AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ TÜRKOLOGİYA ci ildən nəşr olunur Издаётся с 1970 года Published since 1970

Ebat: px
Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ TÜRKOLOGİYA ci ildən nəşr olunur Издаётся с 1970 года Published since 1970"

Transkript

1 Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir (Reyestr 3378) AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ TÜRKOLOGİYA Beynəlxalq elmi jurnal Международный научный журнал International scientific journal 1970-ci ildən nəşr olunur Издаётся с 1970 года Published since 1970 İldə 4 dəfə çıxır Выходит 4 раза в году Published quarterly 2 APREL-MAY-İYUN BAKI 2017

2 REDAKSİYA HEYƏTİ ABDULLAYEV KAMAL (baş redaktor), AXUNDOVA NƏRGİZ, BAXŞƏLİYEVA GÖVHƏR, BÜNYADOV TEYMUR, CƏFƏROV NİZAMİ, ƏLƏKBƏROV AYDIN, ƏLİYEV VİLAYƏT, ƏSKƏR RAMİZ, ƏZİZOV ELBRUS, HƏBİBBƏYLİ İSA, HÜSEYNOV RAFAEL, XƏLİLOV BULUDXAN, XUDİYEV NİZAMİ, İMANOV MUXTAR (baş redaktorun müavini), KƏRİMLİ TEYMUR, QULİYEV ƏBÜLFƏZ, MAHMUDOV YAQUB, MƏMMƏDƏLİYEV VASİM, MƏMMƏDZADƏ İLHAM, NAĞISOYLU MÖHSÜN (baş redaktorun müavini), SALAMZADƏ ƏRTEGİN MƏSUL KATİB ELÇİN İBRAHİMOV BEYNƏLXALQ MƏSLƏHƏTÇİLƏR DİLÇİLİK ÜZRƏ: Akalın Şükrü Haluk (Türkiyə), Alyılmaz Cengiz (Türkiyə), Bozdemir Mişel (Fransa), Buşhoten Hendrik (Almaniya), Çeçenov Əli (Rusiya), Ercilasun Əhməd Bican (Türkiyə), Güllü Qərənfil (Moldova), Haridi Muhamed (Misir), Kaçalin Mustafa (Türkiyə), Kajibekov Erden (Qazaxıstan), Kellner-Heinkel Barbara (Almaniya), Konkobayev Kadirali (Qırğızıstan), Kormuşin İqor (Rusiya), Məlikov Tofik (Rusiya), Musaoğlu Mehman (Türkiyə), Oh Çonq Jin (Cənubi Koreya), Raqaqnin Elizabetta (Almaniya), Sərtqaya Osman Fikri (Türkiyə), Soyeqov Muradgeldi (Türkmənistan), Tooru Hayaşi (Yaponiya), Yusupova Alfiya (Tatarıstan) FOLKLOR ÜZRƏ: Çimpoeş Lyubov (Moldova), Çobanoğlu Özkul (Türkiyə), Ekici Metin (Türkiyə), Jurayev Mamatkul (Özbəkistan), Sibqatullina Alfina (Rusiya), Türkmən Fikrət (Türkiyə) TARİX ÜZRƏ: Beyhan Mehmet Ali (Türkiyə), Hakimov Rafail (Tatarıstan), Karpov Sergey (Rusiya), Kıdırəli Darxan (Qazaxıstan), Munçayev Rauf (Rusiya), Nesterov Aleksandr (Rusiya), Turan Refik (Türkiyə) ŞƏRQŞÜNASLIQ ÜZRƏ: Apollon Silaqadze (Gürcüstan), Cəmil Tasin (Rumıniya), Golden Piter (ABŞ), Lee Hee Soo (Cənubi Koreya), Paul Yurgen (Almaniya), Vasilyev Dmitri (Rusiya), Zimonyi İştvan (Macarıstan) FƏLSƏFƏ ÜZRƏ: Çumakov Aleksandr (Rusiya), Kurmanqaliyeva Qaliya (Qazaxıstan), Mahamatov Taxir (Rusiya), Popkov Yuri (Rusiya) İNCƏSƏNƏT VƏ MEMARLIQ ÜZRƏ: Akilova Kamola (Özbəkistan), Xasiyanova Leyla (Rusiya), Qalimjanova Asiya (Qazaxıstan) ƏDƏBİYYAT ÜZRƏ: Akpınar Yavuz (Türkiyə), Aşırov Annaqurban (Türkmənistan), Aşurova Gülbahar (Özbəkistan), Bondarev Aleksandr (Rusiya), Kalpaklı Mehmet (Türkiyə), Qorxmaz Ramazan (Türkiyə), Sokolovski Nikolay (Polşa) JURNALIN TƏSİSÇİSİ: AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ

3 РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ КАМАЛ АБДУЛЛАЕВ (главный редактор), МОХСУН НАГИСОЙЛУ (заместитель главного редактора), МУХТАР ИМАНОВ (заместитель главного редактора), АБУЛЬФАЗ ГУЛИЕВ, АЙДЫН АЛЕКПЕРОВ, БУЛУДХАН ХАЛИЛОВ, ВАСИМ МАМЕДАЛИЕВ, ВИЛАЙЕТ АЛИЕВ, ГОВХАР БАХШАЛИЕВА, ИЛЬХАМ МАМЕДЗАДЕ, ИСА ГАБИББЕЙЛИ, НАРГИЗ АХУНДОВА, НИЗАМИ ДЖАФАРОВ, НИЗАМИ ХУДИЕВ, РАМИЗ АСКЕР, РАФАЭЛЬ ГУСЕЙНОВ, ТЕЙМУР БУНЙАДОВ, ТЕЙМУР КЕРИМЛИ, ЭЛЬБРУС АЗИЗОВ, ЭРТЕГИН САЛАМЗАДЕ, ЯГУБ МАХМУДОВ ОТВЕТСТВЕННЫЙ СЕКРЕТАРЬ ЭЛЬЧИН ИБРАГИМОВ ЗАРУБЕЖНЫЕ КОНСУЛЬТАНТЫ ЯЗЫКОЗНАНИЕ: Ахмет Биджан Эрджиласун (Турция), Али Чеченов (Россия), Альфия Юсупова (Татарстан), Барбара Кельнер-Хенкель (Германия), Гюльлю Геренфил (Молдова), Дженгиз Алйылмаз (Турция), Игорь Кормушин (Россия), Кадирали Конкобаев (Кыргызстан), Мехман Мусаоглу (Турция), Мишель Боздемир (Франция), Мурадгелди Соегов (Туркменистан), Мустафа Качалин (Турция), Мухаммед Хариди (Египет), Осман Фикри Серткая (Турция), Тофик Меликов (Россия), Хаяши Тоору (Япония), Хендрик Бушотен (Германия), Чонг Джин Ох (Южная Корея), Шюкрю Халук Акалын (Турция), Эрден Каджибеков (Казахстан), Элизабетта Рагагнин (Германия) ФОЛЬКЛОР: Альфина Сибгатуллина (Россия), Любовь Чимпоеш (Молдова), Маматкул Жураев (Узбекистан), Метин Экиджи (Турция), Озкул Чобаноглу (Турция), Фикрет Тюркмен (Турция) ИСТОРИЯ: Александр Нестеров (Россия), Дархан Кыдырали (Казахстан), Мехмет Али Бейхан (Турция), Рауф Мунчаев (Россия), Рафаиль Хакимов (Татарстан), Рефик Туран (Турция), Сергей Карпов (Россия) ВОСТОКОВЕДЕНИЕ: Аполлон Силагадзе (Грузия), Дмитрий Васильев (Россия), Иштван Зимоньи (Венгрия), Питер Голден (США), Тасин Джемиль (Румыния), Хее Соо Лее (Южная Корея), Юрген Поль (Германия) ФИЛОСОФИЯ: Александр Чумаков (Россия), Галия Курмангалиева (Казахстан), Тахир Махаматов (Россия), Юрий Попков (Россия) ИСКУССТВО И АРХИТЕКТУРА: Асия Галимжанова (Казахстан), Камола Акилова (Узбекистан), Лейла Хасиянова (Россия) ЛИТЕРАТУРА: Аннакурбан Ашыров (Туркменистан), Александр Бондарев (Россия), Гюлбахор Ашурова (Узбекистан), Мехмет Калпаклы (Турция), Николай Соколовски (Польша), Рамазан Коркмаз (Турция), Явуз Акпынар (Турция) УЧРЕДИТЕЛЬ ЖУРНАЛА: ПРЕЗИДИУМ НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА

4 EDITORIAL STAFF KAMAL ABDULLAYEV (Editor-in-Chief), MOHSUN NAGHISOYLU (Deputy Editor-in-Chief), MUKHTAR IMANOV (Deputy Editor-in-Chief), ABULFAZ GULIYEV, ARTAGIN SALAMZADE, AYDIN ALEKBEROV, BULUDKHAN KHALILOV, ELBRUS AZIZOV, GOVHAR BAKHSHALIYEVA, ILHAM MAMMADZADE, ISA HABIBBEYLI, NARGIZ AKHUNDOVA, NIZAMI JAFAROV, NIZAMI KHUDIYEV, RAFAEL HUSSEYNOV, RAMIZ ASKER, TEYMUR BUNYADOV, TEYMUR KERIMLI, VASIM MAMMADALIYEV, VILAYAT ALIYEV, YAGUB MAHMUDOV EXECUTIVE SECRETARY ELCHIN IBRAHIMOV INTERNATIONAL ADVISERS ON LINGUISTICS: Ahmet Bijan Erjilasun (Turkey), Alfiya Yusupova (Tatarstan), Ali Chechenov (Russia), Barbara Kellner-Heinkele (Germany), Chong Jin Oh (South Korea), Elisabetta Ragagnin (Germany), Erden Kajibekov (Kazakhstan), Gullu Karanfil (Moldova), Hayashi Tooru (Japan), Hendrik Boeschoten (Germany), Igor Kormushin (Russia), Jengiz Alyilmaz (Turkey), Kadirali Konkobaev (Kyrghyzstan), Mehman Musaoghlu (Turkey), Mishel Bozdemir (France), Muhamed Haridy (Egypt), Muradgeldi Soyegov (Turkmenistan), Mustafa Kachalin (Turkey), Osman Fikri Sertkaya (Turkey), Shukru Haluk Akalyn (Turkey), Tofik Melikov (Russia) ON FOLKLORE: Alfina Sibqatullina (Russia), Fikret Turkmen (Turkey), Lyubov Chimpoesh (Moldova), Mamatkul Zhurayev (Uzbekistan), Metin Ekiji (Turkey), Ozkul Chobanoghlu (Turkey) ON HISTORY: Aleksandr Nesterov (Russia), Darkhan Kidirali (Kazakhstan), Mehmet Ali Beyhan (Turkey), Rafail Hakimov (Tatarstan), Rauf Munchayev (Russia), Refik Turan (Turkey), Sergey Karpov (Russia) ON ORIENTAL STUDIES: Apollon Silagadze (Georgia), Dmitry Vasilyev (Russia), Hee Soo Lee (South Korea), Ishtvan Zimonyi (Hungary), Juergen Paul (Germany), Peter Golden (USA), Tasin Jemil (Romania) ON PHILOSOPHY: Aleksandr Chumakov (Russia), Galiya Kurmangaliyeva (Kazakhstan), Takhir Mahamatov (Russia), Yuriy Popkov (Russia) ON ART AND ARCHITECTURE: Asiya Galimzhanova (Kazakhstan), Kamola Akilova (Uzbekistan), Leyla Khasiyanova (Russia) ON LITERATURE: Aleksandr Bondarev (Russia), Annagurban Ashirov (Turkmenistan), Gulbahar Ashurova (Uzbekistan), Mehmet Kalpakly (Turkey), Nikolay Sokolovski (Poland), Ramazan Korkmaz (Turkey), Yavuz Akpinar (Turkey) FOUNDER OF THE JOURNAL: THE PRESIDIUM OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF AZERBAIJAN

5 T Ü R K O L O G İ Y A İÇİ N D Ə K İ L Ə R KLASSİK İRS Heydər Əliyev (Azərbaycan). Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin Türk Dünyası Yazıçılarının III Qurultayında nitqi HEYDƏR ƏLİYEV 94 Kamal Abdullayev (Azərbaycan). Ulu Öndər Azərbaycan Multikulturalizminin siyasi banisidir İsa Həbibbəyli (Azərbaycan). Böyük ədəbiyyat siyasəti və müasirlik Möhsün Nağısoylu (Azərbaycan). Heydər Əliyev və Azərbaycan dili Muxtar İmanov (Azərbaycan). Heydər Əliyev və Kitabi-Dədə Qorqud eposu Ərtegin Salamzadə (Azərbaycan). Heydər Əliyev və Azərbaycan bədii mədəniyyəti DİLÇİLİK Aytən Bayramova (Azərbaycan). Müxtəlifsistemli dillərdə kəmiyyətin ifadə olunmasının spesifik xüsusiyyətləri ƏDƏBİYYAT VƏ FOLKLOR Fikret Türkmen (Türkiyə), Janagul Samedova (Qazaxıstan). Müasir dövrdə qazax nəsrində postmodernizm Orhan Aras (Almaniya). Əsəd Bəy və Gürcüstan MƏDƏNİYYƏT VƏ İNCƏSƏNƏT Nilüfer Erkan (Türkiyə). Tomur Atagöyün rəsm əsərlərində ana ilahə obrazı və qadın şəxsiyyətinin izahı YAZILI ABİDƏLƏR İqor Kormuşin (Rusiya). Yenisey yazısı qədim türk runik əlifbasının dil baxımından fərqlənən variantları tərkibində: xronoloji aspektlər Ferah Türker (Türkiyə). Türklərdə kainat təsəvvürünün Dədə Qorqud obrazına təsiri TÜRKOLOJİ MƏRKƏZLƏR Firuz Fevzi (Əfqanıstan), Hasan Cankurt (Türkiyə). Əfqanıstanda Türkologiya

6 İÇİNDƏKİLƏR RESENZİYALAR Qətibə Mahmudova (Azərbaycan), Kəmalə Ələkbərova (Azərbaycan). Muhsin Nağısoylu. Şirazi ve Onun Gülşen-i Raz Çevirisi Elçin İbrahimov (Azərbaycan). Necati Demir. Oğuzname (İngiltere Nüshaları) İnceleme- Metin-Sözlük-Tıpkıbasım ELMİ HƏYAT Xronika PERSONALİA Əhməd Cavad Smet Kenesbayev Roza Eyvazova Camal Kamal

7 T Ü R K O L O G İ Y A С О Д Е Р Ж А Н И Е КЛАССИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ Гейдар Алиев (Азербайджан). Речь Президента Азербайджанской Республики Гейдара Алиева на III съезде писателей тюркского мира ГЕЙДАР АЛИЕВ 94 Камал Абдуллаев (Азербайджан). Великий лидер политический основоположник азербайджанского мультикультурализма Иса Габиббейли (Азербайджан). Большая литературная политика и современность Мохсун Нагисойлу (Азербайджан). Гейдар Алиев и азербайджанский язык Мухтар Иманов (Азербайджан). Гейдар Алиев и эпос «Китаби-Деде Горгуд» Эртегин Саламзаде (Азербайджан). Гейдар Алиев и азербайджанская художественная культура ЯЗЫКОЗНАНИЕ Айтен Байрамова (Азербайджан). Специфические особенности выражения количества в разносистемных языках ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР Фикрет Тюркмен (Турция), Жанагюль Самедова (Казахстан). Постмодернизм в современной казахской прозе Орхан Арас (Германия). Асад бек и Грузия КУЛЬТУРА И ИСКУССТВО Нилюфер Эркан (Турция). Образ богини-матери и толкование женской личности в произведениях живописи Томур Атагёк ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ Игорь Кормушин (Россия). Енисейское письмо в составе изводов древнетюркского рунического алфавита: хронологические аспекты Ферах Тюркер (Турция). Влияние представления тюрков о Вселенной на образ Деде Горгуда ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ ЦЕНТРЫ Фируз Февзи (Афганистан), Хасан Джанкурт (Турция). Тюркология в Афганистане

8 СОДЕРЖАНИЕ РЕЦЕНЗИИ Гатиба Махмудова (Азербайджан), Кямаля Алекперова (Азербайджан). Muhsin Nağısoylu. Şirazi ve Onun Gülşen-i Raz Çevirisi Эльчин Ибрагимов (Азербайджан). Necati Demir. Oğuzname (İngiltere Nüshaları) İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ Хроника ПЕРСОНАЛИИ Ахмед Джавад Смет Кенесбаев Роза Эйвазова Джамаль Камаль

9 T Ü R K O L O G İ Y A C O N T E N T S CLASSICAL HERITAGE Heydar Aliyev (Azerbaijan). The Speech of the President of the Republic of Azerbaijan Heydar Aliyev in the Third Congress of the Turkic World Writers HEYDAR ALIYEV 94 Kamal Abdullayev (Azerbaijan). Azerbaijan s National Leader as the Founder of the Policy of Multiculturalism Isa Habibbeyli (Azerbaijan). Great Literary Policy and Modernity Mohsun Naghisoylu (Azerbaijan). Heydar Aliyev and the Azerbaijani Language Mukhtar Imanov (Azerbaijan). Heydar Aliyev and the Epic The Book of Dada Gorgud Artagin Salamzade (Azerbaijan). Heydar Aliyev and the Art Culture of Azerbaijan LINGUISTICS Aytan Bayramova (Azerbaijan). Specific Features in Expressing the Number Category in Languages with Different Systems LITERATURE AND FOLKLORE Fikret Turkmen (Turkey), Janagul Samedova (Kazakhstan). Postmodernism in Contemporary Kazakh Prose Orhan Aras (Germany). Assad Bey and Georgia CULTURE AND ART Nilufer Erkan (Turkey). The Image of the Mother Goddess in Tomur Atagok s Work WRITTEN MONUMENTS Igor Kormushin (Russia). Yenisey Writing in Versions of the Old Turkic Runic Alphabet: Chronological Aspects Ferah Turker (Turkey). On the Turks Concept of the Universe and its Influence on the Epic Dada Gorgud CENTRES OF TURKOLOGY Firuz Fevzi (Afghanistan), Hassan Jankurt (Turkey). Turkology in Afghanistan

10 C O N T E N T S REVIEWS Gatiba Mahmudova (Azerbaijan), Kamala Alekberova (Azerbaijan). Muhsin Nağısoylu. Şirazi ve Onun Gülşen-i Raz Çevirisi Elchin Ibrahimov (Azerbaijan). Necati Demir. Oğuzname (İngiltere Nüshaları) İnceleme- Metin-Sözlük-Tıpkıbasım SCIENTIFIC LIFE Chronicle. 130 PERSONAL NEWS Ahmed Javad Smet Kenesbayev Roza Eyvazova Jamal Kamal

11 T Ü R K O L O G İ Y A KLASSİK İRS НАСЛЕДИЕ HERITAGE Heydər Əliyev ( ) Azərbaycanın dünya şöhrətli dövlət xadimi, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti ( ) cü il oktyabrın 3-də ümumxalq səsverməsi nəticəsində Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçildi. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə ölkənin ictimai-siyasi, sosial, iqtisadi, elmi-mədəni həyatında, beynəlxalq əlaqələrində dönüş yarandı, elmi əsaslara, beynəlxalq norma və prinsiplərə uyğun müstəqil dövlət quruculuğu prosesi başlandı. Ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikasına başçılıq etdiyi ( ) müddət ərzində bir çox sahələrdə, xüsusilə elm və təhsil sahəsində ciddi islahatlar həyata keçirildi. Türkologiya jurnalı oxucularına Ulu öndər Heydər Əliyevin anadan olmasının 94-cü ildönümü münasibəti ilə Türk Dünyası Yazıçılarının III Qurultayında söylədiyi nitqi təqdim edir. HEYDƏR ƏLİYEV AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ HEYDƏR ƏLİYEVİN TÜRK DÜNYASI YAZIÇILARININ III QURULTAYINDA NİTQİ * Hörmətli xanımlar və cənablar, əziz dostlar! Sizi, türk dünyası yazıçılarının III qurultayını, Azərbaycan xalqı, vətəndaşları adından, Azərbaycan dövləti adından səmimi qəlbdən salamlayır, bu şərəfli işinizdə uğurlar arzulayıram Türk dünyasının, türkdilli xalqların, ölkələrin yazıçılarının III qurultayının Azərbaycanda keçirilməsini ölkəmiz üçün əlamətdar hadisə hesab edirəm və bunu Azərbaycan Respublikasına, xalqına olan hörmət və ehtiramın təzahürü kimi qiymətləndirirəm. * Azərbaycan Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin iclas salonu, 6 noyabr 1996-cı il

12 12 HEYDƏR ƏLİYEV Türk dünyası yazıçılarının qurultayı üçüncü dəfədir ki, toplaşır. Bu qurultay ilk dəfə 1992-ci ildə Türkiyədə-Ankarada öz əsasını qoymuş və Allaha şükürlər olsun ki, artıq ənənəyə çevrilmişdir. Heç şübhə etmirəm ki, bu, daim davam edəcəkdir ci ildə Türkiyədə-Ankarada, Türkiyə Cümhuriyyətinin, onun mərhum prezidenti Turqut Özalın təşəbbüsü ilə başlanan bu qurultay türkdilli xalqların, türk dünyasının qədim, böyük tarixini yenidən canlandırmaq üçün çox gözəl və dəyərli təşəbbüs olmuşdur. Sonra bu qurultay ikinci dəfə Türkiyədə-Ankarada keçirilərkən bizim əziz dostumuz, qardaşımız, Türkiyənin prezidenti hörmətli Süleyman Dəmirəlin təşəbbüsü və iştirakı ilə bu qurultaya güc verilmiş və bu ənənənin köklənməsini göstərmişdir. Bu dəyərli təşəbbüs bu gün davam edir. Əmin olduğumu bildirmək istəyirəm ki, türk dünyasının yazıçıları və bizim ölkələrimiz, xalqlarımız bu işi davam etdirəcəklər, türkdilli xalqların, ölkələrin yazıçıları gündən-günə bir-birinə yaxınlaşacaq, bir-birinə kömək edəcək, xalqlarımızın ədəbiyyatını, mədəniyyətini, keçmişini, bugününü daha geniş təhlil edib, yeni-yeni dəyərli əsərlər yaradacaqlar. Türkdilli xalqlar qədim, çoxəsrlik tarixi boyu Avrasiya qitəsinin böyük hissəsində yaşayaraq dünya, bəşər mədəniyyətinə böyük töhfələr vermiş, onu zənginləşdirmişlər. Qədim tarix boyu türkdilli xalqların həyatı cürbəcür, bəzən xalqların varlığını təhlükə altına alan müharibələrlə, döyüşlərlə, təcavüzlərlə rastlaşmışdır. Ancaq xalqlarımızın dərin kökləri, bir-birinə mənəvi bağlılığı onları bütün bu mərhələlərdən, imtahanlardan, sınaqlardan çıxarmış və bugünkü günlərə gətirib çıxarmışdır. Biz öz tarixi köklərimizlə, milli köklərimizlə, mənəvi dəyərlərimizlə, millimənəvi ənənələrimizlə, böyük tarixmizlə fəxr edə bilərik. Çoxəsrlik tariximizdə xalqlarımızı yaşadan, qoruyan və bugünkü günlərə gətirib çıxaran amillərdən biri, ola bilər ki, ən əsası, bizim mədəniyyətimiz, ədəbiyyatımız, deməli, şairlərimiz, yazıçılarımızdır. Xalqlarımız tarix boyu insan həyatının bütün sahələrində, bəşəriyyətin bütün sahələrində öz istedadını, biliyini, bacarığını göstərmiş elmi ixtiraları, qəhrəmanlıq nümunələri, böyük tarixi-memarlıq abidələri və böyük bədii əsərləri, musiqisi ilə parlaq səhifələr yazmış. Bunların arasında şairlərimizin, yazıçılarımızın xidməti və tariximizin yaranmasında, saxlanmasında onların əsərlərinin qiyməti çox böyükdür. Hər bir xalqın milliliyini, mənəvi dəyərlərini, mədəniyyətini yaşadan, inkişaf etdirən onun dilidir. Dilimizi isə yaşadanlar, zənginləşdirənlər, inkişaf etdirənlər şairlərimiz, yazıçılarımız olmuşdur. Biz, adətən, böyük tariximiz haqqında, xalqlarımızın böyük mədəniyyəti haqqında danışarkən birinci növbədə onların yaratdıqları bədii əsərlərə, şairlərimizin, yazıçılarımızın əsərlərinə istinad edir, bunları nümunə gətirir və təbliğ edərək, eyni zamanda öz tariximizi, mədəniyyətimizi təbliğ edirik. Qədim dövrlərdə Dədə Qorqud, Manas, Alpamış, Koroğlu dastanları, xalqlarımızın hamısına mənsub olan dahi şairlərimiz, yazıçılarımız - Nizami, Yunus İmrə, Əlişir Nəvai, Füzuli, Nəsimi, Məhtimqulu, Abay və digərləri xalqlarımızın tarixini, mənəvi dəyərlərini əks etdirən, xalqlarımızı dünyada tanıdan ölməz əsərlər yaratmışlar və bunlar nəsillərdən-nəsillərə xalqlarımızı özünəməxsus milli-

