileri için ders kitabı olarak okutulmaktadır. Eser Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakultesi, İlmi Şurasının 19 Aralık 2011 tarihli toplantısının kararıyla yayımlanmıştır. Kitap, Farsça konuşma dilinin fonetik özellikleri, fıkralar, fırkaların Azerbaycan Türkçesi ne çevrisi, bulmacalar (Farsça), bulmacaların Azerbaycan Türkçesi ne çevrisi, fıkralarda kullanılmış kelime ve ibareler olmak üzere beş bölüme ayrılmıştır. Şergşünaslık Fakulte sinde dilcilik alanında ilk kez ders materyaline ek olarak disk de ilave edilmiştir. Bu diskte diyalogların seslendirmesi hem Fars edebi dili, hem de (Tahran) konuşma dilinde verilmiştir. Yazarın çevrileri vermekteki amacı, öğrencilerin ve bağımsız şekilde Fars dilini öğrenmek isteyenlerin kendi çevrilerinin doğruluğunu kontrol amacıyla verilmiştir (Mammadova, 16). Bu kitabın fıkralar kısmında 140 fıkra, bulmacalar bölümünde 40 bulmaca yer almaktadır. Kitabı diğer eserlerden farklı kılan özelliklerden biri de, yer alan Farsça metinlerin kelimelerinin ayrı ayrı olarak verilmesi ile birlikte önlerine Azerbaycan Türkçesiyle latinize (okunma) şekillerinin de gösterilmiş olmasıdır. Metinlerin altında verilmiş kelimelerin Farsça yazılışı, okunuşu ve anlamları alfabetik sıraya uygun olarak kitabın sonunda verilmiştir (Mammadova, 231) Oku ve Tercüme Materialları Muasir Fars Edebiyatından Seçmeler (Oku ve Çevri Malzemeleri Modern Fars Edebiyatından Seçmeler) (Çeviri Kitabı) Esmethanım Mammadova, Bakü, Oka Ofset Yay., s. (Bakü Devlet Üniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı ders kitabı)

137 116 Esmethanım Mammadova nın Oku ve Çevri Malzemeleri kitabı Şergşünaslık Fakültesi Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı 2., 3. ve 4. sınıf öğrencileri için ders kitabı olarak hazırlamıştır. Eser Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi, İlmi Şurasının 19 Aralık 2011 tarihli toplantısının kararıyla yayımlanmıştır. Farklı üsluba sahip olan modern Fars Edebiyatı nın çocuk ve gençler yazarları olarak bilinen M.Mirakayi nin 1. Kesseha-ye şeb-e çele (Çile Gecesinin Masalları) 2. Pehlevan-e Pir (İhtiyar Pehlivan ) 3. Do mosafer (İki Misafir) 4. Dohder-e dana (Bilge Kız) Şahram Şefi nin Enfecar-e keyk hamei (Kaymaklı Pastanın Patlaması adlı hikâyeler kitabından) 1. Kadem-e nou resid (Yeni doğanın adımı), 2. Çera keçelha ağebet be xeyr mişevend (Neden kellerin şansı yaver gidiyor?), 3. Rahtehab-e feneri (Yaylı Yatak) Nura Hakperest in Zemestan-e Sebz (İhtiyar Kış) kitabından üç eser 1. Bahğçe-ye por ez nilufer (Nilüferle dolu bir bahçe), 2. Evvelin enşa (Birinci inşa), 3. Eynek (Gözlük) hikâyeleri çevrilmiştir (Mirakayini, Muhammed vd., 2011: 7). Bu eser Şergşünaslık Fakültesi, Filoloji, Tarih ve Hukuk fakültelerinde Farsça öğrenen öğrencilere ders kitabı ve Fars dilini kendi kendine öğrenmek isteyenler için hazırlanmış kitaptır. Eserin diğer bir farklı yanı kelime ve deyimlerin çevrisiyle birlikte metinlerin tam çevrisinin de verilmiş olmasıdır (Mirakayini, Muhammed vd., 3) Fars Dili Tehmine Rüstemova, Bakü, Elim ve Eğitim Yay., 2013, 313 s. (Ders kitabı Şergşünaslık Fakültesi nden başka, Farsçanın verildiği diğer fakültelerde ve bu dili bağımsız şekilde öğrenmek isteyenler için hazırlanmıştır.)

138 117 Ders kitabının kuruluşu aşağıdaki şekildedir: 1. Fars alfabesi nin öğretilmesi (6-57 s.) 2. Dersler ( s.) 3. İlave okuma metinleri ( s.) 4. Sözlük ( s.) Müellifin alfabenin öğretimi boyunca, amacı her bir harfin kelime içinde yazıldığı kurallar, Farsça ve basit cümleler, hakkında belirli ölçüde ödevler vermektir. Ayna zamanda okuyuculara, bu dilin nasıl konuşulacağını, özelliklerini ve inceliklerini öğretilmektedir. Ders kitabında 34 ders vardır. Derslerin her birisi derste verilmiş metinle ilgili olarak gramer anlatımları, metinle ilgili sözlük, şiir deyim ve atasözlerini içermektedir. Dersin sonundaki kısımda ise Farsça metinin Azerbaycan Türkçesi ne çevrilmesi istenmektedir. Kitabın üçüncü bölümü olan, Farsça ilave okuma metinleri bölümünde, Farsça-Azerbaycan Türkçesi sözlüğü verilmiştir. Kitabın son bölümünde Farsça-Azerbaycan Türkçesi sözlüğü yer almaktadır (Rüstemova, 2) Çeviri Kitapları Azerbaycan Bağımsızlığını kazandıktan sonra Azerbaycanlı Farsça uzmanları, Azerbaycan şair ve yazarlarının Farsça kaleme almış eserlerini çevirmeye devam etmekle birlikte, İranlı klasik ve modern ünlü yazar ve şairlerin eserlerinin de çevrilmesine çok önem vermişlerdir. Bu çevri kitaplarının arasında Ders Kitabı olarak kullanılanlar da vardır. Bu kategoride olan eserleri ayrıntılarıyla vermeye çalıştık: Hüsameddin Hoyi Tohfey-i Hüsâm Aleskerova, Teyyibe, Sadıkova, Cemile, Bakü, Elim, 1996, 239 s. (Azerbaycan Şergşünaslık Enstitüsü nün kararıyla yayımlanmıştır.) (Kitabın yayımı İrşat İslam Araştırmaları Merkezi tarafından maliyeleştirilmiştir.)

139 118 Dilimizin gelişmesinde özel dönem olarak bilinen XIII. yüzyıl, Azerbaycan dilciliği tarihinde dilcilik (leksik) eserlerin meydana geldiği dönem olarak bilinmektedir. Bu dönemde yazılan fakat kaybolduğu sanılan ve uzun araştırmalardan sonra el yazma nüshaları bulunan Töhfey-i Hüsâm dilimizin ve medeniyetimizin tarihi, genellikle Türkoloji tarihi için önemli bir eserdir. Töhfey-i Hüsâm Azerbaycan dilciliği tarihinde yazılan ilk manzum sözlük, onun müellifi ise bu alanda yazan ilk Azerbaycanlı âlimdir. Es Sihah el Ecemiyye XIII. yüzyılda dilimizin ilk nesir örneği sayılmakla birlikte, Töhfey-i Hüsâm şiirimiz hakkında geniş düşünce oluşturan ilk nazım eserdir. Azerbaycan filoloji biliminin fonetik, gramer, dilcilik ve benzeri bilimlerle birlikte şiir tarihimizin öğrenilmesinde, bu sözlüğün yerini dolduracak başka bir eserin olmadığı dikkate alarak, onun Kahire nin Darülkutup ve Batı Berlin kütüphanelerinden getirilmiş iki elyazma esas alınarak temelinde hazırlanan ilmiinceleme metnini transkripsiyon ile yazmağı uygun bulduk. Dilimizin diğer Türk lehçeleriyle akrabalık ilişkisini göstermek amacıyla Töhfey-i Hüsâm ın sözlüğü XI.- XVI. yüzyıllarda düzenlenmiş diğer iki dilli sözlüklerle karşılaştırmalı olarak verilmiştir. Hüsam Hoyi nin hayatı, yaşadığı dönem, eserleri, özellikle dilcilik çalışmaları hakkında ilk kez bilgi verilmektedir (Hoyi, 2). Eser dört fasıldan oluşmaktadır: 1. Fasıl: XIII. Yüzyıl Azerbaycan Dilciliğinin Gelişmesi (8-51 s.) T. Aleskerova 2. Fasıl: Azerbaycan âlim ve şairi Husameddin İbn Hasan Abdülmömin Hoyi ve Onun Töhfey-i Hüsâm Sözlüğü (52-80 s.) T. Aleskerova, C. Sadıkova 3. Fasıl: Töhfey-i Hüsâm ın ilmi-inceleme metninin Kiril alfabesiyle transkripsiyonu ve Türkçe Sözlük ( s.) T. Aleskerova, C. Sadıkova 4. Fasıl: Töhfey-i Hüsâm ın ilmi-inceleme metni s. T. Aleskerova, C. Sadıkova Divan Füzûlî, Muhammed, Editörler, Araslı, Hemid, Kahramanov, Cihangir, Füzûlî 500, Bakü, Şark- Garp, Yay., 1996, 532 s.

140 119 Ünü Azerbaycan şairi Muhammed Füzûlî nin doğumunun 500. yıl dönümüyle ilgili yayımlanan bu kitaba şairin Türkçe Divanı nın ilk kez orjinalindan hazırlanan bilimsel tenkitli metni alınmıştır. Eski Azerbaycan alfabesinde metin, Divan ın Bakü, Sank-Peterburug, Londra, Taşkent kütüphanesinde korunan 9 elyazmasının ve yayımlanan iki eski nüshasından yararlanılarak hazırlanmıştır. Divan ın hazırlanan metnin müellifin nüshasına en yakın metin olduğu kabuledilmelidir (Füzûlî, 1) Aşk Kıblesi (Çevri) İmam Homeyni, Çev: Alizade, Mübariz, Bakü, Nafta- Press Yay., s. Kitap üç kısma ayrılmıştır. Gazeller, Rubailer ve Terci-i bendler. Gazel kısmında yirmi beş gazel başlığı yer almaktadır. Terci-i bend kısmında bir Terci-i bend verilmiştir. Rubai kısmında ise rubailer başlıksız olarak yer almaktadır. Eserde şiirler Farsça ve Azerbaycan Türkçesiyle birlikte verilmiştir Sâdî ve Hâfız Memmedli, Mesiğağa, Bakü, Nurlan Yay., 2004, 74 s. Kitapta, Mesiağa Memmedli nin Şirazlı iki şair olan Sâdî ve Hâfız hakkında araştırmaları yer almaktadır. Müellif doğunun yetiştirdiği bu iki yazarın hayatı ve edebi kişiliği hakkında bilgi vermiştir. Eser, konunun uzmanları ve yüksek öğretim öğrencilerinin faydalanması için hazırlanmıştır (Memmedli, 2). Eserde her iki yazara ait Farsça şiirlerin ve Azerbaycan Türkçesiyle çevrileri verilmiştir. Eser iki bölümdür. 1. Fasıl: Sâdî (7-43 s.) 2. Fasıl: Hâfız (43-72 s.) Çille Gecesinin Nağılları (Çile Gecesinin Masalları) Muhammed Mirkeyani, Bakü, Oka Ofset Yay., s. (Bakü Devlet Üniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı 30 Nisan 2009 tarihli 05 nolu toplantı kararıyla yayımlanıştır).

141 120 Çocuk ve gençlerin seçilmiş yazarı adını taşıyan Muhammed Mirkeyani nin Çille Gecesinin Masalları kitabında yer alan 20 hikâye Farsça dan Azerbaycan Türkçesine 11 araştırmacı tarafından çevrilmiştir. Memmedova Esmethanım Beyahmet kızı (Bakü Devlet Üniversitesi) 1. Bilge Kız 2. İki Misafir 3. Yakut Kesesi 4. İhtiyar Pehlivan 5. İyi Gün Arkadaşı 6. İki Arkadaş 7. Hatemei Tai ve Ağaç kıran Adam Nesirova Fidan Yagup Kızı (Azerbaycan Milli İlimler Akademisi nin Şergşünaslık Enstitüsü nün Bilim Adamı) 1. İki Tilki 2. Altın Yumurta Aşağıda adı geçen hikâyeleri Bakü Devlet Üniversitesi nin Şergşünaslık Fakültesi nin Fars Dili ve Edebiyatı öğrencileri çevirmiştir. Tarverdiyev Aziz Sahavet oğlu 1. Yakut Cam 2. Kimyager Hüseynov Bahtiyar Dilkam oğlu. 1. İyiliğin Mükâfatı 2. Aslan ve Kedi Memmedova Firüze Behruz Kızı 1. Cömertlik Âdeti 2. İmam ve Av Köpeği Aliyev Ali İbrahim oğlu 1. Mücevherle Süslenmiş Kılıç

142 121 Mehdiyev Emin İlham oğlu, Nağıyev Kenan Beybala ğlu 1. İki Kardeşin Seferi Gamberova Sevinç Mirsalam kızı 1. Altın Kadeh Rahimova Çinare Fahreddin kızı 1. Arkadaşlıkta Vefa Aliyeva Sevinç Akif kızı 1. Arap Emiri ve Cömert Adam Çeviri gurubuna başkanlık eden Doç. Dr. Memmedova Esmethanım Beyahmet kızı kitanın yayım masraflarını da karşılamıştır (Mirkeyani, 7) Şems ve Mevlânâ Memmedli, Mesiğağa, Bakü, Nurlan Yay., 2010, 60 s. Eserde Şems ve Mevlânâ hakkında kısa bilgi verilmektedir. Onların yaşadığı coğrafya dönem ve doğduğu yere ve vefat ettikten sonra ismini verdikleri özel yerlere değinilmiştir. Kitapta bu iki söz üstadının eserlerinden kısa şiirler ve çevrileri verilmiştir. Eser iki kısma bölünmüştür. 1. Şemsi Tebrîzî (9-36 s.) 2. Mevlânâ (39-58 s.) Hikâyeler Toplusu Mustafa Huraman, Bakü, Oka Ofset Yay., s. Farsçadan Çev.: Memmedova Esmethanım Beyahmet kızı. Bu kitapta verilen çeviriler Modern İran Edebiyatı nın önde gelen yazarlarından biri olan, realist (gerçekçi) üslupta yazdığı eserleri ile sevilen Mustafa Huraman ın mizahi şekilde yazdığı birkaç hikâyeden oluşan Hikâyeler Mecmuası nın (ecmue-yi destân) çevrisidir. Bu mecmuada sekiz hikâye bulunmaktadır. 1. Aziz hanıma Mektup (Namei bera-ye Azizhanom) 2. Bi ağa (Ağa-ye Bi)

143 Doğum Harcı (Herc-e zayeman) 4. Şuur ve Masa Arasındaki İlişki (Rabete-ye şour bamiz) 5. İnsanla Alay Eden Tablo (Tabloyi ke meshere mi kerd) 6. Muayene İzini (Morehhasi- ye este laci) 7. Hasani Beye Terör (Teror- e ağaye Hesen) 8. En Küçük Ceza (Küçükterin Mocazat) Yazarın üslubu her türlü süslemeden uzak olan, hatta XX. yüzyılın öncelerinde yazmış olan Azerbaycan yazarı Celil Memmedkuluzade ve İran yazarı Sadık Hidayet in üslubunu hatırlatıyor (Huraman, 4) Farsdilli Edebiyatın Yeddi Asrı (Farsdilli Edebiyatın Yedi Asrı) (Ders Kitabı) Kazımov, Mehdi, Bakü, Nafta Press, Yay., 2012, 391 s. Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Ziya Bünyadov Şergşünaslık Enstitüsü. Kitap, Fars Edebiyatı üzere uzmanlar, Üniversitelerin Şergşünaslık ve Filoloji Fakülte lerinin öğrenci ve öğretmenleri için hazırlanmıştır. Bu kitap önce orta çağ Farsça Edebiyat seçmeleri olarak düşünülmüştür. Böyle bir kitabın olmaması Farsça eğitimini zorlaştırdığına, ayrıca çalışma süresi boyunca somut eserlerden alınan metinlerin müellifleri hakkında bilgilerin verilmesinin de gereğine inanılmış. Eserde yazarların doğum ve ölüm tarihi, başlıca eserleri hakkında bir iki cümleyle değil, hacimce çok büyük olmayan minyatürlere de yer verilmektedir. Böylece söz ustaların hayatı ve eserleri hakkında önemli bilgiler özet olarak sunulmuştur. Bu çalışmanın iki nedeni vardır. Birincisi İranşinaslık ta hala Fars edebiyatının tarihi gibi kabul edilebilen önemli bir eserin olmamasıdır. Ders kitabı gibi kullanılan eserlerde maalesef ediplerle ilgili bilgilerin verilişinde eksiklikler bulunmamaktadır. İkinci neden, bilgileri içeren bölüm, müelliflerle tanışma olanağı sağlamakla birlikte, gelecek yıllarda onların faaliyetini daha derinden öğrenmeye imkân sağlamaktadır. Bunun yanı sıra Fars edebiyatıyla ilgilenen ve bu alanda özel bilgileri olmayan okuyucular da kitaptan faydalanabilmektedirler.

