Transkript

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

63

64

65

66

67

68

69

70

71

72

73

74

75

76

77

78

79

80

81

82

83

84

85

86

87

88

89

90

91

92

93

94

95

96

97

98

99

100

101

102

103

104

105

106

107

108

109

110

111

112

113

114

115

116

117

118

119

120

121

122

123

124

125

126

127

128

129

130

131

132

133

134

135

136

137

138

139

140

141

142

143

144

145

146

147

148

149

150

151

152

153

154

155

156

157

158

159

160

161

162

163

164

165

166

167

168

169

170

171

172

173

174

175

176

177

178

179

180

181

182

183

184

185

186

187

188

189

190

191

192

193

194

195

196

197

198

199

200

201

202

203

204

205

206

207

208

209

210

211

212

213

214

215

216

217

218

219

220

221

222

223

224

225

226

227 ) veya نحو ( مثل ) gibi lafızların yerine birbiri üstünde şu iki nokta ( : ) konulmuştur. Buna da ta noktateyn ismi verilmişti. İki nokta konulan yerlerde söz, öncesini açıklayıcı mahiyettedir. Bir ibare bir diğerine denk veya aynı anlamda olduğu zaman ( = ) işareti ( karşılığı ) dir. Soru cümlesinin sonunda ( kullanılmıştır. Bu işaretin Arapça ) işareti konmuştur. (! ) işareti, ünlem işareti olarak kullanılmıştır. (!! ) işareti ise şaşkınlık (=taaccüp) ifade etmek üzere kullanılmıştır. Bunlar gibi rumuz ve işaretlere, Arapça cümle yapısında çok ihtiyaç vardır. Arapça yazarken veya kitaplar tab edilirken bu işaretler kullanılmalıdır. Mesela; nida harfleri, bulunduğu yerdeki nida anlamının anlaşılmasına yardımcı olduğu gibi, bu amaçla kullanılan nida hemzesinin soru için kullanılan hemzeyle karışması önlenmiş olur. Ayrıca bir hikaye anlatımında, söyleyenden sonra ( : ) konulduğunda, sonra gelen cümlelerin anlaşılması ve söyleyene ait sözler olduğu ) lafzı, olumsuzluk, soru, mevsul, şartiyye ve zaman kolaycaما anlaşılır. Mesela ( ) yı mastarıما olarak kullanılabilir. Her birinin kendine göre anlamı vardır. İbarede ( gören hangi anlama geldiğini nasıl bilebilsin. Anlamı karineyle çıkarmak güçtür Mehmed Zihni Efendi te lîf, etmeyi düşündüğü isimli eseri yazmayı tehir edince, sarf ve nahiv bahislerini daha muhtasar olarak ayzmayı düşündüğü a başlamış ve bunun da hacimce büyük tuttuğunu görünce sarf ve nahiv kısımlarını ayrı ayrı kitaplar olmak üzere kaleme almış ve nahiv kısmına adını vermiştir Müellif ın birinci baskısında eserle ilgili olarak şu ifadeyi kaydetmiştir: Sarf-ı Arab ı telhîs yani vadıhân ve hulaseten beyan maksadıyla bundan evvel tertîb ettiğim temrînleri ve misaller ile büyük düştüğünden ânı ihtisâr ederek tesmîye ettim. Muallimler ve müteallimler için ândan istiğnâ yok, müptediler için ihtiyaç var Eserin sonunda ise şöyle bir ifade yer almaktadır: 1184 Hacı Mehmed Zihni, önsöz Arslan, A.Turan,, Arslan, A.Turan,,

228 217 ın kiber-i hacmi temrînlerden, kesret-i emsileden nâşi olduğu hakkındaki davayı bu muhtasar isbât etti. ve muhteviyatını hulaseten hâvî olduğu ve fazla olarak bunun sonunda i lâl ve ibdâl külliyâtına dair bir de Teznib bulunduğu halde hacmen onun rub unu çok geçmedi Bir Dersin Metodik İncelenmesi : Kitapta Arapça nahvin konularının tasnifinde klasik gramer kitaplarında görülen âmil-ma mûl taksîmine tabi olunmamıştır. Sarf ve nahiv konuları yeni bir sıraya konulmuş ve müellif konuların işlerken kendine özgü bir yol izlemiştir. Mesela eski sırasıyla yazılırken da kitaplarda zamirler; نحن ا نا ا نت yazılmıştır sırasıyla Ayrıca Zihni Efendi nin, Arap ülkelerinde te lif edilmiş olan muhtelif metodlara haiz eserlerden faydalanmış olması kuvvetle muhtemeldir. Arap Dili ile ilgili eserleri yazarken Cermanus Ferhat el-marûnî nin ( ) adlı eserinden faydalanmıştır. Bunun yanı sıra Ahmed Faris eş-şidyâk ın adlı eserleri 1189 ve yine Zihni Efendinin kitapları arasında Arapça öğretimi ile ilgili Beyrut basımı kitapların yer aldığını görmekteyiz. Özellikle Selim Efendi el-lübnani nin adlı eserinin kenarına el yazısıyla almış olduğu notlar, Zihni Efendi nin metod bakımından bu eserlerden etkilendiğini gösterir Gramer kurallarının Türk talebelerine ana dilleriyle öğretilmesi metodunu benimseyen 1191 Zihni Efendi nin ve ta öğrencinin rahatça anlayabileceği sade bir ifade üslubu benimsemiş olduğu göze çarpmaktadır. Kaidelerle ilgili örnek kelime ve cümleler, müellifin de belirttiği gibi öğretimi pekiştirecek kadar çoktur.örneklerin hemen yanında Türkçe leri verilmiştir. Örnek olarak nâib-i fâil dersini inceleyelim: Dersin ismi satır ortasında ve büyük puntolarla yazılmış ve açıklamalara geçilmiştir. nâib-i fâil Arslan, A.Turan,, Arslan, A.Turan,, Arslan, A.Turan,, Arslan, A.Turan,, Arslan, A.Turan,, Mehmed Zihni, (birinci baskı), İstanbul 1303,