13 AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ HEYDƏR ƏLİYEVİN TÜRK DÜNYASI YAZIÇILARININ mənəvi dəyərlər, o cümlədən ümumbəşəri dəyərlər əsasında tərbiyə etmiş, hazırlamış, vətənpərvərlik, Vətənə sədaqət hislərini daim gücləndirmişdir. Bunlar bizim keçmiş, uzaq tariximizdir. Amma eyni zamanda xalqlarımızın mədəniyyəti, ədəbiyyatı, şeiri bir çox məhrumiyyətlərə, çətinliklərə məruz qalmışdır. Bu çətinliklər tarixin, ola bilər ki, bəzən çox böyük mərhələlərində mədəniyyətimizə zərbələr vurmuş, ancaq mədəniyyətimizi, ədəbiyyatımızı, şeirimizi öldürə, məhv edə, yox edə bilməmişdir. Türkdilli xalqların bütün bu çətinliklərdən, sınaqlardan keçib gəlmiş mədəniyyəti, ədəbiyyatı, şeiri indi dünyada, bəşəriyyətdə özünəməxsus görkəmli yerini tutubdur. XX əsr dünya tarixində çox mürəkkəb, ziddiyyətli, gərgin proseslər dövrü olmuşdur. Bizim əksəriyyətimiz, demək olar, hamımız bu əsrdə doğulmuşuq və artıq bu əsri başa çatdırırıq. Xalqlarımızın - türkdilli xalqların, ölkələrin mədəniyyəti, ədəbiyyatı XX əsrdə ziddiyyətli, eyni zamanda çox şərəfli və müvəffəqiyyətli yol keçmişdir. Bir tərəfdən, bizim mənəviyyatımızı, mədəniyyətimizi, ədəbiyyatımızı bir-birindən ayırmaq, parçalamaq, milliliyin qarşısını almaq cəhdləri çox güclü olmuş, ikinci tərəfdən də yaranmış, ictimai-siyasi vəziyyət və xalqlarımızın cürbəcür imkanlardan istifadə edib dünya mədəniyyəti ilə daha sıx əlaqələr qurması nəticəsində ədəbiyyatımız, mədəniyyətimiz çox inkişaf etmişdir. Bu baxımdan Şərq mədəniyyətinin, Şərq ədəbiyyatının nə qədər zəngin olduğunu bu gün bir daha qeyd edərək, eyni zamanda XIX-XX əsrlərdə xalqlarımızın mədəniyyətinin, ədəbiyyatının Avropa mədəniyyəti, Rusiya mədəniyyəti ilə yaranmış əlaqələrdən istifadə edib çox böyük nailiyyətlər qazanmasını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bu, yeni bir şey deyil, təbiidir.keçmişdə də böyük, dahi şairlərimiz, yazıçılarımız, tarixçilərimiz qədim yunan, Roma ədəbiyyatından, qədim Avropa ədəbiyyatından istifadə etmişlər. Eyni zamanda Qərb də həmişə Şərqin və xüsusən türkdilli xalqların, müsəlman Şərqinin yaratdığı böyük, tarixi əsərlərdən istifadə etmişdir. Şərq və Qərb mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, incəsənətinin sintezi həm Qərbə, həm də Şərqə çox böyük müsbət nəticələr gətirmişdir. Bu proses XIX-XX əsrlərdə bizim xalqlarımız üçün çox müvəffəqiyyətli olmuşdur və onların ədəbiyyatının, mədəniyyətinin inkişafına çox güclü, müsbət təsir göstərmişdir. Beləliklə, milli mədəniyyətimizin, ədəbiyyatımızın inkişafının qarşısını almaq cəhdləri nə qədər çox olmuşdursa da, milli ədəbiyyatımızda, mənəviyyatımızda, mədəniyyətimizdə olan bir o qədər, bəlkə də ondan da çox olan güclər özünə cürbəcür yollar açmış və ümumbəşəri dəyərlərdən istifadə edərək daha da yüksək səviyyələrə çatmışdır. Bunu bizim türkdilli xalqların, türk dünyasına mənsub olan ölkələrin XX əsr ədəbiyyatında, mədəniyyətində yaranmış əsərlərdə çox açıq-aydın görmək olar. Bizim hamımız bu əsərlərlə fəxr edirik. Bu proseslər, xüsusən Sovetlər İttifaqına mənsub olmuş türkdilli respublikaların həyatında baş vermişdir. Özbəkistanda da, Qazaxıstanda da, Türkmənistanda da, Qırğızıstanda da, Tatarıstanda da, Başqırdıstanda da, Azərbaycanda da və başqalarında da.bu illərdə bizim çox itkilərimiz olmuşdur. Böyük, dahi şəxsiyyətlərimiz repressiya qurbanları olmuş, onların əsərləri uzun illər qadağan edilmişdir. Ancaq bununla yanaşı-mədəniyyətimizə, ədəbiyyatımıza, incəsənətimizə vurulan

14 14 HEYDƏR ƏLİYEV bu zərbələrlə yanaşı, bu illərdə milli mədəniyyətimiz inkişaf etmiş, çox yüksək zirvələr fəth etmişdir. Bunların hamısının əldə olunmasında, bu nailiyyətlərimizdə yazıçılarımızın, şairlərimizin, ədəbiyyatşünaslarımızın xüsusi xidmətləri var. XX əsrdə mədəniyyətimizi inkişaf etdirmək üçün cürbəcür qurultaylarda iştirak etmişik, cürbəcür formalarda əlaqələr yaratmışıq. Bunların əksəriyyəti səmərəli olubdur, bunların müsbət nəticələrini inkar etmək düzgün olmazdı. Çəkdiyimiz zərərləri, bizə vurulan zərbələri əldə etdiyimiz nailiyyətlərlə müqayisə edəndə hər iki sahəyə ədalətli qiymət verməliyik. Ancaq indi- XX əsrin sonunda bizim xalqlarımız, ölkələrimiz üçün yeni, gözəl fürsət, yeni bir şərait yaranmışdır. O da ondan ibarətdir ki, dünyada gedən ictimai-siyasi proseslər, baş vermiş dəyişikliklər, Sovetlər İttifaqının dağılması türkdilli, türk dünyasına mənsub olan xalqların tam azad olmasına, müstəqillik əldə etməsinə və müstəqil dövlət qurmasına imkanlar yaratmış və bu, qısa bir müddətdə öz gözəl nəticələrini vermişdir. Keçmiş Sovetlər İttifaqına mənsub olan respublikalar, o cümlədən türkdilli ölkələr beş ildir ki, öz dövlət müstəqilliyini əldə ediblər. Tarix nöqteyi-nəzərindən beş il çox az bir zamandır. Ancaq bu beş il içərisində xalqlarımızın həyatında çox böyük müsbət dəyişikliklər baş vermişdir. Doğrudur, xalqlarımız keçid dövrünü yaşayır, keçid dövrünün özünün sosial-iqtisadi çətinlikləri var. Yenidən dövlətlər qurulur, demokratik proseslər bərqərar olur. Bununla yanaşı, bəzi münaqişələr və başqa hadisələr də bizim ölkələrin həyatının sürətlə inkişaf etməsinə maneçilik törədir. Ancaq bunların hamısına baxmayaraq, xalqlarımızın əldə etdiyi nailiyyət ən yüksək qiymətə malikdir. Milli azadlıq, dövlət müstəqilliyi bizim xalqlarımız üçün hər bir şeydən üstündür və bunun naminə bütün əzab-əziyyətlərə dözmüşük, bu gün də dözürük, gələcəkdə də dözəcəyik. Ona görə ki, biz əbədi olaraq azad, sərbəst, müstəqil yaşamaq istəyirik. Milli azadlığın, sərbəstliyin, müstəqilliyin xalqlarımıza bəxş etdiyi töhfələr göz qabağındadır. Ancaq biz bunun böyük gələcəyini də görürük. Bunlardan da biri ondan ibarətdir ki, biz sərbəst, müstəqil olaraq, heç bir kəsdən, heç bir dövlətdən asılı olmayaraq, öz istədiyimiz kimi əlaqələrimizi qururuq və əməkdaşlıq edirik, milli ənənələrimizi, milli dəyərlərimizi, mədəniyyətimizi birlikdə inkişaf etdirməyə çalışırıq. Türk dünyası yazıçılarının III qurultayı da və ümumiyyətlə, belə bir qurultayın yaranması, ənənəyə çevrilməsi də əldə etdiyimiz azadldığın, müstəqilliyin bəhrələridir. Türkdilli ölkələr bu illərdə keçmiş, hamımıza mənsub olan mədəniyyətimizi, ədəbiyyatımızı yenidən təhlil etmək üçün, bu mənəvi dəyərlərimizin qiymətini birlikdə anlamaq üçün çox iş görübdür. Türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının görüşü bu baxımdan çox mühüm amildir.bu görüşün də əsası, 1992-ci ildə Türkiyə Cümhuriyyətində türkdilli dövlət başçılarının təşəbbüsü ilə qoyulubdur. Bu il oktyabrın 21-də biz Daşkənddə türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının dördüncü görüşünü keçirdik. Onu bildirmək istəyirəm ki, görüşdən-görüşə bu qurumun, yəni türkdilli dövlətlərin başçılarının, bu təşkilatın bu gün və gələcək üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu biz dərk edirik.

15 AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ HEYDƏR ƏLİYEVİN TÜRK DÜNYASI YAZIÇILARININ Keçən görüşlərlə Daşkənd görüşünü müqayisə edərkən tam aydın görünür ki, bizim dövlətlərimiz, ölkələrimiz, dövlət orqanlarımız belə görüşlərin hər bir ölkə, xalq üçün son dərəcə əhəmiyyətli və səmərəli olduğunu dərk edib və mən tam əminəm ki, gələcək görüşlər daha da səmərəli olacaq və bu təşkilat daim yaşayacaqdır. Bizim bu təşkilatın, görüşlərin əsas mənası-məqsədi aydındır. Biz birinci növbədə ölkələrimiz arasında olan iqtisadi əməkdaşlığı genişləndirməyə çalışırıq. Bir dilə, bir kökə mənsub olmağımız, ölkələrimizin bir ərazidə, bir-birinə qonşu olan ərazidə yerləşməsi və coğrafi cəhətdən bir-birimizə çox yaxın olmağımız, şübhəsiz ki, iqtisadi əlaqələrin inkişaf etdirilməsi üçün əsas yaradır. Hər bir iqtisadiyyat eyni zamanda milli mentalitetlə, milli-mənəvi dəyərlərlə də əlaqədardır. Bu baxımdan ölkələrimizin bir-biri ilə iqtisadi əməkdaşlıq etməsi üçün daha çox imkanlar var. Amma eyni zamanda xalqlarımızın böyük tarixini yenidən təhlil etmək, yenidən qiymətləndirmək, ona düzgün, ədalətli qiymət vermək və hər bir xalqın tarix boyu yaratdığı mənəvi dəyərləri, ədəbiyyat, mədəniyyət abidələrini bütün xalqlar üçün doğma etmək bizim bu görüşlərin mərkəzində duran prinsiplərdir, vəzifələrdir. Bu sahədə yenə də mədəniyyətin, ədəbiyyatın, yazıçıların rolu böyükdür. Təsəvvür edin, biz, türkdilli dövlətlər birlikdə "Manas"ın 1000 illiyini qeyd etdik, böyük qazax şairi, filosofu Abayın 150 illiyini qeyd etdik. Özbəkistanın böyük dövlət xadimi, bütün türk dünyasının böyük şəxsiyyəti Əmir Teymurun 660 illiyini qeyd etdik. Bugünlərdə biz böyük Azərbaycan şairi, eyni zamanda bütün türk dünyasına mənsub olan Məhəmməd Füzulinin 500 illiyini bir yerdə qeyd edəcəyik. Bizim tarixi köklərimiz xalqlarımızın öz iradəsi ilə bir dilə, bir mənəviyyata, bir dinə bağlı olduğuna görə çox dərindir və qeyd etdim, - mənəvi dəyərlərimizin inkişafı tarixin bütün mərhələlərində nə qədər çətinliklərlə, keçilməz yollarla rastlaşıbsa da, dayanmayıb, inkişaf edib, qalxıbdır. Amma indi isə türkdilli xalqların müstəqil dövlətləri olduğuna görə və bizim əlimizdə böyük imkanlar yarandığına görə bu prosesləri daha da gücləndirə, daha da mütəşəkkil edə bilərik.bu, bizim vəzifəmizdir, borcumuzdur. Bir də qeyd etmək istəyirəm ki, bu sahədə yazıçıların böyük xidməti, böyük rolu var və onların üzərinə bundan sonra da böyük vəzifələr düşür. Bizim xalqlarımız uzun illər cürbəcür dövlətlərin tərkibində olduqlarına görə bir çox hallarda dillərindən və milli dəyərlərindən lazımi qədər istifadə etməkdən məhrum olublar, yaxud da ki onların bu imkanları məhdudlaşdırılıbdır. Ancaq bizim dilimizi, mədəniyyətimizi, milli dəyərlərimizi yaşadanlar həmişə, bütün mərhələlərdə yazıçılar olublar. Ona görə də bu gün türk dünyası yazıçılarının III qurultayında mən bütün xalqlarımızın bütün dövrlərdə yaşayıb-yaratmış yazıçılarına və bu gün həyatımızda yaşayıb-yaradan yazıçılara təşəkkürümü, minnətdarlığımı bildirirəm. Siz, şübhəsiz ki, burada öz yazıçılıq işlərinizin gələcəkdə qurulması ilə əlaqədar lazımi tədbirlər görəcək, lazımi qərarlar qəbul edəcəksiniz. Ancaq mənim

16 16 HEYDƏR ƏLİYEV tövsiyəm ondan ibarət olardı ki, bizim xalqlarımızın bir-biri ilə daha da yaxınlaşması üçün, bir-birini bilavasitə daha da anlaması üçün, dillərimizin inkişaf etməsi üçün və bir kökdən olan dillərimizin bir-birinə daha da yaxınlaşması üçün yazıçılar öz xidmətlərini göstərsinlər. Bizim dillərimiz bir kökə mənsubdur və bir-birimizi anlayırıq. Ancaq yaxşı olardı ki, dediyim bu sözləri mənim özbək, qırğız, qazax qardaşlarım da azərbaycanlı kimi anlasınlar və eyni zamanda bu qurultayda Başqırdıstandan, Qırğızıstandan olan yazıçıların çıxışlarını bizim azərbaycanlılar da tamam anlaya bilsinlər. Şübhəsiz ki, bizim xalqlarımızın dilləri bir kökdən olaraq, hərəsi öz tarixi yolu ilə gedərək böyük inkişaf dövrü keçmişdir.ancaq mən Azərbaycan dili haqqında danışarkən deyə bilərəm ki, bizim Azərbaycan dilimiz XX əsrdə çox inkişaf etmiş, çox zənginləşmişdir.mən fəxr edirəm ki, türk dillərinə mənsub olan Azərbaycan dili bu qədər zəngindir, bu qədər bədii ifadələrlə doludur və biz həyatın bütün sahələrinə aid olan fikirlərimizi öz ana dilimizdə ifadə edə bilirik. Burada mən Azərbaycan yazıçılarının, dilçilərinin, ədəbiyyatşünaslarının xidmətlərini xüsusi qeyd edirəm. Çünki hər bir respublikada proseslər cürbəcür gedibdir. Bizim respublikamızda - Azərbaycanda təxminən 30-cu, 40-cı, 50-ci illərdə, hətta 60-cı illərə qədər Azərbaycan dili hakim bir dil deyildi. Ona görə də Azərbaycan dilinin inkişaf etməsi, zənginləşməsi üçün dövlət tərəfindən lazımi işlər görülmürdü. Ancaq bunların hamısına baxmayaraq, bizim yazıçılarımız, şairlərimiz, ədəbiyyatşünaslarımız, dilçi alimlərimiz öz işlərini görüblər və məlumdur ki, 70-ci illərdə onlar Azərbaycan Respublikasının dövlət dəstəyini də alıblar və bütün bunların nəticəsində biz indi, dövlət müstəqilliyimizi əldə edən zaman, müstəqil dövlət kimi Dünya Birliyinə daxil olduğumuz zaman zəngin Azərbaycan dövlət dili ilə fəxr edə bilərik. Son illər bizim ölkələrimizdə gedən cürbəcür proseslər mədəni, elmi, ədəbi əlaqələrimizi müəyyən qədər zəiflədibdir.ona görə də indi xalqlarımızın böyük simalarının yubileylərinin keçirilməsi ilə əlaqədar, türk dünyası yazıçılarının bu qurultaylarının keçirilməsi, TÜRKSOY təşkilatının fəaliyyəti ilə əlaqədar biz keçən illərdə müəyyən sahələrdə yaranmış boşluğu aradan götürməliyik.biz çalışmalıyıq ki, ölkələrimiz, xalqlarımız arasında olan əlaqələr bundan sonra bütün sahələrdə sürətlə inkişaf etsin.dövlət nöqteyi-nəzərindən, dövlət tərəfindən biz bunu edirik və türkdilli dövlətlərin başçılarının görüşləri buna çox böyük imkan verir. Dövlət başçılarının ikitərəfli görüşləri də buna çox böyük imkanlar verir, dövlətlərimiz, ölkələrimiz arasında imzalanmış sazişlər və surətlə inkişaf edən iqtisadi əlaqələr bunların hamısına imkan yaradır. Alimlərimiz, mədəniyyət xadimlərimiz, yazıçılarımız bütün bu imkanlardan səmərəli istifadə etməli və bizim mədəni, ədəbi əlaqələrimizi daha da gücləndirməlidirlər. Əmin ola bilərsiniz ki, Azərbaycan hökuməti bu sahədə əlindən gələni əsirgəməyəcəkdir. Biz bu günlər böyük şair Məhəmməd Füzulinin 500 illik yubileyini qeyd edəcəyik və bu münasibətlə də burada keçirilən görüşlər hesab edirəm ki, mədəni və ədəbi əlaqələrimizin inkişaf etməsi üçün yeni bir imkandır. Bu gün, türk dünyası yazıçılarının III qurultayı işə başladığı zaman bu qurultayın yaranması və inkişaf

17 AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ HEYDƏR ƏLİYEVİN TÜRK DÜNYASI YAZIÇILARININ etməsi üçün Türkiyə Cümhuriyyətinin və onun dövlət orqanlarının xidmətlərini bir daha xüsusi qeyd etmək lazımdır. Ümumiyyətlə, dövlət müstəqilliyi əldə edəndən sonra türkdilli dövlətlərin bir-biri ilə əlaqələrinin sürətlə inkişaf etdirilməsi, mədəni əlaqələrin yaranması üçün və bunlarla əlaqədar cürbəcür tədbirlərin keçirilməsi üçün Türkiyə Cümhuriyyətinin və xüsusən onun prezidenti, bizim böyük dostumuz hörmətli Süleyman Dəmirəlin xidmətlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bu gün burada, türk dünyası yazıçılarının III qurultayında çıxış edən dəyərli qonaqlarımız çox qiymətli sözlər dedilər. Mən hesab edirəm ki, bunlar hamısı Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatı, Azərbaycanın ictimaiyyəti üçün çox əhəmiyyətlidir. Əmin olduğumu bildirmək istəyirəm ki, bugünlər keçirilən cürbəcür görüşlər bizim əlaqələrimizi daha da inkişaf etdirəcəkdir. Yazıçılıq sənətinə, ədəbiyyata, mədəniyyətə bir daha öz hörmət və ehtiramımı bildirir, türk dünyası yazıçılarının III qurultayının işində sizə uğurlar arzulayıram. Sağ olun. Heydər Əliyev: Müstəqilliyimiz əbədidir (çıxışlar, nitqlər, bəyanatlar, müsahibələr, məktublar, müraciətlər, fərmanlar) - Azərnəşr, Bakı , səh

18 T Ü R K O L O G İ Y A HEYDƏR ƏLİYEV 94 ГЕЙДАР АЛИЕВ 94 HEYDAR ALIYEV 94 KAMAL ABDULLAYEV (Azərbaycan) ULU ÖNDƏR AZƏRBAYCAN MULTİKULTURALİZMİNİN SİYASİ BANİSİDİR Xülasə Azərbaycan müstəqilliyinin ilk dövründə Ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycanın gələcək uğurlu inkişafı üçün dəqiq ideoloji hədəflər müəyyən etdi. Bu hədəflərindən biri olaraq, əsrlər boyu formalaşmış Azərbaycanın çoxmədəniyyətlilik ənənəsini inkişaf etdirib, onu keyfiyyətcə yeni müstəviyə keçirdi. Multikulturalizmin Azərbaycanda həyat tərzinə çevrildiyi artıq danılmaz həqiqətdir. Bu gün Azərbaycanda milli azlıqların ədəbiyyat, mədəniyyət, dil və tarixlərinin qorunub saxlanmasına, inkişaf etdirilməsinə dövlət tərəfindən geniş şərait yaradılıb. Azərbaycanda bütün dinlərin nümayəndələri yanaşı ibadət edir, birgə yaşamın ən gözəl nümunəsini sərgiləyirlər. Azərbaycan multikulturalizminin siyasi banisi olan Ümummilli lider Heydər Əliyev multikulturalizm siyasətini ölkənin demokratik inkişafının tərkib hissəsi hesab edirdi. Məhz buna görə, inamla deyirik ki, Heydər Əliyev Azərbaycan multikulturalizminin siyasi banisidir. O deyirdi: Azərbaycan əhalisinin çoxmilli tərkibi bizim sərvətimizdir. Ümummilli lider Heydər Əliyev bütün sonrakı siyasi fəaliyyətini bu sərvətin əbədiləşməsinə yönəltdi. Ulu Öndərin təşəbbüsü və göstərişi ilə Azərbaycan multikultural ənənələrinin dövlət tərəfindən qorunması hüquqi sənədlərdə, o cümlədən Azərbaycan Konstitusiyasında əks olundu. Multikulturalizm siyasətinin əsasını təşkil edən tolerantlıq prinsipi Azərbaycan Konstitusiyasının bir sıra maddələrində aydın şəkildə təsbit edilib. Bu siyasəti uğurla davam və inkişaf etdirən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev dəfələrlə çıxışlarında bildirib: Qloballaşma dövründə, informasiya mübadiləsinin və bütövlükdə, inteqrasiya proseslərinin fəallaşdığı bir vaxtda özünütəcrid, sadəcə, məhvə məhkumdur. XXI əsrin əvvəllərində bir sıra Qərb ölkələri obyektiv və subyektiv səbəblərdən cəmiyyətdəki etnik müxtəlifliklərin tənzimlənməsində çox ciddi problemlərlə üzləşdi. Buna cavab olaraq, Almaniya, Fransa, Böyük Britaniya kimi bir sıra Qərb ölkələrinin rəhbərləri multikulturalizm siyasətinin müasir dövrdə iflasa uğradığını rəsmi şəkildə bəyan etdilər. Müasir dünyada multikulturalizm siyasətinə ikili baxış, iki qütb formalaşmağa başladı. Bu Azərbaycan, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) həqiqi üzvü, k.abdulla1950@gmail.com.

19 ULU ÖNDƏR AZƏRBAYCAN MULTİKULTURALİZMİNİN SİYASİ BANİSİDİR 19 qütblərdən birini bədbin, digərini isə nikbin adlandıra bilərik. Bədbin qütbü Böyük Britaniyanın keçmiş Baş Naziri Devid Kemeron formalaşdırdı və 2011-ci ildə Münhen Təhlükəsizlik Konfransındakı çıxışında bunu əsaslandırmağa çalışdı. Nikbin qütbü isə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev formalaşdırmaqdadır. Prezident İlham Əliyev D.Kemeronun bədbin fikrinə qarşı optimist baxış və siyasi iradə ortaya qoydu. Açar sözlər: multikulturalizm, milli azlıqlar, Ümummilli lider, tolerantlıq. Dövlət, ölkə nə qədər çox xalqı birləşdirsə, bir o qədər zəngin olur, çünki onların hər biri... ümumdünya mədəniyyətinə və sivilizasiyasına öz töhfəsini verir. Heydər Əliyev Multikulturalizm Azərbaycanda əsrlərdən bəri formalaşan, eyni zamanda ictimai-bədii, psixoloji-mənəvi müstəvidən kənara çıxmayan dəyərlər toplusu kimi, xüsusilə sovet ideologiyasının hökmranlıq etdiyi illərdə kifayət qədər sistemsiz və spontan mahiyyətə malik idi. Onun sanki bütün vacib özəllikləri mövcud idi. Tolerantlıq və mənəvi potensial, dini loyallıq və milli özünəməxsusluq, psixoloji səbat və bəşəri dəyərlərə açıqlıq Azərbaycan insanını multikultural bir rejimin içinə salmağa hazır idi. Bu və bu kimi xüsusiyyətlər Azərbaycan ədəbi-bədii düşüncə müstəvisində həm tarixən, həm də bu gün kifayət qədər görümlü və təsiredicidir. Kitabi-Dədə Qorqud dastanından, şifahi və yazılı ədəbiyyatımızdan keçən bariz nümunələr uzaq keçmişdən bugünümüzədək multikultural ənənələrin mövcudluğunu aşkar şəkildə sübut edir. Bunun fonunda müasir dövrdə həllini tapası yalnız bir əsas məsələ qalırdı. Hüquqi və siyasi müstəvidə multikulturalizmin yerini müəyyən etmək. Və bunu Ulu öndər Heydər Əliyev etdi. O, Azərbaycanın gələcək uğurlu inkişafı üçün dəqiq ideoloji hədəf seçdi və öz uzaqgörən, müdrik siyasəti ilə əsrlər boyu formalaşmış Azərbaycan çoxmədəniyyətlilik ənənəsini inkişaf etdirərək onu keyfiyyətcə yeni mərhələyə qaldırdı. Bu mərhələ siyasi mərhələ idi. Əslində, Ulu öndər Azərbaycan multikulturalizminin siyasi banisi oldu. Cəmiyyətdəki etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklər üç əsas siyasət modeli vasitəsilə tənzimlənir: assimilyasiya, izolyasiya (təcridolma) və multikulturalizm. * Assimilyasiya siyasəti milli azlıqların etnik-mədəni dəyərlərini titular etnosun (əhalinin çoxluğunu təşkil edən etnos Red.) mədəniyyətinə qatmaqla cəmiyyətdəki etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklərin ləğv edilməsini nəzərdə tutur. İzolyasiya siyasəti isə milli azlıqların mədəni-etnik dəyərlərinin titular * Multikulturalizm məsələləri üzrə tanınmış avstraliyalı politoloq Çandran Kukatas Multikulturalizmin nəzəri əsasları adlı məqaləsində mədəni müxtəlifliyə münasibətdə cəmiyyətin 5 reaksiya növüni sadalayır: izolyasiya (təcridolma), assimilyasiya, zəif multikulturalizm, sərt multikulturalizm və aparteid.(5).