144 123 Kitapta verilen bilgiler X.-XVI. yüzyılı kapsıyor. Çünkü özellikle bu dönemde Fars dilinin yayıldığı bölgede tek edebiyattan söz edilebilir. Bundan başka, X.-XV. yüzyılları kapsayan klasik dönemden farklı olarak, XVI. yüzyıl edebiyatının araştırmacılar tarafından istenidiği kadar araştırılmadığını da vurgulamak gerekir. Bu da sonuç itibarıyla eğitimin gelişmesini olumsuz etkilemiştir. Bunu dikkate alarak, çalışmada XVI. yüzyılın bedii söz üstatlarından biri olan Vahşi Bafki nin çalışmalarına değinilmiştir (Kazımov, 3). Eserde Rudeki den başlayarak Vahşi Bafki ye kadar X.-XVI. yüzyılın Farsça ve Edebiyatın 23 şairi, yazarı ve önemli şahsiyetleri hakkında bilgi verilmektedir. Onların Farsça Edebiyatın oluşması ve gelişmesinde öneml yeri ve katkıları olmuştur. Firdevs i, Hayyâm, Sâdî, Hâfız, Câmî ve benzeri şairlerin şöhretleri Doğu nun sınırlarını aşarak dünya edebiyatına ulaşmıştır (Kazımov, 4). Eserde yazarlar hakkında verilen bilgilerin diğer bir yönü de eserin önce Azerbaycan Türkçesi sonra Rusça hazırlanmış olmasıdır Sözlük Çalışmaları Sovyetler Birliği döneminde yazılan sözlükler gerekli ihtiyacı karşılayamıyordu. Bağımsızlık döneminde Azerbaycan da Farsça-Türkçe sözlükler yazılmakla birlikte, deyimler sözlüğü ve her hangi bir eserin kelimelerinin incelenmesi gibi sözlükler yazılmıştır. Bu dönemde hazırlanan sözlükler aşağıda sunulmuştur: Azerbaycanca Farsca Dilçilik Terminleri Lüğeti (Azerbaycan Türkçesi ve Farsça Dilcilik Terimleri Sözlüğü) Rüstemova, Tehmine, Bakü, Adiloğlu, Yay., 2011, 116 s. (Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi ilmi kurulu nun 22 Şubat 2011tarihli toplantısının 5 nolu kararıyla yayımlanmıştır.) Şergşünaslık Fakültesi lisans, yüksek lisans ve doktora öğrencilerinin yanında genç öğretmen ve uzmanlar eğitim ve öğretim esnasında Fars dilciliği terimleriyle karşılaşıyorlar ve bu terimler hakkında bilgi edinmek istemektedirler.

145 124 Uzun yıllardır Şergşünaslık Fakültesinde çalışan yazar bu alanda ciddi boşluk olduğunu dikkate alarak bu sözlüğü hazırlamıştır. Sözlük Azerbaycan dilciliğinde en çok kullanılan 1800 civarında Azerbaycan dilciği terimini ve onların Farsça karşılıklarını kapsamaktadır (Rüstemova, 4). Bazı Azerbaycan Türkçesindeki terimlerin karşılığı tam anlamıyla Farsçada bulunmamaktadır. Bunu ifade etmek için yazar, ilk olarak kelimeyi tasviri yoluyla nlatmış (kelime Azerbaycan Türkçesiyle nasılsa onu Fars alfabesiyle) ve ya uluslararası terimle ifade etmiştir 23 (Rüstemova, 4) Nizâmî Gencevî Dilinin Leksik Üslubu Mammadova, Manzara, Bakü, Nafta Press, Yay., 2012, 300 s. (İskendernâme eseri üzerine) (Bakü Devlet Üniversitesi nin Şergşünaslık Fakültesi nin İlmi Kurulu nun 19 Aralık 2011 tarihli 5 nolu kararıyla yayımlanması tavsiye edilmiştir.) Nizâmî Gencevî nin çalışmalarını anlattığımızda, gökyüzünün her köşesinde incilerin parladığı astronomi olaylarını hayel edersiniz. İran Filoloji Uzmanı Vahit Destgerdi Nizâmî nin söz sanatını diğerleriyle karşılaştırdığı zaman şu sonuca ulaşmıştır: Nizâmî eserlerini özellikle İskendernâme sini yazarken buradaki olayları kendinden önce kaleme alan Firdevsî yi tekrarlamamayı amaç edinmiştir. Fakat buna az da olsa değinmiştir. Dara nın ölüm sahnesini anlatmak kaçınılmazdır. Çünkü bu tarihi tarihi bir olaydır. Firdevsi nin ve Nizami nin bu sahneyi nasıl kaleme aldığını yanıtını Vahit Destgerdi kendisi şöyle anlatıyor: Nizâmî nin şairlik makamı nere, Firdevs ininki nere. Güzel zevk ve özel düşünceye dayanan bu sahneyi Nizâmî incileriyle okuyan her kişinin gözlerinden yaşlar akıyor (Mammadova, 3). Nizâmî nin dilinin fesahati ve belagati, Avrupa araştırmacılarının da dikkatini çekmiştir. Bununla birlikte Şibli Nimani nin ise, Nizâmî yi Firdevsî yle 23 Sözlük çalışmalarından farklı olarak bu çalışma, kendi alanında ilk olduğunu kanaatindeyim ve eminim ki, Azerbaycan da Fars Dilciliği alanında kendinden sonra birçok bilim adamına ve onların çalışmasına ışık tutacaktır.

146 125 karşılaştırmanın doğru olmadığını, haklı olarak söz üstatlığı anlamında üstünlüğün Nizâmî de olduğunu ifade ediyor (Mammadova, 4). Nizâmî Gencevî nin kendisi ise anlatılanları Yedi Güzel eserinde şöyle anlatıyor: دو مطرزبکميای سخن تازه کردند نقدهای کهن آن زمس کرد نفر نقرۀ خاص و ين کند نقر را بزر خلاص مس چو ديدی که نقره شد بعيار نقرهگر زر شود شگفت مدار İki nakış yapan, söz kimyasıyla eski paraları tazeledi O (Firdevsî), bakırı halis gümüş yaptı, bu (Nizâmî ), gümüşü saf altına çeviriyor Bakır ın gümüşe çevrildiğini gördüğünden, gümüş altın olursa şaşırma (Mammadova, 5). Eserde Nizâmî Gencevî nin dilinin leksik üslubu, onun İskendernâme adlı eseri esas alınarak monografi yazılmıştır. Monografinin Giriş bölümünde Nizâmî Gencevî nin dilinin araştırılması hakkında söz edilmektedir. Nizami nin şairin eserleri yazıldıktan kısa bir süre sonra Farsça sözlük çalışması yapanlar, onun eserlerine çeşitli sözlükler hazırlamışlardır. Monografi nin I. faslı İskendernâme de kullanılan teşbihlerin izah ve tahlilini kapsamaktadır. Nizâmî nin şiirinin belagat ve bediiliğinin ilk amili olan teşbihler aracılığıyla gözlemlesek elde edilen bedii ifadelerin meydana gelme yolları belirlememektedir. Bu yolla şairin dilinin nasıl zenginleştiği ortaya konulmaktadır. Faslın sonunda teşbih çeşitleri, teşbih karakterleri ve işaretlerinin cetveli verilmiştir. İskendernâme de çok sayıda karşıt anlamlı kelimeler kullanılmıştır. Bunların da birçoğu değişik varlıkların karşılaştırılması sonucunda ortaya çıkmıştır. Sadece İskendernâme de biri diğeriyle aksi yönde karşılaştırılan bu üslupta karşıt anlamlı

147 126 kelimler burada söz akışını, rengârenkli ve bediilik oluşturmakla birlikte kelime tekrarının da önüne geçiyor. Eserin ikinci faslı, bu tür dil unsurlarının faydalanma özelliklerini ortaya koymaktadır. Son fasılda, Fars dilinde birbiriyle sinonim sırasında kullanılamayan sözlerin İskendernâme de anlamca aynı gruba girme sebepleri araştırılıyor. Monografiyi yazarken kullanılan kaynağın listesi sonunda verilmiştir (Mammadova, 38-39) Farsca- Azerbaycanca Lügat (Farsça- Azerbaycan Türkçesiyle Sözlük) Segefi, Neyyar, Zaman, Hatemi, Tahran, Naşer, Yay., 1999, I. Bölüm, 1110 s., Tahran, Naşer, Yay., 1999, II. Bölüm, 1000 s. Müellif sözlüğün hazırlanmasına 20 yıl zaman ayırmıştır. Sözlük 60 binden fazla kelime ve ifadeyi kapsamaktadır. Ve iki ciltten oluşmaktadır. Diğer sözlüklerden farklı olarak çok anlamlı ana kelimeler altında gramer ifadeleri (atasözleri, birleşik filler ve bağlaçlar) deyimler ve örnek cümleler kullanılmıştır. Bu sözlük çeşitli resimlerle de zenginleştirilmiştir. Kitap genellikle çeviri sözlüğü gibi düşünülse de bununla birlikte onda açıklamalı sözlük unsurları da yer almaktadır (Hatemi, 5) Klassik Azerbaycan Edebiyatında İşlenen Arap ve Fars Sözleri Lügatı (Klasik Azerbaycan Edebiyatında Kullanılan Arap ve Fars Sözleri Sözlüğü) Abdullayev, Behruz, Askerli Mirze, Zerinzade, Hasan, Bakü, Şark-Garb, Yay., 2005, I. Cilt, 416 s. (Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı İlham Aliyev in Azerbaycan Türkçesi nin latin harfleriyle toplu yayımlarının uygulanması hakkındaki 12 Ocak 2004 tarihli kararıyla yayımlanmıştır.) Okuyuculara sunulan bu sözlüğün ilk defa 1966 yılında basılmıştır. Sözlük ikinci kez 1985 yılında Yazıcı yayınevi tarafından yayımlanmıştır. Sözlük klasik Azerbaycan Edebiyatı örneklerinin orijinal yazıda okunuşunu, yayımlanmış klasik metinlerde sıkça rastlanan Arap ve Fars kökenli söz ve ifadelerin

148 127 anlaşılmasını kolaylaştırmak ve genellikle Azerbaycan Türkçesinde kullanılan Arap ve Farsça kelimelerin genel durumunu sistemli şekilde yansıtmak ve böylece dilbilimine daha geniş bir şekilde katkı sağlamak amacıyla hazırlanmıştır. Sözlüğe 20 bin civarında kelime ve ifade alınmıştır (Abdullayev, 4). Sözlüğün düzenlenme şekli 1. Ana kelimeler yeni Latin harfli Azerbaycan alfabesiyle düzenlenmiştir. 2. Ana kelimelerden sonra onun Arap veya Fars dilinen hangisine ait olduğu gösteriliyor, daha sonra orijinal dilde yazılışı veriliyor. Örnek:... اسب f.- Esb... وحيد a. Vahid 3. İki kelimeden oluşan birleşik Arapça ve Farsça sözlerinin orijinalde yazılışı aşağıdaki gibi verilmiştir: a) Her iki kelime aynı dile ait olduğunda orijinal yazıda ilave açıklama yapılmıyor. Örnek:... واجب القتل a. Vacibulkatl... زير دست f. Zirdest b) Birleşmelerden biri Farscaya, diğeri Arapcaya diline ait olduğunda onların arasında ve koyuluyor, böylece kökü belirleniyor. Örnek:.. نما f. ve عالم a. Alimnüma... لقا a. ve بد f. Bedlika 4. Aslen başka dillere ait olup, Arap ve Fars dilleri aracılığıyla Azerbaycan Türkçesine geçmiş sözlerin önce kökeni belirtilmiştir.

149 128 آمين İbr.) Âmin a. (Aslı 5. Arap ve Fars dilleri bakımından sözün doğru olmayan şeklinin açıklamasında aynı sözün doğru şekline işaret ediliyor: مخنت Anlamda) Muhannet a. bak mühannes (3 نشيمن f. (bak nişimen.) Neşimen 6. Önceki yayımlardan farklı olarak bu yayıma kök sözlerden başka aşağıdakiler de ilave edilmiştir. a) Çok kullanılan ifadeler نحن قسمنا a. Nahnü Kasemnâ ضرب زيد a. Zerebe Zeydün b) Çok kullanılan gramer şekilleri. قسمنا a. Kasamna رسيد f. Resid شها f. Şeha 7. Sözlükte Arap ve Fars dilindeki bütün anlamlarının yerine, sadece Azerbaycan Türkçesinde kullanılan anlamları veriliyor. Pişavend f. پيشاوند sözünün kervan önünde giden kişi anlamı verildiği halde, onun Fars dilindeki ön edat olarak terminolojik anlamı verilmemiştir (Abdullayev, 6) Farsca-Azerbaycanca Lügat (Farsça-Azerbaycan Türkçesiyle Sözlük) Nağısoylu, Möhsün, Bağırov, Ekrem, Ramazanov, Arif, Abdullayeva, Şehla, Bakü, Şark-Garp, Yay., 2007, 640 s. (Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı

150 129 İlham Aliyev in Azerbaycan Türkçesi Latin harfleriyle toplu yayımlarının uygulanması hakkında 12 Ocak 2004 tarihli kararıyla yayımlanmıştır.) Sözlük pratik özellikleriyle göze çarpmaktadır. Sözlüğün düzenlendiği uygun olarak, çağdaş Fars edebi dilinin çeşitli ve zengin dağarcığı üzerine bazı araştırmalar yapılmıştır. Bu çalışmada, seçilen kelimelerin Modern Fars Edebi Dili nde en çok kullanıldığına ve kullanılma oranına göre ayarlanmıştır. Genellikle klasik Fars Edebi dili için karakteristik olan birçok kelimeler ve konuşma dilinde çok kullanılan başka söz ve ifadelerin de sözlüğe alınması uygun görülmüştür. Buna ilave Çağdaş Fars Edebi Dili nde kullanılan çok sayıda yeni kelimeler de, genellikle internet sayfalarından faydalanarak ilk kez sözlüğe alınmıştır (Nağısoylu, Bağırov, Ramazanov, 6). ظ,,ط,ض,ص,ش,س, ث,ت,پ, ب,ا آ Sözlükte, harfleriyle başlayan kelimeleri Prof. Dr. Möhsün Nağısoylu; ل,گ,ک,ق,ف,غ,ع harfleriyle başlayan kelimeleri Doç. Dr. Ekrem Bağırov; ژ ز ر,ذ د,خ,ح,چ,ج harfleriyle başlayan kelimeler İran araştırmacısı Arif Ramazanov; م,,ی ن, و, ه harfleriyle başlayan kelimeler ise İran araştırmacısı Şehla Abdullayeva tarafından hazırlanmıştır (Nağısoylu vd, 6). Sözlüğün düzenlenme şekli 1. Sözlük Fars alfabesi sistemine geri düzenlenmiştir. Fars dilinin açıklamalı sözlüğüne uygun olarak آ (Medli elif) ve ا (Metsiz elif) ayrıca harf gibi kabul edilmiştir. Örnek: آب( âb ) ابر( ebr ) 2. Sözlüğün düzenlenmesinde Rus Şarkiyatçısı Y. A. Rubinçik in editörlüğünde hazırlanmış Farsça- Rusça Sözlük te (Moskova, 1970) uygulanmış kural ve prensipler esas alınmıştır.