229 218 ) dahi denir. Fâilin kâim makamı yahud fâili Ki ona ( ta yîn olunmayan fiilin mefûlü demektir. Kendinden evvel ona müsned olmak üzere fi l-i meçhûl veyahud ism-i mefûl veya ism-i mansub bulunur... خاتمي جوده. Malumdur ki fâili ta yîn olunmayan fiil siğâ-ı meçhûl üzere olur. Fâilin ta yîn olunmaması ya meçhûliyetinden veyahut ma lûmiyet ve meşhûriyeti ) naib-i (الز رع fiil ( cihetiyle zikr ve ta yînine hacet olunduğundandır. ( fâildir. Ef al-ı meçhûliye ve o manada olan şibh fiillerin birine naib-i fâil olmağa elîk mefâil-i hamse [2] içinde mefûl bihlerdir. ( müellif sayfa altında dipnotta bu beş mefulü vermiştir.) [2] mefâil-i hamse, mefûl mutlak, mefûl bih, mefûl leh, mefûl fih, mefûl meah. Mefûl mutlaktan ve mefûl fihden dahi naib-i fâil vakı olabilir. فاذا ن ف خ في الصور ن فخة واحدة " (Değişik örnekler ve Kur an ayetleriyle konuyu zenginleştiren müellif, örneklerden sonra konuyla ilgili müteakip açıklamalara devam etmiştir) Naib-i fâilller bazen (câr ve mecrur) olur ki mefûl bihin gayri sarih kısmı fâil makamına kâim olmuş bulunur. O halde fiil veya şibh fiil müfred müzekker olarak kalıp tasrifât naib-i fâilde icrâ olunur. " Bunun dışında çeşitli fiillerden örnekler veren müellif, gerekli gördüğü yerlerde diğer derslerde yaptığı gibi burada da İhtar başlığı altında konuyla ilgili herhangi bir yöne dikkat çekmektedir. gibi iki mefûl iktidâ eden fiillerin mefûl-i evveli İhtâr nâib-i fâil olup mefûl-i sânîsi yine mefûl olmak üzere mansup kalır. (Müellif burada tırnak açarak sayfa altında üç meful için de o kuralın geçerli olduğunu açıklayarak bir örnek vermiştir. Böyle bir yol takip etmesi konuları ayrıştırarak asıl temel kural üzerine yoğunlaşarak etkin bir şekilde öğretme gayretini göstermektedir.) وقاكم الله شرا ( verilmiştir. olarak olarak verilmiştir. ) ( dipnotta normal şekli ( dipnotta normal şekli Mehmed Zihni, (birinci baskı), İstanbul 1303, 78.

230 219 Kitabın Metodik Analizi: Kitabın kapak sayfasında şöyle not bulunmaktadır: Ahd-i karîbde müesses (Mekteb-i Edeb in) Arabî dershanesinde husûle gelmiş olduğundan bu kitabın bir adı da tir. Hamden Li llahi Teâla bununla ın dahi müşezzebi vucud bulmuş ve binâenaleyh ta lîmi Arabî tarîkinde merâtib-i selâs hasıl olmuştur Müellif in sarf kısmında kelimenin tanımı ve bazı ıstılahları vererek başlamıştır. Daha sonra kelimeyi isim, fiil, harf-i cer olarak ayırmış ve kitabında önce isim ve türleri sonra fiil ve çeşitlerini inceleyen bir tertip oluşturmuş, harf-i cerlere yer vermemiştir. Aksâm-ı isim 1194 bölümünde sırayla mastar, ism-i fâil, ism-i mefûl, sıfat-ı müşebbehe, sigâ-i mübalağa, ism-i tafdîl, ism-i tasgîr, ism-i mensub, ism-i zaman, ism-i mekan ve ism-i alet bahisleri ele alınmıştır. Daha sonra isimler cinsiyet ve kemiyet bakımından özlü şekilde incelenerek, ef âl-i fi l 1195 kısmına geçilmiştir. Bu bölümde fiiller fi l-i mâzi, fi l-i muzari, emir, nehy ve fi l-i teaccüb başlıklarıyla beş bölüme ayrılmıştır. Muhtasar bir eser vücuda getirmek gayesiyle özlü ve çok detaya inmeyen bir üslup kullanılmıştır. Örnek bir dersin metodik incelenmesi : İsm-i Alet Alât ve evzânı isimlerinin sigâ-i muttaridesi için üç vezin vardır. م فع ال م فع لة ) * ( م فع ل المنجل :Tırpan, المي بر, eğe :المرود :mil ) مفعل vezni; ) المنبر, Kürsü : المرجل :kazan, : Mihenk Taşı المح ك : bileği, المس ن Mudaafda teşdîd ile: : huni den وحر :damga, den Misâlوسم vavide (vav)lar (ya) olur : :saç iğnesi الم در ي :yaba الم ذر ى Nakısda âhiri elif olur : :oluk, : vezni ) المي زاب المضراب المذراق المفتاح yahud ( م ف ع ال tahta, : cedvel çizecek المسواقfırçası : diş المخطاط : terazi den Misalوزن vavi de (vav)lar ya olur : :süpürge, المروحة :yelpaze :kaşık, المكنسة الملعقة vezni; (المملحة, tuzluk : ( م ف ع ل ة المسبعة :mala : :المذب ةsineklik üzerinde kalem katı olan alet, Mudaaftaالمقط ة idgam olur. : temizlik yeri, den Misalوضا kısmında (vav)lar (ya) olur: 1194 Mehmed Zihni, İstanbul, 1307, Mehmed Zihni, 64.

