KONYA SUYUNUN DÜNÜ BUGÜNÜ

Transkript

1 Konya İl Koordinasyon Kurulu Kasım 2011 KONYA SUYUNUN DÜNÜ BUGÜNÜ A. Fatih ÖZERDEM 1, Aytekin DĐKEN 2 1 Meram Belediyesi Meram-Konya, TÜRKĐYE 2 Đller Bankası Konya Bölge Müdürlüğü Selçuklu-Konya TÜRKĐYE aytekindiken68@hotmail.com Giriş: Đnsanlık tarihi boyunca büyük şehirlerin hepsinde olduğu gibi Konya da da yaşam kaynağı olan su, kentin en önemli sorunu olmuştur. Selçuklu Devletine Başkentlik yapmış Konya, daha sonrada Osmanlı Devletinin ve Cumhuriyet Döneminin en önemli kentlerinden biri olmuştur. Nüfusun ve sanayinin artışına paralel olarak içme ve kullanma suyu ile sanayide kullanılan su ihtiyacı da o ölçüde artmıştır. Ayrıca son yıllarda modern tarımın vazgeçilmez unsurlarından olan sulama suyu da Konya ovası için çok önem arz etmektedir. Dünden bu güne Konya da su ile ilgili çok önemli değişimler yaşanmaktadır. Son elli yılda içme ve kullanma suyu ihtiyacı yıllık 2-3 milyon metreküpten 100 milyon metre küplere çıkmış, gelecek yıllardaki bu ihtiyaç milyon metreküplere çıkacağı görülmektedir. Tarihsel Dönemde Konya nın Suyu Konya konumu itibariyle Anadolu nun en az yağış alan bölümünde yer almaktadır. Daha çok ilkbahar aylarında ani ısınmaların sebep olduğu konveksiyonel şeklindeki yağışlar bu bölgede Kırkikindi yağmurları adını almıştır. Binlerce yıllık bir yerleşim geçmişi olan Konya ya Hititler zamanında bir tanımlama olarak "Asagı ülke, Sulak ülke/hulaya nehri ülkesi" deniyordu.roma Đmparatorlugu hâkimiyetinden önce Anadolu'yu gezen Seyyah Strabon'a göre bölgedeki kentler arasında Konya da geçmektedir. Cografyacı Strabon Hitit Haritası(Anadolu Medeniyeti albümü)

2 102 (M.Ö.64-M.S.21); "Antik Anadolu Cografyası" isimli kitabında Konya hakkında söyle demektedir. "Ayrıca bu civarda iyi iskân edilmis, yukarıda sözü edilen merkep otlaklarından daha zengin toprakları bulunan Iconion kenti yer alır."(1) Roma döneminde kentlere su getirilmesi hemen her zaman suyun yokuş aşağı döşenmiş borulardan basınçsız olarak indirilmesi ile gerçekleştirilirdi. Bu yöntemde su çöktürme ve durulaştırma düzenekleri ile donatılmış bir biriktirme yerinin, suyun üstü kapalı bir yoldan Konya'da olduğu gibi elle açılmış arklardan ve bazı yerlerde künklerle kentin yanında ya da içinde bir noktaya akıtılırdı. (2) Konya, ilk Hıristiyan devrinde Havari Paulus'un Konya'ya gelişi sırasında Hıristiyanlığa giren Aya Thekla'nın hayat hikâyesinden Konya'yı sık sık sel bastığı anlaşılmaktadır. (3) Zaman içinde çok sık tekrarlayan ve son zamanlara kadar vuku bulan bu seller yüzünden kent merkezine kadar uzanan bazı yörelere "sel basan" ismi verilmistir (4) yılında III. Haçlı Seferi ne katılan ve Konya kenti iç surları hariç şehri talan eden bu seferin tarihini yazan Tagenon, Konya önünde, meydana gelen savaşı yazarken ırmaklarla yapılan sulamadan ve sulama sisteminden övgü ile söyle bahseder: "...yeşil çimenler içindeki sultanın bağına girdik... Burada akarsular ve çimenler bulduk... Konya'yı saran bahçelerin arkları " (5) Halk arasında söylenen "Konya'nın ölümü sudan olacaktır" sözü, sel baskınları nedeniyle geçmişten günümüze süregelen acı hatıraları yansıtmaktadır.(6) Bu sorun Selçuklu devrinde de devam etmiş ve 1221 yılında Selçuklu Sultanı I.Alaeddin Keykubat tarafından inşa edilen Konya Dış Surları, kenti sadece Haçlı ve Moğol muhasaralarından değil aynı zamanda sel sularından da muhafaza etme amacıyla da inşa edilmişti. Dış Kalenin Muhiti on bin adımdır. Duvarların yüksekliği otuz, Hendeğin derinliği yirmi gezdir. (1gez =66cm) (7) Konya surlarının hemen dışında 15 metre eninde bir hendek bulunmakta olup su ve kara çamurla doldurulmaktaydı. Bu hendek, aynı zamanda Meram cihetinden gelen sel sularının şehre zarar vermeden kuzeydoğudaki göle dökülmesini sağlıyordu. (8) Özellikle yağmurlu zamanlarda sel suları, aynı zamanda bir su yolu vazifesi gören bu hendeği de doldururdu. Çünkü Meram yöresinden gelen suların bir kolu şehrin içinden geçmekteydi. Şehir içinden geçerken atık suları da alarak şehir dışında öteki sularla da birleşerek civardaki göle dökülüyordu.(9) Üç asır evvel Konya'dan geçen Evliya Çelebi de şehrin doğusunda ve kuzeyinde bir gölün bulunduğundan bahsetmektedir. Evliya Çelebi, Konya Kalesi'ni anlatırken; "Bu kalenin sark ve Şimal canipleri sahra ile bir gölceğizdir. Konya'dan geçen bütün pınarlar bu göle munsap olur" demektedir. (10) Bu göl zamanımıza kadar Aslım Bataklığı olarak anıldı.