151 Ana kelimelerin yanında parantez içinde onların telaffuz şekilleri de verilmiştir. دوستی (dûsti) 4. Arapça kökenli isimlerin çoğul şekli ana kelimelerden sonra telaffuz şekliyle birlikte verilmiştir. Ç. حروف (horûf) حرف (herf) 5. Bazı isimlerin çoğul şekli de genellikle ana kelime gibi verilmiş ve onların tekil şekli de gösterilmiştir. خبر.t (ahbâr), اخبار 6. Kuralsız fiillerin tamamının yanında onların kök harflerinin de telaffuz şekli verilmiştir. باختن,(bâhten) باز h. (bâz) k. 7. İki ve daha fazla sesle telaffuz edilen kelimelerin ayrı ayrı telaffuz şekli gösteriliyor. کتم kétm) (ketm/ 8. Eş sesli kelimelerin her birisi sözlüğe ana söz gibi dâhil edilmiş ve onlardan sonra Roma rakamıyla numaralandırılmıştır. (Nağısoylu vd, 7). شير (şîr) Aslan I شير (şîr) Süt II 9. Ana sözler birleşme içinde kullanılıyorsa onların yerine tilda (~) işareti kullanılmıştır. گرم ~ (germ) آب 10. İzafetlerin önünde, bunun yanı sıra (~) tilda işaretinin önünde yıldız (*) işareti eklenir.

152 131 کشور آزادی* 11. Deyimlerle ilgili kelimeler son bölümünde veriliyor ve onların karşısına tire işareti koyulur. چشم پوشيدن- ödün vermek, göz yummak 12. Eğer ana kelime bağımsız şekilde değil, yalnız birleşik kelimeyle kullanılıyorsa, onun önüne (:) çift nokta konuluyor, sonraysa birleşik kelime veriliyor. گونه ای (gunei):~ استخوان 13. Kelimenin ortasında ve sonda gelen (ع) ayın harfi ( ) kesme işaretiyle verilmiştir. بعضی (ba zi), منع( men ) Kelime ortasında kullanılan ء işareti için de kesme işaretinden yararlanılmıştır. (Nağısoylu vd, 8) تا خيز.( te hîr ) 14. Kelimenin sonunda ء (hemze) işareti konulan sözlerin çoğunluğunda yeni Fars yazım kurallarına uygun olarak herhangi işaret konulmamıştır. املا (imlâ), بقا (beğâ) 15. Fars dilinde ن (nun) harfi söz ortasında ب (be) harfinden önce geldiğinde onun ifade ettiği (n) sesi (m) sesi gibi telaffuz ediliyor. Sözlükte bu çeşit vurgular dikkate alınmıştır. تنبل (tenbel) (ge) harfi ince ünlülerden sonra geldiğinde g harfi, kalın ünlülerden sonra گ 16. geldiğinde k (q) harfi verilmiştir. گل (gel)

153 132 گل (ğ)gol) verilmiştir. (ğayn) harflerinin her ikisi (ğ) harfiyle غ (kaf) ve ق 17. قند (ğend), غنچه (ğonçe) 18. Yeni Farsça yazım kurallarına göre به ön edatı bir kural olarak, kelimelerden ayrı olarak yazılmaktadır. Sözlükte bu kurala da dikkat edilmiştir. به من به خانه 19. Yeni Farsca yazım kurallarına göre önceleri, ط (tı) harfiyle yazılan Farsca kökenli kelimeler bir kural olarak, ت (te) ile yazılmıştır. Kelimelerin ط (tı) harfiyle yazılış şekilleri de vgösterilmiştir. (Nağısoylu vd, 9). اتاق (otâg), اطاق otâg Nizâmî Gencevî Dilinin Lügatı (Nizâmî Gencevî Dilinin Sözlüğü) Mammadova, Manzara, Bakü, 2009, Nafta- Press, Yay., I Bölüm 542 s., Bakü, 2010, Nafta- Press, Yay II. Bölüm 597 s. (Şerefnâme eseri üzerine) (Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi ilmi kurulunun 25 Ekim 2004 tarihli 02 nolu kararıyla basılması yayıma tavsiye edilmiştir.) Her sözlüğü hazırlayan kişinin müellifin eserlerini ve bir eserinin sözlüğünü hazırlamak için elinde bu eserin ilmi tenkitli metni olmalıdır. Bu anlamda Nizâmî Gencevî nin eserlerinin sözlüğünü hazırlamak için gereyi gibi yapılmış ilmi-tenkitli metinleri mevcuttur. Bunların içerisinde şairin İskendernâme, bunun yanı sıra Şerefnâme nin birinci bölümünün yayını mevcuttur. Bu eser Azerbaycanlı âlim Ord. Prof. Dr. Abdülkerim Alizade tarafından hazırlanmış ve 1947 yılında Bakü de yayımlanmıştır. Okuyuculara sunulan bu sözlük iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Nizâmî nin Şerefnâme isimli eserinin dil kavramlarının sözlüğü, onun ilk kıtasından sonuncusuna kadar belirlenmiş kelimeler, Fars alfabesine uygun olarak sıralanmıştır. İkinci bölümde aynı dil kavramlarının anlamları verilmiştir. Bu anlamlar, Nizâmî

154 133 nin kullandığı manalardır. Nizâmî Gencevî nin leksik üslubuna dayanan bu anlamları, şairin bedii dilinin, tahayyülünün ve söz üstatlığının yansımasıdır. Sözlüğün düzenlenmesinde şairin dil kavramlarının doğru belirlenmesinin de önemi vardır. Bunlar sözlüğün kelime maddelerinde genellikle aşağıdaki şekilde guruplandırılmıştır: 1. Harf ve sesler (Fars alfabesinin 32 harfi ve hemze) 2. Kelime türeten yapım ekleri (ek, son ek) 3. Bağlaçlar ve cümlenin diğer bağımsız unsurları 4. Cümlenin esas ve yan öğeleri 5. Modal Sözler 6. Taklidi kelimeler (ünlemler) 7. Söz Terkipleri (izafe vb.) 8. Deyimler 9. Şiirsel İfadeler (Mammadova, 4). Gösterilen sözlük maddelerinin her birinin sonunda beyit verilmiş, sayfa ve beyit numarası gösterilmiş, alfabetik olarak sıralanmıştır. Sözlüğe aşağıdaki söz maddeleri dâhil edilmiştir. 1. Fars alfabesinin 32 harfi ve hemze a) Farklı nedenleri temel alarak kısa şekilde kullanılan sözler, ön edatlar. Örnek: ت (کو) ز ) زا ) ب (که) (به با) ک b) İki ünsüz arasında kullanılan bağlayıcı ünsüzler. گ و c) Farklı gramer fonksiyonlu elifler Örnek: (الف خبری) الف خطاب) (الف آرزو)

155 134 ç) Tek harften oluşan kelime türeten (yapım ve çekim) ekler. Örmek: (يای مصدر) (يای نسبت) (ش مصدری) (ک تصغير) (های مفعول) (يای لياقت) (الف فاعلی) d) Bir harften oluşan kelime değiştirici ekler Örnek: (يای نکره) ی ) يای وحدت) (يای استمرار) (ضماير متصلۀ نسبی) (ضماير متصلۀ (ضماير مفعولی) متصلۀ خبری) Sözlükte, klasik Fars dilindeki hemze işareti belirsizlik olarak kullanılıyor. 2. Bu çeşit dil kavramları iki ve ikiden çok harften oluşan ekleri de içermektedir: a. Kelime yapan ekler: مند (mend), کار (kâr), گار (gâr) ve benzeri b. Kelime değiştirici ekler, ön ve son ekler: 1. Çoğul ekleri: ان (an), ها (ha) 2. İsmin sonuna gelen şahıs ekleri: ام (em), ايم (im), اند (end) vb. 3. Aitlik ekleri: مان (e-man), تان (e-tan) ve benzeri 4. Olumsuzluk ekleri نه (ne), مه (me) 5. Sıra sayısı ekleri ام (om), امين (omin) ve benzeri 6. Ön ekler به (be), از (ez), با (ba) ve benzeri 7. Son ek را (ra) 8. Fiilin zaman bildiren edatlar می (mi) ve benzeri 3. Bağlaçlar ve edatlar (Mammadova, 6). 4. Lügatince sözlüğünün önemli bir bölümünü cümlenin ana ögeleri oluşturmaktadır.

156 135 a. İsimler b. Sıfatlar c. Sayılar d. Zamirler (Mammadova, 16). Nizâmî nin dilinin okuyuculara sunulan bu sözlüğünde Fars dili sözlükbilmi geleneğinden faydalanılmış, sözlerin yazım kurallarını ve anlamlarını görsel olarak göstermek için Şerefnâme mesnevisinin 1947 yılında Bakü de yayımlanmış ilmitenkitli metininden kıtalar verilmiştir (Mammadova, 32) Farsca-Rusca-Azerbaycanca Muhtasar Lugat (Farsça-Rusça- Azerbaycan Türkçesiyle Muhtasar Sözlük) Alibeyli, Şafak, Bakü, Nafta Press, Yay., 2012, 442 s. (İran İslam Cumhuriyeti Büyükelçiliği Kültür Müsteşarlığı) Farsça-Rusça-Azerbaycan Türkçesiyle Muhtasar sözlük Yusuf Mirbabayev in 1945 yılında yayınlandığı sözlük esasında hazırlanmıştır. Y. Mirbabayev in sözlüğünden farklı olarak bu sözlükte Farsça sözlerin transkripsiyon şekli de verilmiştir (Alibeyli, 6). Sözlüğün Düzeni: 1. Sözlükte Farsça verilen kelimelerin transkripsiyonu ve Rusça ve Azerbaycan Türkçesiyle çevrisi verilmiştir. 2. Çevride kelimelerin en önemli ve çok kullanılan anlamları verilmiştir. 3. Kelimelerin verilmesinde aşağıdaki prensipler esas alınmıştır. a) Çok anlamlı sözlerin ayrı- ayrı anlamları rakamlarla gösteriliyor. Örenk: (zeberdest) 1) silınıya; 2) umeliya; 1) güçlü; 2) becerikli زبر دست b) Çevride kelimelerin sinonimleri, benzer anlamları virgülle ayrılıyor. Örnek: yayma. (şua) siyaniya, blesk, luçezarnost- parıltı, ışıltı, nur شعه c) Bazı milli özellik taşıyan ve arkaik sözler ilave açıklamalarıyla veriliyor. Örnek:

157 136 goda) (şehriver) şahrivar (şestoya mesyaç iranskogo solneçnogo شهريور Şehriver (İran Şemsi yılının altıncı ayı) ç) Eş sesli kelimelerin önünde ilave açıklama bulunmaktadır. Örenk: stepen) (doktor) 1) vraç; 2) doktor; (uçeniya دکتر 1) Hekim; 2) doktor (ilmi paye) d) Kıyasi ve semai fillerin kök harfleri veriliyor. 9). (Alibeyli, بين kökü: görmek; بين vr. (diden) videt; osn. nast. ديدن XI-XVII. Asr Fars Dili İzahlı Lüğetlerinin Esas Tertip Pirinsipleri (XI-XVII. Yüzyıl Farsçs Açıklamalı Sözlüklerinin Düzenlenme Prensipleri) Mammadova, Manzara, Bakü, 2013, Nafta- Press, Yay., 141 s. (Bakü Devlet Üniversitesi) Bu eser müellifin 1968 yılında savunduğu doktora tezinin metnidir. O, bu eserini ilk örneğini Azerbaycan da ve Azerbaycanlı müellifler tarafından düzenlenmiş Fars dili Lekskografyası nın (Sözlük bilimi) Eski ve Orta Çağ açıklamalı sözlüklerinin araştırılmasına ithaf edilmiştir. Bu eserin meydana getirilmesi için Azerbaycan, İran, İngiltere, Paris, Moskova, Sang Petersburg, Hindistan, Tiflis, Taşkent, Duşanbe, Erivan, Upsala, Berlin, Viyana, Oxford ve benzeri müze ve kütüphanelerde korunan Fars dili Leksgografyasının eserleri ve bunun dışında açıklamalı sözlüklerin elyazmaları hakkında geniş bilgi toplanmıştır. Bu eserler, döneminin önde gelen yapıtları olmakla birlikte kendinden sonra sözlüklerin ortaya çıkmasında da önemli rol oynamışlarıdır. Eserin Giriş kısmında Fars dili sözlükbilimi alanında yapılmış eserlerin kısa özeti bulunmamakta ve konun güncelliğinden ve çalışılmasının zaruriliğinden bahsedilmektedir.

158 137 Birinci fasıl XI.- XVII. yüzyıllarda yazılmış Farsça açıklamalı sözlükler hakkında bilgi başlığıyla isimlendirilmiş ve burada dönemin sözlükbilimi ile ilgili eserlerinin yazılış tarihi hakkında kısa bilgi verilmiştir. XI- XVII. yüzyıllarda Fars dili açıklamalı lügatlerinde kelimelerin tertip prensipleri isimi verilen ikinci bölümde aynı asırlarda düzenlenmiş Fars dili, açıklamalı lügatlerinde sözlüğün sıralanmasında esas alınmış prensipler ve onları oluşturanlar ve tarihi hakkında kronolojik bilgi verilmiştir. Üçüncü fasılda XI.-XVII. yüzyıllarda Fars dili açıklamalı lügatlerinde sözlerin yazım kuralları ve telaffuzlarını yansıtan vasıta ve usullerinin; dördüncü fasılda ise XI.- XVII. asırda Fars dili açıklamalı lügatlerinde sözlerin anlamca açıklama usullerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Konu çalışılırken ayrı ayrı fasıllar üzere elde edinmiş kısa sonuçlar ve faydalanılmış kaynaklar çalışmanın sonunda verilmiştir. Fars dili açıklamalı kelmelerin tertip prensiplerini öğrenirken uygun fasıllarda aşağıdaki konuların çözümü de esas alınmıştır: 1. Sözlük yazmada müelliflerin amaçlarının ne olduğu; 2. Sözlüklere hangi kelimelerin alındığı; 3. Deyimlerin sözlüklerde kullanılma prensipi 4. Kelimelere ait grafik- fonetik (ses bilgisi) notlarının verilmesinin önemi; 5. Sözlerin açıklamasında kullanılmış üslûp bilim (dilcilikle ilgili bilim) notlar; 6. Sözlük maddelerinin dizilişi (kelimenin ilk anlamı, diğer anlamlarının verilmesi ve bunlar için kullanılmış açıklama usulleri); 7. Kelimelerin gramer anlamları ve onların açıklamaları 8. Sözlüklerde kullanılmış görsel malzemeler ve onların çeşitleri; (Mammadova, 2) Eserin yazıldığı yıla kadar bu konuda Avrupa, Rusya, Yakın ve Uzak Doğu Ülkelerinde yazılmış önemli kaynaklardan faydalanılmıştır.