231 220 المرا ة :ayna, كوى dan : yalak den kazıkوتد dikmek olan den Nakısda (vav)lar ve (ya)lar elife kalb olunur. :gemi çapası, المكواة ütü, :صفى dan المصفاة, :süzgeç رسو den سحو den المسحاة 1196 çapası : bağ المرساة Dipnotta (*) işareti kullanılmıştır. Kelime veya konuyla ilgili gerekli ziyade bilgiler yine özet olarak verilmiştir. Yukarıdaki örneğimizle ilgili dipnotta verilen açıklama şöyledir: (*) vezinlerden yalnız vezn-i ahir ism-i alete muhtastır. Ötekiler sigâ-ı olur. mübalağadanالمنعام dahi المقدام ف ر ار =المفر ك ر ار = المكر 1197 Yukarıdaki derste görüldüğü gibi, konularla ilgili özlü ve tam yeterli malumatlar ve kurallarla ilgili örnekler verilmiştir Hacı Mehmed Zihni, İstanbul, 1311, 140 Sayfa. Kitabın Metodik Analizi: Kitabın kapağında şu not yer almaktadır: (Müşezzeb) münakkah ve mühezzeb demektir. Bu kitab Mekteb-i Edebin Arabî dershanesinde bitarîk-i imlâ hasıl olmuş olduğundan bir ismi de idi. Vech-i layıkı üzere ıslah olunmuş manasına olan el- Murte eb lafzen ve manen daha münasebetli olmakla bu defa kitabın nam-ı diğerine denilmiş ve İnşâallah Teala tab -ı sâlisede namıyla neşrî tasmîm olmuştur. Müellif nahiv kısmında mebnî ve mu rab kavramlarını vererek başlamış akabinde mebnî kelimeler hakkında açıklamalar getirmiştir. Daha sonra 1196 Mehmed Zihni, 53.

232 221 mu rab kelime, i rab ve çeşitlerini izah ederek i rabla bağlantılı olarak merfuâtı sonra mansubâtı ve mecrurâtı vermiştir. Merfuât 1198 bahsinde sırasıyla fâil, nâib-i fâil, müpteda, haber ve bunların tevâbi incelenmiştir. Mansubât 1199 bölümünde ise sırayla mefuller, hâller, temyizler, bazı müstesnalar ve bunların mülhekâtı ele alınmıştır. Mecrurât 1200 bahsinde ise mudâf ileyhler ve harf-i cerler ve bunların tevâbi hakkında malumât yer almıştır. Harf-i cerlerden sonra Tevabi 1201 olarak sırasıyla sıfat, te kîd, bedel, atf-ı beyân ve atf-ı nesâk açıklanmıştır. Edavât 1202 ismi verilen son bölümde müellif 192 adet edatı toplamış bunların anlamlarını açıklamış ve örnekler vermiştir. Örnek bir dersin metodik incelenmesi: İhtisâs Fiili mahzuf mefûl bihlerden biri dahi ıhtisas üzere mansub olanlardandır ki o da, zamirden olan bir müptedadan haber zann olunan mefuldur. (*) Haberini takip eder.. Biz ki cemat-ı enbiyayız mevrûs olamayız; bizim terk ettiğimiz şey beytülmala aittir. ( نحن ) kelimesi müpteda olup mâbadi ona haber olmak lazım gelir iken bir fi l-i mahzufa mefûl olmak üzere mansup olmuş ve haber ondan sonra ( ki ) terkibinde muzâf vâki gelmiştir معشر ا ع نى yahud ا خ ص gibi münasip bir fi l-i mukadderin mefûlu olarak mansup olmuştur ve müptedanın haberi ondan sonraki )لا نورث cümlesidir. ) Kelâm-ı Arab da nezâiri kesîrdir. (*) binâenaleyh bunun bir ismi de mefûl haberidir Bir örnek üzerinde özet bir ifade tarzıyla konu bütün yönleriyle incelenmiştir. Müellifin daha önce kaleme aldığı ve isimli eserlerde, çok örnek ve alıştırma olmasına karşılık, de örnek ve alıştırma yoktur. Tümden 1197 Mehmed Zihni, Mehmed Zihni, Mehmed Zihni, Mehmed Zihni, Mehmed Zihni, Mehmed Zihni, Mehmed Zihni, 53.