3 103 Konya da Đslam öncesinde Meram Çayı'nın, muhtemelen Şehir Irmağı vasıtasıyla şehir merkezi durumundaki Alaaddin Tepesi ve civarına ulaştırıldığı, dolayısıyla kanal sistemi benzeri bir uygulamanın kullanıldığı konusunda bazı tarihi izler varsa da, şehrin su sisteminin bir bütün halinde ele alınıp tüm sehre mal edilmesi, Selçuklular zamanında olmuştur. (11) Selçuklular Konya'yı fethedince muhtemelen hazır buldukları su kanalı sistemini ilk önceleri aynen kullanmışlar, daha sonraları geliştirmişlerdir. Selçuklu Veziri Sahip Ata Fahrettin Ali bu sisteme kendi adıyla anılan bir kanal eklemiş ve tüm sistemi belli bir esasa bağlamıştır. Bu su dağılım esası Cumhuriyet devrine kadar "Sahip Su Cetvelleri" adı ile anılmış ve kullanılmıştır. Konya'da kanallar vasıtasıyla şehrin hem içme ve kullanma suyunun sağlanmasının, hem de civar bağ ve bahçelerin sulanmasının yanı sıra su kaynaklarından künkler ve kanallar vasıtasıyla getirilen sular, çok geniş hazneli bir depoda, Havzan Su Deposu nda toplanarak, yine künkler vasıtasıyla şehir içindeki çeşmeler ile han, hamam, medrese ve saray gibi yapılara dağıtılmıştır.

4 104 Sahibata Cami taç kapısı sağ ve solunda su diğer meşrubatların koyulduğu hazneler (Gertrude Bell Arşivi, 1905) Konya'daki Selçuklu sulama tesislerini kurumlaştıran Selçuklu veziri Sahip Ata Fahreddin Ali, Meram'da Sahip Irmağını açtırmıştır. Kara Höyük ve Harmancık Köyleri'ne kollar ayrılmış, buralarda içme suyu olarak kullanıldığı gibi bağ ve bahçelere de harcanmıştır. Sahib Ata Fahreddin Ali özellikle su konusundaki eserleri, o devrin hiçbir devlet adamı ile karşılaştırılamayacak boyuttadır miladî yılında ölen Kazvinli Hamdullah Müstevfi, "Nühet-ül Kulüp" adlı eserinde Konya'yı anlatırken "Şehrin suyu batısındaki dağlardan gelir, kalenin batı kapısı tarafında bu suyun üstüne büyük bir kümbet yapılmıştır. Bu kümbetin dışında 200 lüleden su akmaktadır" demektedir. Şems Çeşmesi

5 105 Osmanlı Döneminde Konya su sistemiyle ilgi yatırım başlıca Fatih Sultan Mehmet ve Yavuz Sultan Selim dönemi olarak ele alınabilir. Fatih Sultan Mehmed'in oğlu Sultan Cem, Konya Valisi bulunduğu sıralarda, ( ) Konya Kalesi'nin dışına bir köşk yaptırarak su getirtmiş ve bu su ile de aynı zamanda köşk civarındaki bağ ve bahçeler sulanmıştır. Sultan Cem'in yalnız köşkü için su getirtmediği, ayrıca bazı çeşme ve hamamlara da su verdiği anlaşılmakta ve bu su yollarda zayi edildiği için çeşme ve hamamlara kâfi gelmediği neticesi çıkmaktadır. (12) Şehrin batı bölümünün tamamıyla ikbalden düşmesi, muhtemelen Yavuz Sultan Selim'in ( ) Dutlu Su iletim Sistemi projesini hayata geçirmesi ile başlamıştır. Sultan Süleyman Han ( ) doğu seferine giderken, Konya'ya geldiğinde Sefere katılan Matrakçı Nasuh tarafından çizilen Konya Minyatürü Yavuz Sultan Selim Đran seferi için Konya'dan geçerken Mevlâna Türbesi'ni ziyareti sırasında tekkenin ve dolayısıyla da Konya'nın sudan zahmet çektiğini görerek şehirden dört saat mesafede bulunan Dutlu Kır daki suyu getirtmiştir. "Türbe Suyu" da denilen bu su Dergâhın ihtiyacını karşıladığı gibi, fazlası da civar mahallelere satılmıştır. (13)