159 Dergiler Şergşünaslık alanında dergicilik geleneği her zaman olduğu gibi bağımsızlık döneminde de kendini göstermektedir. Dergilerde yer alan makaleler Orta Doğu halkalırının tarihi, kültürü, dili ve benzeri konuları içermektedir Işığa Doğru İran ın Azerbaycan daki Büyükelçiliğinin Kültür Müsteşarlığı Tarafından Yayımlanmıştır. İran İslam Devriminin yıl dönümüyle ilgili senede bir kez yayımlanan Işığa Doğru dergisinin ilk sayısı 2002 yılında 163 sayfa olarak yayımlanmıştır. Dergide İran tarihi, Fars dili, Fars edebiyatı, İran ekonomisi, İmam Humeyni ve İran İslam Devrim inden sonra İran ın durumu ve benzeri konularla ilgili makaleleri içermektedir. Dergide Azerbaycanlı bilim adamlarıyla birlikte İranlı yazarların da makaleleri yer almaktadır. Dergi yayımlandığı süre boyunca farklı yıllarda ayrı ayrı yayınevlerinde yayımlanmıştır. Bunun yanı sıra derginin sorumluluğu yayımlandığı tarihten sonuncu sayısına kadar ayrı ayrı kişiler tarafından üstlenilmiştir. Derginin en son 11. sayısı 2012 yılında yayınlanmıştır Hikmet Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Ord. Prof. Dr. Z. M. Bünyadov Şergşünaslık Enstitüsü, İran ın Azerbaycan daki Büyükelçiliğinin ve Kültür Müsteşarlığı Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Ord. Prof. Dr. Z. M. Bünyadov Şergşünaslık Enstitüsü nün ilmi kurulunun kararıyla yayımlanmıştır. Bazı seneler üç, bazı yıllar dört sayı yayımlayan bu dergide Fars dili, İran tarihi, İran edebiyatı, din, psikoloji, kültür ve benzeri konular yer almaktadır. Derginin bazı sayıları farklı yayım evleri tarafından yayımlanmıştır. Dergide Azerbaycan Milli İlimler Akademisi nin bilim adamlarının ve Bakü Devlet Üniversitesinin Fars Dili ve Edebiyatı anabilim dalı öğretmenlerinin makaleleri geniş şekilde yer almaktadır. Derginin en son sayısı 2003 yılında 153 sayfa olarak yayımlanmıştır. Derginin en son sayısı 2012 yılında 19. sayı olarak.

160 Şerg Filologyası Meseleleri (Şark Filolojisi Meseleleri) Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Ord. Prof. Dr. Z. M. Bünyadov Şergşünaslık Enstitüsü nün ilmi kurulunun kararıyla yayımlanmıştır. Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Ord. Prof. Dr. Z. M. Bünyadov adına Şergşünaslık Enstitüsü tarafından senede bir kez yayımlanan bu dergide Arap, Fars ve Türk Filolojilerinin makaleleri yayınlanmaktadır. Şark Filolojisi Meseleleri (makaleler mecmuası) dergisi Orta Doğu Edebiyatı, dil ve medeniyetinin güncel sorunlarını ele almaktadır. Mecmuaya alınan makaleler orta çağlardan başlayarak bu güne kadar devam eden geniş dönemi kapsamaktadır. Şark Filolojisi Meseleleri (makaleler mecmuası) dergisi birinci sayısı 550 sayfa olarak 2005 yılında okuyucularına sunulmuştur. Şark Filolojisi Meseleleri mecmuasına Prof. Dr. Mehdi Kazımov ve Prof. Dr. Gövşer Bahşaliyeva hem yazarlık hem de yöneticilik yapmaktadırlar Azerbaycan Şergşünaslığı (Doğu Dilleri ve Edebiyatı) Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Ord. Prof. Dr. Z. M. Bünyadov Şergşünaslık Enstitüsü nün ilmi kurulunun kararıyla yayımlanmıştır. Şarkiyatçılık alanında Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Ord. Prof. Dr. Z. M. Bünyadov adına Şergşünaslık Enstitüsü tarafından yayımlanan dergilerden biri de Azerbaycan Şergşünaslığı dergisidir. İlk kez 2009 senesinde 79 sayfa olarak yayımlanan bu dergi yayımlandığı tarihten bu güne kadar bazı seneler de iki sayı, bazı yıllarda üç sayısı çıkmıştır. Dergide sadece Farsçayla ilgili makaleler değil Şergşünaslık Enstitüsü nün diğer şubelerinin de makaleleri yayımlanmaktadır. Bunların yanı sıra tarih, din ve toplum konusunda makaleler de yer almaktadır. Derginin editörlüğü Gövşer Bahşaliyeva tarafından yürütülmektedir İran Filologyası Meseleleri (İran Filolojisi Meseleleri) Dergi İran İslam Cumhuriyeti nin Azerbaycan daki Büyükelçiliğinin Kültür Müsteşarlığı tarafından yapılan maddi destekle yayımlanmaktadır. Sovyetler Birliği döneminde bu isim altında yayımlanan dergi kısa süre sonra kapanmıştır. Azerbaycan Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi tarafında yayımlanan İran Filolojisi Meseleleri dergisi Fars

161 140 dili ve edebiyatı nın güncel sorunlarını ele alıyor. Makaleler geniş tarihi dönemi kapsıyor ve zengin kaynakları içermektedir. Dergide Azerbaycan İranşinas âlimleriyle birlikte İran araştırmacılarının makaleleri de yer almaktadır. Derginin ilk sayısı 2010 yılında 267 sayfa olarak yayımlanmıştır. Prof. Dr. Mehdi Kazımov un yöneticiliği altında senede bir kez basılan İran Filolojisi Meseleleri mecmuasında yöneticinin makaleleri de bulunmaktadır Tanınmış Azerbaycanlı Fars Dilbilimcileri ve Edebiyatçıları Farsçanın öğrenilmesinde, farklı ders kitapları ve sözcüklerin yazılmasında Azerbaycanlı âlimlerin her zaman büyük rolü olmuştur. Bu gelenek Orta Çağ dan başlayarak bu güne kadar devam etmektedir. Burada, XX. yüzyılda Azerbaycan da yaşamış, Fars dili alanında eserler yazmış ve ilmi çalışmalar yapmış önemli şahısların hayatları ve edebi faaliyetleri hakkında kısaca bilgi vermeye çalışacağız Möhsün Nağısoylu (Nağıyev) Möhsün Nağısoylu 1 Eylül 1946 da Azerbaycan Cumhuriyeti nde Nahcıvan Özerk Cumhuriyeti nin Hoh (şimdiki adıyla Kengerli iline ait) kasabasında doğmuştur yılında Şerur İli nin Hoh köy okulundan mezun olmuştur yılları arasında Azerbaycan Devlet Üniversitesi nin (Azerbaycan Devlet Üniversitesi şimdi Bakü Devlet Üniversitesi nin) Şergşünaslık Fakültesi nin İran Filolojisi Anabilim Dalı nda eğitim almış ve üniversiteyi birincilikle bitirmiştir. 1 Nisan 1972 de Azerbaycan İlimler Akademisi Cumhuriyet Elyazmaları Fond una (şimdiki adıyla Azerbaycan Milli İlimler Akademisi nin Muhammed Füzûlî adına Elyazmaları Enstitü) baş araştırma görevlisi olarak atanmıştır (Aliyeva, 17) yıldan itibaren bu güne kadar Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Muhammed Füzûlî Elyazmaları Enstitü nün Fars dili elyazması araştırmaları şube müdürüdür (bkz. Aliyeva, 19). 29 Haziran 1994 yılında doktorasını bitirmiştir yılı 16 Kasım tarihinde Azerbaycan Cumhuriyet inin Cumhurbaşkanlığına bağlı Âli Atestasiya 25 Komisyonu nun kararıyla Azerbaycan Edebiyatı alanında bilim profesörü ünvanını almıştır (bkz. Aliyeva, 20). 25 Akademik ünvanları veren kurum

162 Yazdığı ve tercüme kitaplar 1. Nizâmî, İnciler, Basıma hazırlayanlar: Hidayet, Vahdet Sultanzade, Möhsün Nağısoylu). Ankara, 1991, 256 s. Azerbaycan Türkçesi, Türkiye Türkçesi ve Farsça. Editör: Möhsün Nağısoylu. 2. Sadreddin Belâği Kur an Kıssaları açıklamalı Farscadan: Möhsün Nağısoylu. I. Basım Bakı Azerbaycan bedii çeviri ve edebi ilişkiler merkezi, 1992, 352 s.; II. Basım- Tahran, 2001, 346 s.; III Basım- İran, Kum, 2006, 346 s. 3. Muhammed Füzûlî, Hadikatü s- Süeda, (hazırlayanlar Elyar Seferli, Möhsün Nağısoylu, Nesib Göyuşov; açıklamaların yazarı Möhsün Nağısoylu).- Bakı: Gençlik, 1993, 368 s. 4. Tutukuşu nun nağılları (Tutukuşu nun masalları), (Çev.: Ali Nazim, Sadeleştiren, Möhsün Nağısoylu). Bakı: Gençlik, 1993, 72 s. 5. XV.-XVI. asırlar Azerbaycan çeviri abideleri (XV.-XVI. yüzyıl Azerbaycan çeviri eserleri) (tekstoloji araştırma, çeviri ve dil özellikleri) doktora çalışması. Bakı, 6. Akiki Bahşeyeşi. Sıddıkeyi Tahire. Farscadan çev.: Möhsün Nağısoylu, Bakı, Zaman, I. Basım-1996, 228 s.; II. Basım Kum, 1997, 228 s. 7. Möhsün Nesiri, Lisanü t-tayr (Kuşların dili). Düzenleyen ve Yayıma hazırlayan Söhrap Bayramlı Bakı: Tural-A, 2001, 292 s. 8. Füzûlî nin Hedikatüs-süeda isimli eseri. Bakı: Nurlan, 2002, 142 s. Bibliyografya s İlmi editörü Nasip Göyuşov 9. XVI. Asır Azerbaycan çeviri anıtı, Şühedenâme, Bakı: Nurlan, 2003, 191 s. Bibliyografi: s Şirazi nin Gülşeni- râz, çevrisi, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi M. Füzûlî Elyazmaları Enstitüsü, Bakı Nurlan, 2004, 380 s.; II. Basım Elim ve teshil, 2011, 380 s. 11. Şebüsteri, Şeyh Mahmut, Gülşeni- râz (Sırlar bahçesi). Fars dilinden filoloji çevri, ön söz ve yorumların müellifi Möhsün Nağısoylu. Editör: Nesib Göyüşov, Bakı: Nurlan, 2005, 128 s. 12. Ahmedi nin Esrarnâme çevrisi, Bakı Nurlan, 2005, 244 s. 13. Şeyh Sefi tezkiresi: Sefvetü s-sefâ nın XVI asır Türk çevrisi- Editör, yorumlar ve sözlüğün yazarı; düzenleyenler: Möhsün Nağısoylu, Sever

163 142 Cabbarlı ve Rauf Şeyhzamanlı; Azerbaycan Milli İlimler Akademisi M. Füzûlî Elyazmaları Enstitüsü, I. Yay. -Bakı, Nurlan, 2006, 932 s.; II. Yay , 932 s. 14. A. Bakıhanov un Riyazü l-küds eseri klasik çeviri örneği gibi. Bakı: Nurlan, 2006, 164 s. 15. Farsça-Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü. Şark-Garp, 2007, 640 s. (Ekrem Bağırov, Arif Ramazanov ve Şehla Abdullayev la birlikte). 16. Mirze Nasrullah Dide, Kitabün-nasayeh. Bakı, Nurlan, 2008, 212 s. (Tutu Sadıkova ile birlikte). 17. Hazîni nin Hadisi-erbain çevrisi. Bakı, Nurlan, 2009, 380 s. 18. Möhsün Nasiri, Kuş Dili, Bakı, Nurlan, 2009, 380 s. 19. XVI. Yüzyıl Azerbaycan çevri eseri Kavamilü t-tabir, Bakı, Elim ve Tehsil, 2011, 246 s. 20. Azerbaycan Türkçesi-Farsça Sözlük, Bakı, Şark- Garp, 2013, 1270 s. (Şehla Abdullayeva ve Ekrem Bağırovla birlikte) Makaleleri 1. Şühedenâme de çeviri konuları, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi Doktora öğrencilerinin ilmi konferansının dokümanları. II. Kitap. Bakı 1978, S Şühadenâme de kullanılmış bazı eski kelimeler hakkında, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi Haberleri. Edebiyat, dil ve güzel sanatlar serisi. 1978, No 1, Şühedenâme nin çevri özellikleri hakkında, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi Konferansları, VIII s. 1979, s Gafur Gulam ın hediyesi (Genceli Nizâmî nin Hamse si hakkında), Azerbaycan gençleri, Gazetesi, 1979, 12 Haziran. 5. Hamse nin Bakı nüshaları, Edebiyat ve incesenet gazetesi, 1980, 15 Şubat (C.V. Kahramanov la birlikte). 6. Elyazmaları manevi servet hazinesidir, Şark Kapısı gazetesi, 1980, 10 Nisan.