233 222 gelim yöntemine uygun olarak, gramer kaidesi bir veya birkaç emsal üzerinde açıklanmıştır. Müellifin böyle bir usûl takip etmesi Arapça sarf ve nahvine dair küçük hacimli, muhtasar malumat içeren bir kitap hazırlama hedefinin ön planda tutulduğunu göstermektedir. Kitabın Metodik Analizi : Arapça sarf ve nahv miftahı iki kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısım 1204 sarfa dair temrînât, ikinci kısım 1205 nahve dair temrînâtların cevap kısımları bulunmaktadır. Temrînâtları ve cevaplarının tertîbi biraz karışıktır. Sarf ve nahiv bölümlerinde temrînâtlara numara verilmemiştir.konu ve paragraf başlarına birbirinden ayrı olarak numaralar verilmiştir. Temrînâtların cevaplarına ulaşmada, paragraf başına konulan numaralar geçerlidir. Temrînât hangi paragrafın altındaysa o paragrafın numarası Arabi (numara:2, numara:5).., 2 نمورو: 5 Sarfنمورو: ve Nahiv Miftahı kısmında şeklinde verilmiştir. Yani miftâh kısmında yer alan bir temrînâta ulaşmak için temrînâtın hemen üstündeki paragrafın numarası Miftah kısmında yukarıdaki usûlde aranır. Arabî Sarf ve Nahiv Miftahı sarf ve nahiv olarak iki kısma ayrılmıştır. Sarf kısmında 39 temrînât, nahiv kısmında 54 temrînâtın cevapları yer almaktadır. Her iki kısımdaki alıştırmalar birbirinden farklı numaralandırılmıştır. Bu kısımdan sonra fiilin taksimatı 1206 başlığı altında bir tablo oluşturularak, fiil türleri ve mezid şekilleri verilmiştir. Daha sonra bu tabloda yer alan fiil türleri madde madde, her bir fiilin mâzi muzari ma lûm ve meçhûlunu, emrini, ism-i fâil ve ism-i mefulunun çekimi tam bir şekilde yapılarak her bir maddenin mezid kalıplarda alabileceği şekilleri göstermek için mezîd kalıplardaki mâzi, muzâri, emr-i hâdır ve mastar formları verilmiştir Behaddin,, İstanbul, Tanin Matbaası, 1324, Behaddin,, Behaddin,,

234 223 Bahaddin, İstanbul, Tanin Matbaası, 1324, Sayfa. Kitabın Metodik Analizi: Sarf kısmı 1207 ve Nahiv kısmı 1208 olarak iki bölümden oluşmaktadır. Sarf ve nahiv kısmında müellif iki türlü numaralandırma kullanılmıştır. İlk olarak konuların başına numaralar verilmiş mesela; 1-harfler, 2-harekeler gibi. İkinci olarak Müellifin konuları işlerken önemli gördüğü paragrafların başına koyduğu numaralardır.paragraf numaraları alıştırmaların cevaplarının bulunması açısından önemlidir. Paragraf numarası cevapların bulunduğu Arabi Sarf ve Nahiv Miftahı kısmında alıştırmanın sol köşesinde yer almaktadır. Sarf konuları detaylı fakat anlaşılır sade bir dille ele alınmış ve kitabın genelinde Arapça öğrenmeye yeni başlayan talebelerin seviyesine uygun bir üslup kullanmıştır. ) fiili seçilmiştir. Diğerك ت ب sarf kitaplarından farklı olarak fiillerin çekimi yapılırken ( Örnek fiilinin çekimi hem istenilen zamanda yapılmış hem de, fiilin üç kök harfi üç nokta ile formülüze edilerek, çekilen sigâya ziyade olarak gelen harf ve harekeler bu üç nokta üzerinde gösterilmiştir. Örnek olarak mâzi fiilin çekimini inceleyelim: مفرد متكلم مستوى مخاطب مخاطبة غاي ب غاي بة وى غاي ب غاي بة جمع متكلم مستوى مخاطب كتبت كتبت كتبت كتب كتبت كتبتما كتبا كتبتا كتبنا كتبتم ( معلوم ماضي ) yazdım.. ت. yazdın.. ت. yazdın.. ت. yazdı... yazdı.. ت. yazdınız.. ت ما... ا yazdılar.... تا yazdılar... نا yazdık yazdınız.... ت م 1207 Behaddin,, Behaddin,,