6 106 Konya Meram Çayı ve Köprüsü 19.yy Konya ve Çevresinde Sarnıçlar Sarnıçlar nasıl doldurulur? 1. Kış aylarında belirli günler bütün çevre halkı birlikte giderek karla doldurur. Bu işleme yerel olarak kar basma adı veriler. 2. Akar bir ırmaktan veya dereden su olduğu zamanda su ile doldurulur. 3. Sarnıç civara yağan yağmur drene edilerek sarnıca doldurulur. 4. Bazen küçük bir pınar sarnıcı doldurur. Sarnıçlardan su alınması şu şekilde idi. 1. Sarnıcın içine inilerek su alınırdı. 2. Sarnıcın üzerine kuyulara uygulanan çıkrık gibi su çıkarma araçları yerleştirilirdi. (14) Ana Sultan Sarnıcı (Lalebahçe)

7 107 Cumhuriyet Döneminde Konya nın Su Durumu Konya nın Su Đletim Sistemi Konya'nın içme suyu için ilk kaynak Meram Deresi nin kendisi ve üzerindeki pınarlardır. Meram Deresi ne su veren kaynaklar 33 adet olup, bu kaynakları 8 kola ayırmak mümkündür. (15) Bu kaynaklar şöyledir; 1. Loras Dağı Kolu Kaynakları 2. Aladağ Kolu Kaynakları 3. Geveli Dağı Kolu Kaynakları 4. Şalgamlık ve Uğurca Kolu Kaynakları 5. Koca Çal Kolu Kaynakları 6. Aladağ Zazadin ( Selahattin Köyü ) Kolu Kaynakları: 7. Aladağ Kalburcu Kolu Kaynakları: 8. Meke ve Karğanlı Dağ Kolu Kaynakları Bu dönemde yerel basında, Alaaddin Tepesi'ndeki büyük su deposuna ek olarak yapılan su depolarının çatlaması ve su sızdırmasından dolayı dönemin Konya Belediye Baskanı olan Kazım Gürel hakkında eleştiriler çıkmıştır. Kazım Gürel de Belediye başkanlığını bıraktıktan sonra tüm eleştirilere cevap olabilecek " Konya Belediyesi" adlı bir kitap yayımlamıştır. Kitapta, o zamana ait Konya su iletim sistemleri ile ilgili sorunlar ve bilgilere yer verilmektedir. Alaaddin Tepesindeki Su Deposu 1931 yılında Konya Belediyesi tarafından 80 kadar çeşmenin mülkiyeti 400 liraya halka satılmıştır yılında ise şehrin içme suyu; Çayırbağı, Mukbil, Beypınarı membalarından 30 km uzunluğunda pik borularla gelmekte olup, bu borular 24 saatte 3 bin 800 metreküp su temin etmektedir. Şehir dâhilindeki borular 20 kilometre uzunluğunda olup, 410 umumi çeşme ve 11 büyük havuz ile binalar dâhilinde 56 hususi çeşme ve küçük havuzlara sevk edilmektedir. Zamanla şehirdeki gelişmelerden dolayı gene su sıkıntısı baş