164 Nevvab ın nasihatleri, Azerbaycan muallimi gazetesi, 1981, 10 Temmuz. (M. Memmedova ile birlikte). 8. Kıymetli elyazma (Attar ın Pendnâme çevrisi hakkında), Edebiyat ve incesenet gazetesi, 1982, 5 Şubat (C.V. Kahramanov la birlikte). 9. Orta Çağ çeviri eseri Şeyh Sefi Menâkıbı- Geçmişimizden gelen sesler, Bakı: Elim, 1982, Rukopisi Nizâmî v moskoviskih sobraniyyah, Gazeta, Baku, 1982, 11 iyun. (Haziran) 11. Füzûlî eserlerinin kadim elyazmaları, Bakı gazetesi, 1982, 27 Ağustos. 12. Azerbaycan Türkçesinde ilk Kelile ve Dimne, Elim ve hayat 1982, No 5, s Pendnâme nin Azerbaycan Türkçesine çevrisi, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi Konferansları. 1982, No; 11, s Hubeyş Tiflisi nin Kamil et-tebir eseri ve onun Azerbaycan Türkçesine çevrisi, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İlimler Akademisi Haberleri. Edebiyat, dil ve incesenet serisi. 1984, No; 3, s (T. Abdullayev le birlikte). 15. Şairin elyazmaları (Şah İsmail Hatai nin elyazmaları), Edebiyat ve incesenet gaz., 1987, 25 aralık. 16. Azerbaycan Türkçesiyle yeni bir Tutinâme, Elim gaz., 1987, 2 Kasım (bkz. Aliyeva, 21-28) Cennet Nağıyeva Cennet Nağıyeva, 2 Kasım 1927 tarihinde Azerbaycan ın Salyan ilinde doğmuştur yılında Bakı şehri 132 nolu ilkokula gitmiştir yıl aynı okulun Rusça bölümünü bitirmiştir Yılları arasında Azerbaycan Devlet Üniversitesi nin (şimdi Bakü Devlet Üniversitesi) Şergşünaslık Fakültes inin Fars Dili ve Edebiyat ı Anabilim Dalı nda eğitim almıştır yılının Kasım ayında öğretmenlerin önerisiyle Azerbaycan İlimler Akademisi Nizâmî Edebiyat Enstitüsü nün Elyazmaları şubesinde (şimdiki adıyla Elyazmaları Enstitüsü) araştırma görevlisi görevi ile ilk görevine başlamıştır yılında Elyazmalarının

165 144 ilmi tasviri, bibliyografyası ve kataloglaştırma şubesinin müdürü olmuştur yılında Nevai ve Azerbaycan Edebiyatı konusunda doktora programını bitirdikten sonra ilmi çalışmalarını devam ettiren Nağıyeva sırayla, yardımcı doçent, doçent ve son olarak 2009 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığına bağlı Âli Atestasya komisyonu tarafından 20 Ekim 2009 tarafında pr. nolu 16-R kararıyla Profesor payelerini almıştır. 7 Kasım 2010 tarihinde vefat etmiştir (Halilov ve Nureliyeva, 4-5) Kitapları 1. Hayran hanım hayatı ve eserleri, Ön doktora çalışması. Bakı, 1968, 206 s. 2. Elyazmaları Katalogu, Cilt 2, Bakı: Elim, 1977 (ortak çalışma), 191 s. 3. Alişir Nevai ve Azerbaycan edebiyatı (XV-XIX eserler). Doktora çalışması. Bakı, 1986, 395 s. 4. Hayran hanım Dünbülü (hayat ve eserleri), Bakı: Yazıcı, 1989, 252 s. 5. Füzûlî ye tahmisler. Bakı: Yazıçı, 1993, 192 s. 6. Hayran hanım, Divan, Bakı: Mütercim, 2002, s. 7. Özbek edebiyatında Füzûlî gelenekleri. Bakı: Nurlan, 2005, 76 s. 8. Azerbaycan da Câmî (elyazmaları esas alınarak) Bakı: Elim, 2007, 130 s. 9. Fars Elyazmaları katalogu. III c. Bakı: Nurlan, 2007 (ortak çalışma), 455 s. 10. Abdurahman Câmî Eserleri nin Bakı Elyazmaları. Bakı: Nurlan, 2009, I cilt. 327 s Makaleleri 1. Azerbaycan edebiyatında Sâdî Şiraz ı şiirinin tazmini, Uluslar arası ilminazarı konferansın malzemeleri, 9 Ekim 2002, Bakı, 2003, s Azerbaycan da Rudeki çalışmaları ilgi, Elim, 2007, 22 Haziran. 3. Azerbaycan da en çok yayımlanmış elyazmaları, Cumhuriyet elyazmaları fontunun eserleri, 1963, c. 2, s Azerbaycan klasiklerinin eserleri Nevai kütüphanesinde, Edebiyat ve İncesenet, 1980, 10 Ocak. 5. Câmî nin Eserleri nin Azerbaycan Türkçesi ne çevrisi hakkında bazı notlar, Hikmet Elmi araştırmaları toplusu, 2010, No: 6, s Câmî ve Azerbaycan, Edebiyat gazetesi, 1992, 26 Haziran.

166 Câmî nin nadir elyazması hakkında, Elim, 2003, 31 Hziran. 8. Abdülkani Efendi Nuhavi elyazmalarındaki Câmî eserleri, Orta asır elyazmaları ve Azerbaycan medeniyeti tarihi sorunları, On birinci Cumhuriyet ilmi- nazarı konferansın malzemeleri, Bakı, 2008, s Aburrahman Câmî eserlerinin Bakı elyazmaları hakkında, Elim ve hayat, 2004, No: 4-5, s Alişir Nevai nin Mecalis ün-nefais tezkiresinin iki elyazması, Elyazmaları hazinesinde (eserler), 1976, cilt 4, s Alişir Nevai nin Töbetül-efkâr kasidesinin bir beyti hakkında. Orta Çağ elyazmaları ve Azerbaycan medeniyeti ve Azerbaycan medeniyeti tarihi problemleri, VII. Elmi-nazarı konferansın malzemeleri, Bakı: Elim 2000, s Elyazma Mecmueler içinde verilen eserlerin araştırılmasının önemi (Hakani nin Kasideyi-şiniyyesi esasında) Orta Çağ elyazmaları ve Azerbaycan medeniyeti tarihi sorunları İlmi-nazarı konferansın malzemeleri, Bakı; 2006, s Elyazmalar nasıl yayılıyordu, Bakı, 1960, 17 Ekim. 14. Elyazmalarımızın usta araştırmacısı F.S. Seyidov un doğumunun 90 yıllığıyla ilgili Orta Çağ elyazmaları ve Azerbaycan medeniyeti tarihi sorunları, İlmi- nazarı konferansın malzemeleri, Bakı: Elim, 1989, s Elyazmaşinaslık ın günümüz konularından, Orta çağ elyazmaları ve Azerbaycan medeniyeti tarihi sorunları, VII. Elmi-nazarı konferansın malzemeleri, Bakı: Elim, 2000, s Füzûlî edebi okulunun büyük örneği Eda Ahrari ve onun bir elyazması hakkında, Türk Dünyası, 2003, 22 Eylül- 7 Ağustos. 17. Füzûlî edebi okulunun Özbek temsilcisi Tabibi ve onun fotoğrafı, Orta asır elyazmaları ve Azerbaycan medeniyeti tarihi sorunları, Dördüncü ilminazarı konferansın malzemeleri, Bakı: Elim, 1995, s Füzûlî gazeline yazılmış tahmis, Kitaplar âleminde, 1985, No: 3, s Füzûlî şiirlerinin tazmini konularına dair, M. Füzûlî nin 500 yıl dönümünde konferansın malzemeleri, Bakı, 1996, s

167 Füzûlî nin elyazma divanlarına ait bazı notlar ve 1958 yıl basımine dâhil edilmemiş gazeller, Elim, 2004, 21 Eylül. 21. Hayran Hanım ın eserlerinde Hz Ali nin tasviri Nabz, 2007, 7 Kasım. 22. Nağıyeva C.M. Hayran Hanım ın üç elyazması, Azerbaycan Gençleri, 1967, 28 Mayıs. 23. Nağıyeva C. M. Hayran Hanım ve klasik poeziya., Azerbaycan, 1967, No: 12, s Nağıyeva C.M. Hâkanî Şirvânî eserlerinin en çok yayılmış elyazmaları hakkında Hâkanî Şirvânî, Doğumunun 870. Yılının kutlanması Cumhuriyet konferansının tezsizleri, Bakı, Nağıyeva C.M., Hamse nin yeni elyazması hakkında, Bakı, 1982, 7 Haziran. 26. Hurşid Banu Natevan koleksiyonlarından daha bir yazılı abide, Orta Çağ Elyazmaları ve Azerbaycan medeniyeti tarihi sorunları, Dokuzuncu Cumhuriyet ilmi konferansın malzemeleri, Bakı, 2004, s Nağıyeva C.M.Hattat, Edebiyat ve İncesenet, 1981, 14 Haziran. 28. İki Tahmis., Azerbaycan İlimler Akademisi Meruzeleri, 1985, No 11, s İmadeddin Nesîmî, yayınlanmamış bir şiir hakkında, Elim ve Hayat, 2008, No: 2, s (bkz. Halilov ve Nureliyeva, 20) Memmedağa Sultanov Memmedağa Sultanov, 5 Ocak 1910 yılında Güney Azerbaycan ın Erdebil Şehrinde doğmuştur yıllarında Azerbaycan nın Bakü şehrinin Sabunçu ilinde Temeddünü İraniyan okulunda eğitimini devam ettirmiştir yıllarında Balahanı İli ndeki Genç Madenciler fabrika okulunda öğrenim görmüş yıllarında Sabunçu ilçesinde Lassal yüksek okulunda eğitim almış, Petrol Üretimi bölümünden mezun olmuştur yıllarında Komünist gazetesinin Petrol Çıkarma şubesinde edebi işçi görevinde çalışmıştır yılında Azerbaycan Devlet İlmi-Tedgigat Enstitüsünün doktorasını kazanmıştır (Aliyeva, 4) yılında Askeriyeden ayrıldıktan sonra Bakü Devlet Üniversitesi nin doktora programını kazanmış ve Azerbaycan Elimler Akademisi Nizâmî Dil ve Edebiyat Enstitüsü nün Elyazmaları Şubesi nin müdürlüğü görevine atanmıştır yılda

168 147 Hakani Şirvani nin hayatı ve eserleri başlıklı doktorasını tamamlamıştır yıllarında Azerbaycan İlimler Akademisi Cumhuriyet Elyazmaları Fond unun müdürü olarak çalışmıştır. 22 Ocak 1991 yılında vefat etmiştir (bkz. Aliyeva, 18) Mehdi Kazımov Mehdi Kazımov, 1954 yılında Bakü Şehrinde doğmuş, 1971 yılında Azerbaycan Devlet Üniversitesi (Bakü Devlet Üniversitesi) Şergşünaslık Fakültesi nin Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı nı kazanmıştır yıllarında çevirmen olarak İran da çalışmıştır yılında Bakü Devlet Üniversitesi nden mezun olduktan sonra 11 yıl Azerbaycan Milli İlimler Akademisi nde önce Sosyal Bilimler sonra İlmi Enformasyon Merkezi nde ve daha sonra Şergşünaslık Enstitüsü nde çalışmıştır yılında doktorasını tamamladı yılından itibaren Bakü Devle Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi nde pedagoji faaliyetine başlamıştır. Doktorayı bitirdikten sonra ilmi çalışmalarını devam ettiren Kazımov sırayla, yardımcı doçent, doçent ve son olarak 1994 yılında profösörlük payelerini aldı. Şimdi İran Filolojisi Kafedrası nın müdürüdür. Karşılaştırmalı Edebiyat alanında önemli araştırmaları vardır. Bunun yanı sıra Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Şergşünaslık Enstitüsü nün Menbaşinaslık, yazılı abidelerin araştırılması ve yapılmış çalışmalar şubesinin müdürü olarak çalıştı. İlim ve Eğitim çalışmaları nedeniyle Azerbaycan devleti tarafından Terakki madalyasıyla onurlandırılmıştır (Memmedeliyev ve Ezizov, 3). Âlimin beş monografi çalışması, Orta Çağ müelliflerinin Farsça dan Ruscaya altı adet açıklamalı çevri kitabı vardır. Âlimin Farsdilli edebiyatla ilgili farklı dergilerde 117 makalesi yayımlanmıştır (Meherremov, 95) Alizade Muhammed Mübariz 23 Aralık 1911, tarihinde İran ın Hamene şehrinde doğmuştur. İlköğretimini Hamene de almıştır yılında Azerbaycan ın Nahçıvan şehrine gelmiş, 1932 yılında Gürcistan nın Tiflis şehrinde Zagafkaziya (Kafkasya) Komünist Üniversitesi nin Siyaset Bilimi Fakültesini kazanmıştır ve eğitimini başarıyla

169 148 tamamlamıştır. Mehmet Mübariz Tiflis te eğitimin tamamladıktan sonra bir süre orada çalışmış ve daha sonra Azerbaycan a gelmiştir. O, 1937 yılda Azerbaycan Pedagoji Üniversitesi de öğretmen olarak çalışmıştır. Sonra 1947 yılında doktorasını tamamladı. Doktorayı bitirdikten sonra ilmi çalışmalarını devam ettiren Alizade sırayla, yardımcı doçent, doçent ve son olarak 1969 yılında profesörlük payelerini aldı Yılda Azerbaycan Devlet Üniversite sinde çalışmaya başlamış ve 1945 yılında faaliyete başlayan Şergşünaslık Fakültesi nin ilk dekanı olmuştur. Daha sonra aynı fakültede Yakın ve Orta Doğu Halkları Edebiyatı Bölümü nün müdürü olmuş ve Şergşünaslık Fakülte sinde mevcut olan Fars Dili ve Edebiyatı, Arap Dili ve Edebiyatı, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalları nın eğitim programlarının hazırlanmasında ve uzmanların yetişmesinde önemli yeri olmuş ve uzun süre adı geçen anabilim dallarına başkanlık etmiştir yılından 1994 yılına kadar Doğu bilimcileri özellikle İranşinaslar ın yetişmesinde büyük yeri vardır. 9 Nisan 1994 yılında vefat etmiştir (Alizade ve Kerimov, 6). Önemli Çevirileri: 1. Ebulkasım Lahûti Yaradıcılığı ve Mübarize Yolu (Ebulkasım Lahûti Çalışmaları ve Mücadele Yolu), Bakü Muhammed Füzûlî Eserleri III Cilt, Vahid A., Seyidzade M., Şebusterli M., Sultanov M.,la birlikte, Bakü Yusuf ve Züleyha (Yusuf ile Züleyha), Bakü İmadeddin Nesîmî (Farsça Divanı) (Eserlerinden Seçmeler), M. Soltan, Seyidzade M., Ceferpur İ.,la birlikte, Bakü Nizâmî Gencevî, (Lirika), Bakü Aşk Kıblesi, Bakü Kerimov Anar 6 Mayıs 1977 tarihinde doğmuştur yılında liseyi bitirdikten sonra Bakü Devlet Üniversitesi nin Şergşünaslık Fakültesi ni kazanmıştır Yılı Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim dalından lisans mezunu olmuştur yılında Yüksek Lisans eğitimini birincilikle tamamlamıştır yıllarında Nizâmî Lügati İlmi-araştırma laboratuarında çalışmıştır yılından itibaren Fars Dili ve

170 149 Edebiyatı Anabilim Dalı da öğretmen olarak çalışmaktadır yılında doktorasını tamamladı. Doktorayı bitirdikten sonra ilmi çalışmalarını devam ettiren Kerimov sırasıyla, yardımcı doçent, doçent ve son olarak 2012 yılda Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Daılında profesörlük payelerini aldı. Prof. Dr. A. Kerimov lisans eğitim kademesinde Fars Dili, İran Filolojisine Giriş, Urdu Filolojisine Giriş, yüksek lisans kademesinde Fars Dilciliği Tarihi ve Gelişmesi, özel kurs vb. dersler vermiştir. Bu dersler hakkında farklı zamanlarda yazılmış program, metodik kitap ve egzersizlerin müellifidir. Bunlara ilave olarak Azerbaycan Cumhuriyet inde ilk kez Fars Dili ve Edebiyatı hakkında kurrikulum 26 ve yeni not sisteminin (kıymetlendirmenin) müellifidir. 27 Önemli eserleri: 1. Müeyyenlik Anlayışının Fars Dilinde İfade Vasiteleri (Belirlilik Kavramının Fars Dilinde İfade Şekilleri), Bakü Zebân-i Fârisî, Bakü- I. Cild 2012,. / II. Cild Bakü İş Kitabı 2 (Ödev Kitabı), Bakü İş Kitabı 1 (Ödev Kitabı), Bakü Neyyar Neyyarzaman, Hatemi ( ) 1916 yılında İran da doğmuştur yılında Tahran Üniversitesi nin Pedogoji (Eğitim) Fakültesini kazanmıştır. Mezun olduktan sonra Tahran Üniversitesi nin Filoloji Fakültesinde eğtim almıştır. Neyyar Neyyarzaman, Hatemi 1946 yılından Bakü Devlet Üniversitesi nde çalışmaya başlamıştır yılında doktorasını tamamladı. Doktorayı bitirdikten sonra ilmi çalışmalarını devam ettiren Hatemi sırasıyla, yardımcı doçent, doçent ve son olarak 1970 yılında profesörlük payelerini almıştır. Neyyar Zaman Hatemi 1999 yılında ilmi-pedogoji çalışmalarından dolayı Teşekkür almıştır. Büyük âlim 2000 yılında Emekdar Bilim Adamı onur ödülüyle onurlandırılmıştır Neyyar Neyyarzaman, Hatemi 2000 yılında vefat etmiştir. (Arşiv Dosya No: 234). 26 Balonya ve kredi sistemi 27 BDÜ Şergşünaslık Fakültesi nin bahçesinde bizzat kendisiyle 2014 yılında röportaj yapılmıştır.