20 20 KAMAL ABDULLAYEV etnosun etnik-mədəni dəyərləri ilə hər hansı bir əlaqəsinin qarşısını almaqla milli azlıqların cəmiyyətə inteqrasiya olmalarına imkan vermir. Tarixi hadisələrin gedişatı hər iki siyasət modelinin səmərəsizliyini göstərdi. Belə ki, müasir ictimai inkişafda mədəniyyətin aparıcı rol oynadığı bir dövrdə assimilyasiya siyasətinin düzgün olmadığı kimi, mədəniyyətlərin qovuşduğu qloballaşma şəraitində izolyasiya siyasətinin də yanlış olduğu müəyyənləşdi. Beləliklə, etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklərin tənzimlənməsinə yönəlmiş assimilyasiya və izolyasiya siyasətlərinin iflasa uğraması ötən əsrin ci illərində əvvəlcə ABŞ və Kanadada, sonra isə Avropanın bir sıra çoxmədəniyyətli ölkələrində multikulturalizm siyasətinin meydana gəlməsinin mühüm səbəblərindən biri oldu. Multikulturalizm müəyyən prinsiplərlə birləşmiş cəmiyyət daxilində etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklərin qorunmasına yönələn bir siyasətdir. Multikulturalizm etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklərin tənzimlənməsinə yönəlmiş bir siyasət olan assimilyasiya siyasətindən fərqli olaraq milli azlıqların mədəni-etnik dəyərlərinin ləğv edilməsinin qarşısını almaqla, bu dəyərləri qorumaqla yanaşı, izolyasiya (təcridolma) siyasətindən fərqli olaraq, milli azlıqların mədəni-etnik dəyərləri ilə titular etnosun mədəni-etnik dəyərlərinin bir-birinə qarşılıqlı təsir etmələri üçün lazımi, əlverişli şərait yaradır və milli azlıqların yaşadıqları cəmiyyətə inteqrasiya olmalarının yollarını göstərir. Başqa sözlə desək, multikulturalizm nə milli azlıqların mədəni-etnik dəyərlərini assimilyasiyaya uğradır, nə də ki onların mədəni-etnik dəyərlərinin inkişafını cəmiyyətin inkişafından təcrid edir. Multikulturalizm titular etnos ilə milli azlıqların mədəni-etnik dəyərlərinin inkişafı üçün eyni şərait yaratmaqla onların mədəniyyətlərinin qarşılıqlı təsiri üçün zəmin yaradır. Ulu öndər Heydər Əliyev ilk növbədə multikulturalizm siyasi modelinin assimilyasiya və izolyasiya kimi digər mümkün siyasi modellərdən üstün olduğunu bütün dünyaya nümayiş etdirdi. Azərbaycanın tarixinin bütün mərhələlərində onun ərazisində məskunlaşmış milli azlıqlar etnik, dini, irqi mənsubiyyətlərinə, mədəni-etnik dəyərlərinə görə əhalinin çoxluğunu təşkil edən Azərbaycan türkləri tərəfindən təqib olunmamış və diskriminasiyaya məruz qalmamışdılar. Bu ənənəyə sadiq olan Azərbaycan dövləti onun ərazisində məskunlaşmış milli azlıqların dinc yaşamaları, onların etnikmədəni dəyərlərinin qorunması üçün zəruri siyasi və sosial şərait yaratmışdır. Azərbaycan əhalisinin çoxmilli tərkibi bizim sərvətimizdir, üstünlüyümüzdür. Biz bunu qiymətəndiririk və qoruyub saxlayacağıq [1,34] deyən Ulu öndər bütün sonrakı siyası fəaliyyətini bu sərvətin əbədi olması istiqamətinə yönəltdi. Azərbaycanın multikultural ənənələrinin dövlət tərəfindən qorunması işində ən vacib olanı ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü və göstərişi ilə bu məsələnin hüquqi sənədlərdə, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının Konstitu-siyasında əks olunmasıdır. Belə ki, multikulturalizm siyasətinin əsasını təşkil edən tolerantlıq (dözümlük) prinsipi Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının bir sıra maddələrində aydın şəkildə təsbit edilmişdir. Bununla bağlı Bərabərlik hüququ (maddə 25, bənd 3), Milli mənsubiyyət hüququ (maddə 44, bəndlər 1, 2), Ana

21 ULU ÖNDƏR AZƏRBAYCAN MULTİKULTURALİZMİNİN SİYASİ BANİSİDİR 21 dilindən istifadə hüququ (maddə 45, bəndlər 1, 2) və başqa maddələri göstərmək mümkündür [2]. Ulu öndər haqlı olaraq multikulturalizm siyasətini ölkənin demokratik inkişafının tərkib hissəsi hesab edirdi. O, Azərbaycan ərazisində yaşayan milli azlıqların hüquq və azadlıqlarının, o cümlədən etnik-mədəni, dini dəyərlərinin qorunmasını demokratiyanın mühüm prinsipi olan əsas insan hüquq və azadlıqları kontekstində görürdü. Ulu öndərin rəhbərliyi ilə, nəhayət ki, dönüşü olmayan demokratik inkişaf yoluna çıxmış Azərbaycan Respublikası onun qeyd etdiyi kimi, dinindən, dilindən, irqindən asılı olmayaraq, Azərbaycanın bütün vətəndaşlarının eyni hüquqlara malik olmalarını təmin etməli idi. Təbii olaraq, Ulu öndər etnik millətçiliyə alternativ kimi bütövlükdə Azərbaycan xalqının və cəmiyyətinin, eyni zamanda Azərbaycan dövlətçiliyinin yüksəlişini şərtləndirən və multikulturalizmin əsas mənəvi bazası olan azərbaycançılıq prinsipini milli ideologiya kimi irəli sürdü. O qeyd etdi ki, etnik millətçilik, nəhayət etibarilə, etnik separatizmə, xalqlar arasında münaqişəyə gətirib çıxarır. Azərbaycançılıq ideologiyası isə dinindən, dilindən, irqindən asılı olmadan ölkədə yaşayan bütün vətəndaşları birləşdirir. Ulu öndərin dediyi kimi, həqiqətən də, Azərbaycan onun ərazisində yaşayan bütün millət və xalqların ümumi vətənidir. Ərazimizdə yaşayan azərbaycanlı da, ləzgi də, avar da, kürd də, talış da, udin də, kumık da, başqası da bütünlükdə hamısı azərbaycanlıdır. Bu sözlər bu gün də son dərəcə əhəmiyyətlidir və belə bir aydın siyasi həqiqəti aktuallaşdırır: biz, yəni Azərbaycanda yaşayan bütün xalqlar məhz bir yerdə, məhz azərbaycanlı olaraq dünya üçün maraq kəsb edə bilərik. Biz ayrı-ayrılıqda heç kim üçün maraqlı deyilik! Ümummilli lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında ölkəmizdə Azərbaycan xalqının multikultural ənənələrinin qorunması və inkişaf etdirilməsi sahəsində həyata keçirilən siyasi istiqamət yeni mərhələdə onun layiqli davamçısı Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla inkişaf etdirilir. Multikulturalizmi Azərbaycan Respublikasının dövlət siyasəti, xalqımızın həyat tərzi kimi dəyərləndirən Prezident İlham Əliyev bu siyasətin həyata keçirilməsində BMT, ATƏT, Avropa Şurası, Avropa İttifaqı, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı və digər nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığa xüsusi önəm verir. O, daima ölkəmizin bu təşkilatlar tərəfindən qəbul edilən milli azlıqların hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi ilə bağlı konvensiyalara qoşulmasının vacibliyini qeyd edir. Məhz bu siyasi xəttin nəticəsi kimi Azərbaycan Prezidentinin göstərişi ilə ölkəmizin 26 noyabr 2009-cu il tarixli Qanunla Mədəni özünüifadə formalarının müxtəlifliyinin qorunması və təşviqinə dair UNESKO Konvensiyasına qoşulmasını göstərmək olar. Azərbaycanın mənəvi-siyasi yüksəlişində son dərəcə vacib məqamlardan biri isə Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü və iştirakı ilə 2011-ci ildən bəri mütəmadi olaraq Bakıda Beynəlxalq Humanitar Forumun keçirilməsidir. Artıq ənənəyə çevrilmiş bu Forumun 2012-ci ildə baş verən açılışı zamanı etdiyi çıxışında Prezident İlham Əliyev multikulturalizmi alternativi olmayan, gələcək inkişaf üçün ən məqbul variant kimi dəyərləndirməklə təkcə Azərbaycanda deyil, müasir

22 22 KAMAL ABDULLAYEV dünyada multikulturalizm meyillərinin gücləndirilməsinin vacibliyini xüsusi olaraq qeyd etmişdir [3,9-10]. Belə bir siyasi kontekstdə Prezident İlham Əliyevin 28 fevral 2014-cü il tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasının millətlərarası, multikulturalizm və dini məsələlər üzrə Dövlət müşavirinin xidməti yaradıldı. Bu gün bu xidmət ölkənin ideoloji həyatının önəmli istiqamətlərini əlaqəli şəkildə öyrənən, obyektiv səbəbdən özünü göstərən müəyyən boşluqların doldurulmasını təmin edən vacib bir orqan kimi fəaliyyətini qurmaqdadır. Prezident İlham Əliyevin multikulturalizm siyasətinin növbəti əhəmiyyətli addımı Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin yaradılmasına dair 15 may 2014-cü il tarixində imzaladığı fərman oldu. Bu Mərkəzin yaradılmasının əsas məqsədi ölkəmizdə əsrlər boyu formalaşmış tolerantlığın, etnik-mədəni, dini müxtəlifliyin qorunmasını və çiçəklənməsini təmin etmək, habelə Azərbaycanı dünyada multikulturalizm mərkəzi kimi tanıtmaq və mövcud multikultural modelləri tədqiq və təşviq etməkdir [4]. Dünyanın multikulturalizm sahəsində aparıcı mütəxəssislərinin, görkəmli ictimai və siyasi xadimlərinin Bakıda Beynəlxalq səviyyədə belə bir Mərkəzin açılmasını son dərəcə təbii və işgüzar şəkildə qəbul etmələri məhz Azərbaycanın bu gün dünya multikulturalizminin mərkəzinə çevrilməsi reallığını aydın şəkildə nümayiş etdirir. Bu gün Azərbaycanda multikulturalizm sahəsində bir-birini tamamlayan, sistemli xarakter daşıyan siyasi iradə və onun gerçəkləşməsi proqramı uğurla həyata keçirilir. Prezident İlham Əliyevin multikulturalizmə, tolerantlığa verdiyi siyasi dəyərin dünya miqyasında real elmi, mədəni, sosial müstəvilərə köçürülməsi işində Heydər Əliyev Fondunun böyük xidmətləri danılmazdır. Bu gün Azərbaycan multikultural ənənələrinin qorunub saxlanması, təbliği ilə bağlı Heydər Əliyev Fondu olduqca əhəmiyyətli, möhtəşəm layihələr həyata keçirir. Bu layihələr Azərbaycan multikulturalizminin bir ölkə çərçivəsində qapalı inkişafını deyil, dünya çərçivəsində dinlərin və mədəniyyətlərin müxtəliflikləri rejimində fəaliyyət göstərməsini reallaşdırır. Fondun düşünülmüş, sistemli fəaliyyətində multikulturalizmin mühüm aspektlərindən biri olan mədəniyyətlərarası əlaqələrin möhkəmlənməsi istiqaməti xüsusi yer tutur. Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNESCO və ISESCO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə keçirilən Mədəniyyətlərarası dialoqda qadınların rolunun genişləndirilməsi, Qloballaşma şəraitində mədəniyyətlərin rolu, Çoxmədəniyyətli dünyada sülh şəraitində birgə yaşama, Azərbaycan tolerantlıq məkanı layihələrini xüsusi qeyd etmək olar. Tərəqqipərvər dünya ictimaiyyəti, görkəmli şəxsiyyətlər və sıradan insanlar bu qəbildən olan tədbirlərin keçirilməsini, orada mədəniyyətlərarası dialoqun inkişafına həsr olunmuş məsələlərin müzakirə olunmasını və ən əsası, gerçəkləşdirilməsini böyük rəğbətlə qarşılayır. Müasir dövrdə Azərbaycan özünün multikulturalizm siyasəti və bu sahədə əldə etdiyi nailiyyətlərlə dünya dövlətlərinə, o cümlədən bu sahədə tarixən öz

23 ULU ÖNDƏR AZƏRBAYCAN MULTİKULTURALİZMİNİN SİYASİ BANİSİDİR 23 zəngin təcrübəsi ilə tanınan Qərb ölkələrinə nümunə olmaqdadır. Məlum olduğu kimi, bir sıra Qərb ölkələri, o cümlədən Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya uzun illər apardıqları multikulturalizm siyasətindən bu gün rəsmi şəkildə imtina edirlər. İmtinanın əsas səbəbini ümumi şəkildə Böyük Britaniyanın baş naziri Devid Kemeron 5 fevral 2011-ci il tarixində Münhendə təhlükəsizlik üzrə keçirilən konfransda çıxışında Böyük Britaniyada məskunlaşmış əcnəbilərin yaşadıqları cəmiyyətə inteqrasiya etmək istəməmələri ilə izah etmişdir. Bəlkə də və çox güman ki, bu, siyasi bəhanədir. Bəlkə də, ölkələrdə iflasa uğrayan multikulturalizm siyasətçilərinin özlərinə bəraət qazandırmaq cəhdidir. Və bunun fonunda təzahür edən, inkişafda olan multukulturalizmin Azərbaycan təcrübəsinin bütün dünyaya siyasi cəsarətlə nümayişi ona gətirib çıxarmışdır ki, bu gün artıq Yer kürəsinin hər yerində ədalətsevər insanlar ölkəmizi sarsılmaz multikultural dövlət imici əldə etmiş mərkəz kimi tanıyır. Qətiyyətlə demək olar ki, Azərbaycan multikulturalizmi ölkəmizin siyasi simasının əsas cizgilərindən birinə çevrilmişdir. Azərbaycan multikulturalizminin siyasi banisinin arzularından biri də elə bu idi. ƏDƏBİYYAT 1. Heydər Əliyev, Müstəqillik yolu, Seçilmiş fikirlər. Bakı, 1997, 2. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, Bakı, 1995, 3. Bakı Beynəlxalq Forumunun Materialları, 4-5 oktyabr 2012-ci il, Bakı, Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı, 15 may, 2014-cü il, 5. Chandran Kukathas, Theoretical Foundations of Multiculturalism Камал Абдуллаев Великий лидер Азербайджана - политический основоположник азербайджанского мультикультурализма Резюме В первые годы азербайджанской независимости великий лидер Гейдар Алиев определил чёткие идеологические цели для будущего успешного развития страны. Одна из намеченных и осуществлённых им целей состояла в развитии сформирован-

24 24 KAMAL ABDULLAYEV ной на протяжении веков традиции мультикультурализма и выведении её на качественно новый уровень. Мультикультурализм стал образом жизни в Азербайджане, и это неоспоримая истина. В настоящее время государством предоставлены широчайшие возможности для сохранения и развития литературы, культуры, языка и истории национальных меньшинств в Азербайджане. Представители всех религиозных конфессий молятся бок о бок, демонстрируя прекрасный пример совместного жития в Азербайджане. Общенациональный лидер Гейдар Алиев, являющийся политическим основоположником азербайджанского мультикультурализма, считал политику мультикультурализма составной частью демократического развития страны. Именно поэтому мы с уверенностью говорим, что Гейдар Алиев политический основоположник азербайджанского мультикультурализма. Он говорил: «Многонациональный состав населения Азербайджана наше богатство». Вся последующая политическая деятельность общенационального лидера Гейдара Алиева была направлена на увековечение этого богатства. По инициативе и указанию великого лидера защита азербайджанских мультикультуральных традиций государством была отражена в правовых документах, в том числе в Конституции Азербайджана. Принцип толерантности, лежащий в основе политики мультикультурализма, ясно закреплён в ряде статей Конституции Азербайджана. Президент Азербайджана Ильхам Алиев, успешно продолжая и развивая эту политику, в своих выступлениях неоднократно заявлял: «В эпоху глобализации, активизации обмена информацией и, в целом, процессов интеграции самоизоляция обречена на провал». В начале XXI века ряд западных стран в силу объективных и субъективных причин столкнулся с очень серьёзными трудностями в урегулировании проблем этнически многообразного общества. В ответ на это руководители ряда западных стран, таких, как Германия, Франция и Великобритания, официально заявили о провале политики мультикультурализма в нынешнее время. В современном мире стали формироваться два полярных взгляда на политику мультикультурализма. Один из полюсов можно назвать пессимистичным, другой оптимистичным. Пессимистичный полюс сформировал бывший премьер-министр Великобритании Девид Кемерон и в 2011 году, в своем выступлении на Мюнхенской конференции по безопасности, попытался это обосновать. Оптимистичный же полюс формирует Президент Азербайджана Ильхам Алиев. Пессимистичным доводам Кемерона Президент Ильхам Алиев противопоставил оптимистичный взгляд и политическую волю. Ключевые слова: мультикультурализм, национальные меньшинства, общенациональный лидер, толерантность.

25 ULU ÖNDƏR AZƏRBAYCAN MULTİKULTURALİZMİNİN SİYASİ BANİSİDİR 25 Kamal Abdullayev Azerbaijan s National Leader as the Founder of the Policy of Multiculturalism Abstract During the first period of independence of Azerbaijan, National Leader Heydar Aliyev set clear ideological goals for the future successful development of Azerbaijan. One of the goals was to develop the Azerbaijani tradition of multiculturalism, which had taken shape down the centuries, and to bring it to a qualitatively new level. It is an undeniable truth that multiculturalism has become a way of life in Azerbaijan. Extensive opportunities have been created to maintain and develop the literature, culture, language and history of the ethnic minorities in Azerbaijan. Members of all religions pray side by side in Azerbaijan, giving an excellent example of co-existence. The political founder of Azerbaijani multiculturalism National Leader Heydar Aliyev considered the policy of multiculturalism to be an integral part of the democratic development of the country. That is why we say confidently that Heydar Aliyev is the founder of the policy of multiculturalism in Azerbaijan. He said: The multi-ethnic makeup of the population of Azerbaijan is our wealth. National Leader Heydar Aliyev directed all his later political work to perpetuating this wealth. On the initiative and instructions of the National Leader, legal documents were adopted to protect multicultural traditions, and this was also reflected in the Azerbaijani Constitution. The principle of tolerance that lies at the heart of multiculturalism policy is clearly set out in a series of articles of the Azerbaijani Constitution. The President of the Republic of Azerbaijan, Ilham Aliyev, who is successfully continuing and developing this policy, has said many times in his speeches that isolation in the period of globalization, information exchange and active integration overall is doomed to fail. At the beginning of the 21 st century, for objective and subjective reasons a number of Western countries faced serious difficulties in regulating the problems of an ethnically diverse society. In response, the leaders of Germany, France, Great Britain and many other Western countries officially declared the failure of the policy of multiculturalism in our time. Two poles, two views of the policy of multiculturalism began to emerge in the modern world. We can call one of these poles pessimistic, and the other optimistic. The pessimistic pole was shaped by the former prime minister of Great Britain, David Cameron, who tried to explain it in his speech to the Munich Security Conference in But the optimistic pole is being shaped by the President of the Republic of Azerbaijan, Ilham Aliyev. He put forward an optimistic view and political will to counter David Cameron s pessimistic conclusions. Key words: multiculturalism, ethnic minorities, National Leader, tolerance.

26 T Ü R K O L O G İ Y A İSA HƏBİBBƏYLİ (Azərbaycan) BÖYÜK ƏDƏBİYYAT SİYASƏTİ VƏ MÜASİRLİK Xülasə Məqalədə geniş və sistemli ədəbiyyat biliklərinə malik olan nadir dövlət xadimlərindən biri Heydər Əliyevin Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf yolu haqqında fikirləri və görkəmli ədəbi şəxsiyyətlərə verdiyi qiymət təqdim və təhlil olunur. Eyni zamanda, Ulu öndər Heydər Əliyevin, ümumiyyətlə, ədəbiyyatın inkişafına və ya ayrı-ayrı yazıçı və şairlərə göstərdiyi qayğıya dair məlumatlar da oxuculara çatdırılır. Açar sözlər: Heydər Əliyev, Azərbaycan ədəbiyyatı, ədəbi şəxsiyyətlər, Ulu öndər, yazıçı, şair. Tarix boyu böyük ədəbiyyat həmişə dünyanın qüdrətli dövlət xadimlərinin həyatında və siyasi fəaliyyətində mühüm yer tutmuşdur. Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin taleyində və siyasi fəaliyyətində ədəbiyyat faktorunun yeri, rolu və imkanları çox geniş miqyasları əhatə etmişdir. Hər şeydən əvvəl, onu qeyd etmək lazımdır ki, Heydər Əliyev dünyada geniş və sistemli ədəbiyyat biliyinə malik olan nadir dövlət xadimlərindəndir. Hələ gənclik illərindən etibarən qeyri-adi mütaliə qabiliyyəti ilə fərqlənən, hətta cavan yaşlarında tamaşalarda peşəkar teatr xadimləri ilə yanaşı cəsarətlə səhnəyə çıxan Heydər Əliyevin dünyabaxışının formalaşmasında ədəbiyyat amili xüsusi yer tutmuşdur. Müasirləri onun Vaqif pyesində, Qaralar ölkəsində adlı dram əsərlərində əsas rolları ifa etdiyini xatırlayırlar. Hətta Heydər Əliyevin teatr həvəskarı olmasına dair nadir fotoşəkillər də görkəmli dövlət xadiminin Naxçıvan şəhərindəki muzeyində qorunub saxlanmaqdadır. Bütün bunlarla bərabər, bu tarixi şəxsiyyət bədii ədəbiyyatın şəxsi taleyindəki böyük rolunu özü də nəzərə çarpdırmışdır. O, 1997-ci ildə, müstəqillik dövründə keçirilən Azərbaycan yazıçılarının onuncu qurultayındakı nitqində bu gerçəkliyi aşağıdakı kimi etiraf etmişdir: Şəxsən mən ədəbiyyatı çox sevən adamam və gənc vaxtlarımdan, hətta uşaqlıqdan, məktəbdə ilk ədəbiyyat nümunələrini oxuyandan ədəbiyyatı sevmişəm... Mənim bir insan kimi formalaşmağımda, təhsilimdə, əxlaqımda, mənəviyyatımda ədəbiyyatın, mədəniyyətin çox böyük rolu olmuşdur. Mən orta məktəbdə oxuyarkən Azərbaycan şairlərinin, yazıçılarının bütün əsərlərini sevə-sevə oxumuşdum... O illərdə, o uşaqlıq və gənclik illərində Azərbaycan, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, akademik. habibbeylii@mail.ru

27 BÖYÜK ƏDƏBİYYAT SİYASƏTİ VƏ MÜASİRLİK 27 onlar mənə o qədər təsir edib ki, mən onları unutmamışam. Bu, oxumuşam, unutmamışam sözləri sadəcə bir fikir deyil. Yəni onlar mənə təsir edib, mən onlardan bəhrələnmişəm, mənəvi qida almışam. Əlbəttə, görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin də xüsusi rəğbət bəslədiyi yazıçı və şairlər, ayrıca fərqləndirdiyi, üstünlük verdiyi bədii əsərlər olmuşdur. Bu məqamda dövlət xadimliyi çərçivəsində onun şəxsi ədəbi zövqü və maraqları da ifadə olunur. Böyük siyasi xadim dram əsərləri içərisində Cəlil Məmmədquluzadənin Ölülər tragikomediyasına, şairlərdən xalq şairi Səməd Vurğunun Azərbaycan ına, poema baxımından Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın Heydərbabaya salam poemasına, milli mətbuat sarıdan Molla Nəsrəddin jurnalına, opera üzrə Üzeyir Hacıbəyovun Koroğlu suna, mənzum faciələrdən Hüseyn Cavidin İblis əsərinə... xüsusi önəm verdiyini və ədəbi nümunələri xüsusilə fərqləndirdiyini nəzərə çarpdırmışdır. Hətta belə məqamlarda da Heydər Əliyevin bədii ədəbiyyata münasibətdə şəxsi maraqları ilə dövlətçilik düşüncəsinin üst-üstə düşdüyü, birbirini tamamladığı aşkar müşahidə olunur. Bütövlükdə isə Heydər Əliyev ədəbiyyata xalqın milli-tarixi varlığının, mənəviyyatının üzvi tərkib hissəsi kimi baxmış, mənsub olduğu xalqı ədəbiyyatı ilə bir yerdə bütöv bir tamın ayrılmaz hissəsi kimi dəyərləndirmişdir. Yəni Heydər Əliyevin ədəbiyyat sevgisi Vətən və xalq sevgisinin əsas göstəricilərindən, zəruri amillərindən birini təşkil edir. Görkəmli dövlət xadimi hələ 1972-ci ildə Azərbaycan yazıçılarının beşinci qurultayındakı tarixi nitqində məsələnin bu cəhətini ön mövqeyə çəkərək demişdi: Azərbaycan ədəbiyyatı həmişə öz xalqının həyatının ön sıralarında irəliləmişdir. Bu ədəbiyyat xalqımızın qəhrəmanlıq tarixini ədəbiləşdirib bizə çatdırmış, bizim qarşımızda bütün əzəməti ilə açmışdır. Ədəbiyyata xalqın taleyinin və tarixi yaddaşının əks-sədası kimi baxan Heydər Əliyev bədii düşüncədə tarixilik, millilik və müasirlik prinsiplərinə xüsusi dəyər vermişdir. Millilik, tarixilik və müasirlik Heydər Əliyevin dövlətçilik təlimində ədəbiyyat siyasətinin əsasını təşkil edir. Bu prinsiplər qüdrətli dövlət xadiminin siyasi fəaliyyətinin də təməl şərtlərindəndir. Həmin prinsiplər Heydər Əliyevin dövlətçilik təlimində və ədəbiyyat siyasətində yanaşı mövcud olan amillər deyildir. Əksinə, qeyd olunan istiqamətlər Heydər Əliyev təlimində dövlətçilik fəaliyyəti ilə ədəbiyyat işinin vəhdətində, üzvi sintezində tam məna tapa bilir. Görkəmli dövlət xadimi dövlətçilik fəaliyyəti prosesində millilik amilini, tarixilik anlayışını və müasirlik prinsipini ardıcıl olaraq həyata keçirmək yollarındakı mübarizəsində ədəbiyyatda dərin iz salmış, köklü ənənələrə malik olan həmin amillərdən yerli-yerində, əsaslı şəkildə faydalanmaqla özünün ali məqsədinə nail olmağa çalışmışdır. Bu yüksək ali qayə isə hələ sovet rejimi çərçivəsində olsa belə, Azərbaycanda möhkəm milli əsaslara malik olan, davamlı tarixi ənənələri qoruyub saxlayan və müasir inkişafın önündə gedən dövlət hakimiyyətini formalaşdırmaqdan ibarət olmuşdur. Müşahidələr və təhlillər göstərir ki, sovet hakimiyyəti illərində Heydər Əliyevin bu istiqamətdə apardığı ardıcıl və düşünülmüş siyasəti özünün ilkin böyük bəhrələrini vermişdir. Belə ki, Azərbaycan yazıçılarının, xüsusən böyük demokrat Cəlil Məmmədquluzadənin, xalq şairləri Rəsul Rza,