8 108 göstermiş ve bu defa derin kuyular açılarak doğrudan depoya su basılmıştır yılında ise Su Đşleri Bürosu'nun, Dede Bahçesi'nde açtığı kuyudan sonuç alınamamıştır. Bir sanayi kenti olarak hızlı bir kentleşme ve gelişme gösteren Konya'nın nüfusu,1950 yılında , 1980 yılında , 1985 yılında , 2000 yılında olmuş, 2015 yılında ise olması öngörülmüştür. Bu öngörülere dayanarak, 1985 yılında 39 milyon metreküp olan su ihtiyacı; 2000 yılı için 89 milyon metreküp, 2015 yılı için 130 milyon metreküp olarak belirlenmiştir yılına kadar kente su sağlayan 3 adet yer üstü kaynak suyundan yıllık toplam su miktarı 2 milyon metreküp 'tür ve 2015 yılları arasındaki su ihtiyacının 32 milyon metreküplük kısmı Altınapa Barajı'ndan, geri kalan bölümünün ise yeraltı sularından karşılanması düşünülmüştür. Ancak Altınapa Barajı'ndan bu güne kadar alınan yıllık su miktarı 13 milyon metre küpü geçmediği Belediye yetkililerince ifade edilmektedir. Dolayısı ile geri kalan kısım yer altı suyundan karşılanmaktadır. Altınapa Barajı Đşletme alternatiflerine göre değişmek üzere, Yeraltı sularının bulunabileceği bölge olarak Çumra yöresi seçilmiş ve burada yapılan çalışmalarda, bölgenin yeraltı su rezervi 320 milyon metreküp olarak hesaplanmıştır. Ancak bunla ilgili uygulamaya yönelik bir çalışma yapılmamıştır. Bu güne kadar KOSKĐ belediye imar sahası içerisinde açtığı sondaj kuyularından elde ettiği suyu belli bölgelere yaptığı gömme depolarda toplayarak tüketime vermektedir. Şu an 108 adet Meram, 72 adet Selçuklu ve 20 adet Karatay da olmak üzere ait üç merkez ilçede KOSKĐ ye ait 200 adet içme ve kullanma suyu amaçlı sondaj kuyusu hizmet vermektedir. Konya nın yıllık toplam su tüketimi 100 milyon metreküpe yakındır. Bunun 8-10 miyon metreküpü Altınapa Barajı'ndan karşılandığı düşünülürse geri kalan milyon metreküp su, şehir içinde açılmış olan sondaj kuyusundan karşılanmaktadır. Đşletme

9 109 masraflarının fazla olduğu ve her türlü kirlenmeye maruz şehir içindeki kuyularından kurtulmak üzere, KOP projesi kapsamında Mavi Tünelle Konya ovasına gelecek sudan Konya Büyük Şehir Belediyesine tahsis edilen su Konya için çok büyük önem arz etmektedir. Bağbaşı Barajından Mavi Tünelle gelen suyun 100 milyon m 3 ü içme ve kullanma suyu olarak Konya iline verilecektir. Bu miktar daha sonra 150 milyon m 3 e çıkarılacaktır. Bağbaşı Barajı Đnşaatı Devlet Su Đşleri Konya Ovaları Sulama Projesi nin (KOP) ve 17 Km Uzunluğundaki Mavi Tünel, Projesinin tamamlanması ile hektar tarım alanına ilave sulama suyu verilecektir. 40 MW kurulu güçte 2 adet HES (Mavi HES - Bozkır HES) ile yıllık 118 GWh enerji üretilecektir, Mavi Tünel Đnşaatı

10 110 Mavi Tünelin tamamen hayata geçmesinden sonra karasal iklimin yumuşayacağı bölgede, yılda 2 milyon tonun üzerinde sebze üretimi yapılacağı, sanayiciye ucuz hammadde sağlanacağı ve 100 bin kişinin istihdam edileceği de belirtilmekte ve Konya nın su tarihinde bir dönüm noktası oluşturacaktır. (17) Kaynaklar: 1-Strabon, Antik Anadolu Cografyası (Cilt XII, XIII, XTV), (Ceviren: Adnan Pekman), Đstanbul, 1993, s Fritz Kretzschmer, Resimlerle Antik Roma'da Mimarlık ve Mühendislik, _stanbul, 2000, s Semavi Eyice, Aya Thekla Efsanesi ve Sanat Tarihinde Aya Thekla, Anıt dergisi, Eylül, 1962 sayı, 30, s S.Doğan, Konya Su Tarihi, KOSKĐ-2007, s.26) 5-M. Michaud, Bibliotheque des Crioicdes, Paris 1829, tome ü, p V.A.Gordolevski,, (Çeviren: Hasan Ortekin), Konya Dergisi, sayı 18 19, Konya,1938, s Đ. Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya, 1964, Enes Kitap sarayı, s BAYKARA, Tuncer, Türkiye Selçukluları Devrinde Konya, Konya, 1998, s. 23.) 9-BAYKARA, a.g.e.s, 98) 10-Đ. Hakkı Konyalı, a.g.e,s.26) 11- GORDELEVSKÎ, V. A, a.g.e, s Önder, a.g.e,s.213.) 13-Muzaffer Erdogan, Yavuz Sultan Selim Devrinde Konya, Anıt Dergisi, No.15, Mart 1950 s. 11.) 14-Mehmet Bildirici, Tarihi Su Yapılan, Ankara, 1994, s. 202) 15- Ziya. Çalık, Jeoloji ve Hidroloji Bakımından Meram Deresi, Konya Dergisi, Yıl: III, Đkincikanun 1940, sayı: 31. S S.Doğan, a.g.e,s.83) 17-