171 150 Önemli Eserleri: 1. Zebân-i Fârisî (6.ve 7. sınıflar), A. Azeri yle birlikte, Bakü Danışma Dili (Konuşma Dili), (Üniversite), Bakü Zebân-i Fârisî (9. ve 11. sınıflar), T. Rüstemova yla birlikte,, Bakü Farsça-Azerbaycanca Danışma Kitapçası (Fars Dili-Azerbaycan Türkçesiyle Konuşma El kitabı), (Üniversite), Şulan Şireliyev le birlikte, Bakü Fars Dili (Üniversite), Bakü Fars Dili (Üniversite), Bakü Farsça- Azerbaycanca Sözlük (Farsça-Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü), Tahran- I. Bölüm 1999, II. Bölüm Ahmedimuhammet Şefâi (1911-) 25 Aralık 1911 de İran nın Horasan vilayetinde doğmuştur yılında Tahran da liseyi bitirdikten sonra 1933 yılında Tahran Harp Okulunu kazanmıştır yılında yüzbaşı, 1945 yılında binbaşı rütbesini almıştır. Ahmedimuhammet Şefâi 1947 yılından itibaren Bakü Devlet Üniversitesin de çalışmıştır yılında doktorasını tamamladı. Doktorayı bitirdikten sonra ilmi çalışmalarını devam ettiren Şefâi sırayla, yardımcı doçent, doçent ve son olarak 1970 yılında profösörlük payelerini almıştır. (Arşiv Dosya No: ) Ahmet Şefa inin makaleler mecmuası bu gün araştırmacılar tarafından başvuru eseri olarak kullanılıyor. Önemli eserleri: 1. Muasir Fars Edebi Dilinin Morfologyası (Modern Fars Edebi Dili nin Morfolojisi), (Üniversite), T. Rüstemova, A. Elekberova ve F. Zülfikarova yla birlikte, Bakü Farsca-Azerbaycanca Müxteser İdyomatik İfadeler Lüğeti (Farsça- Azerbaycan Türkçesiyle Muhtasar Deyimler Sözlüğü) (Üniversite), F. Zülgükarova yla birlikte, Bakü Kitâbi Zebân-i Fârisî (Ortaokul 4. sınıflar için ders kitabı), Hüseyn Mahmudov la birlikte Bakü

172 Rüstemova Tehmine (1926-) 24 Ağustos 1926 yılında doğmuştur yılında liseyi bronz madalylayla bitirmiştir. Aynı yıl Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesini kazanmıştır yılında aynı üniversitenin aynı bölümünü bitirerek ilmi kurulun kararıyla Fars dilçiliği üzerine doktora eğitimine başlamıştır yılında doktorasını tamamladı. Doktorayı bitirdikten sonra ilmi çalışmalarını devam ettiren Rüstemova Tehmine sırasıyla, yardımcı doçent, doçent ve son olarak 1991 yılında profesörlük ilmi payelerini almıştır. Prof. Dr. Tehmine Rüstemova Azerbaycan da Fars dilciliği üzere ilk profösördür. Azerbaycan ve dış ülkelerde 160 tan çok makalenin ve 22 ders kitabının müellifidir. Şimdi İran Filolojisnde profösördür. Terakki madalyasıyla onurlandırılmıştır (Meherremov, 510) Önemli eserleri: 1. Zebân-i Fârisî N.Z. Hatemi yla birlikte, (9. ve 11. sınıf), Bakü, Fars Dili H. Alizade yle birlikte, (Universite), Bakü Fars Dilinde Fiili Sıfat ve Fiili Sıfat Terkipleri (Fars Dili nde Filimsi ve Fiilden Yapılan Sıfatlar), (Üniversite), Bakü Muasir Fars Edebi Dilinin Morfologyası (Modern Fars Edebi Dili nin Morfolojisi), A. Şefai, A. Elekberova, F. Zülfikarova yla birlikte (Üniversite), Bakü Fars ve Azerbaycan Dillerinin Mügayiseli Gramatikası (Fars Dili ve Azerbaycan Türkçesinin Karşılaştırmalı Grameri), (Üniversite), Tahran Fars Dili (Üniversite), Mahmudov, Hasan yla birlikte, Bakü Azerbaycanca Farsca Dilçilik Terminleri Lüğeti (Azerbaycan Türkçesi ve Farsça Dilcilik Terimleri Sözlüğü), (Üniversite), Bakü Fars Dili (Üniversite), Bakü Fars Dili (Üniversite), Bakü -2004

173 Ord. Rafael Hüseynov (1954-) Şergşünaslık Fakültesi nin Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı ndan mezun olmuştur. Doktorayı bitirdikten sonra sırayla, yardımcı doçent, doçent sonra profesör ilmi payesini almıştır Yılda Azerbaycan Milli İlimler Akademisi nin muhbir üyesi, 2014 yılında tam üyeliğine 28 alınmıştır. 234 ilmi eseri yayımlanmıştır. Bunların arasında 30 tanesi yurt dışında yayımlanmıştır. Araştırmalarında Azerbaycan ve Fars Edebiyatıyla ilgili çalışmalar önde yer almaktadır. Şimdi N. Gencevî Azerbaycan Edebiyatı Müzesi nin müdürü ve Azerbaycan Büyük Millet Meclisi nde Millet vekilidir (Meherremov, 508) Büyükağa Hüseynov ( ) Azerbaycan İlimler Akademisi Muhbir üyesi Büyükağa Hüseynov Şergşünaslık Fakültesi nin Fars Dili ve Edebiyatı Bölümü nü bitirmiştir. Doktorayı bitirdikten sonra sırasıyla, yardımcı doçent, doçent ilmi payelerini almıştır yılında Azerbaycan İlimler Akademisi mühbir üyesi seçilmiştir yıllarında Sovyet İttifakı Komünist Partisi Merkezi Komite sinin ve Azerbaycan Komünist Partisi Merkezi Komite sinin sorumlu görevlisi olmuş, yıllarında Azerbaycan İlimler Akademisi Orta Doğu Halkları Enstitüsü sünde müdür yardımcılığı yapmıştır yıldan hayatının sonuna kadar İran Filolojisi Şubesine başkanlık etmiştir. O, XIX. yüzyılın sonu ve XX. yüzyılın başlarındaki İran Edebiyatı nın sorunları konusunda araştırmalar yapmıştır. İlmi eserleri Azerbaycan dan başka İran, Türkiye, Çek Cumhuriyeti, Rusya ve vb. ülkelerde yayımlanmıştır (Meherremov, 509) Mirze Rehimov (1929-) 4 Mart 1925 yılında doğmuştur ylında Bakü Devlet Üniversitesi nin Şergşünaslık Fakültesi nin Fars Dili Bölümünü kazanmıştır yılında Şergşünaslık Fakültesi nin Fars Dili ve Edebiyatı bölümünden mezun olmuştur. Doktorayı bitirdikten sonra ilmi çalışmalarını devam ettiren M. Rehimov sırasıyla, 28 Azerbaycan Milli İlimler Akademisi nde ilmi paye isimlerinden birisi

174 153 yardımcı doçent, doçent ve son olarak profösörlük payelerini almıştır. Azerbayacan Türkçesi ve Fars dili hakkında 50 den çok makalenin ve 3 kitabın müellifidir (Meherremov, 510) Edebiyatçılar Prof. Dr. Mehdi Kazımov Prof. Dr. Möhsüm Nağısoylu Prof. Dr. Mübariz Alizade Prof. Dr. Rehim Sultanov Prof. Dr. Şulan Şireliyev Doç. Dr. Bilgeys Kuluyeva Doç. Dr. Nüşabe Alizade Dilciler Prof. Dr. Ahmet Şefâi Prof. Dr. Anar Kerimov Prof. Dr. Cemile Sadıgova Prof. Dr. Neyyar Zaman Hatemi Prof. Dr. Tehmine Rüstemova Doç. Dr. Nigar Musayeva Doç. Dr. Esmethanım Mammadova Doç. Dr. Leyla Mahmudova Doç. Dr. Manzara Mammadova Doç. Dr. Mehman Tarverdiyev Doç. Dr. Tofik Cahangirov

175 154 SONUÇ Çalışmamızda aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır: Yapılan bu çalışma Azerbaycan sahasında Farsçanın öğrenimine ve öğretimine yönelik faaliyetler ve bu faaliyetleri gerçekleştiren bilim adamları, şairler, yazarlar ve eğitimciler ve bu faaliyetlerin gerçekleştirildiği yerler ve programlar hakkında gerekli bilgileri içermektedir. Azerbaycan coğrafyasında Farsçanın eğitim ve öğretimi çok eski tarihlerden beri devam etmektedir ve Farsçanın eğitim ve öğretimi ile ilgili birçok sözlük, dilbilgisi kitabı ve benzer esereler yazılmıştır. XIX. yüzyıla kadar öğretim kurumlarını genellikle camiler, mollahane ve medreseler oluşturmuştur ve bu eğitim merkezlerinde Farsça, yazılı metinler üzerinden öğretilmeye çalışılmıştır. Sovyetler Birliği döneminde Azerbaycan da, Fars dilinin eğitim-öğretimi büyük ölçüde yaygınlaşmış, üniversitelerin filoloji, tarih ve uluslararası ilişkiler bölümlerinde okutulmuştur ve Şerqşünaslıq (Doğu Dilleri ve Edebiyatı) Fakültesi Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, yüksek öğretim kurumlarında öğrenciler tarafından en çok tercih edilen bölümlerden biri olmuştur. Bu bağlamda eski Sovyet Cumhuriyetleri arasında Fars dilinin en iyi öğretilen yerlerinden biri olarak Azerbaycan Cumhuriyeti kabul edilmiştir. Bunda en büyük etkenin, Azerbaycan ın İran la komşu olması ve önceki yüzyıllarda Azerbaycan ın en büyük yazar ve şairlerinin kendi eserlerinin bir kısmını Farsça olarak yazması olmuştur. Ayrıca Sovyetler Birliği döneminde bilim adamlarının Azerbaycan edebiyatı ve tarihiyle ilgili konuları içeren Farsça eser ve belgeleri araştırmaya iligi gösterdikleri görülmektedir. Sovyetler Birliği döneminde Farsçanın sadece yüksek öğretim kurumlarında değil Azerbaycan ın orta dereceli okullarında da eğitim-öğretimi verilmiştir. Azerbaycan bağımsızlığını kazandıktan sonraki birkaç yılda da ortaokul ve liselerde Farsça okutulmaya devam edilmiştir. Fakat son birkaç yılda, ortaokul ve liselerde Farsça öğretimi bakımından bazı sıkıntılar olmuş ve Farsçanın eğitim verildiği ortaokul ve liselerde son yıllarda bu ders, eğitim-öğretim programından kaldırılmıştır. Bununla birlikte, Farsça Azerbaycan da eğitim hayatından tamamen kaldırılmamıştır. Azerbaycan ın

176 155 bağımsızlığı döneminde de, Azerbaycan ın büyük üniversitelerinde Farsça kendi varlığını korumuş ve Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim dalında lisans, yüksek lisans ve doktora düzeyinde öğretilmeye devam etmiştir. Bunun yanında bağımsızlık döneminde peş peşe açılan üniversitelerin farklı bölümlerinde de Farsça eğitimi verilmiştir. Ayrıca XVIII. ve XIX. yüzyıllarda Azerbaycan ın birçok yerinde Azerbaycan Türkçesiyle eğitim-öğretim veren okullar açılmaya başlaması, Arapça ve Farsça alfabeden uzaklaşma ve Farsçanın öğretiminin azaltılması sonucunda Azerbaycan da Farsçaya ilgi azalmıştır. Azerbaycan bu alanda en parlak dönemini Sovyetler Birliği döneminde yaşamıştır. Sovyetler Birliği öncesi döneme ise Fars dili ile ilgili çalışmaların yeterli olmadığını, Sovyetler Birliği döneminde Fars dili alanında yapılan çalışmaların arttığı ve Azerbaycan ın bağımsızlığını kazandıktan sonraki dönemde ise çalışmaların azalmaya başladığı görülmektedir. Günümüz Azerbaycan ındaysa Fars dili yeteri kadar ilgi görmemektedir. Sadece sınırlı sayıda okullarda ve yükseköğretim kurumlarında ihtisas alanı olarak öğretilmektedir. Azerbaycan da Farsçanın yaygınlaşması ilgili önemli eserler, Azerbaycan ın içinde ve dışında çalışan bilim adamları tarafından hazırlanmış ve ortaya konulmuştur. Bu anlamda okullardaki Farsça ders programları ile Farsçanın öğretimine yönelik 23 dilbilgisi kitabı, 10 çeviri, 2 sözlük ve 3 dergi incelenmiştir. Azerbaycan ın bağımsızlık döneminde de Farsça nın öğretimine yönelik faaliyetler devam etmiş ve üniversitelerin ders programlarlarında Fars Diline önemli ölçüde yer verilmiştir. Bu çalışmalarla ilgili olarak 5 dergi, 8 sözlük, 8 çeviri eseri, 12 ders kitabı ve 5 dilbilgisi kitabının hazırlandığı tespit edilmiş ve bunlar hakkında bilgi verilmiştir.

177 156 KAYNAKLAR Tek Yazarlı Kitaplar Abbaslı, Nazile (2001). Azerbaycan da Özgürlük Mücadelesi. İstanbul: Beyaz Baline Yayınları Abdullayev, A. (1966). Azerbaycan Dilinin Tedrisi Tarihinden. Bakı: Maarif Yayınları. Abdullayev, Teymur (1972). Azerbaycanca ve Farsça Danışma Kitapçası. Bakı: Maarif Yayınları. Adilov, M. (2000). Elyazmaları Enstitüsü 50. Bakı: Örnek Yayınları. Adilov, Muhammed (2005). Muhammed Füzûlî Elyazmaları Enstititüsü 55. Bakı: Nurlan Yayınları. Aleskerova, Teyyibe (1972). Fars Dilinde Sözdüzeldici Omomorfemler. Bakı: Elim Yayınları. Alibeyli, Şafak (2012). Farsca-Rusca-Azerbaycanca Muhtasar Lügat. Bakı: Nafta Press, Yayınları. Alizade, Mübariz (1987). Ebulkasım Lahûti Yaradıcılığı ve Mübarize Yolu. Bakı: Azerbaycan Devlet Universiteti Yayınları. Atakişiyev, Aslan (1991). M. E. Resulzade Bakı Devlet Universiteti tinin Tarihi. Bakı: Bakı Universiteti Yayınları. Azeri A., (1952). Fars Dili. Bakı: Azerbaycan Devlet Üniversitesi Yayınları. Bahşeliyeva, Gövher (2005). Azerbaycan Milli Elimler Akademyası Şerkşünaslık İnistutu 60. Bakı: Ruemi Yayınları. Editör: Aliyeva, Lora (2012). Möhsün Nağısoylu Biblyografya. Bakı: Elim ve Tahsil Yayınları. Editör: Aliyeva, Lora (1999). Memmedağa Sultanov Biblyografya. Bakı: Örnek Yayınları. İbrahimov, Senan (1993). Zebân-i Fârisî Ketabi Evvel (I. Bölüm). Bakı: Babkm Yayınları. (1994). Zebân-i Fârisî Ketabi Dovvom (II. Bölüm). Bakı: Babkm Yayınları.