28 28 İSA HƏBİBBƏYLİ Bəxtiyar Vahabzadə, Xəlil Rza, Məmməd Araz, bir qədər sonra Sabir Rüstəmxanlı kimi sənətkarların ana dili uğrunda apardıqları milli mücadiləyə dövlət səviyyəsində müəyyən üsullarla meydan açılmış və bu, nəticə etibarilə xalq arasında və Mərkəzi hökumətdə Azərbaycan dilinin dövlət dili səviyyəsinə qaldırılması üçün ictimai rəyi hazırlamışdır. Cəmiyyətdə gedən həmin prosesləri zaman-zaman Mərkəzi hökumətin diqqətinə çatdırmaqla və məsələyə Siyasi Büro səviyyəsində aydınlıq gətirməyi bacarmaqla Heydər Əliyev Sovet hakimiyyəti illərində, 1978-ci ildə Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi ölkənin Konstitusiyasına ayrıca maddə kimi daxil edilməsinə nail olmuşdu. Bununla yanaşı, milli mücadiləyə könül vermiş, ömür həsr etmiş yazıçılar isə deputat seçilmək, fəxri adlar və dövlət mükafatları almaqla həm rəğbətləndirilmiş, həm də müdafiə olunmuşlar. Əslində, bu yolla Heydər Əliyev həm də onların fəaliyyətinə dəstək verdiyini sezdirmiş, o yazıçıların toxunulmazlığına təminat vermişdir. Keçən əsrin 70-ci illərində Heydər Əliyevin Azərbaycanın bir qrup tanınmış dilçi alimlərini: Muxtar Hüseynzadəni, Əlövsət Abdullayevi, Yusif Seyidovu, Ağaməli Həsənovu çoxcildlik Müasir Azərbaycan dili dərsliyinə görə respublikanın Dövlət mükafatı ilə təltif etməsi də elmi-ictimai və ədəbi-mədəni mühitdə ana dilinin mövqeyinin daha da möhkəmləndirilməsinə xidmət edirdi. Bununla Heydər Əliyev hələ XVI əsrdə Şah İsmayıl Xətai ilə başlanan, zaman-zaman qabarıb-çəkilən ana dili siyasəti məsələsini ilk dəfə tam rəsmi olaraq dövlət siyasəti səviyyəsində həyata keçirməklə tamamlamışdır. Ölkəmiz müstəqillik qazandıqdan sonra Heydər Əliyevin dilimizin adının müəyyənləşməsi uğrunda apardığı mübarizə dövlətimizin maraqlarına, respublikamızın reallıqlarına tamamilə uyğun idi. Bu sahədə də qəti fikrə, yekun qənaətə gəlmək üçün Heydər Əliyev Azərbaycan ziyalılarının, o cümlədən ədəbiyyat xadimlərinin dəstəyindən istifadə etməyi zəruri saymışdır. Onun 21 sentabr 1993-cü ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akadeymiyasında ziyalılarla görüşü zamanı irəli sürdüyü Azərbaycan dili anlayışı geniş mənada cəmiyyətin marağına, ölkəmizdə yaşayan bütün xalqların və etnik qrupların maraqlarına uyğundur. Azərbaycan dili ideyası Azərbaycanda yaşayan bütün etnik qrupları öz ətrafında birləşdirən bir faktor kimi Azərbaycan yazıçıları tərəfindən müdafiə olunmuşdur. Bundan başqa, millətin və ölkənin bütövlüyü düşüncəsinin cəmiyyətdə formalaşdırılmasında da Heydər Əliyev ədəbiyyat faktorundan məqsədyönlü şəkildə faydalanmışdır. XX əsrin yetmiş-səksəninci illərində Cənub mövzusunda yazılmış əsərlərə dövlət səviyyəsində bəslənilən loyal münasibətlərin kökündə Cənubi Azərbaycanla bağlı ictimai fikri formalaşdırmaq tendensiyası dayanırdı. Nəhayət, Azərbaycan dövlətinin rəhbəri Heydər Əliyevin 12 iyun 1981-ci ildə ölkə yazıçılarının VII qurultayındakı nitqində Cənub ədəbiyyatı ilə əlaqədar söylədiyi aşağıdakı fikirlər Cənubi Azərbaycanla ədəbi-mədəni əlaqələrin yaradılmasına, dəmirdən də möhkəm olan prinsiplər əsasında formalaşdırılmış məhdudiyyətlərin aradan qaldırılmasına münasib şərait yaratmışdır: Respublika Yazıçılar İttifaqının tərkibində Cənubi Azərbaycandan olan ədəbiyyatçılar da məhsuldar işləyirlər. Yaradıcılıq ittifaqının rəhbərliyi onlara daim diqqət yetirməli, onların əsərlərini respublikada

29 BÖYÜK ƏDƏBİYYAT SİYASƏTİ VƏ MÜASİRLİK 29 və respublikanın hüdudlarından kənarda geniş təbliğ etməlidir. Ümumiyyətlə, Cənubi Azərbaycanla ədəbi əlaqələri möhkəmləndirmək, mədəniyyətin və mənəvi yaradıcılığın bütün sahələrində geniş əlaqələri inkişaf etdirmək, bizdə toplanmış zəngin bədii-estetik təcrübəni qələm yoldaşlarına vermək barədə düşünmək lazımdır. O zamana qədər nəinki yazıçılar və alimlər, heç bir siyasətçi keçmiş Sovetlər İttifaqı məkanında Cənubi Azərbaycan, yaxud Cənub ədəbiyyatı haqqında rəsmi yığıncaqlarda bir kəlmə belə danışa bilməmişdi. Bu təkcə Azərbaycanda yox, geniş mənada sovet dövlətində həmin mövzuda son altmış ildə açıq ifadə edilən ilk mühüm tezislər idi. Bu tezislərin işığında səksəninci illərdən etibarən elmi-ədəbi mühitdə Azərbaycan ədəbiyyatının bütövlüyü və Cənubda yaşayan yazıçılarla əlaqələrin yaradılması istiqamətində ilk addımlar atılmağa başlamışdır. İran İslam Respublikasında yaşayan Məhəmmədhüseyn Şəhriyar kimi qüdrətli sənətkarı Azərbaycanın dövlət səviyyəsində səslənən bu cür bəyanatlarından sonra geniş dairədə tanımağa başladılar. Xalq şairləri Süleyman Rüstəmin və Məmməd Rahimin Məhəmmədhüseyn Şəhriyarla şeirləşmələri, xalq şairləri Bəxtiyar Vahabzadə və Nəbi Xəzrinin ustad şairlə telefon danışıqları ictimai-ədəbi mühitdə ildırım kimi çaxmışdır. Yaxud əslən cənublu olan, lakin taleyin hökmü ilə Azərbaycanın şimalında yaşayıb-yaradan Balaş Azəroğlu, Mədinə Gülgün, Hökümə Bülluri, Söhrab Tahir, Əli Tudə və başqaları kimi görkəmli söz ustlarının əsərləri ilə Cənubi Azərbaycanda əsaslı tanışlıq keçən əsrin səksəninci illərindən etibarən baş verdi. Eyni zamanda, bu dövrdən başlayaraq Cənub mövzusunda yeni əsərlər meydana qoyuldu. Azərbaycan Yazıçılar Birliyində və Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı şöbələrinin təşkili və çoxcildlik Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı antologiyalarının hazırlanıb nəşr edilməsi, ədəbi ictimaiyyətə çatdırılması görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin atdığı qətiyyətli addımların, açdığı yeni üfüqlərin sayəsində mümkün olmuşdu. Bütün bunlara görə heç tərəddüd etmədən belə demək mümükündür ki, görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev hələ sovet rejimi dövründə İran İslam Respublikası ilə, Cənubi Azərbaycanla ədəbi-mədəni əlaqələrin yaradılmasının əsasını qoymuş, qarşılıqlı münasibətlərin möhkəm təməlini atmışdır. Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra ölkə Prezidenti Heydər Əliyevin yeni tarixi epoxada apardığı məqsədyönlü siyasət nəticəsində bu sağlam əlaqələr daha da genişlənmiş və möhkəmlənmişdir. Bu baxımdan Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın anadan olmasının 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında 29 oktyabr 1997-ci il tarixli Sərəncamı xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Həmin dövlət sərəncamı əsasında qüdrətli sənətkarın yubileyi ilə bağlı Bakıda, Tehranda və Təbrizdə keçirilən genişmiqyaslı tədbirlərlə ölkələrarası ədəbi-mədəni əlaqələr yeni və daha yüksək səviyyəyə qaldırılmışdır. Heydər Əliyevin ədəbiyyat təlimindəki millilik anlayışı özündə bütün dolğunluğu ilə azərbaycançılıq məfkurəsini əks etdirir. Və yaxud da azərbaycançılıq Heydər Əliyevin apardığı milli siyasətin lokomotividir. Ədəbiyyat siyasəti görkəmli dövlət xadiminin bu istiqamətdə apardığı geniş siyasi-ideoloji və təşkilati işin

30 30 İSA HƏBİBBƏYLİ özülünü təşkil edir. Azərbaycan ədəbiyyatı klassiklərindən Nizami Gəncəvinin, Məhəmməd Füzulinin, Cəlil Məmmədquluzadənin, Nəriman Nərimanovun, Hüseyn Cavidin, həmçinin yeni dövr bədii fikrimizin Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Mirzə İbrahimov, İlyas Əfəndiyev, Süleyman Rüstəm, Anar, Elçin, Qabil, Məmməd Araz, Mirvarid Dilbazi, Sabir Rüstəmxanlı və başqaları kimi onlarla nümayəndələrinin dövlət səviyyəsində yubileylərinin keçirilməsi, aparılan tədqiqattəbliğat işləri həmin sənətkarların xalqa daha yaxından tanıdılması ilə bir sırada, həm də Azərbaycançılıq ideyasının geniş miqyasda yayılmasına və dərindən mənimsədilməsinə uğurla xidmət etmişdir. Heydər Əliyev keçmiş İttifaq səviyyəsində ən yüksək siyasi dairələrdə böyük cəsarətlə bəyan edirdi ki, Nizami Gəncəvi elə bir şəxsiyyətdir, tarixdə, dünya mədəniyyətində elə bir iz qoyub getmişdir ki, onun yubileyi hər il keçirilə bilər. Nizami Gəncəvinin yubileyi bu böyük sənətkarın timsalında Azərbaycanın əvvəlcə keçmiş Sovetlər İttifaqında, daha sonra isə bütün mədəni dünyada tanıma missiyasına xidmət etmişdir. Dahi Məhəmməd Füzulinin anadan olmasının 500 illiyi münasibətilə Heydər Əliyevin yubileyi keçirən Təşkilat Komitəsinin 1 avqust 1994-cü il tarixli yığıncağındakı böyük əks-səda doğurmuş nitqində səslənən aşağıdakı mülahizələr də Azərbaycanın, xalqımızın tanıdılmasının qayğılarını əhatə edir: Bu yubileyi keçirərkən biz xalqımızın özünü tanımasını təmin edəcəyik və etməliyik. Xalq gərək daim öz kökünü xatırlasın, tarixini öyrənsin, milli mədəniyyətindən, elmindən heç vaxt ayrılmasın. Şübhəsiz ki, bu yubileyin keçirilməsi indiki nəslin... tariximizin nə qədər zəngin olduğunu və Azərbaycan xalqının dünya mədəniyyətinə neçə töhfələr verdiyini dərk etməsinə şərait yaradacaq və hər bir azərbaycanlıda, ilk növbədə, gənc nəsildə milli iftixar, vətənpərvərlik hislərini daha da yüksəldəcəkdir. Bunun özü müstəqil Azərbaycanda bizim üçün çox gərəkli bir amildir. Deməli, ədəbiyyat vasitəsilə milli-mənəvi özünüdərk prinsiplərinin daha da dərinləşdirilməsi, Azərbaycançılıq məfkurəsinin mənimsədilməsi Heydər Əliyevin ədəbiyyat siyasətinin əsas prinsiplərindəndir. Heydər Əliyev bu tarixi vəzifəni həm ölkə daxilində, həm də Azərbaycandan kənarda böyük bacarıqla həyata keçirmişdir. Böyük ədəbiyyat Heydər Əliyevin Azərbaycanı dünyada tanıtdırması baxımından da mühüm vasitələrdən birinə çevrilmişdir. Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli kimi qüdrətli sənətkarların yubileylərinin, Kitabi-Dədə Qorqud dastanlarının yaranmasının 1300 illiyinin beynəlxalq miqyasda keçirilməsi görkəmli dövlət xadiminin Azərbaycan xalqını və ölkəsini dünya səviyyəsində tanıtmasına, dövlətimizə və xalqımıza etibarlı tərəfdaşlar qazandırmasına doğru istiqamətləndirilmiş və müsbət nəticələrin əldə edilməsinə səbəb olmuşdur. Bundan başqa, müxtəlif bəhanələrlə Azərbaycan xalqına mənsub olmasına şübhə ilə yanaşılan, ətrafında yersiz və haqsız mübahisələr açılan ədəbiyyat xadimlərinin yubileylərinin keçirilməsi həm də həmin şübhəli mülahizələrin, məqamların, iddiaların aradan qaldırılmasına, Azərbaycan gerçəkliyinin daha dərindən əsaslandırılıb təsdiq olunmasına hesablanmışdır. Nizami Gəncəvinin 840 illik, Məhəmməd Füzulinin 500 illik, Kitabi-Dədə Qorqud dastanlarının 1300 illik yubileyləri prosesində aparılan məqsədyönlü elmi-ideoloji işin sayəsində ortaq cəhətləri ilə yanaşı,

31 BÖYÜK ƏDƏBİYYAT SİYASƏTİ VƏ MÜASİRLİK 31 bu sənətkarların və abidələrin Azərbaycan xalqına məxsusluğu nəinki möhkəm surətdə əsaslandırılmış, hətta bütün dunyaya bəyan edilmişdir. Bunlar isə Heydər Əliyevin ədəbiyyat siyasətində həm də Azərbaycanın mənafelərinin qorunması, müdafiə edilməsi kimi məsələlərin də əhatə olunduğunu nəzərə çarpdırır. Ümummilli lider Heydər Əliyevin ədəbiyyat siyasətində tarixilik prinsipinin də özünəməxsus yeri vardır. Əslində bu amili tarixi dərk prinsipi də adlandırmaq olar. Böyük dövlət xadimi Heydər Əliyev bu fikirdə idi: Azərbaycanın qədim tarixini, əsrlər boyu keçdiyi yolu həm öz vətəndaşlarımıza, həm də... respublikamıza maraq göstərən adamlara tanıtmaq lazımdır. Heydər Əliyev Azərbaycan xalqına özünün soykökünü, milli-tarixi keçmişini dərindən və əsaslı şəkildə dərk etdirmək, mənimsətmək, xalqımızda milli qürur hislərini daha da yüksəltmək üçün tarixi mövzularda bədii əsərlərin yazılmasına meydan verilməsini zəruri saymışdır. Görkəmli Azərbaycan yazıçıları Anarın, Elçinin, İsa Hüseynovun, Əzizə Cəfərzadənin, Hüseyn İbrahimovun, Fərman Kərimzadənin, Əlisa Nicatın və başqalarının tarixi mövzularda yazdıqları bədii əsərlər milli-tarixi özünüdərk proseslərinin dərinləşməsində əhəmiyyətli rol oynamışdır. Tarixi mövzularda yazılmış bədii əsərlərin əsasında filmlərin çəkilməsi, teatr tamaşalarının hazırlanması, bu əsərlərdən bəzilərinin rus dilinə tərcümə olunması Türkiyədə nəşri prosesinin kütləviləşdirilməsinə və miqyasın genişlənməsinə özünün layiqli töhfəsini vermişdir. Azərbaycan təkcə müasir inkişaf səviyyəsi ilə deyil, həm də zəngin tarixi ənənələri ilə dünyada tanıdılmışdır. Heydər Əliyevə görə, tarixi mövzuda yüksək bədii səviyyədə əsər yazmaq yazıçıların Vətən və xalq qarşısındakı ən məsul vəzifələrindəndir. Belə əsərlərdə tarixiliklə bədiiliyin vəhdət daşımalı olduğunu da görkəmli dövlət xadimi diqqət mərkəzinə çəkmişdir: Tarixi simaların obrazları yaradılan və tariximizin çox mühüm dövrləri tərənnüm olunan ədəbi əsərlər ən yüksək səviyyədə yazılmalıdır. Bunlar çox mühüm, açıq deyək ki, mürəkkəb mövzulardır. Belə mövzuların öhdəsindən yalnız yüksək istedadlı, dərin bilikli sənətkarlar gələ bilərlər. Siyasi istiqaməti ilə yanaşı, elmi cəhətdən də əhəmiyyətli olan yuxarıdakı mülahizələr tarixiliklə bədiiliyin sintezinə dair Heydər Əliyev tezisləri kimi səslənir. Bu cür aydın və konkret tələblər tarixi mövzuların meydanını genişləndirmiş, həmin mövzuda layiqli bədii əsərlərin yazılması ilə nəticələnmişdir. Bu isə öz növbəsində milli-tarixi dərk proseslərinin dərinləşdirilməsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdir. Heydər Əlyievin ədəbiyyat siyasətində müasirlik meyarının özünəməxsus rolu və yeri vardır. Böyük siyasətçinin nəzərində müasirlik genişmiqyaslı bir kateqoriya kimi həm çağdaş həyatın ədəbiyyatda əks etdirilməsi, həm də müasir düşüncənin, yeni təfəkkürün ədəbiyyata gətirilməsi vəzifələrini əhatə edir. Ona görə də Heydər Əliyev həmişə öz dövrünü tam dolğunluğu ilə göstərməyin, ictimai inkişafın dialektikasını bədii formada canlandırmağın, onun ən mühüm meyillərini və qanunauyğunluqlarını açmağın necə məsul vəzifə olduğunu hər bir sənətkarın dərk etməsi çox böyük vəzifədir qənaətində olmuşdur. Onun fikrincə, müasir həyatdan söz açan əsl sənətkar ötəri, keçəri meyilləri deyil, ictimai inki-

32 32 İSA HƏBİBBƏYLİ şafın müqəddəratını müəyyən edən prosesləri və hadisələri ilk növbədə etməlidir. Heydər Əliyev hesab edirdi ki, bizim zəmanəmiz və müasirlərimiz haqqında gözəl əsərlər yaratmaq Azərbaycan yazıçılarının əsas qayğısı olmalıdır. Həm keçmiş sovet hakimiyyəti illərində, həm də müstəqillik dövründə görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin Azərbaycan yazıçılarının qurultaylarındakı dərin məzmunlu məruzələri, müasir ədəbiyyatın, yaxud da ki ədəbiyyatda müasirlik məsələsinin bədii əksinin proqramına çevrilmişdir. Onun müasiri olduğu sənətkarların yubiley mərasimlərindəki çıxışları müasir həyat və çağdaş ədəbiyyat münasibətlərinin əsas ana xətləri ilə açılmasına aydınlıq gətirmişdir. Beləliklə, cəmiyyətdə və ədəbiyyatda müasirlik anlayışının Heydər Əliyev konsepsiyası formalaşmışdır. Fikrimizcə, XX əsrin altmışıncı illərindən sonra yaranan müasir Azərbaycan ədəbiyyatı ən yaxşı nailiyyətlərini həmin müdrik konsepsiyanın işığında qazana bilmişdir. Heydər Əliyevin ədəbiyyat təlimi sözün həqiqi mənasında əsl professionallığa əsaslanır. Görkəmli dövlət xadiminin ayrı-ayrı sənətkarlar, konkret bədii əsərlər, teatr tamaşaları haqqındakı baxışları və mülahizələri ədəbiyyatşünaslıq və sənətşünaslıq elmlərinin ən yüksək tələbləri və prinsiplərindən ucada dayanır. O, yazıçılara və əsərlərə qiymət verərkən ədəbiyyatşünaslığın, yəni elmin tələblərindən deyil, ədəbiyyatdan və həyatdan çıxış etmişdir. Heydər Əliyevin ədəbiyyat təlimi ədəbiyyatşünaslıq və sənətşünaslıq, tarix və dilşünaslıq elmlərini də zənginləşdirmiş və inkişaf etdirmişdir. Azərbaycanda professional milli dövlətçilik siyasətinin banisi olan Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev ədəbiyyat haqqında elmdə də professionallıq siyasətinin böyük müdafiəçisidir. Bədii ədəbiyyatla bir sırada ədəbiyyatşünaslıq, sənətşünaslıq, dilşünaslıq kimi elmlər də Heydər Əliyevin ədəbiyyat siyasətinin zəminində yeni inkişaf səviyyəsinə yüksələ bilmişdir. Yazıçılar Birliyinin mətbu orqanları olan Ədəbiyyat qəzeti nin Azərbaycan, Qobustan və Ulduz jurnallarının nəşrinin dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsi də Heydər Əliyevin çətin keçid dövrü proseslərində milli ədəbiyyatın inkişafına göstərdiyi böyük qayğının əməli təzahürüdür. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin əsaslandığı azərbaycançılıq siyasətinin ideoloji özülü görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin ədəbiyyat və mədəniyyət təlimindən yoğrulmuşdur. Prezident İlham Əliyev bu əbədiyaşar təlimi yeni epoxanın prinsiplərinə uyğun olaraq, əlavə müddəalarla daha da zənginləşdirərək, müasir dövrün ədəbiyyat siyasətini müəyyən etmişdir. azərbaycançılıq və müstəqil dövlətçilik ölkəmizin ədəbiyyat siyasətində Heydər Əliyev İlham Əliyev epoxasının ortaq ana prinsipidir. Bu baxımdan yanaşdıqda görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin Dədə Qorqud dastanlarına münasibəti ilə Prezident İlham Əliyevin qiymətləndirməsi biri digərini tamamlayır. Vaxtilə Dədə Qorqud dastanlarının 1300 illiyinin qeyd olunması haqqında fərman imzalamış və möhtəşəm yubiley tədbirləri keçirmiş Heydər Əliyev bu dastana mühüm azərbaycançılıq hadisəsi kimi baxmışdır: Kitabi-Dədə Qorqud dastanlarının fövqəladə əhəmiyyəti ondadır ki, o, bizim tariximizin 1300 illik dövrünü həm əks etdirir, həm də bir daha təsdiq edir. O, tarixi köklərimizi dünyaya göstərir,

33 BÖYÜK ƏDƏBİYYAT SİYASƏTİ VƏ MÜASİRLİK 33 oğuz, türk mənşəyimizi və zəngin tariximizi sübut edir. Bunlar bizim hamımız üçün, xalqımızın bu günü, gələcəyi üçün əhəmiyyətlidir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 13 dekabr 2013-cü ildə Bakı şəhərində Dədə Qorqud parkının və Dədə Qorqud heykəlinin açılışı mərasimindəki çıxışında da azərbaycançılıq ön mövqedə dayanmışdır: Kitabi- Dədə Qorqud Azərbaycan xalqının milli sərvətidir. Bu əsərdə Azərbaycan xalqının keçmiş həyat tərzi, məişəti, psixologiyası əks olunmuşdur. Dastanın qəhrəmanlarının adlarını Azərbaycanın çoxsaylı yaşayış məntəqələrində görmək olar... Əsərdə Oğuz eli kimi coğrafi məfhum bütün Azərbaycan oğuznamələrini əhatə edir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən verilmiş Dədə Qorqud dastanları əsasında çoxseriyalı bədii televiziya filminin çəkilməsi haqqında 28 dekabr 2013-cü il və Kitabi-Dədə Qorqud un alman dilinə ilk tərcüməsi və nəşrinin 200 illiyinin qeyd edilməsi haqqında 20 fevral 2015-ci il tarixli Sərəncamların ruhunda, mahiyyətində müasir dövrdə azərbaycançılıq faktorunun əhəmiyyəti məsələsi üstünlük təşkil edir. Azərbaycanın bir çox görkəmli sənətkarları ilə əlaqədar dövlət tədbirlərində, o cümlədən xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin anadan olmasının 90 illiyi haqqında 14 yanvar 2015-ci il tarixli Sərəncamında da azərbaycançılıq məfkurəsi prinsiplərinin diqqət mərkəzinə çəkilməsi Prezident İlham Əliyevin ədəbiyyat siyasətində azərbaycançılığın davamlı xətt təşkil etdiyini göstərir: Bəxtiyar Vahabzadə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin xüsusi mövqeyə malik görkəmli simalarındandır. Sənətkarın insanı daim mənəvi ucalığa səsləyən poetik-fəlsəfi məzmunlu yaradıcılığı milli poeziyada vətəndaş ruhunun qüvvətlənməsində və ədəbi-ictimai fikrin istiqlal ideyaları ilə zənginləşməsində böyük rol oynamışdır. Yeni tarixi epoxada görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin ədəbiyyat siyasətində formalaşmış ənənələr ardıcıl olaraq yaradıcı şəkildə davam etdirilmişdir. Ölkəmizdə hazırkı şəraitdə adlı-sanlı sənətkarların dövlət səviyyəsində yubileylərinin keçirilməsi, onların əsərlərinin sanballı yubiley nəşrlərinin hazırlanaraq geniş oxucu auditoriyasına təqdim edilməsi bədii yaradıcılıq fəaliyyətinin daha da inkişaf etdirilməsinə təkan verir. Həmçinin böyük xidmətləri nəzərə alınmaqla tanınmış yazıçılara fəxri adların, fərdi təqaüdlərin və yaradıcı gəncliyin istedadlı nümayəndələrinə mükafatların verilməsi də Ulu öndər tərəfindən ədəbi prosesin stimullaşdırılması siyasətinin konkret davamından ibarətdir. Bundan başqa, uzunillik fasilədən sonra Azərbaycan Respublikası Dövlət Mükafatının yenidən bərpa edilməsi də ədəbiyyat siyasəti sahəsindəki varisliyin əməli ifadəsidir. Bütün bunlarla bərabər, cəmiyyətin inkişaf xüsusiyyətlərinə, ölkəmizin artan iqtisadi imkanlarına uyğun olaraq, ədəbiyyat siyasəti sahəsində bir sıra yeni tədbirlərin həyata keçirilməsi də müşahidə olunmaqdadır. Ədəbiyyat və incəsənət sahəsində Heydər Əliyev mükafatının müəyən edilməsi və həyata keçirilməsi, hər şeydən əvvəl, Azərbaycan dövlətinin ədəbiyyat siyasətini müəyyən edən görkəmli dövlət xadiminin xatirəsinə böyük ehtiramın ifadəsidir. Heydər Əliyev mükafatlarının təsis olunması ədəbiyyat və incəsənətin Ulu öndərin Ümummilli ideallarına