235 224 مخاطبة غاي ب " 1209 غاي بة كتبتن كتبوا كتب ن... ت ن yazdınız... وا yazdılar... ن yazdılar Yukarıdaki çalışma talebenin, fiillerin çekiminde yapılması gereken ilave harf ve kelimeleri şekil üzerinde görerek öğrenmesini sağlamakta ve öğrenimi pekiştirmektedir. Örnek ders olarak isim ve sıfatlarda kemiyet ile ilgili dersi inceleyelim: Derse paragraf numarası vererek başlamıştır. isimlerle sıfatların kemiyeti 126 Lisan-ı Arab da kelimeler bihasbil kemiyye üçe munkasımdır. Yani Arapça da üç adet vardır. Müfred, müsenna tesniye ve cem dir. Müfred biri, tesniye ikiyi ve cemi ikinin fevkindeki adedi gösterir. Tesniye ile cem müfredden teşkil olunur İzahlarda son derece basit ve anlaşılır bir üslup kullanılmıştır. Bir sonraki paragrafta tesniye siğalarının özelliklerinin açıklanmasına devam edilmektedir: iki şeyi bir isimle ifade etmeye tesniye ve o isme müsenna ) ilavesiyle müfredden teşkil olunur. Eğer müfred ismin ان denir. Müsenna ( ahirinde hareke veya tenvîn bulunursa hazf edilir. İsimlerin ahirindeki ) ة ( olunur. ye kalb ت( ( كتابانkitap iki كتابdan را سانbaş iki را سden ا م تانmillet iki ا م ةden ) ilavesiyle teşkil olunur. Avâm lisanında müsennâ müfrede ( denir. ve yerine (. 2 و ( yahud ) ي ( konmuş ) yerine ا ) ile münteha üç harfli ) yi tekrar alırlar. ي ) yahud ( kelimelerو müsennâda ( عصوانbaston iki عصاdan ع ص وyerine iki genç فتىden فتىyerine ) harf-i illeti kelimenin dördüncü yahud beşinci harfi (. 3 ي iki hatıra den ذكري ) olur. bulunursaي ( de olduğu gibi واد yerine وادي قاض Eğerقاضيyerine harf-i mezkûr iki vadi iki kadıhazf edilmiş bulunursa avdet eder. ) te nîs alâmeti ise tesniyede hemze. 4 اء Eğer kelimenin ahirindeki ( حمروانgibi حمراءkırmızı (vav)a kalb olunur. gibi. Eğer اءان قر اءokuyucu Eğerقر hemze-i asıl ise ibkâ olunur. ) den ي ) yahud ( hemzeو ne asıl ne de alâmeti te nîs olmaz da asıl olan ( 1209 Behaddin,, Behaddin,, 95.

236 225 سماءان yahud سموان den gelirseسماء her iki vezinde de kullanılır. denir Tesniye ile ilgili açıklamanın tamamlanmasından sonra bu konuyla ilgili alıştırmalar temrînât başlığıyla verilmektedir: Temrînât Âtideki isimleri müsennâ yapınız : ابن ابنة سنة رجا رضى رضا معنى فتوى حبارى طوى صحراء Kitabın nahiv kısmında 1213 da sarf kısmında kullanılan numaralama ve alıştırma usûlü aynı şekilde takip edilmiştir. Açıklama bölümlerinde basit anlaşılır bir üslup kullanılmıştır. Kitabın Nahiv kısmından örnek ders olarak Tevâbi dersini inceleyelim: Tevâbi 216. Bu fasılda Arapların el-tevabi dedikleri isimlerin nahvinden den ibarettir. bahsedilecektir ki onlarda Birinci bâb; Na t 1. İsimle sıfatın mutabakâtı Tavsif edilen ismin ma rife veya nekre olduğuna göre na t yani sıfat marife yahut nekre olmalıdır: Büyük hükümdar geldi Uzun bir adam gördüm Yüksek bir ağacın yanından geçtim 2. Na t, menû tuyla cinsen ve adeden dahi mutabakât eder. akıllı adamlar الرجال الحكماء akıllı adam şefkatli anneler şefkatli anne الا م الحنونة المو منات المحسنات iyilik eden iyilik eden müminler المو منون المحسنون mümin kadınlar 1214 Bu bölümde sıfatın diğer özellikleri de açıklanıp örneklendirildikten sonra temrînât başlığıyla alıştırmalar verilmiştir. Temrînât Âtideki ifadeleri Arapça ya tercüme ediniz. Uzak bir memleketten geldi. Bu öğretmenin mutî ve derse hevesli talebesi var. Bu vadide çok ve eski mağaralar vardır. Bu babının iki çocuğu vardır Behaddin,, Behaddin,, Behaddin,, Behaddin,, Behaddin,, 204.

237 226 Temrinat kısmında on onbeş arası Türkçe cümle verilerek Arapça karşılıkları istenmiştir. Kitabın Metodik Analizi : Müellif, bölümlemede oldukça farklı kendine has bir usûl takip etmiştir. Başta kelimeyi, isim, fiil, harf olarak ayırmıştır Bunların bölümlemelerini yaptıktan sonra, ilk derse İ rab ve Mu rib 1217 başlığını atarak, buradan başlamış ve mebnî, âmil ve ma mul 1218 konularıyla devam etmiştir. Bu konuları kısaca açıkladıktan sonra âmilleri semâî ve kıyâsî olarak ayırmış ve beş türe taksim ettiği semâî âmilleri işlemiştir Bunlar: 1- Harf-i cerler Huruf müşebbe bi l-fiil ( ا ن ve kardeşleri ) ان ile لا ve ما 3- ye benzeyen 4- Nevâsıb ( Nasb edatları ) Cevâzım ( Cezm edatları ) 1224 Kıyâsî âmiller; fiiler, şibh fiiler, muzaaflar, İsm-i müphemler ve isim fiiller 1225 olarak tasnif edilerek bunlar sırasıyla ders ders incelenmiştir. Fiiler amel ve tesirlerine nazaran, ef âl-i tamme, ef âl-i nakısa, ef âl-i mukarebe ve ef âl-i kulûb 1226 olarak taksim edilmiştir. Ef âl-i tamme bahsi içinde; fiilleri, lazım, müteaddi 1227 olarak incelendikten sonra, fiilin amel etme özelliği izah edilerek 1216 Abidin Paşa,, Rodos, Matbaa-ı Vilayet, 1312, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, 15.