178 157 Kazımov, Mehdi (2012). Farsdilli Edebiyatın Yeddi Asrı. Bakı: Nafta Press Yayınları. Kerimov, Anar (2012). Zebân-i Fârisî I. Cild. Bakı: Adiloğlu Yayınları. Mahmudov, H. (1975). Fars Dilinde Sade Cümle Sözdizimi Sintaksisi. Bakı: Azerbaycan Devlet Üniversitesi Yayınları. Mammadov, Vügar (2013). Şerkşünaslık İnustutun da Fars Dilciliği. Bakı: Çap Evi Yayınları. Mammadova, Esmethanım (2012). Letifeler, Yumorist Hekayeler ve Tapmacalar. Bakı: Oka Ofset Yayınları. Mammadova, Manzara (2009). Nizâmî Gencevî Dilinin Lügatı. Bakı: Nafta-Press Yayınları. Mammadova, Manzara (2013). XI-XVII. Asr Fars Dili İzahlı Lüğetlerinin Esas Tertip Pirinsipleri. Bakı: Nafta- Press Yayınları. Mammadova, Manzara (2012). Nizâmî Gencevî Dilinin Leksik Üslubu. Bakı: Nafta- Press, Yayınları. Meherremov, Abel (2009). Bakı Devlet Universiteti 90. Bakı: Bakı Universiteti Yayınları. Meherremov, Abel (2014). Bakı Devlet Universiteti 95. Bakı: Bakı Universiteti Yayınları. Memmedli, Mesiğağa (2004). Sâdi ve Hâfız. Bakı: Nurlan Yayınları. Memmedova, Esmethanım (2011). Fars Dilinin Orfagirafyası. Bakı: Elim ve Eğitim Yayınları. Neyyar Zaman, Hatemi (1965). Danışma Dili. Bakı: Maarif Yayınları. (1984). Fars Dili. Bakı: Maarif Yayınları. (1986). Fars Dili. Bakı: Yazıcı Yayayınları. (1999). Farsca-Azerbaycanca Lügat. Tahran: Naşer Yayınları, Rüstemova, Tehmine (1977). Fars Dilinde Fiili Sıfat ve Fiili Sıfat Terkipleri. Bakı.: Azerbaycan Devlet Üniversitesi Yayınları. Rüstemova, Tehmine (1998). Fars ve Azerbaycan Dillerinin Mügayiseli Gramatikası. Tahran. Rüstemova, Tehmine (2011). Azerbaycanca Farsca Dilçilik Terminleri Lüğeti. Bakı.: Adiloğlu Yayınları.

179 158 Rüstemova, Tehmine (2013). Fars Dili. Bakı: Elim ve Tehsil Yayınları. Sadıgova, Cemile (1975). Fars Dilinde Şahıs Evezlikleri (Tarihi Aspektle). Bakı: Elim Yayınları. Şireliyev, Ş. (1978). Muasir Fars Dilinde Edat ve Bağlaçlar. Bakı: ADU Yayınları. Yakubi, Esat (1980). Fars Dili. Bakı: APU. Yayınları. (1984). Fars Dili. Bakı: APU Yayınları. İki ve Çok Yazarlı Kitaplar Şefai, A., Rüstemova - T., Elekberova, A., Zülfikarova, F. (1982). Muasir Fars Edebi Dilinin Morfologyası. Bakı: ADU Yayınları. Alizade H. - Rüstemova T. (1966). Fars Dili. Bakı: Bakı Yayınları. Azeri A. - N. Z. Hatemi (1959). Zebân-i Fârsî. Bakı: Azerbaycan Devlet Yayınları. Füzûlî, Muhammed, (1966). (Editör: Hemid Araslı, Cihangir, Kahramanov). Divan. Bakı: Şark-Garp Yayınları. Editör: Halilov, Aydın ve Nureliyeva, Tahire (2012). Cennet Nağıyeva Biblyografya. Bakı: Elim ve Tahsil Yayınları. Nağısoylu, Möhsün, Bağırov, Ekrem, Ramazanov, Arif ve Abdullayeva, Şehla, (2007). Farsca-Azerbaycanca Lügat. Bakı: Şark- Garp Yayınları. Neyyar Zaman, Hatemi ve Rüstemova, Tehmine (1965). Zebân-i Fârisî, Bakı: Azerbaycan Devlet Tedris- Pedogoji Edebiyatı Yayınları. Neyyar Zaman, Hatemi ve Şireliyev, Şulan (1983). Farsça-Azerbaycanca Danışma Kitapçası. Bakı:Yazıcı Yayınları. Rüstemova, Tehmine ve Mahmudov, Hasan (1998). Fars Dili. Bakı: Bakı Universiteti Yayınları. Sadıgova, Cemile ve Aleskerova, Teyyibe (1990). Fars Dilini Tedkik Eden Azerbaycan Alimleri XI- XX Asrın Birinci Rübü. Bakı: Elim Yayınları. Şefai, A. ve Zülfükarov F. (1978). Farsca-Azerbaycanca Müxteser İdyomatik İfadeler Lüğeti. Bakı: ADU. Yayınları. Abdullayev, Behruz, Askerli, Mirze ve Zerinzade, Hasan (2005). Klassik Azerbacyan Edebiyatında İşlenen Arap ve Fars Sözleri Lügatı. Bakı: Şark- Garb Yayınları.

180 159 Tercüme Kitaplar Abdurrahman, Câmî (1965). Yusuf ve Züleyha. (Çev.: Alizade, Mübariz). Bakı: Azerbaycan Devlet Yayınları. Ahundov, Mirze Fethalı (1962). Mirze Fethalı Ahundov un Mektupları (Eserleri). (Çev.: Mübariz Alizade). Bakı: Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Elimler Akademyası Yayınları Füzûlî, (1958). Eserleri Cilt III. (Çev.: Vahid A., Mubariz M., Seyidzade M., Şebusterli M., Sultanov M.). Bakı: Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Elimler Akademyası Yayınları. Hoyi, Hüsameddin, (1996). Tohfeyi Hüsam. (Çev.: Teyyibe Aleskerova ve Sadıkova, Cemile). Bakı: Elim Yayınları. Huraman, Mustafa (2012). Hikâyeler Toplusu. (Çev: Memmedova Esmethanım). Bakı: Oka Ofset Yayınları. Mirakayini, Muhammed, Şefii, Şehram ve Nûra Hakperesti (2012). Oku ve Tercüme Materialları Muasir Fars Edebiyatından Seçmeler. (Çev.: Mammadova, Esmethanım). Bakı: Oka Ofset Yayınları. Mirkeyani, Muhammed (2009). Çille Gecesinin Nağılları. (Çev.: Memmedova Esmethanım). Bakı: Oka Ofset Yayınları. Nesimi, (1977). İmadeddin Nesîmî (Fars Divanı) (Eserlerinden Seçmeler). (Çev.: Mübariz Alizade, Soltan M., Seyidzade M., ve Ceferpur İ.), Bakı: Azerneşir Yayınları. Nizamî (1983). Lirika. (Çev.: Alizade Mübariz). Bakı: Elim Yayınları. Nizâmî, (2004). Hosrov ve Şirin. (Çev.: Halil Rıza Ulutürk). Bakı: Lider Neşriyat Yayınları. Nizâmî, (2004). İsgendernâme İkbalnâme. (Çev.: Mikayıl Rızakuluzade). Bakı: Lider Neşriyat Yayınları. Nizâmî, (2004). Leyla ve Mecnun. (Çev.: Semed Vurgun). Bakı: Lider Neşriyat Yayınları. Nizâmî, (2004). Sırlar Hazinesi. (Çev.: Halil Rıza Ulutürk). Bakı: Lider Neşriyat Yayınları. Nizâmî, (2004). Yeddi Gözel. (Çev.: Rahim, Muhammed). Bakı: Lider Neşriyat Yayınları.

181 160 Makaleler Mammadov, Vügar (2003). Bakı Şeherinin Orta ve Ali Mekteplerinde Fars Dilinin Tedrisi Barede. Hikmet, 7, Gazete Makalesi Memmedeliyev, Vasim ve Azizov, Elhan (24 Eylül 2014). Azerbaycan Şergşünaslığında Sanballı İmza. 525-ci gezet, 3. Yayınlanmış Bildiri Kerimov, E. ve Alizade N. (2001). Memmed Mübariz Alizadenin Hayatı ve Yaradıcılığı. Professor Memmed Alizadenin Anadan Olmasının 90 İlliyi Münasibetiyle Elmi Konferansın Materialları Kongresi Bildiriler Kitabı. Bakı: Bakı Universiteti Neşriyatı Yayınları, Danışma Kaynakları- Sözlük Altaylı, Seyfettin (1997). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü. II c., İstanbul: Milli Eğtim Bakanlığı Yayınları. Kanar, Mehmet Farsça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Say Yayınları. Orucov, A.A. (1971). Rusca-Azerbaycanca Lügat. III c., Bakı: Elim Yayınları. Danışma Kaynakları- Ansiklopedi Makalesi Kanar, Mehmet (2007). Nizâmî-i Gencevî. T.D.V.İ. A, 33, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi. Karahan, Abdül Kadir Mehmet (1996). Füzûlî, T.D.V.İ.A, 13, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi. Arşiv Belgeleri BDÜİA (Bakı Devlet Üniversitesi İlmi Arşivi), Ahmet Şefai (22239). BDÜİA (Bakı Devlet Üniversitesi İlmi Arşivi), Neyyar Zaman Hatemi (234).

182 161 Tezler Celilova, Vefa (2012). Sovyet Dönemi ve Bağımsızlık Sonrası Azerbaycan daki Liselerde Dil ve Edebiyat Öğretimi, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü. Ankara. Gurbanov, Abbas (2001). Azerbaycan da Şeyhülislamlık, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Seminer Hasanalizade, Ayten (2011). Azerbaycan da ve Diğer Ülkelerde Farsça Eğitimi, Yüksek Lisans Semineri, Danışman: Doç. Dr. Nuri Şimşekler, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. Dergiler Azerbaycan Şergşünaslığı; Sayı 1, Yıl: 1, Bakı Azerbaycan Şergşünaslığı; Sayı 11, Yıl: 11, Bakı Hikmet; Sayı 1, Yıl: 1, Bakı Hikmet; Sayı 19, Yıl: 9, Bakı Işığa Doğru; Sayı 1, Yıl: 1, Bakı Işığa Doğru; Sayı 11, Yıl: 10, Bakı İran Filologyası Meseleleri; Sayı 1, Yıl: 1, Bakı İran Filologyası Meseleleri; Sayı 2, Yıl: 2, Bakı İran Filologyası Meseleleri; Sayı 1, Yıl: 1, Bakı İran Filologyası Meseleleri; Sayı 2, Yıl: 2, Bakı Şark Filologyası Meseleleri; Sayı 1, Yıl: 1, Bakı Şark Filologyası Meseleleri; Sayı 8, Yıl: 9, Bakı Kanun, Yönetmelik ve Ders Programları ADPU Tehsil-Tedris İli Tarih Fakültesi 2. Kurs Telebeleri İçin Hazırlanan Farsçanın Fenn Sillabusu. (ADPÜ Eğitim-Öğretim Yılı Tarih Fakültesi 2. Sınıf Öğrencileri İçin Hazırlanan Farsçanın Ders Programı.)

183 162 ADPU Tehsil-Tedris İli Filalogya Fakültesi Azerbaycan Dili ve Edebiyatı Bölümü 2. Kurs Telebeleri İçin Hazırlanan Farsçanın Fenn Sillabusu (ADPÜ Öğretim Yılı Filoloji Fakültesi Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümü 2. Sınıf Öğrencileri İçin Hazırlanan Farsçanın Ders Programı.) ADU Tehsil-Tedris İli Azerbaycan Dil ve Edebiyatı Bakalavır Ders Cedveli. (Azerbaycan Devlet Üniversitesi Eğitim-Öğretim Yılı Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Lisans Ders Programı.) SSR Ministerstvo Vısşago i Srednego Speçolnogo Obrazavonya Uçebnaya Plan Vostoçnaya Yazıkı i Literatura, S Ukazavaneya Yazıka, Gasudasrtıvenni Universitet, 1975 Filolog Prepodavatel Vastoçnogo i RadnogoYazıka i Literaturu (Azerbaycan (Bakü) Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi nin 1975 Eğitim-Öğretim Yılından İtibaren Uyguladığı Eğitim-Öğretim Planı) SSR Ministerstvo Vısşago i Srednego Speçolnogo Obrazavonya Uçebnaya Plan Vostoçnaya Yazıkı i Literatura, S Ukazavaneya Yazıka, Gasudasrtıvenni Universitet, 1987 Filolog Prepodavatel Vastoçnogo i RadnogoYazıka i Literaturu (Azerbaycan (Bakü) Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi nin 1987 Eğitim-Öğretim Yılından İtibaren Uyguladığı Eğitim-Öğretim Planı) Bakı Dövlet Universiteti Şergşunaslık Fakültesi Arap Edebiyatı Bölümü Tehsil-Tedris İli Magistir Ders Cedveli. (Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültes Arap Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Ders Programı.) BDU Tehsil-Tedris İli Giyabı Şubenin Azerbaycan Dili ve Edebiyatı Müellimliği Bölümünün 5 İllik Ders Cedveli. (Bakü Devlet Üniversitesi Eğitim-Öğretim Yılının Açık Öğretim Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümü nün 5 Yıllık Ders Programı.) BDU Tehsil-Tedris İli Giyabı Şubenin Azerbaycan Dili ve Edebiyatı Müellimliği Bölümünün 2. Kurs Ders Cedveli (Bakü Devlet Üniversitesi Eğitim-Öğretim Yılı Açık Öğretim Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyat ı Öğretmenliyi Bölümü nün 2. Sınıf Ders Programı.)