34 34 İSA HƏBİBBƏYLİ layiq şəkildə inkişaf etdirilməsi ənənəsinin yaşadılması deməkdir. Eyni zamanda, son vaxtlarda Qızıl çinar, Buta kimi yüksək səviyyəli mükafatların meydana çıxması, Heydər Əliyev Fondunun mükafatları və təqaüdlərinin yaradılması mövcud siyasətin işığında formalaşan yeni ənənələrdir. Bakıda Dədə Qorqud abidə kompleksinin yaradılması, xalq qəhrəmanı Koroğlunun abidəsinin ucaldılması müstəqillik dövrü ədəbiyyat epoxasının möhtəşəm hadisələridir. Son illərdə ölkədə aparılan böyük quruculuq proseslərinin tərkib hissəsi kimi Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin, Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin, Azərbaycan Dövlət Milli Dram Teatrının, Opera Teatrının, Cəlil Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrının, Naxçıvan Yazıçılar Birliyinin və ölkəmizdəki digər teatr binalarının, görkəmli yazıçıların muzeylərinin əsaslı şəkildə yenidən qurulması, yeni texnologiya və müasir avadanlıqlarla təchiz edilməsi, Muğam Mərkəzinin yaradılması, Naxçıvanda Ədəbiyyat muzeyinin və Şahbuz rayonunda Məmməd Araz muzeyinin, Kəngərli rayonunda Şahtaxtinskilər muzeyinin, Gədəbəydə Ozan Mərkəzinin tikilib istifadəyə verilməsi bədii ədəbiyyatın, söz sənətinin inkişafında mühüm rol oynayır. Bütün bunlar ölkəmizin Prezidenti İlham Əliyevin ədəbiyyat və mədəniyyət işini müstəqillik dövrünün yüksək tələblərinə uyğun şəkildə inkişaf etdirilməsi tədbirlərinin yeni səviyyəyə qaldırdığını qabarıq şəkildə nümayiş etdirir. Beləliklə, möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev yeni tarixi epoxanın ədəbiyyat siyasətini formalaşdırır və ardıcıl olaraq yaradıcı şəkildə inkişaf etdirir. Müstəqil Azərbaycanda uğurla həyata keçirilən ədəbiyyat siyasəti yeni ədəbiyyat axtarışlarının və çağdaş ədəbi nəslin meydana çıxması, ərsəyə gəlməsi ilə nəticələnir. Müasir dövrün ədəbiyyat siyasəti azərbaycançılıq məfkurəsinin daha da zənginləşdirilməsinə də xidmət edir. Göründüyü kimi, ən yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında Ümummilli lider Heydər Əliyevin ədəbiyyat siyasətinin böyük rolu və təsiri olmuşdur. Əslində, Azərbaycanın son qırx ildəki ədəbiyyatı Heydər Əliyev epoxasının ədəbiyyatıdır. Hesab edirik ki, ən yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatının bir məsul vəzifəsi də yeni tarixi epoxanın fonunda görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin mükəmməl, hərtərəfli şəkildə işlənmiş, ciddi ədəbi-tarixi meyarlara cavab verən bədii obrazını yaratmaqdan ibarətdir. ƏDƏBİYYAT 1. Heydər Əliyev. Azərbaycan elminin keşiyində. Sənədlər və materiallar. I cild. Bakı, Turxan NPB, İsa Həbibbəyli. Heydər Əliyev dövlətçilik təlimi və müasir dövr. Naxçıvan, Əcəmi Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, Elmira Axundova. Heydər Əliyev. Şəxsiyyət və zaman. I-II c., Bakı, 2007; III c. Bakı, 2008; IV c. Bakı, 2009; V-VI c. Bakı, Heydər Əliyev və Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, Elm, Heydər Əliyev ideyaları XXI əsrdə. Azərbaycanın inkişaf yolu. Bakı, Azərbaycan, 2009

35 BÖYÜK ƏDƏBİYYAT SİYASƏTİ VƏ MÜASİRLİK 35 Большая литературная политика и современность Резюме Иса Габиббейли В статье представлены и анализированы суждения одного из редчайших государственных деятелей, обладаюшего широкими и системными знаниями в области литературы, Гейдара Алиева о путях развития азербайджанской литературы и оценка, данная им выдающимся литературным личностям. В то же время, до читателя доводятся сведения относительно того, как великий лидер Гейдар Алиев заботился о развитии литературы и об отдельных писателях и поэтах. Ключевые слова: Гейдар Алиев, азербайджанская литература, литературные личности, великий лидер, писатель, поэт. Great Literary Policy and Modernity Abstract Isa Habibbeyli This article presents and analyses the view of the development of Azerbaijani literature of one of the rare statesmen to have an extensive, comprehensive knowledge of literature, Heydar Aliyev, and considers his opinions of the most prominent authors. At the same time, the article informs readers about National Leader Heydar Aliyev s careful attention to the development of literature and to individual writers and poets. Key words: Heydar Aliyev, Azerbaijani literature, literary men, National Leader, author, poet.

36 T Ü R K O L O G İ Y A MÖHSÜN NAĞISOYLU (Azərbaycan) HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ Xülasə Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyev hələ Sovet İttifaqı dövründə Azərbaycana rəhbərlik edərkən ana dilinə böyük qayğı ilə yanaşmış və bu sahədə səmərəli fəaliyyət göstərmişdir. Azərbaycan Respublikasının 1978-ci ildə qəbul edilmiş Konstitusiyasına Azərbaycan dilinin dövlət dili olması ilə bağlı xüsusi maddənin daxil edilməsi bunun əyani sübutudur. Heydər Əliyev Azərbaycan dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sonra respublikaya rəhbərlik etdiyi müddətdə də ( cü illər) Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi fəaliyyəti və onun ölkədə tətbiqi işinin yaxşılaşdırılması istiqamətində bir sıra sərəncamlara imza atmışdır. Ulu öndərin dil siyasətini onun layiqli davamçısı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev də uğurla davam etdirir və daima diqqət mərkəzində saxlayır. Açar sözlər: Heydər Əliyev, Azərbaycan dili, dövlət dili, İlham Əliyev. Məlum olduğu kimi, hər bir xalqın ana dili onun varlığının ən başlıca göstəricisi, özünütəsdiqidir. Ana dili xalqın, millətin özünəməxsusluğunu, tarixi keçmişi və mədəniyyətini, zəngin söz xəzinəsini, inanc və ənənələrini, əxlaqi davranışları və dünyagörüşünü özündə daşıyan, əsrlərdən-əsrlərə çatdıran əvəzsiz milli sərvətdir. Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyevin müdrikcəsinə dediyi kimi, xalqı xalq edən, milləti millət edən onun ana dilidir. Azərbaycan Respublikasının dövlət dili olan Azərbaycan dilinin hazırda dünya dilləri sırasında özünəməxsus yeri,necə deyərlər, imzalar içərisində imzası vardır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin sözləri ilə desək, ana dilimiz öz imkanlarının zənginliyi, səs quruluşunun səlisliyi və qrammatik quruluşunun sabitliyi ilə səciyyələnir. Müasir Azərbaycan ədəbi dili siyasi-ictimai, elmi-mədəni sahələrdə geniş işlənmə dairəsinə malik yüksək yazı mədəniyyəti olan və daim söz ehtiyatını zənginləşdirən bir dildir. Tarixin müxtəlif dönəmlərində ölkəmizin ayrı-ayrı imperiyalar tərkibində olmasına baxmayaraq, Azərbaycan dili öz varlığını və özümlüyünü qoruyub saxlamış, tarixin amansız və sərt sınaqlarından üzüağ, şərəflə çıxmış, zaman-zaman cilalanaraq saflaşmışdır. Cəsarətlə Azərbaycan, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, AMEA-nın həqiqi üzvü. dr_mohsun@yahoo.com

37 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ 37 demək olar ki, Azərbaycan dili hazırkı qloballaşma dövründə elmin, texnikanın görünməmiş sürətlə irəli getdiyi çağımızda bütün elm sahələri üzrə hər hansı bir anlayışı incəliyinə qədər ifadə etməyə qadir olan zəngin və seçkin dünya dillərindən biridir. Xalqımızın böyük oğlu, Ümummilli lideri Heydər Əliyev keçən əsrin 60-cı illərinin sonundan (1969) Azərbaycan Respublikasına rəhbərlik etməyə başladığı ilk vaxtlardan ana dilinə böyük qayğı və diqqət göstərmişdir. Məlum olduğu kimi, 1970-ci ildə Bakıda Azərbaycan Dövlət Universitetinin 50 illik yubileyi keçirildi və Heydər Əliyev həmin yubiley tədbirində mövcud qayda-qanunları, özündən əvvəlki çoxillik ənənələri sındıraraq rus dilində deyil, doğma ana dilində çıxış etdi. Respublikanın birinci şəxsi bu cəsarətli addımı ilə həm milli ziyalılarımızın böyük rəğbətini qazandı, həm də onlara mənəvi dəstək verdi, ruh yüksəkliyi bəxş etdi,bu məsələnin müsbət həlli üçün geniş üfüqlər açdı. Yenə həmin dövrdə Heydər Əliyev Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının qurultayında iştirak edərək doğma ana dilində çıxışı ilə tədbir iştirakçılarını heyran qoydu. Ulu öndər bununla kifayətlənməyərək həm də respublikanın bir qrup tanınmış şair və yazıçılarını qəbul edərək onlarla apardığı səmimi söhbətlərində ana dili məsələsinə də toxundu və bu yöndə əməli tədbirlər görülməsinə rəvac verdi. Həmin tədbirlər sırasında Ulu öndərin şəxsi təşəbbüsü və qətiyyəti, sarsılmaz iradəsi və ciddi səyləri ilə 1978-ci ildə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Konstitusiyasına Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi fəaliyyəti haqqında ayrıca maddənin daxil edilməsini xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Totalitar rejimin hökm sürdüyü, qatı rus millətçiliyi və şovinizminin baş alıb getdiyi keçmiş Sovetlər Birliyində bu cür ciddi məsələni qoymaq və ona nail olmaq heç də asan deyildi. Ulu öndər 1995-ci ilin oktyabr ayında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının binasında dilimizin adı ilə bağlı keçirilən ümumrespublika yığıncağında həmin tarixi hadisəni yada salaraq demişdir: Xatirimdədir, o vaxt başqa respublikaların rəhbərləri ilə kəskin danışıqlarımız oldu. Ukraynanın rəhbəri Şerbitski ilə mənim kəskin danışıqlarım oldu. O, buna çox etiraz edirdi, belə əsaslandırırdı ki, siz belə yazdığınız halda, gərək biz də yazaq ki, Ukraynanın dövlət dili Ukrayna dilidir. Mən ona dedim ki, sizə heç kəs mane olmur. Siz bizdən də böyük respublikasınız və Sovetlər İttifaqında sizin çəkiniz bizimkindən qat-qat artıqdır. Siz istəsəniz, bunu yaza bilərsiniz. Siz nə üçün bizə mane olursunuz? Ancaq biz buna nail olduq. Hesab edirəm ki, bu, o dövrdə, o zamanın şəraitində respublikamızda, ümumiyyətlə, ölkəmizin tarixində çox böyük hadisə oldu. Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi uzaqgörən, məqsədyönlü və uğurlu dil siyasətinin nəticəsi olaraq keçən əsrin 70-ci illərində respublikamızda milli ana dilinin müxtəlif yönlərdən araşdırılması ilə bağlı bir sıra dəyərli elmi-tədqiqat işləri yerinə yetirildi. Bütün bunların nəticəsi olaraq, 1974-cü ildə ali məktəblər üçün hazırlanmış dördcildlik Müasir Azərbaycan dili dərsliyi respublika Dövlət mükafatına layiq görüldü. Heydər Əliyevin ana dilinə olan sonsuz sevgi və qayğısının təzahürü olan bu cəsarətli addımı ölkəmizdə

38 38 MÖHSÜN NAĞISOYLU dilçiliyin daha da inkişafı üçün geniş imkanlar açdı, dilçi alimlərə qol-qanad verdi, elmi ictimaiyyətdə böyük ruh yüksəkliyi yaratdı. Yenə həmin dövrdə Heydər Əliyevin hazırlayıb həyata keçirdiyi dövlət quruculuğu strategiyasının tərkib hissəsi olan uğurlu dil siyasəti daha bir bəhrəsini verdi: Azərbaycan keçmiş sovet məkanında, eyni zamanda beynəlxalq elm aləmində türkologiyanın mərkəzlərindən biri kimi tanındı. Belə ki, keçən yüzilliyin 70-ci illərində SSRİ Elmlər Akademiyasının türk dillərinin tədqiqi istiqamətində yeganə elmi orqanı olan Sovetskaya Türkologiya jurnalı Bakıda nəşr olunmağa başladı. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, bu jurnal hazırda yenə də Bakıda Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin orqanı kimi Türkologiya adı ilə beynəlxalq dərgi statusunda dörd dildə (Azərbaycan, türk, rus, ingilis) nəşr olunur. Ölkəmiz 1991-ci ildə öz dövlət müstəqilliyinin bərpasına nail olduqdan sonra Azərbaycan dili öz inkişafının yeni mərhələsinə qədəm qoydu, milli dövlətçiliyin başlıca rəmzlərindən biri kimi sözün həqiqi mənasında dövlət dili statusu qazandı. Məhz bu mərhələdə milli dövlətçiliyin mühüm atributu olan ana dilinin daha da inkişafı və zənginləşməsi, onun müasir elmi tələblər səviyyəsində geniş və hərtərəfli araşdırılması və beynəlxalq aləmdə tanınması üçün daha böyük imkanlar yarandı, bu yöndə geniş üfülər açıldı və bir sıra mühüm və sanballı işlərə ilkin imza atıldı. Bu məsələdə Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri, müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu, ana dilimizin gözəl bilicisi, bənzərsiz mahir natiq Ulu öndər Heydər Əliyevin titanik fəaliyyəti və misilsiz tarixi xidmətləri mühüm və həlledici rol oynadı. Belə ki, Ulu öndərin ölkəyə ikinci dəfə rəhbərliyə gəlişi zamanı müstəqil Azərbaycan Respublikasının 1995-ci il noyabrın 12-də referendum yolu ilə qəbul olunmuş Konstitusiyasında Azərbaycan dili rəsmi dövlət dili kimi təsbit edildi, dövlət dili statusu aldı. Bu tarixi hadisədən başlayaraq Azərbaycan Respublikasında dil siyasəti birmənalı və yetkin şəkildə formalaşdı, ana dilinin dövlət dili kimi tətbiqi işi möhkəm və sabit qayda-qanunlar, əsaslı təməllər üzərində təkmilləşdi. Qeyd etmək lazımdır ki, 1992-ci ildə Azərbaycan Respublikasının dövlət dilinin adı emosiyaların təsiri ilə türk dili adlandırılmış və o dövrün səriştəsiz rəhbərliyinin bu tələsik qərarı ciddi etirazlarla qarşılanmışdı. Heydər Əliyev cü ildə Azərbaycan xalqının təkidli tələbi ilə ölkəyə rəhbərliyi öz öhdəsinə götürdükdən sonra yeni yaranmış şəraitdə digər vacib məsələlərlə yanaşı, dil siyasətinə də xüsusi önəm verdi. Ümummilli lider dil məsələsinə birinci növbədə azərbaycançılıq ideologiyası prizmasından yanaşdı və 1995-ci ilin payızından başlayaraq məhz bu mövqedən dilimizin adı ilə bağlı geniş müzakirələr aparmağa başladı. Tam demokratiklik, fikir azadlığı şəraitində keçən həmin müzakirələr zamanı dilimizin adının yarım əsrdən artıq işləndiyi şəkildə, yəni Azərbaycan dili adlandırılmasına üstünlük verildi. Bu məsələdə birinci növbədə azərbaycançılıq konsepsiyası əsas götürülür və nəzərə alınırdı ki, Azərbaycan dili anlayışı artıq neçə on illərdir ki, ölkədə yaşayan bütün xalqlar tərəfindən qəbul olunmuş, bu dil artıq kifayət qədər işlənmə təcrübəsi qazanmış və müstəqil Azərbaycan dövlətinin beynəlxalq nüfuzunun artması ilə tarixdə və beynəlxalq arenada da bu adla

39 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ 39 tanınmışdır. Ulu öndər dilimizin adı məsələsi ilə bağlı çoxsaylı çıxışlarında bu məsələyə siyasi uzaqgörənliklə, müdrikcəsinə yanaşaraq demişdir: Tarixi köklərimizə, tarixi keçmişimizə böyük hörmət və ehtiramı bildirərək, eyni zamanda bu gün deməliyik ki, XX əsrdə bizim dilimiz öz inkişaf dövrünü keçib, formalaşıb və gəlib dövlət dili səviyyəsinə çatıb. İndi bunun adını dəyişdirib başqa ad qoymaq heç bir nöqteyi-nəzərdən, həm fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən, həm Azərbaycan dövlətçiliyi, ölkəmizin bugünü və gələcəyi nöqteyi-nəzərdən düzgün deyil. Onu da qeyd edək ki, adıçəkilən ümumxalq səsverməsi günü Ümummilli lider jurnalistlərlə görüşü zamanı dilimizin adı ilə bağlı ona ünvanlanan suala belə cavab vermişdir: Bizim dilimiz Azərbaycan dilidir, biz azərbaycanlıyıq, respublikamız Azərbaycandır. Ancaq tarix, dilçilik elmi nöqteyi-nəzərindən Azərbaycan dili dünyada mövcud olan türk dilləri qrupuna daxildir. Beləliklə, Heydər Əliyevin dilimizin adı ilə bağlı mülahizələri sübut etdi ki, Ulu öndərin apardığı dil siyasəti milli dövlət quruculuğu siyasəti ilə, azərbaycançılıq konsepsiyası ilə sıx bağlıdır və onun üzvi tərkib hissəsidir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, xalqımızın Ümummilli lideri Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə işlənib hazırlanmış və 12 noyabr 1995-ci ildə ümumxalq səsverməsi yolu ilə qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikasının əsas qanununa Konstitusiyasına Dövlət dili adlanan ayrıca bir maddə (maddə 21) daxil edildi. Ümummilli liderin ölkəmizdə apardığı məqsədyönlü və uğurlu dil siyasətinin əsaslarını özündə birləşdirən Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının həmin maddəsində birmənalı şəkildə qeyd olunur: I. Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını təmin edir. II. Azərbaycan Respublikası əhalisinin danışdığı başqa dillərin sərbəst işlədilməsini və inkişafını təmin edir. Konstitusiyanın Dövlət dili haqqındakı maddəsinin ikinci bəndindən göründüyü kimi, Azərbaycan Respublikasında yaşayan və müxtəlif dillərdə danışan digər xalqların və etnik qrupların milli dillərinin sərbəst işlədilməsinə və inkişafına da dövlət tərəfindən tam təminat verilir. Bu mühüm amil isə müstəqil Azərbaycan Respublikasında dövlət dilinin həm də böyük humanizmi və demokratik ruhu ilə səciyyələndiyini açıq-aşkar şəkildə sübut edir. Belə ki, ölkəmizdə yaşayan azsaylı xalqların, etnik qrupların nümayəndələrinin öz aralarında, məişətdə ana dillərində ünsiyyət saxlamalarına, istənilən dildə təhsil almaq hüquqlarına dövlət səviyyəsində zəmanət verilir. Müstəqillik illərində Ulu öndər Heydər Əliyevin apardığı məqsədyönlü və gələcəyə yönələn dövlət quruculuğu məsələlərində dil siyasəti həmişə aparıcı olmuşdur. Ana dilini ürəkdən sevən, bu dildə danışmağı ilə fəxr edən Ümummilli lider bənzərsiz nitqlərində, dərin məzmunlu çıxışlarında dilimizin rəngarəng ifadə vasitələrindən, xalq dilindən gəlmə deyimlərdən uğurla istifadə etmiş, özünəməxsus jest və mimikaları ilə nitqinin auditoriyaya, bütövlükdə xalqa təsir gücünün artmasına nail olmuşdur. Ulu öndər ana dili ilə bağlı çoxsaylı fikirlərində milli dilin azərbaycançılıqla birbaşa bağlılığı məsələsini də önə çəkmiş, xüsusi olaraq

40 40 MÖHSÜN NAĞISOYLU vurğulamışdır: Millətin milliliyini saxlayan onun ana dilidir. Şübhəsiz ki, musiqi də, ədəbiyyat da, ayrı-ayrı tarixi abidələr də millətin milliliyini təsdiq edir. Amma millətin milliliyini ən birinci təsdiq edən onun dilidir. Əgər Azərbaycan dil olmasa, Azərbaycan dilində mahnılar olmaz, musiqi olmaz. Bunların hamısı bir-birinə bağlıdır. Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi yaşaması, möhkəmlənməsi, inkişaf etməsi də bizim ən böyük nailiyyətlərimizdən biridir. Bu təkcə dil məsələsi deyil, bu həm də azərbaycançılıq məsələsidir. Azərbaycan dilinin dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan soydaşlarımızın ümumi ünsiyyət dili vasitəsinə çevrilərək milli həmrəyliyin göstəricisi kimi beynəlxalq aləmdə rolunun artması, nüfuzunun yüksəlməsi də xalqımızın Ümummilli lideri, müdrik siyasətçi Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Ulu öndərin ölkəmizə ikinci dəfə rəhbərliyinin ilk illərində Azərbaycanın dahi söz ustadı, qəlb şairi (Gibb) Məhəmməd Füzulinin 500 illik yubileyi geniş miqyasda keçirildi ci illərdə isə dilimizin ən əski qatını özündə yaşadan ana abidəmiz Kitabi- Dədə Qorqud eposunun 1300 illik yubileyi böyük təntənə ilə qeyd olundu. Bu yubileylər həm də əbədiyaşar söz sənətinin və onun ifadə vasitəsi olan ana dilinin təntənəsi, dilimizə göstərilən böyük diqqət və qayğının göstəricisi kimi dəyərləndirildi və milli ziyalıların, bütövlükdə, xalqımızın yaddaşına əbədi olaraq həkk olundu. Ulu öndər Heydər Əliyev ana dilimizin tarixi keçmişi ilə yanaşı, bugünkü durumunu və mövcud problemlərini də daim diqqət mərkəzində saxlamış və bu yöndə bir sıra mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsinə ilkin olaraq imza atmışdır. Həmin tədbirlər sırasında Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında 18 iyun 2001-ci il tarixli Fərman xüsusi yer tutur. İlk növbədə müstəqil Azərbaycan dövlətinin dil siyasətinin müəyyənləşməsi, formalaşması və möhkəmləndirilməsi baxımından müstəsna əhəmiyyət daşıyan bu tarixi fərman dövlət dili ilə bağlı hərtərəfli və geniş məlumatları özündə ehtiva edir. Belə ki, fərmanda həm dilimizin tarixi ilə bağlı bir sıra incə və həssas məqamlara aydınlıq gətirilir, həm də onun keçdiyi inkişaf yolları və mərhələlərinin yığcam təhlili verilir. Fərmanda həmçinin müstəqil dövlətimizin rəsmi dili statusunu almış Azərbaycan dilinin ölkədə geniş miqyasda tətbiq edilməsi və hərtərəfli inkişafı üçün əlverişli şərait yaranması qeyd olunur və bu məqsədlə bir sıra mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsi bir vəzifə olaraq qarşıya qoyulurdu. Fərmanda Azərbaycan dilinin tarixi ilə xalqımızın tarixi arasında sıx və qırılmaz tellər olduğu vurğulanır və dil siyasətinin azərbaycançılıqla bağlılığı qeyd olunurdu. Ümummilli liderin əsəri olan bu tarixi fərmanda müstəqil Azərbaycan dövlətinin dil siyasətinin mərkəzində iki başlıca ideya dayanırdı. Birincisi, Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi qorunması, ikincisi isə - bu dilin dövlət dili səviyyəsində inkişafı üçün hər cür imkan və şəraitin yaradılması. Adıçəkilən tarixi qərara əsasən, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin rəmzlərindən sayılan Azərbaycan dilinin tətbiqi və inkişaf etdirilməsinə, onun lazımi səviyyədə öyrənilməsinə və cəmiyyətdə tətbiq dairəsinin genişləndirilməsinə, eləcə də sadalanan işlərə nəzarətin gücləndirilməsinə əsl dövlət qayğısı öz əksini tap-