238 fâil 1228 bahsine geçilmiştir. Fâilden sonra fâile göre fiillerin cinsiyetini inceleme ihtiyacı hasıl olduğu için fiillerin te nis ve tezkîri 1229 bahsi açılmış sonra tam fiillerle alâkalı olarak Nâib-i fâil 1230, ma nevî fiil 1231 ve mefûl bih, mefûl fîh, mefûl leh, mefûl meah vb dersleri getirilmiştir. Daha sonra hâl, 1233 temyîz 1234 ve müstesnâ bahisleri kısaca incelenmiştir. ve benzerleri 1235 anlatılmıştır. Kıyasî âmillerden كان Ef âl-i Nâkısa bölümünde; olan efâl-i mukârebe 1236 ve ef âl-i kulûb 1237 incelendikten sonra müpteda haber 1238 bahsine geçilmiştir. Bundan sonra âmil bahsi ile ilgili olarak âmil ve ma mûllerin hulâseten zikri 1239 başlığı altında buraya kadar bahis konusu olan dersler özetlenmiştir. Ma mullerin ardından ma mul mecrûr lardan sayılan mudâf ileyh 1240 incelendikten sonra, tâbi olanlara geçilerek sırasıyla; munâda, sıfat, ma tûf bedel, atf-ı beyân 1241 dersleri ele alınmıştır. Bu derslerin akabinde i rabın tanımı kısaca verilmiş sonra Mu rebât 1242 başlığı altında önce harf ile sonra hareke ile mu rab kelimeler kısaca anlatılmıştır. Daha sonra i rab türleri, gayr-i munsarifler, lâm-ı ta rîf ve lâm-ı te kîd, harf-i tefsîr, şart edatları, soru harfleri, hurûf-i tasdîk ve cevap ve huruf-i tenbîh ile harf-i tahkîk bahisleri 1243 incelenmiştir. Bir Dersin Metodik İncelenmesi : Gramer konuları oldukça muhtasar şekilde ele alınmıştır. Fazla detaya inmeden, kısa ve özlü ifadelerle konunun tanımını yapılmıştır. Her açıklama ifadesinden sonra, Arapça örnek bir cümle ve yanında Türkçe tercümesi verilmiştir Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, Abidin Paşa,,

239 228 Ayrıca müellif, bazı konuların sonunda kendince önemli gördüğü uyarıları İhtar başlığı altında aynı usûlle kısa ifade ve örneklerle açıklanmıştır. Genel olarak, gramerin teorik öğretiminde tümdengelimli bir anlatım tarzı göze çarpmaktadır. Öğretilen gramer konularının metin üzerinde tatbîkine veya konuyla ilgili alıştırmalara yer verilmemiştir. Mesela mefûl bih kavramı şöyle tanımlanmaktadır: fâilin yaptığı iş kime taallük ederse ona mefûl bih derler ki 1244 Açıklamada mefûl bih sarih ve gayr-i sarih olarak kısıtlandırılmakta ve = Kalemi قطعت القلم = Zeydi dövdüm, tanımlarından sonra sarih mefûl için; kestim örnekleri ile kısaca sarih mefûllere işaret edilmiştir. Ardından muttasıl = zamirlerin de sarih mefûl olduklarına işaret edilerek örnekler verilmiştir. Zeyd onu dövdü. harf-i cerleri dışındaki harfi cerlerin ( لام ) ve ( في )Mefûl bih gayri sarih; başında bulunduğu mefuller olarak tanımlanmış ve bazı örnekler verilerek mefûl bih bahsini bitirilmiştir. terkîblerindeki رجع ا لى الله, خاف من الله mefûl bih gayri sarihtir Örnekler, güncel hayatla bağlantılı örnekler olmayıp daha çok klasik Arap kaynaklarında yer alan örneklere benzemektedir. Kitabın Metodik Analizi: 1244 Abidin Paşa,, Abidin Paşa,, 22.

240 229 Kitabın kapağında şu bilgiler mevcuttur: tedrîsât-ı askeriye kitaplarından numara-2 Osmanlıca daki Arapça kelimeleri terkipleri şakirdanın seviye-i idrâk ve derece-i tahsîline göre kolay ve esaslı bir tarzda gösterir ve Arapça ya alıştırır. Husûsen lisan-ı fen ve edebe geçmiş, zebânzed olmuş mevâkı -ı ihtirâma tâlik edilmiş hükm-i ahlakı, edeb-i ehadis-i şerifeyi, kelam-ı kibârı, darb-ı meselleri doğru okutup anlatır. Esas i tibâriyle terbiye ve tedrîsât-ı askeriye müfettişi umumiliğince tasavvur ve kabul olunan usule muvafık olmak üzere Kuleli ve Beşiktaş mekteplerinde muallim Hocazade A. Cevdet Efendiye yazdırılmıştır. Yukarıdaki malumattan ortaya çıkan en önemli nokta Tedrisât-ı Askeriye Müfettişliğince bir kurum olarak Arapça yı daha kolay öğretmek üzere bir usul tasavvur edilmiş ve bu usûlün prensiplerine uygun doküman hazırlatılması yoluna gidilmiş olmasıdır. Kitap bu kurumca belirlenen ve kabul edilen usûle uygun olarak hazırlanmıştır. Kitabın iç sayfasında tarz-ı tedrîs başlığı altında hazırlanan talimatlar bize uygulanan öğretim usulü ile ilgili kıymetli bilgiler vermektedir. Özetle şu bilgiler vardır: 1. Her konunun cevapları, konunun sonundaki nazari suallere uygun olarak öğretilecek, tahtaya misaller yazılarak bu misaller için gerekli açıklamalar yapılacak. 2. Uygulama ve alıştırma cümlelerinin Türkçe lerini öğretmenler söyleyecek, öğrenciler defterlerine yazacak daha sonra öğretmen cümlelerin doğru şekillerini tahtaya yazarak öğrencilerin hatalarını düzeltmesini isteyecek. 3. Uygulama kısımlarında cümlelerden gramer açısından gerekli olanlar tahtaya yazılacak ve gerekli açıklamalar yapılacak. 4. Sarf ve nahiv tahlilleri kitabın sonundaki örneklere göre yaptırılacak, öğretmenin verdiği tahlil ödevleri öğrenciler tarafından yapıldıktan sonra doğru şekilleri tahtaya yazdırılacak, öğrenciler tahtadakilere göre defterlerine yazdıkları cümleleri tashih edeceklerdir.