184 163 BDU Tehsil-Tedris İli Giyabı Şubenin Azerbaycan Dili ve Edebiyatı Bölümünün 2. Kurs Ders Cedveli (Bakü Devlet Üniversitesi Öğretim Yılında Açık Öğretim Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümü nün 2. Sınıf Ders Programı.) BDU Şergşunaslık Fakültesi Arap Dili Bölümü Tehsil-Tedris İli Magistir Ders Cedveli. (Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Arap Dili Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Ders Programı.) BDU Şergşunaslık Fakültesi Arap Edebiyatı (Rus Bölmesi) Bölümü Tehsil-Tedris İli Magistir Ders Cedveli. (Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Arap Edebiyatı (Rus Bölmesi) Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Ders Programı.) BDU Azerbaycan Dili ve Edebiyatı Bölümü Tehsil-Tedris İli Ders Cedveli (Bakü Devlet Üniversitesi Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Ders Programı.) BDU Azerbaycan Dili ve Edebiyatı Müellimliyi Bölümü Tehsil-Tedris İli Ders Cedveli. (Bakü Devlet Üniversitesi Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Ders Programı.) BDU Beynalhalk Münasibetler ve İktisadiyat Kafedrası Gömrük İşinin Teşkili ve İdare Etmesi Bölümü (Rus Bölmesi) Tehsil-Tedris İli Magistir Ders Cedveli (Bakü Devlet Üniversitesi BM ve İktisat Fakültesi Gümrük İşinin oluşturulması ve İdareciliği Bölümü (Rus Bölmesi) Eğitim- Öğretim Yılı Yüksek Lisans Ders Programı.) BDU Şergşunaslık Fakültesi Fars Dili Bölümü Tehsil-Tedris İli Magistir Ders Cedveli. (Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Fars Dili Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Ders Programı.) BDU Şergşunaslık Fakültesi (Rus Bölmesi)Fars Dili ve Edebiyatı Kafedrası Tehsil-Tedris İli Bakalavır Ders Cedveli. (Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi (Rus Bölmesi) Fars Dili ve Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Ders Programı.)

185 164 BDU Şergşunaslık Fakültesi (Rus Bölmesi) Fars Edebiyatı Bölümü Tehsil-Tedris İli Magistir Ders Cedveli.(Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi (Rus Bölmesi) Fars Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Ders Programı.) BDU Şergşunaslık Fakültesi (Rus Bölmesi) Arap Dili ve Edebiyatı Kafedrası Tehsil-Tedris İli Bakalavır Ders Cedveli. (Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Arap Dili ve Edebiyatı (Rus Bölmesi) Bölümü Öğretim Yılı Lisans Ders Programı.) BDU Şergşunaslık Fakültesi Arap Dili ve Edebiyatı Kafedrası Tehsil- Tedris İli Bakalavır Ders Cedveli. (Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Arap Dili ve Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Ders Programı.) BDU Şergşunaslık Fakültesi (Rus Bölmesi) Çin Dili ve Edebiyatı Kafedrası Tehsil-Tedris İli Bakalavır Ders Cedveli. (Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Çin Dili ve Edebiyatı Bölümü (Rus Bölmesi) Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Ders Programı.) BDU Şergşunaslık Fakültesi Fars Dili ve Edebiyatı Kafedrası Tehsil- Tedris İli Bakalavır Ders Cedveli (Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Fars Dili ve Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Ders Programı.) BDU Şergşunaslık Fakültesi Fars Edebiyatı Bölümü Tehsil-Tedris İli Magistir Ders Cedveli.(Bakü DevleT Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Fars Edebiyatı Bölümü Öğretim Yılı Yüksek Lisans Ders Programı.) BDU Şergşunaslık Fakültesi Kore Dili ve Edebiyatı Kafedrası Tehsil- Tedris İli Bakalavır Ders Cedveli. (Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Kore Dili ve Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Ders Programı.) BDU Şergşunaslık Fakültesi Urdu Dili ve Edebiyatı Kafedrası Tehsil- Tedris İli Bakalavır Ders Cedveli. (Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık

186 165 Fakültesi Urdu Dili ve Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Ders Programı.) BDU Şergşunaslık Fakültesi Urdu Dili ve Edebiyatı Bölümü Tehsil- Tedris İli Magistir Ders Cedveli. (Bakü Devlet Üniversitesi Şergşünaslık Fakültesi Urdu Dili ve Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Yüksek Lisans Ders Programı.) BDU Fars Dili ve Edebiyatı Kafedrası Doktorantura Zamanında İmtahan Olunanan Ders Adları. (Bakü Devlet Üniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı Doktora Süresi Boyunca Sınav İçin Verilen Ders Adları.) BDU İlahiyat Fakültesi Tehsil-Tedris İli Bakalavır Ders Cedveli. (Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Ders Programı.) BDU İlahiyat Fakültesi Farsça Tercümeçilik Bölümü Tehsil-Tedris İli Bakalavır Ders Cedveli. (Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Farsça Mütercimanlık Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Ders Programı.) BDU (Bakı Devlet Universiteti). (2013). (İlahiyat Fakültesi Farsça Tercümeçilik Bölümü Üzere Gebul Olan Telebelerin Raporu) (Rapor No:3/563).Bakı: (Azerbaycan Tehsil Nazirliği.) (Bakü Devlet Üniversitesi (Bakü Devlet Üniversitesi). (2013). (İlahiyat Fakültesi Farsça Mütercim-Tercümanlık Anabilim Dalı Üzere Öğrenci Kabulu Raporu) (Rapor No: 3/563). Bakü: Azerbaycan Eğtim Bakanalığı.) BDU Beynalhalk Elageler Bölümü (Rus Bölmesi) Tehsil-Tedris İli Bakalavır Ders Cedveli.) (Bakü Devlet Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü (Rus Bölmesi) Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Ders Programı.) Bakı İslam Univeristeti Tehsil-Tedris İli Bakalavır Döenminde Farsçaya Ayrılan Saat (BİÜ Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Farsçanın Ders Saat Programı.)

187 166 Hazar Univeristeti Azerbaycan Dili ve Edebiyatı Bölümü Tehsil-Tedris İli Bakalavır Dönemi Farsçanın Saat Cedveli.(Hazar Üniversitesi Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Farsçanın Ders Saat Programı). Hazar Univeristeti İngiliz Dili ve Edebiyatı Bölümü Tehsil-Tedris İli Bakalavır Dönemi Farsçanın Saat Cedveli (Hazar Üniversitesi İngiliz Dili ve Edebiyatı Bölümü Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında Farsçanın Ders Saat Programı.) İnternet Kaynakları ABU (Azerbaycan Beynlaxalq Üniversiteti). (Eylül 2014). Erişim Tarihi: ADPU (Azerbaycan Devlet Pedaqoji Universiteti Tarix Fakültesi). (Kasım 2014). arix_fakültesi, Erişim Tarihi: ADPU (Azerbaycan Devlet Pedaqoji Universiteti). (Aralık 2014). Erişim Tarihi: ADU (Azerbaycan Diller Universiteti). (Kasım 2014). 6&Itemid=479&lang=az, Erişim Tarihi: BDU (Bakü Devlet Üniversitesi ) (Bakı Devlet Üniversiteti).(Kasım 2014). Erişim Tarihi: BİÜ (Bakı İslam İnustutu).(Aralık2014). Tarihi: BQÜ (Bakü Qızlar Üniversitesi). (Eylül 2014). Qızlar_Universiteti, Erişim Tarihi: Hazar Üniversitesi. (Aralık 2014). Erişim Tarihi: (Temmuz 2015). Erişim Tarihi:

188 EKLER 167

189 EK- 1. Azerbaycan Cümhuriyeti Eğtim Bakanlığı Bakü Devlet Üniversitesi İzin Belgesi 168

190 169

191 EK- 2. Farsça-Azerbaycanca Danışık Kitapçası (Farsça-Azerbaycan Türkçesiyle Konuşma Kitabı) 170

192 EK- 3. Fars Danışık Dili (Fars Konuşma Dili) 171

193 EK- 4. Fars Dili 172

194 EK- 5. Fars Dili 173

195 EK-6. Fars Dilinde Fiili Sıfat ve Fiili Sıfat Terkipleri (Fars Dilinde Filimsi ve Fiilden Yapılan Sıfatlar) 174

196 EK- 7. Muasir Fars Edebi Dilinin Morfologyası (Modern Fars Edebi Dili nin Morfolojisi ) 175

197 EK- 8. Fars ve Azerbaycan Dillerinin Mügayiseli Gramatikası (Fars Dili ve Azerbaycan Türkçesinin Karşılaştırmalı Grameri) 176

198 EK- 9. Fars Dili 177

199 EK- 10. Fars Dilinde Şahıs Evezlikleri (Tarihi Aspektle) Fars Dilinde Şahıs Zamirleri (Tarihi Bakışla) 178

200 EK- 11. Fars Dilinde Sade Cümle Sintaksisi Fars Dilinde Sade Cümle Sözdizimi (Sintaksı) 179

201 EK- 12. Fars Dili 180

202 EK- 13. Fars Dili 181

203 EK- 14. Zebân-i Fârisî 182

204 EK- 15. Zebân-i Fârisî 183

205 EK- 16. Fars Dili 184

206 EK- 17. Fars Dili 185

207 EK- 18. Zebân-i Fârisî 186

208 EK- 19. Nizâmi-i Gencevî, Lirika (Sözler) 187

209 EK- 20. Ebul Kâsım Lâhuti Yaradıcılığı ve Mübarize Yolu (Ebul Kâsım Lâhuti Eserleri ve Mücadele Yolu) 188

210 EK- 21. Fars Dilinde Sözdüzeldici Omorfemler (Fars Dili nde Bağlaçlar ve Edatlar) 189

211 EK- 22. Kitâb-i Zebân-î Fârisî 190

212 EK- 23. Zebân-î Fârisî 191

213 EK- 24. Hüsameddin Hoyi Töhfeyi Hüsâm 192

214 EK M.F. Axundov Eserleri (M. F. Ahundov Eserleri ) 193

215 EK 26. Yusuf ve Züleyxa (Yusuf ile Züleyha) 194

216 EK 27. İki Dilin Mükayisesi (İki Dilin Karşılaştırluması) 195

217 EK 28. Farsça-Azerbaycanca Mühtasar İdomatik İfadeler (Farsça- Azerbaycan Türkçesiyle Deyimler) 196

218 EK 29. Fars Dili 197

219 EK 30. Zebân-i Fârsî 198

220 EK- 31. Zebân-i Fârsî 199

221 EK 32. Muhtasar Farsça- Rusça- Azerbaycanca Lügat (Muhtasar Farsça-Rusça- Azerbaycan Türkçesiyle Sözlük) 200

222 EK- 33. Fıkralar Komik Hikâyeler ve Bulmacalar 201

223 EK 34. Oku ve Çevri Malzemeleri Modern (Moders Fars Edebiyatı ndan Seçmeler) 202

224 EK- 35. Fars Dili 203

225 EK- 36. Çile Gecesinin Masalları 204

226 EK 37. Hikâyeler Toplusu 205

227 EK 38. Fars Dili nin Orfografyası (Fars Dili nin Yazım Kuralları) 206

228 EK- 39. Azerbaycan Türkçesi- Farsça Kuralları Sözlüğü 207

229 EK 40. Fars Dili 208

230 EK Sâdi ve Hâfız 209

231 EK 42. Şems ve Mevlana 210

232 EK 43. Modern Fars Dili nde Filimsi 211

233 EK 44. Farsdilli Edebiyat ın Yedi Asrı 212

234 EK Fars Dili Ders Kitabı I. Bölüm 213

235 EK 46. Fars Dili Ders Kitabı II. Bölüm 214

236 EK 47. Aşk Kıblesi 215

237 Ek- 48. Fars Dili nde Vurgu 216

238 EK 49. Belirlilik Kavramının Fars Dilinde İfade Şekilleri 217

239 EK 50. Fars Dili 218

240 EK 51. Fars Dili 219

241 EK 52. Nizamî Gencevî Dili nin Sözlüğü Bölüm

242 EK 53. Nizamî Gencevî Dili nin Sözlüğü Bölüm

243 222 EK 54. Prensipleri XI- XVII. Yüzyıl Fars Dili Açıklamalı Sözlüklerinin Esas Tertip

244 EK 55. Nizâmî Gencevî Dilinin Leksik Üslubu 223

245 EK 56. Fars Dili (Ödev Kitabı) 1 224

246 EK 57. Fars Dili (Ödev Kitabı) 2 225

247 EK 58. İmadeddin Nesimi (Fars Divanı) 226

248 EK 59. Füzûlî (III) 227

249 EK 60. Farsça ve Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü 1 228

250 EK 61. Farsça ve Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü 2 229

251 EK 62. Farsça- Rusça- Azerbaycan Türkçesiyle Muhtasar Sözlük 230

252 EK 63. Farsça- Azerbaycan Türkçesiyle Sözlük 231

253 EK 64. Klasik Azerbaycan Edebiyatında Kullanılan Arap ve Fars Sözleri Sözlüğü 232

254 EK- 65. Nizâmî Gencevî (Leyla ve Mecnun) 233

255 EK- 66. Nizâmî Gencevî (Hüsrev ve Şirin) 234

256 EK- 67. Nizâmî Gencevî (Sırlar Hazinesi) 235

257 EK- 68. Nizâmî Gencevî (İkendernâme İkbalnâme ) 236

258 EK 69. Nizâmî Gencevî (Yedi Güzel) 237

259 EK- 70. Şergşünaslık (Şarkşinaslık Doğu Dilleri ve Edebiyatı ) 238

260 EK 71. İran Filalogyası Meseleleri (İran Filolojisi Meseleleri) 239

261 EK 72. İran Filologyası Meseleleri (İran Filolojisi Meseleleri) 240

262 241 EK 73. Azerbaycan Şergşünalığı (Azerbaycan Şarkiyatçılığı Doğu Dilleri ve Edebiaytı )

263 EK- 74. Hikmet 242

264 EK 75. Işığa Doğru 243

265 EK- 75. Şerg Filologyası Meseleleri (Şark Filolojisi Meseleleri) 244

266 EK 76. Doğu Dilleri ve Edebiyatı Fakültesi 1975 Yılı Eğtim-Öğretim Plani 245

267 EK 77. Doğu Dilleri ve Edebiyatı Fakültesi 1987 Yılı Eğtim-Öğretim Plani 246

268 EK Şergşünaslık Fakültesi Ders Programı (I. Sınıf) 247

269 EK Şergşünaslık Fakültesi Ders Programı (II. Sınıf) 248

270 EK Şergşünaslık Fakültesi Ders Programı (III. Sınıf) 249

271 EK Şergşünaslık Fakültesi Ders Programı (IV. Sınıf) 250

272 EK Şergşünaslık Fakültesi Yüksek Lisans Ders Programı (I. ve II. Sınıf) 251

273 EK- 83. Bakü Devlet Üniversitesi Filoloji Fakültesi Açık Öğretim Ders Programı (II. Sınıf) 252

274 EK- 84. Bakü Devlet Üniversitesi Filoloji Fakültesi Açık Öğretim Ders Programı (I. ve V. Sınıflar) 253

275 254

276 EK- 85. Bakü Devlet Üniversitesi Uluslararası Hukuk ve İktisat Fakültesi nde Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programı 255

277 EK- 86. Bakü Devlet Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölüm ünde Eğitim-Öğretim Yılı Lisans Programında 256

278 EK Bakü Devlet Üniversitesi Uluslararası Fakültesi Yüksek Lisans Ders Programı 257

279 258 EK- 88. Hazar Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi nde Eğitim- Öğretim Yılı Lisans Programı Farsça Ders Programı

280 EK- 89. Hazar Üniversitesi İngilis Dili ve Edebiyatı Bölümü Eğitim- Öğretim Yılı Lisans Programı Farsça Ders Programı 259

281 EK- 90. Azerbaycan Diller Üniversitesi Eğitim-Öğretim yılı lisans programı 260

282 EK Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi Eğitim-Öğretim yılı Tarih Fakültesi nde okutulan Farsça dersinin yıllık ders programı 261

283 EK Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi Eğitim-Öğretim yılı Filoloji Fakültesi nde okutulan Farsça dersinin yıllık ders programı 262

284 EK Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Farsça Mütercimanlık Bölümü 263