41 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ 41 mışdır. Belə ki, həmin fərman çərçivəsində ilk növbədə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Dövlət Dil Komissiyası yaradılmış və yaxın gələcək üçün nəzərdə tutulmuş Azərbaycan Respublikasında Dövlət dili haqqında qanun layihəsinin hazırlanması barədə müvafiq qurumlara göstəriş verilmişdi. Bundan əlavə, ölkənin müxtəlif nazirlik, idarə və təşkilatlarında dövlət dilinin və latın əsaslı Azərbaycan əlifbasının tətbiqi, ali təhsil ocaqlarında və orta məktəblərdə Azərbaycan dilinin tədrisinin yaxşılaşdırılması qarşıya bir vəzifə olaraq qoyulurdu. Fərmanda, həmçinin Azərbaycan dilçiliyinin müxtəlif sahələri üzrə sanballı elmi araşdırmaların nəşri də icrası nəzərdə tutulan başlıca məsələlər sırasında yer alırdı. Bu tarixi qərarda eyni zamanda Azərbaycan dilinin və latın əsaslı Azərbaycan əlifbasının yerlərdə tətbiqi işinə nəzarətin gücləndirilməsi və ölkədə çap olunan mətbuat orqanlarının, kitabların 2001-ci il avqustun 1-nə qədər bütövlükdə latın əsaslı Azərbaycan əlifbasına keçidi bir vəzifə olaraq müvafiq orqanlar və dövlət qurumları qarşısında qoyulurdu. Qeyd edək ki, Ulu öndərin Azərbaycan dili ilə bağlı bu tarixi fərmanından irəli gələn bütün məsələlər tezliklə öz müsbət həllini tapdı və bir sıra mühüm tədbirlər həyata keçirildi. Qeyd etmək lazımdır ki, bütövlükdə götürdükdə fərmanda irəli sürülən müddəalar və ideyalar başlıca olaraq Azərbaycan dilinin bir dövlət dili kimi qorunması, müxtəlif sahələrdə geniş tətbiqi, işlənməsi və inkişaf etdirilməsi kimi qlobal məsələləri özündə ehtiva edir və onlardan irəli gələn hədəflərə, vəzifələrə çatmaq üçün konkret yolları göstərir, istiqamətləri müəyyənləşdirirdi. Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyev ölkənin dövlət dili ilə bağlı aşağıdakı mühüm sənədlərə də imza atmışdır: - Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında 9 avqust 2001-ci il tarixli Fərman; - Azərbaycan Respublikasında Dövlət dili haqqında 30 sentyabr 2002-ci il tarixli Azərbaycan Respublikasının Qanunu - Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə 2 yanvar 2003-cü il tarixli Fərman. Ölkədə latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına keçidin 2001-ci ilin avqust ayında bütövlükdə təmin edildiyini və yeni əlifbadan istifadənin müstəqil Azərbaycan Respublikasının həyatında olduqca mühüm bir elmi-mədəni hadisə olduğunu nəzərə alan dövlət başçısı 9 avqust 2001-ci il tarixli fərmanı ilə hər il avqust ayının ilk gününün Azərbaycan Respublikasında Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günü kimi qeyd olunmasını rəsmiləşdirdi. Beləliklə də, dövlətin dil siyasətinin həyata keçirilməsi, ana dilinin nüfuz və statusunun qaldırılması üçün daha münbit şərait və geniş imkanlar yarandı. Üç fəsildən, iyirmi maddədən ibarət olan Azərbaycan Respublikasında Dövlət Dili haqqında Qanun isə ilk növbədə ölkə konstitusiyasına uyğun olaraq, dilimizin dövlət dili kimi hüququ statusunu nizamlamaq məqsədilə onun işlənməsi, qorunması və inkişafı istiqamətlərini müəyyənləşdirdi. Qanunun preambulasında deyildiyi kimi, Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq işlədilməsini öz müstəqil dövlətçiliyinin başlıca əlamətlərindən biri sayır, onun

42 42 MÖHSÜN NAĞISOYLU tətbiqi, qorunması və inkişaf etdirilmsəi qayğısına qalır, dünya azərbaycanlılarının Azərbaycan dili ilə bağlı milli-mədəni özünüifadə ehtiyaclarının ödənilməsi üçün zəmin yaradır. Burada diqqətçəkici məqamlardan birincisi Azərbaycan dilinə dövlət səviyyəsində lazımı qayğı göstərilməsidirsə, ikinci bir mühüm cəhət isə Azərbaycan dilinin dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyinin sarsılmaz təməli rolunu oynaması üçün Azərbaycan dövləti tərəfindən zəmin yaradılmasıdır. İkinci məsələ ilə bağlı onu da qeyd etmək lazımdır ki, qanunun ayrıca bir maddəsində (I fəsil, maddə 3.0.6) xarici ölkələrdə yaşayan azərbaycanlıların Azərbaycan dilində təhsil almalarına, bu dildən sərbəst istifadə etmələrinə lazımi kömək göstərilməsi də nəzərdə tutulmuşdur. Adıçəkilən qanunla Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarə orqanlarının, dövlət qurumlarının keçirdiyi bütün mərasim və tədbirlərin, eləcə də televiziya və radio yayımlarının dövlət dilində aparılmasının rəsmiləşdirilməsi olduqca mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bütövlükdə, müstəqil Azərbaycan dövlətinin ana dilinə hərtərəfli qayğısının təcəssümünü özündə əks etdirən Dövlət Dili haqqında Qanunda Azərbaycan dilinin saflağının qorunması, ədəbi dilin normalarına əməl edilməsi, ölkəmizdə dilçilik elminin nəzəri və tətbiqi sahələrinin inkişafı üçün lazımı şəraitin yaradılması və s. kimi məsələlər də nəzərdə tutulmuşdur. 2 yanvar 2003-cü il tarixli fərman isə adından göründüyü kimi Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq işlədilməsini, onun tətbiqi və qorunmasını prioritet bir vəzifə olaraq qarşıya qoyurdu. Fərmanda, həmçinin Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq işlədilməsinin müstəqil dövlətçiliyin başlıca əlamətlərindən biri sayıldığı və onun tətbiqi, qorunması və inkişafına hərtərəfli dövlət qayğısı göstərildiyi vurğulanır və bu sahədə görüləcək işlər başlıca bir vəzifə olaraq qarşıya qoyulurdu. Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyevin müstəqillik dövründə Azərbaycan dili ilə bağlı verdiyi fərmanlar ədəbi dilimizin fəaliyyət meydanını daha da genişləndirmiş, onun dövlət səviyyəsində tətbiqi işini, inkişafı məsələlərini gücləndirmişdir. Bu tarixi qərarlar bütövlükdə götürdükdə Azərbaycan dili və dil mədəniyyətimiz qarşısında yeni imkanlar və geniş üfüqlər açmışdır. Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikasında dil siyasətinin möhkəm əsaslar üzərində formalaşdırılması, Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi və dünya azərbaycanlılarının ünsiyyət vasitəsinə çevrilərək beynəlxalq aləmdə nüfuzunun artması bilavasitə Ulu öndərin adı ilə bağlıdır. Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyevin böyük önəm verdiyi dil siyasəti onun layiqli varisi, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən də uğurla davam etdirilir. Ulu öndərin siyasi kursunu yeni şəraitin tələblərinə uyğun şəkildə yaradıcılıqla inkişaf etdirən İlham Əliyevin bu sahədəki ilk sərəncamlarından biri Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi ilə bağlıdır. Ölkə Prezidentinin 12 yanvar 2004-cü il tarixli bu sərəncamına əsasən, dövlət müstəqilliyinin başlıca rəmzlərindən biri sayılan ana dilinə dövlət qayğısının daha da artırılmasını təmin etmək məqsədilə

43 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ 43 Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti və elminin ən gözəl nümunələrinin latın qrafikası ilə yenidən nəşri kütləvi şəkildə həyata keçirilmişdir. Bundan əlavə, İlham Əliyevin 2004-cü il 27 dekabr tarixli Sərəncamına uyğun olaraq, Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərləri kütləvi tirajla nəşr olunaraq ölkədəki bütün kitabxana şəbəkəsinə hədiyyə edilmişdir. Qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 24 avqust 2007-ci il tarixli digər bir sərəncamı ilə dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərlərinin Azərbaycan dilində kütləvi şəkildə nəşri də həyata keçirilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 9 aprel cü il tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı adından göründüyü kimi, ana dilimizin hərtərəfli inkişafı və tətbiqi baxımından xüsusilə böyük əhəmiyyət daşıyır. Sənəddə qeyd olunduğu kimi, Dövlət Proqramının məqsədi Azərbaycan dilinin istifadəsinə və tətbiqinə dövlət qayğısının artırılmasını, Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsini təmin etməkdir. İlk növbədə Azərbaycan dilinin hərtərəfli inkişafı və tətbiq dairəsinin genişlənməsi üçün böyük imkanlar yaradan Dövlət Proqramının əsas məqsədlərindən biri də qloballaşma şəraitində dillərin qarşılıqlı əlaqələrinin öyrənilməsinin intensivləşdirilməsi məsələsidir ki, bu da Azərbaycan dilçiliyinin dünya elminə inteqrasiyası və ölkənin tanınmış dilçi alimlərinin beynəlxalq miqyasda nüfuz qazanması üçün münbit şərait yaradır. Dövlət Proqramının icrasına dair təqdim olunan Tədbirlər Planında göstərilən maddələr sırasında Azərbaycan dilinin tədrisi və tətbiqinin genişləndirilməsi, Azərbaycan dilinin öyrənilməsi və təbliği sahəsində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi və dilimizin kütləvi informasiya vasitələrində təbliği, ədəbi dilimizə xələl gətirə biləcək yad ünsürlərin aradan qaldırılması, ədəbi dil normalarına ciddi əməl edilməsi kimi qlobal məsələlər başlıca yer tutur. Bu da Azərbaycan dilçiliyinin dünya elminə inteqrasiyası və ölkənin tanınmış dilçi alimlərinin beynəlxalq miqyasda nüfuz qazanması üçün münbit şərait yaradır. Ümumiyyətlə, Dövlət Proqramı milli dövlətçiliyimizin başlıca rəmzlərindən biri olan Azərbaycan dilinin geniş miqyasda tətbiqi, əsaslı və fundamental şəkildə tədqiqi, eləcə də ölkəmizdə dilçilik elmi sahəsində aparılan araşdırmaların səviyyəsinin yüksəldilməsi istiqamətində konkret əməli işlər görmək üçün əlverişli zəmin və geniş imkanlar yaradır. Adıçəkilən tarixi sənəd eyni zamanda dilçilik sahəsində çalışan mütəxəssislər, dilçi alimlər üzərinə böyük vəzifələr qoyur, onları bu yöndə əməli işlər görməyə səfərbər edir. Qeyd edək ki, yuxarıda adıçəkilən məqsəd və vəzifələrin həlli məsələsi daha çox Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun öhdəsinə düşür. Ölkəmizdə dilçilik sahəsində fundamental araşdırmaların mərkəzi və aparıcı təşkilatçısı kimi tanınan bu elmi müəssisədə ölkə Prezidentinin Azərbaycan dili haqqında 9 aprel 2013-cü il tarixli Sərəncamından irəli gələn vəzifələri həyata keçirmək məqsədilə bir sıra əməli işlər görülmüşdür. Onlar sırasında ilk növbədə Dilçilik İnstitutunda bir neçə yeni şöbənin (Qədim dillər və

44 44 MÖHSÜN NAĞISOYLU mədəniyyətlər, Sosiolinqvistika və dil siyasəti, Kompüter dilçiliyi, Monitorinq) yaradılmasını qeyd etmək lazımdır. İnstitutda aparılmış struktur dəyişiklikləri Azərbaycan dilçiliyinin Avropa və dünya elminə inteqrasiyasına, ölkənin görkəmli dilçi alimlərinin beynəlxalq səviyyədə tanınmasına və nüfuz qazanmasına, eləcə də ədəbi dil tarixinin, qədim dillər və mədəniyyətlərin araşdırlmasına, ölkə ərazisində yaşayan azsaylı xalqların dillərinin öyrənilməsinə yol açır. Azərbaycan Respublikasının dövlət dili olan Azərbaycan dili ilə bağlı bu qeydlərimiz açıq-aşkar şəkildə sübut edir ki, xalqımızın ən böyük mənəvi sərvəti sayılan ana dilimizə ölkəmiz müstəqillik qazandıqdan sonra dövlət səviyyəsində böyük qayğı göstərilmiş və bu qlobal məsələ daima diqqət mərkəzində olmuşdur. Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyevin dövlət dilimiz olan Azərbaycan dili haqqında dediyi aşağıdakı sözləri bu qayğının ən bariz nümunəsidir: Hər bir xalqın milliliyini, mənəvi dəyərlərini yaşadan, inkişaf etdirən onun dilidir. Bizim ən böyük sərvətimiz ondan ibarətdir ki, dilimiz yaşayıb və zənginləşibdir. Azərbaycan ədəbi dilinin saflığına daim qayğı göstərilməlidir. Çünki dil xalqın sərvətidir. Ədəbi dilin tərəqqisi olmadan mənəvi mədəniyyətin tərəqqisi mümkün deyildir. Lakin mədəniyyətin və elmin səviyyəsi yüksəldikcə, həyatın axarı sürətləndikcə dilin təkmilləşdirilməsinə, onun söz ehtiyatının zənginləşməsinə daha çox qayğı göstərmək lazımdır. Ulu öndərin Azərbaycan dili haqqında proqram səciyyəli bu sözləri hər bir Azərbaycan vətəndaşını, xüsusilə də dilçilik sahəsində çalışan mütəxəsisləri ədəbi dilimizin saflığı keşiyində dayanmağa, onun düzgün şəkildə tətbiqi və inkişafı istiqamətində düşünüb-daşınmağa səsləyir. İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT 1. Ağamusa Axundov. Dilimizə dövlət qayğısı/ Ağamusa Axundov. Dil və ədəbiyyat. B Ağamusa Axundov, Müseyib Məmmədov, Məsud Mahmudov. Heydər Əliyev dil haqqında və Heydər Əliyevin dili. Bakı, Elm Möhsün Nağısoylu. Azərbaycan Respublikasında dövlət dili siyasətinin möhkəmləndirilməsi/ Müstəqillik yollarında 25. Bakı. Şərq-Qərb Nizami Xudiyev. Heydər Əliyev və Azərbaycan dili/ Seçilmiş əsərləri X cild. Bakı. Elm və təhsil, Salatın Əhmədova. Heydər Əliyevin dil siyasəti. Azərbaycan. Ata M Tofiq Hacıyev. Özü, varisi və ana dili/ Heydər Əliyev 90. Bakı, Elm, 2013

45 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ 45 Гейдар Алиев и азербайджанский язык Резюме Мохсун Нагисойлу Общеенациональный лидер азербайджанского народа Гейдар Алиев ещё во времена Советского Союза будучи во главе Азербайджана относился с большой заботой к родному языку и предпринимал эффективные меры в этом направлении. Включение специальной статьи об азербайджанском языке как государственном в Конституцию Азербайджанской Республики, принятую в 1978 году, очевидное тому доказательство. Руководя Республикой и после обретения ею государственной независимости ( годы), Гейдар Алиев подписал ряд указов в направлении функционирования азербайджанского языка как государственного и улучшения работы по его применению в стране. Языковую политику великого лидера успешно продолжает и держит в центре пристального внимания его достойный преемник Президент Азербайджанской Республики Ильхам Алиев. Ключевые слова: Гейдар Алиев, азербайджанский язык, государственный язык, Ильхам Алиев. Heydar Aliyev and the Azerbaijani Language Abstract Mohsun Naghisoylu Back when he was leader of Azerbaijan during the Soviet period, the National Leader of Azerbaijan, Heydar Aliyev, showed great care for the Azerbaijani language and took effective measures in this regard. The inclusion in the Constitution of the Republic of Azerbaijan in 1978 of a specific article on adopting Azerbaijani as a state language is clear evidence of this. During his leadership of the republic after Azerbaijan gained its independence ( ), Heydar Aliyev signed several orders designed to improve the use of Azerbaijani as the state language. The President of the Republic of Azerbaijan, Ilham Aliyev, has proved himself to be a worthy successor of the National Leader s language policy, focusing attention on the policy and continuing it successfully. Key words: Heydar Aliyev, the Azerbaijani language, state language, Ilham Aliyev.

46 T Ü R K O L O G İ Y A MUXTAR İMANOV (Azərbaycan) * HEYDƏR ƏLİYEV VƏ KİTABİ-DƏDƏ QORQUD EPOSU Xülasə Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin elm və mədəniyyətin inkişafı istiqamətində gördüyü işlər ona xas sistemlilik, ardıcıllıq və gələcəyə hesablanması ilə seçilmişdir. Xalqın özünü dərk etməsində, milli köklərə daha möhkəm bağlanmasında folklorun əvəzsiz rol oynadığını nəzərə alan Heydər Əliyev Kitabi-Dədə Qorqud eposunun 1300 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında tarixi fərman imzalamışdır. Həmin fərman Kitabi-Dədə Qorqud haqda, bu eposun yaranma dövrü haqda yenidən düşünüb-daşınmaq zərurətini meydana çıxarmışdır. Kitabi-Dədə Qorqud barədəki çıxışlarında bu dastanın VII əsrdə yaranmasını xüsusi olaraq diqqətə çatdıran, bu dastanın Azərbaycan xalqı ilə yanaşı, digər türk xalqlarının da ədəbi abidəsi olduğunu qeyd edən Heydər Əliyev epos və milli dövlətçilik məsələsi üzərində daha ətraflı dayanmağı vacib saymışdır. Siyasi müstəqillik, Oğuz elinin başqa dövlətlərdən asılı olmaması ideyasının Kitabi-Dədə Qorqud da qabarıq ifadə edilməsinə əsaslanan Heydər Əliyev Azərbaycanın siyasi müstəqilliyinin qorunub saxlanması və daha da möhkəmləndirilməsi işində bu eposun mühüm əhəmiyyət daşımasını xüsusi olaraq vurğulamışdır. Kitabi-Dədə Qorqud haqqındakı çıxışlarında Heydər Əliyev əxlaq kodeksimiz, milli estetikamızın mötəbər qaynağı, tariximizin, etnik yaddaşımızın, arxaik təfəkkürümüzün güzgüsü, nitqimizin, dilimizin, mənəviyyatımızın, ruhumuzun nəğməsi adlandırdığı bu dastanın açılmayan səhifələrinin, öyrənilməyən məsələlərinin olduğuna diqqəti yönəltmiş, bu dastanla bağlı gələcək araşdırmalara yol açmışdır. Açar sözlər: Heydər Əliyev, Kitabi-Dədə Qorqud, epos, dövlətçilik düşüncəsi, dövlət müstəqilliyi, etnik yaddaş. Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin çoxşaxəli fəaliyyətində elm, təhsil və mədəniyyətin inkişafına diqqət və qayğı həmişə ön planda olmuşdur. Ulu öndərin elm siyasəti milli maraqların təmin edilməsinə yönəlmiş, humanitar elmimizin ideya istiqamətinin müəyyənləşməsində mühüm rol oynamışdır ci illərə qədər sovet rejiminin Azərbaycan folkloruna və folklorşünaslığına münasibəti xüsusi sərtliyi ilə seçilmişdir cu illərdə folklorşünaslarımızdan bir çoxunun repressiya olunması dediyimiz sərt münasibəti sübut edən faktlardandır. Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi ilk vaxtlardan folklora * Azərbaycan, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Folklor İnstitutunun direktoru, AMEA-nın həqiqi üzvü. mukhtarkazimoglu@gmail.com

47 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ KİTABİ-DƏDƏ QORQUD EPOSU 47 və folklorşünaslığa münasibət müsbət mənada dəyişmişdir. Azərbaycan Elmlər Akademiyası əməkdaşları cı illərdə Kitabi-Dədə Qorqud, Koroğlu eposlarını, eləcə də Azərbaycan məhəbbət dastanları, nağıllar, qaravəllilər, lətifələr, atalar sözləri, bayatılar, əfsanə və rəvayətlərdən ibarət topluları təkrar-təkrar nəşr etdirmişlər. O illərdə M.H.Təhmasib, M.Seyidov, İ.Abbaslı və b. alimlərimizin folklorşünaslıq sahəsində sanballı elmi əsərləri ortaya çıxmışdır. Heydər Əliyevin 1972-ci ildə Aşıq Ələsgərin 150 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında imzaladığı sərəncam Qərbi Azərbaycanın (İrəvan Çuxurunun, Vedibasarın, Göyçənin, Zəngəzurun və s.) tarixi-mədəni irsinin məhz Azərbaycan xalqına mənsubluğunun rəsmən bəyan edilməsi olmuş və bu irsə sahib çıxmağımız üçün bir işarə mahiyyəti daşımışdır. Bu sərəncamla bağlı Azərbaycanda, Ermənistanda və SSRİ-nin paytaxtı Moskvada keçirilən rəsmi tədbirlər indi Ermənistan adlandırılan torpaqlardakı tarixi və mədəni irsə xalqımızın və dövlətimizin haqlı iddiasının əsasını qoymuşdur. Bu sərəncam təkcə Aşıq Ələsgər irsinin deyil, Qərbi Azərbaycandakı aşıq mühiti və onun görkəmli nümayəndələrinin (Miskin Abdal, Ağ Aşıq, Aşıq Alı, Növrəs İman, Aşıq Məmmədhüseyn və b.) poetik irsinin toplanması və tədqiqi işində müstəsna rol oynamışdır. Heydər Əliyev Aşıq Ələsgərin yubiley tədbirlərinin ardınca 1981-ci ildə Aşıq Alının 180 illik yubileyinin qeyd olunması ilə bağlı sərəncam imzalamışdır. Heydər Əliyevin bu kimi sərəncamları Ermənistan rəhbərliyini Göyçədə yubiley tədbirləri keçirməyə, böyük sənətkarlarımıza abidələr ucaltmağa məcbur etmişdir. Heydər Əliyev Novruz ənənələrinin, Qurban və Ramazan kimi dini bayramların dirçəldilməsində, rəsmi dövlət bayramları elan olunmasında tarixi rol oynamışdır ci illər bir çox tədbirlərlə yanaşı, həm də Novruzun dövlət səviyyəli bayram kimi qeyd olunması ilə yadda qalmışdır cu ildə Heydər Əliyevin göstərişi ilə İçərişəhərdə təşkil olunan Novruz şənliyi Azərbaycan televiziyası ilə canlı yayımlanmışdır. Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra Heydər Əliyev azərbaycançılığı milli dövlətimizin əsas ideologiyası elan etmişdir. Dünya Azərbaycanlılarının I Qurultayının təşəbbüskarı olan Heydər Əliyev həmin qurultaydakı məşhur nitqində (10 noyabr 2001-ci il) azərbaycançılığın əsas prinsiplərini bəyan etmiş və bu ideyanı dünya azərbaycanlılarını birləşdirən başlıca ideya kimi səciyyələndirmişdir. Heydər Əliyev milli ideologiyanın milli dövlətçilik ənənələri və tarixi keçmişimizlə sıx bağlı olmasını mühüm bir şərt kimi irəli sürmüşdür. Heydər Əliyev milli ideologiyanın formalaşmasında mədəni irsin, xüsusən şifahi və yazılı ədəbiyyatın əhəmiyyətini həmişə önə çəkmişdir. Heydər Əliyevin elm və mədəniyyətin inkişafı istiqamətində gördüyü işlər ona xas sistemlilik, ardıcıllıq və gələcəyə hesablanması ilə seçilmişdir. Heydər Əliyev müstəqil Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçildikdən bir il sonra 1994-cü ildə Azərbaycan folklorşünaslığı üçün yaddaqalan hadisə baş vermiş, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında xüsusi statuslu qurum Folklor Sarayı Elmi-Mədəni Mərkəzi yaradılmışdır. Bu həmin qurumdur ki, 2003-cü ildə Heydər Əliyevin tövsiyəsi ilə Folklor İnstitutuna çevrilmişdir.