241 Fiiller, önemli sarf bilgilerindendir. Birinci bölümde tamamen öğrenilmiş olacağından, ikinci kısımda fiillerin tatbiki olarak kullanılmasına özen gösterilecektir. Müellifin önsözünde, kitabın muhtevası ile alakalı olarak yer alan bilgiler şunlardır; Bu kitabın yazılmasından amaç, öğrencilerin Osmanlıca da kullanılan Arapça lafızlar ve terkiplere vakıf olmalarını sağlamaktır. Ayrıca öğrencilerin yaşı ve tahsil durumlarına göre Arapça ya tam olarak vakıf olabilmeleri için kelimelerin tatbikatıyla öğretilmesi gereklidir. Bir Dersin Metodik İncelenmesi : Ders olarak işleyecek konular ders ve numarası şeklinde sıralanmıştır. Dersin bitiminde konuyla ilgili tatbîkât, mumarese ve temrîn çalışmaları hazırlanmıştır. Bazı önemli derslerin sonunda nazarî suâler başlığı altında dersle ilgili nazari bilgilerin sorgulandığı sualler hazırlanmıştır. Örnek ders olarak birinci dersi ele alalım: Ders 1 Fiil Ta rîfi başlı başına manası olmakla beraber geçmiş şimdiki gelecek zamanlardan birini bildiren kelimeye (fiil) denir. قعد oturdu, = gelecek = yazar, yazıyor = envâ ı-ı fi l (mâzi, muzari, hâl, istikbal, emr ) namıyla beş türlüdür. Fi l-i mâzi Ta rîfi Bir işin geçmişte olduğunu bildiren fiile fi l-i mâzi denir. Teşkîli fi l-i mâzi mastardan zâid harfleri atılarak yapılır. Müfred müzekker gaib sigâsı esas ittihâz edilir diğer sigâlar müfred müzekker gaibe bir takım müntehâ (son ek) ilavesiyle meydana gelir. ( göre Mâzinin müfred gaibi ehl-i lisanın kullanışına فع ل فع ل فع ل ) şeklinde kullanılır 1246 Yukarıdaki şekilde teorik bilgileri verdikten sonra, örnek fiiller mâzi fiile eklenen son ekler teferruatlı bir şekilde izah edilmiştir. Daha sonra aksam-ı seb adan her birine örnek teşkil eden fiillerin ondört sigâsının anlamı verilerek çekimi yapılmıştır. Bu tafsilatlı çalışmadan sonra dersler ilgili temrînât safhasına geçilmiştir. Önce tatbîkât başlığı altında, içinde mâzi fiiller bulunan çeşitli uzunlukta cümleler toplanmıştır. Kitabın başında verilen ta lîmâta göre tatbîkât derslerinde geçen cümleler tek tek 1246 A.Cevdet Hocazâde,, 3-12

242 231 öğrencilere tahtada yazdırılacak, gerekli açıklama ve düzeltmeler örnek cümle üzerinde çalışılacak ve defterlere yazdırılacaktır. Örnek dersimizde mâzi fiiller ile ilgili alınan yaklaşık 20 örnek cümleden bazıları şöyledir : ك ث ر tatbîkât من ر ح م ر ح م من دق د ق من صبر ظ ف ر ع ز من قنع 1247 ت Her derste tatbîkât kısmından sonra mumârese kısmı yer almaktadır. Bu kısımda baş tarafta verilen özel ta lîmâta uygun olarak talebeden verilen örnekler üzerinde mumarese ( pratik ) yapması istenmiştir. Örnek dersimizin mumârese kısmını inceleyelim : mumârese خلقyaratmak = رجمtaşlanmak = kovmak, عمل yapmak = حشرtoplamak = شربiçmek = Mumaresede verilen yaklaşık 20 mastarın mâzi formu elde edilerek mâzi sigâsında çekimi istenmektedir. Mumarese kısımlarını temrîn kısımları takip etmektedir. Temrîn kısımları da mumârese kısımlarında olduğu gibi özel bir talimatla başlamakta ve talebeden özel bir çalışma yapması istenmektedir. Böylece talebenin dikkati ve üretme becerisi konunun özüne yoğunlaştırılmakta ve ezberden ziyade bilinçli bir öğretim uygulanmaktadır. Örnek dersimizin temrîn çalışmasını bir bölümü inceleyelim: Temrîn Aşağıdaki mâzilerin hangi mastardan alındığını, müfred müzekker gaibi ne şekilde olduğu, hangi şahsı bildirdiği beyan edilecek. شك رنا = şükrettik سي لوا =sordular قر بتyaklaştı = عل متا = ikisi bildi بع دا 1249 uzaklaştı = ikisi Yaklaşık 20 fiilin çeşitli şahıslara göre çekimi yapılmış olarak verilmiş ve bu fiillerin yukarıdaki malumât çerçevesinde çalışılması istenmiştir. Mâzi fiiller dersinin en 1247 A.Cevdet Hocazâde,, A.Cevdet Hocazâde,, A.Cevdet Hocazâde,, 13