48 48 MUXTAR İMANOV Heydər Əliyevin ana kitabımız adlandırdığı [1, 6] Kitabi-Dədə Qorqud eposunun 1300 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında 1997-ci il 20 aprel tarixli Fərmanı, Ulu öndərin təşəbbüsü ilə UNESCO səviyyəsində həmin eposa aid tədbirlərin təşkil edilməsi müstəqil Azərbaycanın ilk nəhəng elmi-mədəni tədbirlərin-dən biri kimi Azərbaycan folklorşünaslığının və ümumən, humanitariyasının inkişafında mühüm əhəmiyyət daşımışdır ci illərdə qorqudşünaslıq sahəsində yeni-yeni tədqiqatlar aparılmış, AMEA Folklor Sarayı Elmi-Mədəni Mərkəzində (indiki Folklor İnstitutunda), Bakı Dövlət Universitetində, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində görkəmli alimlərin rəhbərlik etdiyi Qorqudşünaslıq şöbələri və ya elmi-tədqiqat laboratoriyaları fəaliyyətə başlamış, yubiley tədbirləri çərçivəsində bütün türk xalqlarının tarixi və mədəniyyəti üçün mötəbər bir qaynaq rolu oynayacaq (Heydər Əliyev) ikicildlik möhtəşəm Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası çap olunmuş, eposla bağlı neçə-neçə monoqrafiya (T.Hacıyev. Dədə Qorqud: dilimiz və düşüncəmiz; Ş.Cəmşidov. Kitabi-Dədə Qorqud; K.Abdulla. Sirr içində dastan və yaxud gizli Dədə Qorqud 2; N.Cəfərov. Eposdan kitaba; B.Abdullayev. Kitabi-Dədə Qorqud un poetikası; O.Əliyev. Kitabi-Dədə Qorqud və Azərbaycan folkloru; R.Kamal. Kitabi-Dədə Qorqud : arxaik ritual semantikası və s.) işıq üzü görmüşdür. AMEA Folklor İnstitutunda rüblük Dədə Qorqud jurnalının nəşrə başlaması isə folklorşünaslar üçün mühüm töhfə olmuşdur. Həmin jurnal Heydər Əliyevin Kitabi-Dədə Qorqud eposunun öyrənilməsinə və təbliğinə marağın artırılması barədə tövsiyə və tapşırıqlarının bəhrəsi kimi ortaya çıxmışdır. Heydər Əliyevin Kitabi- Dədə Qorqud eposunun 1300 illik yubileyi ilə bağlı tarixi fərmanı bu epos haqda, bu eposun meydana gəlmə dövrü, ideya-bədii xüsusiyyətləri və dili haqda yenidən düşünüb-daşınmaq zərurəti yaratdı. Kitabi- Dədə Qorqud eposunun 1300 illik tarixini qeyd etmək Azərbaycan ədəbi dilinin 1300 illik tarixini qeyd etmək demək idi. Bu, o demək idi ki, Azərbaycan ədəbiyyatında türkdilli ədəbi əsərlərin tarixinin ən azı VII əsrdən başladığını söyləməyə əsas var. Heydər Əliyev heç də təsadüfən qeyd etmirdi ki, bu yubiley bizim üçün, bütün türk dünyası üçün, bəşər mədəniyyəti üçün müstəsna əhəmiyyəti olan tarixi hadisədir. Bu, bizim tarixi köklərimizə, milli ənənələrimizə, milli-mənəvi dəyərlərimizə, mədəniyyətimizə, elmimizə, xalqımızın çoxəsrlik tarixinə olan hörmət, ehtiram bayramıdır. Bu, bizim milli azadlığımızın, dövlət müstəqilliyimizin bayramıdır. Azərbaycan xalqının, bütün türkdilli xalqların böyük tarixi abidəsi olan Kitabi-Dədə Qorqud 1300 ildir ki, yaşayır. Əgər 1300 ildən də öncə Kitabi- Dədə Qorqud dastanlarının yaranması üçün xalqlarımızın nə qədər səylər qoyduğunu və nəhayət, bu tarixi abidəni yaratdığını nəzərə alsaq, onda təsəvvür edə bilərik ki, bizim xalqlarımızın nə qədər qədim tarixi, dərin kökləri və nə qədər zəngin mədəniyyəti vardır [2]. Kitabi-Dədə Qorqud un 1300 illiyi ilə bağlı tarixi fərman bir tərəfdən bu eposun ilk rüşeymlərinin VII əsrdə yaranmasını diqqət mərkəzinə çəkirdisə, digər

49 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ KİTABİ-DƏDƏ QORQUD EPOSU 49 tərəfdən hansı coğrafiyanın eposda daha qabarıq görünməsinə diqqəti yönəldirdi. Kitabi-Dədə Qorqud un nə dərəcədə Azərbaycan, nə dərəcədə ümumtürk, nə dərəcədə dünya mədəni hadisəsi olması Heydər Əliyevin eposa dair mülahizələrində xüsusi yer tuturdu: Dünya xalqlarının mənəvi sərvətlər xəzinəsinə həmişəlik daxil olmuş Kitabi-Dədə Qorqud dastanının Azərbaycan xalqının, bütün türk xalqlarının qədim və zəngin mədəniyyətinin təbliğinə xidmət edən beynəlxalq əhəmiyyətli hadisə olduğunu nəzərə alaraq onun 1300 illik yubileyinin layiqincə hazırlanması və keçirilməsi məqsədilə Kitabi-Dədə Qorqud dastanının 1300 illiyi haqqında fərman imzaladım [1,12]. Dünya miqyaslı mənəvi sərvət olan Kitabi- Dədə Qorqud un yalnız Azərbaycan xalqının yox, bütövlükdə türk xalqlarının mədəniyyətinin təbliğində mühüm əhəmiyyət daşıdığını, türk xalqlarının mədəni birliyində xüsusi rol oynadığını ciddi şəkildə nəzərə aldığına görədir ki, Heydər Əliyev 1300 illik yubiley tədbirini Türkdilli Dövlətlər Birliyinin VI Bakı Zirvə görüşü ilə eyni vaxtda keçirilməsini daha məqsədəuyğun hesab etdi: Dünən Türkdilli Dövlətlər Birliyinin VI Bakı Zirvə görüşü öz işini uğurla sona çatdırdı. Biz bu Zirvə görüşündə Türkdilli Dövlətlər Birliyi yaranan vaxtdan keçmiş 8 il ərzində gördüyümüz işləri təhlil etdik, ona nəzər saldıq və böyük nailiyyətlər əldə etdiyimizi bildirdik. Təbiidir ki, Türkdilli Dövlətlər Birliyinin yaranması, Türk dünyasında, bizim xalqlarımızın hər birinin həyatında tarixi hadisə olmuşdur. Amma 8 il ərzində onun yaşaması, inkişaf etməsi, genişlənməsi bu birliyin yaranmasının bir tərəfdən nə qədər zəruri olduğunu nümayiş etdirirdi, ikinci tərəfdən də bu birliyin bizim xalqlarımız üçün gələcəkdə nə qədər gərəkli olduğunu göstərdi Bu gün biz hamımız VI Zirvə görüşünü uğurla başa çatdıraraq, xalqlarımızın müştərək abidəsi olan Kitabi-Dədə Qorqud un yubileyinə toplaşmışıq. Bu yubileyi daha da çox əhəmiyyətli edən, onun səviyyəsini qaldıran odur ki, biz onu türkdilli dövlətlərin başçıları ilə birlikdə keçiririk [2] il əvvəl yaranması xüsusi olaraq diqqətə çatdırılan, Azərbaycan xalqı ilə yanaşı, digər türk xalqlarının də ədəbi abidəsi kimi təqdim edilən Kitabi-Dədə Qorqud a beynəlxalq səviyyədə yubiley keçirmək, Heydər Əliyevin qənaətinə görə, bu eposu layiqincə öyrənməyin və tanıtmağın mühüm bir vasitəsi idi. Yubileyə hazırlıq işlərinin başladığı 1997-ci il, yubileyin keçirildiyi 2000-ci il Azərbaycan üçün ictimai-siyasi və iqtisadi baxımdan heç də asan illər deyildi. Çətinliyi dərindən dərk edən Heydər Əliyev Kitabi-Dədə Qorqud un 1300 illik yubileyinin keçirilməsini çox vacib sayırdı: Bəziləri var ki, deyirlər: Belə yubileylərin keçirilməsi nəyə lazımdır? Hətta bəyan edirlər ki, Bu, keçmiş sovet sisteminin yaratdığı adət-ənənədir və biz bundan imtina etməliyik. Bəziləri deyirlər ki, ölkəmizin ərazisinin 20 faizi işğal olunduğu zaman, işğal edilmiş ərazilərdən bir milyon vətəndaşı didərgin düşüb, qaçqın və köçkün vəziyyətində çadırlarda ağır şəraitdə yaşadığı bir zaman, bir çox iqtisadi çətinliklərlə rastlaşdığımız zaman belə təntənələrin, belə yubileylərin keçirilməsi nəyə lazımdır?.. Belə yubileylərin hazırlanması, keçirilməsi bizim xalqımız üçün, millətimiz üçün olduqca vacibdir və lazımdır. Bunlar bizim vətəndaşlarımıza, azərbaycanlılara, bu gün yaşayanlara və gələcək nəsillərə göstərir ki, biz kimik, hardan gəlmişik, hardayıq, hara gedirik.

50 50 MUXTAR İMANOV Biz, beləliklə, özümüz öz varlığımızı, öz milli köklərimizi dərk edirik [3]. Bu sözlərdən bir daha aydın olur ki, Heydər Əliyev ağır bir durumda olan ərazisizinin 20 faizi işğal edilən, bir milyon vətəndaşı qaçqın və köçkün vəziyyətinə düşən Azərbaycanı böhrandan çıxarmağın mühüm yollarından birini milli şüurun gücləndirilməsində, xalqda özünəinam hissinin dərinləşdirilməsində görürdü. Bu yolda Kitabi-Dədə Qorqud eposunun təlqinedici gücü əvəzsizdir. Heydər Əliyevin müdrikcəsinə milli varlığımızın mötəbər qaynağı adlandırdığı Kitabi- Dədə Qorqud da milli özünüdərk ideyası hər hansı başqa dastanımızla müqayisə edilməyəcək dərəcədə qabarıqdır. Kitabi-Dədə Qorqud da dövlətçilik düşüncəsinin nə qədər qabarıq ifadə olunduğunu Oğuz eli ifadəsinin bu eposda daşıdığı məna yükündən də bilmək olur. Aydın olur ki, el (il) sözü qədim türk dilindəki budun (bodun) sözü ilə heç də hər məqamda eyni mənada işlənmir. Budun adlanan toplum siyasi cəhətdən müstəqil ola da bilər, olmaya da bilər. El adlanan toplum isə siyasi cəhətdən müstəqil olan toplumdur və onun göz bəbəyi kimi qorunan ərazisi, sərhədləri vardır. El sözü Kitabi-Dədə Qorqud da da məhz bu mənada işlənir. Kitabi-Dədə Qorqud da el sözünün siyasi müstəqillik bildirməyinin bir göstəricisidir ki, Oğuz eli ifadəsi Oğuz cəmiyyəti mənası ilə bərabər, Oğuz vətəni, Oğuz dövləti mənalarını da daşıyır. Yəni Oğuz eli ifadəsi altında dastançı xalq adlı sosial qurumun, vətən adlı coğrafi məkanın və hakimiyyət adlı siyasi qurumun vəhdətini nəzərdə tutur, bu vəhdətin pozulmazlığını məhz siyasi müstəqillikdə, başqa dövlətlərdən asılı olmamaqda görür. Siyasi müstəqillik, Oğuz elinin başqa dövlətlərdən asılı olmaması Kitabi-Dədə Qorqud da taleyüklü məsələ kimi təqdim olunur, Oğuz igidləri, hətta bütövlükdə, Oğuz cəmiyyəti kişili-qadınlı, qocalı-cavanlı xalq, vətən və dövlət yolunda ölüm-dirim savaşına atılırlar. Kitabi-Dədə Qorqud da dövlətçilik düşüncəsinin qabarıq əks olunmasına əsaslanan Heydər Əliyev Azərbaycanın siyasi müstəqilliyinin qorunub saxlanması və daha da möhkəmləndirilməsi işində bu eposun mühüm əhəmiyyət daşımasını xüsusi olaraq vurğulayır: Müstəqilliyə nail olmaq və həyatın bir çox sahələrində köklü dəyişikliklər etmək çox çətin və məsul bir prosesdir. Müstəqilliyi elan etmək, onun möhkəmləndirilməsi istiqamətində dövlət tədbirləri həyata keçirmək nə qədər vacib olsa da, əsl müstəqilliyi qazanmaq üçün bu, hələ azdır. Gərək hər bir insan və xüsusən gənc nəsil müstəqilliyin nə qədər müqəddəs olduğunu bütün varlığı ilə dərk etsin. Bunun üçün isə o, azərbaycançılığın, mənsub olduğu xalqın mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, incəsənətinin, elminin nə olduğunu dərindən bilməlidir. Bu, çox mühüm məsələdir. Məhz bu baxımdan Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası ilk növbədə gənc nəslə ünvanlanan bir kitabdır [1,6] illik yubiley tədbirinə qədərki mühüm addımlar sırasında Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyasını xüsusi qiymətləndirərkən Heydər Əliyev həmin ensiklopediyanın da başlıca dəyərini Kitabi- Dədə Qorqud eposunun özü ilə birlikdə dövlət müstəqilliyimizə yardımçı olmaqda görür. Xalqa, torpağa, dövlətə bağlılığın ön plana çıxarılması, qəhrəmanlığın xalq qəhrəmanlığı səviyyəsinə qaldırılması Kitabi-Dədə Qorqud eposunda Heydər Əliyevin diqqətini cəlb edən başlıca ideya istiqamətlərindən biridir: Kitabi-Dədə Qorqud qəhrəmanlıq eposudur, özü də bir cəngavər, bir igid haqqında epos yox,

51 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ KİTABİ-DƏDƏ QORQUD EPOSU 51 bütöv xalqın qəhrəmanlığını özündə cəmləşdirən bir eposdur. Onun ən böyük ideyası böyükdən kiçiyə kimi bütün qəhrəmanlarının doğma torpaqlarını qorumaq uğrunda canlarından keçməyə daim hazır olduqlarını göstərməkdir. Eposun əsas mahiyyətini qəhrəmanlıq ideologiyası təşkil edir. Ölkəmizin yaşadığı bugünkü mərhələdə xalqımızın qarşısında duran ən ümdə problemlərin həlli, o cümlədən respublikanın suverenliyinin və müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi, ərazi bütövlüyünün qorunması baxımından müasir Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının bu qəhrəmanlıq ideologiyasından faydalanmasının nə dərəcədə vacib olduğu gün kimi aydındır [1,6]. Müstəqilliyimizin, ərazi bütövlüyümüzün qorunmasında Kitabi-Dədə Qorqud un təlqinedici rolunu yüksək qiymətləndirən Heydər Əliyev bu eposun öyrənilməsində folklorşünasların qarşılaşdığı çətinliklərdən bəhs etməyi də vacib sayır cu illərin sonlarında Əmin Abid kimi qorqudşünasların repressiya qurbanı olduğunu xatırladan Heydər Əliyev Kitabi-Dədə Qorqud a qarşı siyasi hücumların 1940-cu illərin sonlarından etibarən yenidən kəskin şəkil almasını xüsusi olaraq qeyd edir: Ədəbiyyata və incəsənətə qarşı yönəldilmiş məşhur Jdanov qərarları nın ab-havasına uyğun olaraq, Kitabi-Dədə Qorqud a qarşı hücumlar başladı Kitabi-Dədə Qorqud eposunun ümumən xalq eposu olmadığı bildirildi və bu eposu yayanları amansızlıqla ifşa etmək və onlara divan tutmaq şüarları səsləndi. Görkəmli Azərbaycan alimləri Həmid Araslı və Məmmədhüseyn Təhmasib, akademik Vasili Bartoldun ruscaya çevirdiyi Книга моего Деда Коркуда kitabının 1950-ci ildə Bakıda Elmlər Akademiyasında çapı rejimin sərt reaksiyasına məruz qaldı [1,10]. Heydər Əliyev Kitabi-Dədə Qorqud a qarşı siyasi kampaniyanın yalnız Azərbaycanda yox, digər türkdilli respublikalarda da aparıldığını vurğulayaraq deyir: Başqa türkdilli respublikalarda, xüsusən Türkmənistanda Dədə Qorqud un əleyhinə dəhşətli bir təbliğat geniş şəkildə həyata keçirildi. Əslində eposa qadağa damğası vuruldu. Epos bütün tədqiqat planları, tədris proqramları və dərsliklərdən çıxarıldı [1, 10]. Yalnız Azərbaycanda yox, başqa türkdilli respublikalarda da Kitabi-Dədə Qorqud un siyasi rejim tərəfindən yasaq edilməsinin başlıca səbəbi nə idi? Kitabi-Dədə Qorqud a qarşı siyasi kampaniyanın başlıca səbəblərindən biri bu eposun milli kimliyimizi doğru-dürüst nişan verməsi, türk xalqlarının mədəni birliyinə mühüm zəmin yaratması idi. Türk xalqlarının özünüdərk prosesinə mane olmaq xətti tutan siyasi rejim bu xalqların mədəni birliyinə mühüm zəmin ola biləcək Kitabi-Dədə Qorqud kimi ədəbi abidələrə mürtəce əsər damğası vurur, pantürkizm adı altında həmin abidələrin tədqiq və təbliğinin qarşısını almağa çalışırdı. Heydər Əliyevin aşağıdakı sözləri bu acı həqiqətin əsl mahiyyətini bir daha açıb göstərir: 1950-ci ilin may ayında Dədə Qorqud un kobud siyasi səhv olduğu partiya yığıncağında rəsmi elan edildi. Bu rəsmi mövqe bildirildikdən sonra eposun xalqa zidd bir əsər olduğu tezisi irəli sürüldü. Həmin partiya yığıncağının hesabatında deyilirdi: Pantürkistlər tərəfindən Azərbaycan ədəbiyyatının qədim abidəsi kimi qələmə verilən Dədə Qorqud eposunun Azərbaycan xalqı ilə, onun tarixi, folkloru və dili ilə heç bir

52 52 MUXTAR İMANOV əlaqəsi yoxdur. Dədə Qorqud da Azərbaycan xalqı üçün yabançı olan həyat tərzi, adət və ənənələr təsvir edilmişdir Eposun ünvanına səslənən ittihamlardan sonra ayrı-ayrı alimlərin mövqeləri kəskin tənqid atəşinə tutuldu. Artıq epos sözünün özü belə dırnaq içərisində işlədilirdi. O dövrdə elə bir iclas, elə bir qurultay, elə bir konfrans olmurdu ki, orada Dədə Qorqud tənqid olunmasın [1,10]. Heydər Əliyevin əxlaq kodeksimiz, milli estetikamızın mötəbər qaynağı, tariximizin, etnik yaddaşımızın, arxaik təfəkkürümüzün güzgüsü, nitqimizin, dilimizin, mənəviyyatımızın, ruhumuzun nəğməsi adlandırdığı Kitabi-Dədə Qorqud kimi ədəbi abidələrin hərtərəfli və dərindən öyrənilməsində dövlət qayğısı əvəzsiz rol oynayır. Bunu 1970-ci illər Azərbaycanını əvvəlki onilliklər Azərbaycanı ilə müqayisə etdikdə daha aydın görmək olur ci illərdə Azərbaycanın folklor örnəkləri həm filoloqların, həm filosofların, həm tarixçilərin, həm də etnoqrafların diqqətini daha çox çəkməyə başladı. Daha doğrusu, Kitabi-Dədə Qorqud yalnız tarixçilərin və ədəbiyyatşünasların fundamental, monoqrafik tədqiqat predmeti olmaqla məhdudlaşmadı; dərsliklərə, proqramlara salındı, eləcə də televiziya və radionun efir məkanına daxil oldu. Xalq yazıçısı Anarın ssenarisi əsasında çəkilmiş Dədə Qorqud filmi ilə Dədə Qorqud dastanının ekran həyatı başladı. Bu məsələdə Heydər Əliyevin bəzən açıq şəkildə görünən, bəzən də görünməyən müstəsna xidmətləri var idi. Yazıçılar eposa münasibətdə birinci şəxsin doğma münasibətini şəraitdən asılı olaraq, açıq, ya da gizli şəkildə ifadə olunan qayğısını, təəssübünü daim hiss edirdilər [5, 79]. Sovet dövründə Kitabi-Dədə Qorqud un tədqiq və təbliğinə bəzən açıq, bəzən gizli şəkildə qayğı göstərən Heydər Əliyev müstəqil Azərbaycan dövlətinin başçısı olarkən bu eposun nəinki hərtərəfli öyrənilməsi və dünyada tanıdılması istiqamətində tarixi xidmətlər göstərdi, eyni zamanda bu eposla bağlı görüləcək işlərə yeni-yeni yollar açdı: Kitabi-Dədə Qorqud özündə böyük elmi, mədəni, mənəvi fikirlər cəmləşdirən abidədir. İndiyə qədər Kitabi-Dədə Qorqud un öyrənilməsi və bugünkü nəsillərə çatdırılması yolunda xeyli iş görülübdür Ona görə də... mən Kitabi-Dədə Qorqud un tədqiqi, təbliği ilə məşğul olmuş alimlərimizə, yazıçılarımıza, bütün vətəndaşlarımıza təşəkkür edirəm. Əmin olduğumu bildirmək istəyirəm ki, onlar öz elmi işlərini bundan sonra da davam etdirəcəklər. Kitabi-Dədə Qorqud dastanının hələ açılmayan səhifələri, hələ bu günə qədər məlum olmayan fikirləri bundan sonra aşkar ediləcək, Azərbaycan xalqının bugünkü və gələcək nəsillərinə və bütün türk dünyasına çatdırılacaqdır. Heydər Əliyevin arzu və istəklərinə uyğun olaraq, Kitabi-Dədə Qorqud un yeni-yeni sirlərinin açılması istiqamətində araşdırmalar davam etdi, dövlət səviyyəsində atılan addımlar, Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin 2015-ci ildə Kitabi-Dədə Qorqud un elm aləminə məlum olmasının, ilk tərcümə və nəşr edilməsinin 200 illiyi ilə bağlı olaraq imzaladığı sərəncam bu eposa yenidən qayıtmaq və onu dünyaya tanıtmaqda müstəsna rol oynadı.

53 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ KİTABİ-DƏDƏ QORQUD EPOSU 53 ƏDƏBİYYAT 1. Heydər Əliyev. Milli varlığımızın mötəbər qaynağı// Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası, I cild. Bakı, Yeni Nəşrlər Evi, Milli-mənəvi dəyərlərimizə, xalqımızın çoxəsrlik tarixinə hörmət, ehtiram bayramı // Respublika Sarayında Kitabi-Dədə Qorqud dastanının 1300 illiyinə həsr olunmuş təntənəli yubiley mərasimində Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin nitqi. Azərbaycan qəzeti, 11 aprel 2000-ci il. 3. Kitabi-Dədə Qorqud dastanının 1300 illik yubileyi şərəfinə// Gülüstan Sarayında Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin nitqi. Xalq qəzeti, 12 aprel 2000-ci il. 4. Heydər Əliyevin dövlətçilik və azərbaycançılıq haqqında kəlamları. Naxçıvan, Cəlal Qasımov. Heydər Əliyev və Kitabi-Dədə Qorqud //Heydər Əliyev irsi və Azərbaycan folklorşünaslığının aktual problemləri. Bakı, Nurlan, Гейдар Алиев и эпос «Китаби-Деде Горгуд» Резюме Мухтар Иманов Видный государственный деятель Гейдар Алиев, с характерными для его деятельности системностью, последовательностью, точным расчётом на будущее, принимал меры, направленные на развитие науки и культуры. Принимая во внимание незаменимую роль фольклора в самосознании народа, укреплении его привязанности к национальным корням Гейдар Алиев подписал исторический указ о проведении 1300-летнего юбилея эпоса «Китаби-Деде Горгуд». Этот указ выявил необходимость вновь задуматься об эпосе «Китаби-Деде Горгуд» и об эпохе его создания. В своих выступлениях, посвящённых дастану «Китаби-Деде Горгуд»,заостряя особое внимание на его создании в VII веке, отмечая, что наряду с азербайджанским народом дастан является литературным памятником и других тюркоязычных народов, Гейдар Алиев считал особенно важным более подробно остановиться на вопросе эпоса и национальной государственности. Опираясь на яркое выражение в «Китаби- Деде Горгуд» идеи политической самостоятельности и независимости страны огузов от других государств, Гейдар Алиев особо отмечал непревзойдённую важность эпоса в деле сохранения и ещё большего укрепления политической независимости Азербайджана. Гейдар Алиев в своих выступлениях, посвящённых «Китаби -Деде Горгуд», называя его «кодексом чести», «надёжным источником национальной эстетики», «зеркалом истории, этнической памяти, архаического мышления», «песнью речи, языка, нравственного духа», обратил внимание на неоткрытые страницы, неизученные вопросы дастана и тем самым открыл дорогу для будущих исследований, связанных с этим дастаном.

54 54 MUXTAR İMANOV Ключевые слова: Гейдар Алиев, «Китаби-Деде Горгуд», эпос, сознание государственности, государственная независимость, этническая память. Mukhtar Imanov Heydar Aliyev and the Epic The Book of Dada Gorgud Abstract Outstanding statesman Heydar Aliyev worked to develop science and culture with his characteristic consistency, logic and care. Aware of the irreplaceable role of folklore in strengthening national roots and national consciousness, Heydar Aliyev signed a historic decree on celebrating the 1300 th anniversary of the epic The Book of Dada Gorgud. That decree prompted the need to rethink The Book of Dada Gorgud and the era in which it was created. In his speeches on The Book of Dada Gorgud, Heydar Aliyev drew attention to its creation in the 7 th century and described the epic as a literary monument not only of the Azerbaijani people, but of other Turkic peoples, too. He considered it especially important to dwell in more detail on the question of the epic and national statehood. Referring to the book s clear expression of the ideal of the political independence of the Oghuz from other states, Heydar Aliyev especially stressed the unrivalled importance of the epic in reinforcing and maintaining the political independence of Azerbaijan. In his speeches about The Book of Dada Gorgud, Heydar Aliyev described it as our moral codex, an authoritative source of our national aesthetics, the mirror of our history, ethnic memory and archaic thinking, and a song of the soul, morality, speech and language, and drew attention to issues yet to be studied, opening the way to new research into the epic. Key words: Heydar Aliyev, The Book of Dada Gorgud, epic, statehood, thought, independence, ethnic memory.