243 232 sonunda, bu dersle alakalı nazari bilgilerin sorgulandığı soruların yer aldığı nazari suâller bölümü yer almaktadır. nazari suâller Fiil nedir, fiil kaç türlüdür, fi l-i mâzi neye denir, nasıl bilinir, fi l-i mâzi kaç sigâdır, muhtevası hangi lafızlardır, bunlar neye mahsustur, fi l-i sahihten, mehmuzdan, misalden nasıl tasrîf olunur, ecvefden ne şekilde tasrîf edilir, nâkıs ve lefifden nasıl tasrîf olunur Kitabın Metodik Analizi: Kitabın kapağında şu ifade yer almaktadır: Mekâtib-i Rüşdiye-i Askeriye üçüncü seneleri şakirdanına tedrîs olunmak üzere Meclis-i Maarif-i Askeriye tarafından kabul olunmuştur Kitabın bölümlenmesi hakkında müellif birinci dersin başında şu açıklamayı yapmaktadır: Bu risâle bir mukaddime ve üç bâb üzerine mürettebdir. Mukaddime, kelime, bâb-ı evvel, âmil, bâb-ı sânî, ma mûl, bâb-ı sâlis, i rab beyanındadır Birgivi nin kitabı tarzında olan konu tertîbi içinde müellif kendine has bir usul takip ederek konuları 60 derse dağıtmıştır. Ders ibaresi ve dersin numarası, parantez içinde büyük puntolarla yazılmıştır. Bir satır boşluk verildikten sonra bir veya iki satırı geçmeyen kısa ifadelerle dersin tanımı yapılmıştır. Örnek: ) درس( 53 Sıfatî i rab üçtür; lafzî, takdîrî ve mahallidir. İ rab Lafzî : A.Cevdet Hocazâde,, Süleyman Sırrı,, İstanbul, Mektebi, Harbiye-i Şahane Matbaası, 1320, Süleyman Sırrı,, 84.

244 233 Ayrıca hemen hemen her dersten sonra vazife adı altında toplam 56 adet temrînât bahsi yer almaktadır. Derslerde geçen konularla alakalı Arapça cümlelerin verildiği bu bölümlerde, yapılacak çalışmayla ilgili açıklayıcı notlar verilmemiştir. Bu kısımların ödev olarak verildiğini düşünürsek talebeden bu cümlelerin tercümesi ve konuyla ilgili kaidelerin tespitinin yapılması istenmiş olabilir. Ayrıca sınıf içinde tahtaya bir öğrenci çıkarılarak, yazılan örnek cümle üzerinde kâidenin tesbîti ve i rabının yapılması öğrenciden talep edilmiş olabilir. Örnek bir ders ve o dersten sonra gelen vazife kısmını incelenmesi : ( Ders ) 53 Sıfatî i rab üçtür. Lafzî, takdirî ve mahallîdir. ( نİ rab-i Lafzî : Lafızda zahir olan i rabdır. daki gibi. ) ve İ rab-i Takdirî : İ rab-i hakikînin gayri bir maniâdan için lafzında zâhir olmayıp belki kelimenin ahirinde takdîr olunan i rabdır. İ rab takdirî yedi mevzudadır. Mevzu evvel ahiri elif olan müfred kelimelerdir. Bu eğer isim olursa ahvâli selâsede i rabı takdirîdir. العصا ve عصا ve eğer fiil olursa haleti ref ve halet-i nasbı takdirî halet-i gibi cezmi lafzîdir. Mevzu sânî Tesniyenin gayri olup ya-ı mütekellime mudaaf olan kelimelerdir. Eğer o kelime cemi müzekker salim olursa fakat halet-i ref i takdiridir. (جاي ني مسلم ى ( ( Bu gibi. مسلمى ( aslı ) مسلموى ) dır. Eğer cem-i ( takdirîdir. müzekkerمسلماتي salimin gayri olursa i rabı رجالي غلامي ) ncü ders burada bitirilmiş diğer beş mevzu ve mahalli i rab, bir sonraki derse bırakılmıştır. Bu da bize talebeyi sıkmadan konuların yavaş ve tedrici bir yöntemle verilmeye çalışıldığını göstermektedir. Konunun izahında kullanılan cümlelerde öğrencinin seviyesine uygun onların anlayabilecekleri sade bir üslubun varlığı dikkati çekmektedir. Teorik açıklamalara bütün alternatifleri içeren Arapça örnek cümleler getirilmiştir. 53 ncü dersten sonra verilen vazife çalışmasını inceleyelim: Vazife Süleyman Sırrı,, Süleyman Sırrı,, 85.