55 T Ü R K O L O G İ Y A ƏRTEGİN SALAMZADƏ (Azərbaycan) HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN BƏDİİ MƏDƏNİYYƏTİ Xülasə Məqalədə Heydər Əliyevin ci illərdə mədəni siyasəti nəzərdən keçirilir. H.Əliyevin Azərbaycan memarlığı, təsviri sənəti, xalq yaradıcılığı, musiqi və teatr sənətinin inkişafındakı fəaliyyəti təhlil olunur, Azərbaycan mədəni irsinin xaricdə təbliği sahəsində rolu vurğulanır. Ümummilli liderin mədəni irsin qorunmasında, mədəniyyət və incəsənət sahəsində qanunvericilik bazasının yaradılmasında xidmətləri xüsusi qeyd olunur. Açar sözlər: Heydər Əliyev, mədəni siyasət, Azərbaycan incəsənəti, mədəni irs, qanunvericilik bazası. Bu il Azərbaycan dövləti, bütün Azərbaycan xalqı, ziyalılar, elm, mədəniyyət və incəsənət xadimləri Ulu öndərimizin anadan olmasının 94 illiyini böyük təntənə ilə qeyd edir. Dövlətimizin qurucusu, memarı olan Heydər Əliyevin digər sahələrlə yanaşı, mədəniyyət və incəsənət sahəsindəki misilsiz fəaliyyəti nəinki Azərbaycanı, hətta bütün keçmiş sovet məkanını əhatə etmişdir. Ümummilli liderin dünyasını dəyişməsindən artıq 14 ilə yaxın zaman keçib. Lakin o, hər zaman olduğu kimi, bu gün də bizimlədir. İllər keçdikcə hər bir tarixi hadisə, mədəniyyətin hər bir fenomeni cəmiyyət tərəfindən hərtərəfli dərk olunur, daha da dərin təhlil edilib obyektiv qiymətləndirilir. Doğrudan da, ictimai və bədii proseslərin obyektiv işıqlandırılması üçün müəyyən zaman kəsiyinin keçməsi gərəkdir. Tarixi və mədəni hadisələrdən məsafəcə uzaqlaşdıqca müşahidəçi, tədqiqatçı alim onların arasından ən vaciblərini seçib, dövrün əsas inkişaf təmayülü kimi araşdırır, ümumiləşdirir. XX-XXI əsrlərin kəsişməsində Azərbaycan cəmiyyəti, Azərbaycan mədəniyyəti tarixində Heydər Əliyevin taleyüklü rolu məhz bu baxımdan işıqlandırılmaq üçün alimlərə hərtərəfli əsas verir. İncəsənətin inkişafında onun göstərdiyi səylər Ulu öndərimizin dövlət başçısı kimi fəaliyyətinin ayrılmaz hissəsini təşkil edir. Heydər Əliyev incəsənət və mədəniyyətin inkişaf proseslərinin istedadlı təşkilatçısı, incəsənət xadimlərinin yaxın dostu, yüksək zövqlü məsləhətçisi, həm də Vətəndən kənarda Azərbaycan incəsənətinin ən fəal təbliğatçısıdır. Azərbaycan, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü. ertegin@baku.ab.az

56 56 ƏRTEGİN SALAMZADƏ Bu gün heç kəs inkar edə bilməz ki, cı illər Azərbaycan bədii mədəniyyətinin, bütün incəsənət növlərinin inkişafında, həqiqətən də, yüksəliş dövrü olmuşdur. Bu dövrü sözün tam və əsl mənasında Azərbaycan incəsənətinin İntibahı adlandırmaq olar. Memarlıq və şəhərsalma, monumental incəsənət, təsviri sənət, musiqi, teatr və kino sahəsində milli bədii məktəblər təşəkkül tapmış, mühüm incəsənət əsərləri yaradılmış, bütün bu sahələri əhatə edən milli bədii təhsil sistemi bərqərar olmuş, Azərbaycan incəsənətinin parlaq nailiyyətləri dünyanın bir çox ölkələrində yüksək peşəkar səviyyədə təmsil olunmuşdur. Bu dövrdə Azərbaycanın şəhərlərində böyük yaşayış kompleksləri, müxtəlif tipli ictimai binalar, sənaye və nəqliyyat obyektlərinin tikilişi xüsusilə nəzərə çarpırdı. Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhəri məhz bu illərdə paytaxt tipli böyük şəhərə çevrilmişdir. Bakının ən görkəmli yerlərində gözəl memarlıq ansamblları yaradılmış, şəhərin simasını müəyyən edən müasir ictimai binalar ucaldılmışdır. Bunların tam əksəriyyəti Heydər Əliyevin şəxsi təşəbbüsü ilə və fəal nəzarəti altında layihələndirilərək tikilmişdir. Bakının gözəl guşələrindən birində yerləşən, xarici ölkələrin dövlət başçıları üçün tikilmiş iqamətgahın müəllifi memar Rasim Əliyev xatırlayır ki, burada aparılan işlər zamanı Heydər Əliyev tikintiyə həftədə azı iki dəfə gəlir, tikintinin problem və çətinlikləri ilə şəxsən tanış olurdu. Hələ işin layihə mərhələsində o, binanın memarlıq planında otaqların beynəlxalq diplomatik fəaliyyətin tələblərinə uyğun olaraq, yerləşdirilməsi məqsədilə memarlara əsaslı göstərişlər verirdi.bina üçün zəruri olan müxtəlif tikinti materiallarının xarici ölkələrdən Bakıya gətirilməsi yalnız Heydər Əliyevin göstərişi və təşkilatçılıq qabiliyyəti sayəsində mümkün olmuşdu. Binanın ətrafında salınmış park zonası üçün Heydər Əliyev hətta ağac növlərini belə özü seçmişdi. Bir sözlə, iqamətgahın yaradılmasında Heydər Əliyevin memarlıq istedadı və beynəlxalq siyasi təcrübəsi üzvi sintez halında təzahür etmişdir. Çəkdiyimiz bu misal çox səciyyəvi olsa da, Heydər Əliyevin memarlıqla bağlı geniş fəaliyyətinin yalnız az bir hissəsi haqqında təsəvvür verir. Məlum olduğu kimi, Heydər Əliyev hələ II Dünya müharibəsindən öncə o zamankı Sənaye İnstitutunun tərkibində olan Memarlıq fakültəsinə daxil olmuşdu. Təkcə onu qeyd edək ki, nəzərdən keçirdiyimiz dövrdə Bakının təsdiq edilmiş baş planının hazırlanmasında Heydər Əliyevin xidməti əvəzsizdir. O, həqiqətən, paytaxtımızın çağdaş şəhərsalma tələblərinə cavab vermək baxımından gələcək taleyini böyük uzaqgörənliklə həll etmişdir. Bakıda və onun yaxınlığında tikilmiş bir sıra sənaye müəssisələri, bu dövrdə yaradılmış infrastruktur və nəqliyyat sistemi Azərbaycanın bugünkü müstəqilliyi və iqtisadi yüksəlişi üçün əsaslı zəmin yaratmışdır cı illərdə Bakıda və Azərbaycanın digər şəhərlərində Vətənimizin dövlət, mədəniyyət və incəsənət xadimlərinin xatirəsini əbədiləşdirmək məqsədilə bir sıra gözəl heykəltəraşlıq abidələri ucaldılmışdır. Onların əksəriyyəti Heydər Əliyevin şəxsi təşəbbüsü ilə yaradılmışdır. İ.Nəsimi, C.Cabbarlı, S.Vurğun, M.Hüseynzadə və başqalarının şərəfinə ucaldılmış heykəllər buna gözəl nümunələrdir. Monumental incəsənət ilə yanaşı, Ulu öndər Heydər Əliyev incəsənətin

57 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN BƏDİİ MƏDƏNİYYƏTİ 57 inkişafını istiqamətləndirən direktiv sənədlərdə, çıxışlarında, bədii ictimaiyyətin nümayəndələri ilə görüşlərində təsviri sənətə və klassik bədii irsimizə, miniatür sənətinə də həmişə böyük diqqət yetirmişdir. Onun təsviri sənət haqqında söylədiyi fikirlər, ayrı-ayrı sənət ustalarının ünvanına göndərdiyi məktublar müasir estetik fikrimizin mühüm sənədləri və XX əsr Azərbaycan incəsənəti tarixinin öyrənilməsi üçün dəyərli mənbələr kimi əhəmiyyətə malikdir. Ulu öndər Heydər Əliyevin məruzə və çıxışlarında Azərbaycan incəsənətinin, onun inkişafının ən mürəkkəb problemləri öz əksini tapmışdır. O xüsusən XX əsr Azərbaycan incəsənətinin təşəkkülü, yaradıcılıq potensialı, yeni növ və janrlarının formalaşması problemlərini peşəkar sənətşünas səviyyəsində təhlil edirdi. Heydər Əliyevin tərcümeyi-halından və çıxışlarından yaxşı məlumdur ki, hələ məktəbdə oxuyarkən o, rəssamlığa böyük həvəs göstərmiş, orta məktəbi bitirdikdən sonra isə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, memarlıq ixtisası üzrə ali məktəbdə oxumuşdur. Lakin memarlıq təhsilini bitirmək ona qismət olmadı. Əvəzinə isə Heydər Əliyev bütün Azərbaycan dövlətinin memarı taleyini yaşamışdır. Ona görə də Ulu öndərimizin incəsənət mövzusuna və Azərbaycan incəsənətinin inkişaf problemlərinə daimi marağı təbiidir. Onun fitri istedadı illər keçdikcə peşəkar sənətşünaslıq səviyyəsinə yüksəlmişdi. Qeyd etdiyimiz xüsusiyyət yalnız memarlıq və təsviri sənət sahəsində deyil, musiqi, teatr və kino sahələrində də özünü aşkar büruzə verir. Azərbaycan incəsənətinin yüksək nailiyyətlərini təbliğ etmək və inkişaf etdirmək sahəsində Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə keçirilmiş görkəmli rəssam, bəstəkar, teatr və kino xadimlərinin yubiley tədbirləri və gecələrinin əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Hər hansı bir sahəyə aid bu cür tədbirlərin keçirilməsi həmişə həmin sənət növünün inkişafında yeni bir mərhələ olaraq onun tədqiqi üçün yeni imkanlar açmışdır cı illərdə Azərbaycan bədii mədəniyyətinin bütün sahələrinin inkişafı, bu prosesdə Heydər Əliyevin bilavasitə iştirakı Azərbaycan sənətşünaslıq elminin inkişafı üçün də əlverişli şərait yaratmışdır. Məhz bu dövrdə şəhərsalma, memarlıq, təsviri və dekorativ-tətbiqi sənətlər, musiqi, teatr və kino sənətlərini əhatə edən qiymətli sənətşünaslıq əsərləri nəşr edilmişdi cü ildə sənətşünaslığımızın tarixində ilk dəfə olaraq Azərbaycan incəsənəti tarixi adlı üçcildlik fundamental əsər üzərində iş başlanmış, 1980-cı illərin ortalarında Azərbaycan incəsənətinin bütün inkişaf mərhələlərini əhatə edən tarixi yaradılmışdır. Yeni zamanın, müstəqillik dövrünün mühüm əlaməti keçmişə, tariximədəni irsə münasibətin kökündən dəyişilməsidir. Tarixi irs sadəcə muzey eksponatı olmaqdan çıxaraq, mədəni şüurun aktual məzmununa çevrilib. Bu məqamda cəmiyyət ənənəvi dəyərləri dərk edərək milli, etnik identifikasiya mənbəyi tapır. İctimai şüurda bu kimi müsbət dəyişikliklərin baş verməsini birbaşa Heydər Əliyev şəxsiyyəti ilə bağlamaq lazımdır. Onun hakimiyyəti illərində mədəni irsin qorunması naminə qanunvericilik və institusional baza yaradılmış, bir sıra tariximədəni abidələrin bərpası ilə bağlı tədbirlər görülmüşdür. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanlarına əsasən, Mədəniyyət haqqında (1998), Tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması haqqında (1998),

58 58 ƏRTEGİN SALAMZADƏ Kinematoqrafiya haqqında (1998), Muzeylər haqqında (2000), Azərbaycan folkloru nümunələrinin hüquqi qorunması haqqında (2003) və s. qanunlar qüvvəyə minib. Azərbaycan Nazirlər Kabineti tərəfindən 2001-ci il avqustun 2-də dövlət tərəfindən mühafizə olunan tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısı təsdiqlənib. Hələ Sovet dövründə respublikaya rəhbərlik edən H.Əliyev uzun müddət mədəni irsimizin taleyini müəyyənləşdirən irəliyə doğru addım atmışdır. Onun təşəbbüsü ilə 1977-ci il avqustun 10-da Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin Bakı şəhərindəki İçərişəhər in, eləcə də Şuşa və Ordubad şəhərlərinin tarixi hissələrinin tarix-memarlıq qoruqları elan edilməsi haqqında qərar qəbul edilib. Bu sənədin əhəmiyyətini layiqincə qiymətləndirmək çətindir. O, bu qərarlar ilə artıq müstəqillik illərində qəbul ediləcək və həyata keçiriləcək mədəni irsin qorunması proqramlarının əsasını qoymuşdu cı illərin əvvəlləri arasındakı müddətdə H.Əliyev Azərbaycan memarlığının bir sıra ən dəyərli abidələrinə şəxsən səfər edir, proqram çıxışları ilə orada toplaşanlara müraciət edirdi. Belə tədbirlər sırasında 1999-cı ilin oktyabrında Naxçıvandakı Möminə xatun türbəsinin, 2000-ci ilin mayında Gəncədə böyük şair Nizami Gəncəvi məqbərəsi kompleksinin, 2002-ci ilin noyabrında Şəkidə Dövlət Tarix-Memarlıq qoruğununun və s. ümummilli lider tərəfindən ziyarət edilməsini qeyd etmək lazımdır. Ümummilli liderin təşəbbüsü ilə Azərbaycanın abidələrinin UNESKO-nun Dünya mədəni irsi siyahısına daxil edilməsi prosesi başlayır. Onlardan birincisi - İçərişəhər Tarixi-Memarlıq qoruğu 2000-ci ildə UNESKO-nun siyahısına daxil edilib. Ardınca UNESKO-nun Baş Assambleyası bu siyahıda Qobustan Tarix- Mədəniyyət qoruğunu təsdiq edib cü ildən başlayaraq, Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti, Azərbaycanın birinci xanımı, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNESCO və ISESCO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə Azərbaycanın qeyri-maddi mədəni irsinin UNESKO-nun Qeyri-maddi Mədəni İrsin Reprezentativ Siyahısına təqdim edilməsi prosesi işə salınır. Beləliklə, ci illərdə adıçəkilən siyahıya muğam, tar musiqi aləti, aşıq sənəti və xalça sənəti daxil edilmişdir. Heydər Əliyev və İlham Əliyevin mədəniyyət siyasəti sahəsində apardıqları inkişaf estafeti qəribə ahənglə, bir çox hallarda əlamətdar hadisələr, qanunauyğun təsadüflərlə zəngindir. Təkcə bir misal çəkək ci ilin noyabrında ümummilli lider Heydər Əliyev Şəkidə Tarix-mədəniyyət qoruğuna səfəri zamanı Şəki sakinlərinə müraciət edərək demişdi: Mənə elə gəlir ki, Şəki muzeydir. Bu memarlıq abidələri insanların gərgin zəhməti, onların böyük istedadı hesabına yaranıb. Mənim ürəyimdə Şəkinin öz yeri var, şəkililərə daima xüsusi məhəbbətlə yanaşmışam və bu gün də eyni münasibət bəsləyirəm. Gördüyünüz kimi, mənim hislərim irsən oğluma da keçib [1, 98]. Prezident İlham Əliyev 2006-cı ildə Şəkiyə səfər edir və sonra 2014-ci ilin avqustunda Şəkixanovlar Evinin onun göstərişi ilə həyata keçirilən bərpasından sonra binanın açılış mərasimində iştirak edir. XVIII əsr Azərbaycan memarlığının

59 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN BƏDİİ MƏDƏNİYYƏTİ 59 bu incisi bundan əvvəl bir dəfə də olsun bərpa və təmir edilməmişdi. İndi burada binanın tam tarixi siması qorunaraq kompleks bərpa işləri həyata keçirilmişdir. Həmçinin binanın pəncərə oyuqlarını bəzəyən şəbəkə kompozisiyaları da bərpa olunub. Ümumilikdə, Şəki ərazisində mühafizə tədbirlərinə xüsusi ehtiyacı olan 84 dünya, respublika və yerli əhəmiyyətli memarlıq abidəsi yerləşir. Ona görə də bu yaxınlarda, 19 yanvar 2016-ci il tarixində Prezident İlham Əliyev Şəki şəhərinin tarixi hissəsinin qorunması haqqında sərəncam imzalayıb. Heydər Əliyevin incəsənət və memarlıq sahəsində irsi Azərbaycan sənətşünasları tərəfindən tədqiq olunur, öyrənilir. AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutunda Heydər Əliyev və Azərbaycan incəsənəti (1998) kitabı nəşr olunmuş, 2013-cü ilin may ayında Heydər Əliyev və Azərbaycan incəsənəti Respublika elmi konfransı keçirilmiş, Ulu öndərimizin anadan olmasının 90 illiyinə həsr edilmiş İncəsənət və mədəniyyətin problemləri beynəlxalq elmi jurnalının xüsusi buraxılışı işıq üzü görmüşdür. Hal-hazırda isə İnstitutda Ulu öndərin anadan olmasının 95 illiyinə həsr olunacaq Heydər Əliyev obrazı Azərbaycan təsviri sənətində yubiley nəşri hazırlanır. İncəsənət və mədəniyyət sahəsində Heydər Əliyev dərsi, onun bizə vəsiyyəti nədən ibarətdir? Bu vəsiyyət yalnız qədim bədii ənənələrin qorunması və müasir mədəniyyətin inkişaf etdirilməsindən ibarət deyil. Onun əhəmiyyəti, mənası daha da geniş, daha da dərindir. Bugünkü qlobal dünyada milli mədəniyyətlər əhalinin sayına, ölkələrin ərazilərinə, hətta dövlətlərin hərbi gücünə görə təmsil olunmur. Millətlər beynəlxalq məkanda istehsal etdikləri informasiya məhsullarının həcminə görə təmsil olunurlar. İncəsənət və mədəniyyət isə ən güclü informasiya mənbəyidir. İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT 1. Heydər Əliyev və mədəni irs. B., Эртегин Саламзаде Гейдар Алиев и азербайджанская художественная культура Резюме В статье рассматривается культурная политика Гейдара Алиева в годах. Анализируется его деятельность в области развития азербайджанской архитектуры, изобразительного искусства, народного творчества, музыки и театра. Подчеркивается роль Гейдарa Алиева в пропаганде культурного наследия Азербайджана за рубежом. Особо отмечаются заслуги общенационального лидера в сохранении куль-

60 60 ƏRTEGİN SALAMZADƏ турного наследия, а также его роль в создании законодательной базы в области культуры и искусства. Ключевые слова: Гейдар Алиев, культурная политика, азербайджанское искусство, культурное наследие, законодательная база. Heydar Aliyev and the Art Culture of Azerbaijan Abstract Artagin Salamzade This article considers the cultural policy of Heydar Aliyev from the 1970s to the early 2000s. It analyses his work to develop Azerbaijani architecture, fine art, folk art, music and theatre. The role of Heydar Aliyev in promoting Azerbaijani cultural heritage abroad is also highlighted. The article notes the National Leader s record in preserving cultural heritage and his role in creating a legislative basis in the field of culture and art. Key words: Heydar Aliyev, cultural policy, Azerbaijani art, cultural heritage, legislative basis.

61 T Ü R K O L O G İ Y A DİLÇİLİK ЯЗЫКОЗНАНИE LINGUISTICS AYTƏN BAYRAMOVA (Azərbaycan) MÜXTƏLİFSİSTEMLİ DİLLƏRDƏ KƏMİYYƏTİN İFADƏ OLUNMASININ SPESİFİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ Xülasə Məqalədə müxtəlifsistemli dillərdə kəmiyyət kateqoriyasının ifadəsinin spesifik xüsusiyyətləri araşdırılır. Dildəki bütün isimlər cəmlənmədiyi üçün kəmiyyət kateqoriyasının tam bir kateqoriya olmaması fikri təqdim olunmuş yazıda irəli sürülür. Bundan başqa, məqalədə qeyd olunur ki, müxtəlifsistemli dillərdə kəmiyyətin ifadə olunmasında müxtəlif xüsusiyyətlər özünü göstərir. Daha sonra tədqiqatda yalnız cəm və ya tək forması olan isimlərin kəmiyyət kateqoriyasının olmamasından və öz leksik mənalarına görə kəmiyyət anlayışından məhrum olmasından danışılır. Məqalədə eyni zamanda Azərbaycan dilində ismin cəm formasının morfoloji yolla ifadəsinə də nəzər salınır. Açar sözlər: kəmiyyət, kəmiyyət kateqoriyası, cəmlik, təklik, qeyri-müəyyənlik. Məntiqi kəmiyyət kateqoriyası idrak prosesinin elə bir mərhələsində meydana gəlmişdir ki, bu mərhələdə insanlar əşya və hadisələrə onların kəmiyyəti nöqteyi-nəzərindən yanaşmağı bacarmışlar və bu, dildə öz ifadəsini qrammatik kəmiyyət kateqoriyasında tapmışdır. İnsanlar əşya və hadisələrə kəmiyyət baxımından yanaşdıqca çoxluğu və ya azlığı əşya və hadisələrin keyfiyyət xüsusiyyəti kimi başa düşmüş, kəmiyyəti əşyaların topluluğunu xarakterizə edən xassələrdən (rəng, forma, ölçü, sayılmazlıq və s.) biri kimi dərk etmişlər. Təsadüfi deyil ki, müasir dillərin bir çoxunda, məsələn ingilis dilində əşyanın sayılan və ya sayılmayan olması nəzərə alınır. Bir çox xalqların dilində cəmlik kateqoriyasındakı topluluğun mücərrəd say mənasından əvvəl yarandığı da qeyd olunur. İnsanlar əşyaların topluluğunu ilkin mərhələdə keyfiyyət kimi başa düşmüş olsalar da, kəmiyyəti dərk etdikdən sonra əşya və obyektlərin bu xüsusiyyətini Azərbaycan, Azərbaycan Dillər Universiteti, Təhsil fakültəsi, dos. aytenbayramova@rambler.ru

62 62 AYTƏN BAYRAMOVA keyfiyyətdən ayırmışlar. V.Z.Panfilova görə, kəmiyyət mücərrəd, ümumiləşmiş təfəkkürə məxsus kateqoriyadır. Əşyaların konkret çoxluğunun ifadə olunması bu kateqoriyanın yaranmasında ilkin mərhələ sayıla bilməz [1,168]. Kəmiyyət kateqoriyasının əsas məsələsi təki cəmdən ayırmaq, onları ifadə edən vasitələri yaratmaq olsa da, kəmiyyət mənasının müxtəlif formalarını müəyyənləşdirmək daha mürəkkəb məsələlərdən birinə çevrilmişdir. Real gerçəklikdə yalnız təklik və cəmlik üzə çıxmır. İnsanlar əşyalarda qoşalıq, cütlük, topluluq, sayılmazlıq, sayıla bilən olmaq, miqdarın müəyyənliyi, qeyri-müəyyənliyi, ölçülmək, yalnız tək olmaq, yalnız cüt olmaq, ölçüyə gəlməmək, sonsuz olmaq, hissələrə bölünmək və digər bir sıra xassələri də aşkara çıxarmışlar. Bütün bunlar yalnız qrammatik kəmiyyətlə ifadə oluna bilmir. Hər bir dilin funksional-semantik kəmiyyət sahəsinin müxtəlif konstituentləri olur və bu kəmiyyətin müxtəlif spesifik cəhətlərini ifadə etmək üçün dildə imkanlar yaradır. Bununla belə, müxtəlifsistemli dillərdə kəmiyyətin ifadə olunmasında oxşar və fərqli cəhətlər üzə çıxır. Qədim insanlar əşya çoxluğuna ayrı-ayrı predmetlərin cəmi kimi yanaşmazdan əvvəl bu çoxluğu tam bir toplu kimi dərk etmişlər. Belə ki, əşya qrupunun ayrıayrı predmetlərin cəmindən ibarət olması deyil, onun tam bir toplu halında mövcud olması diqqət mərkəzində durmuşdur. Həmin dövrdə topluluq, çox güman ki, əşyaların kəmiyyəti deyil, keyfiyyəti kimi dərk edilmiş və müxtəlif saylı əşyalardan ibarət toplular müxtəlif əlamətlər kimi qavranılmışdır. Əşyaların topluluğu müxtəlif xalqların dilində fərqli şəkildə ifadəsini tapmışdır. Bu cəhət dilin mədəniyyətlə bağlılığından qaynaqlanır. Hər bir xalqın dilində onun obyektlərə, hadisələrə münasibətinin inikası özünü göstərir. Mədəni kontekst dildə müəyyən kateqoriyanın, o cümlədən kəmiyyət kateqoriyasının ifadə olunmasına da təsir göstərmişdir. Qədim slavyan yazılı abidələrində isimlərin adlıq halının cəmi xüsusi toplu isimlərlə ifadə olunmuşdur. Bu isimlər də qrammatik cəhətdən tək formada çıxış etmişlər. Belə bir fikir vardır ki, isimlərin topluluğunu göstərmək üçün sözdəyişdirici deyil, sözdüzəldici şəkilçilərdən istifadə olunmuşdur. Bu isə topluluğun leksik yolla ifadəsi sayıla bilər. Slavyan dillərinin sonrakı inkişaf mərhələsində topluluq göstəriciləri qrammatik cəm şəkilçiləri kimi çıxış etməyə başlamışdır. Bir sıra dillərdə, eləcədə slavyan dillərində topluluğu ifadə edən kifayət qədər leksik vahid vardır. Azərbaycan dilində kəmiyyət kateqoriyasında təklik anlayışı sıfır şəkilçilidir, yəni onun qrammatik əlaməti yoxdur, cəmlik anlayışını bildirən söz-forma ilə qarşılaşdırıldıqda üzə çıxır. Cəmlik isə bir sıra şəkilçilərin artırılması ilə düzəlir. Azərbaycan dilində cəmlik mənası yaradan şəkilçilərə aşağıdakılar aid edilir: - lar, (-lər), -lıq (-lik, -luq, -lük ), -lı (-li, -lu, - lü), -q (-k), -ıq (-ik,- uq. -ük), - ız (- iz, - uz.- üz), -gil. Kəmiyyət nisbi anlayış olduğundan həm şəxs paradiqmasına daxil olan şəkilçilər, həm də bəzi sözdüzəldici şəkilçilər sözə artırılaraq kəmiyyətin çoxluğunu ifadə edirlər. Bu şəkilçilərin kəmiyyət kateqoriyası şəkilçiləri sırasına daxil edilməsi paradiqmaların qarşılaşdırılmasında fərqli xüsusiyyət yaradır.

63 MÜXTƏLİFSİSTEMLİ DİLLƏRDƏ KƏMİYYƏTİN İFADƏ OLUNMASININ J.Qəribova türk dillərində cütlük anlamının ifadə olunması məsələsini nəzərdən keçirərək belə qənaətə gəlir ki, türk dillərinin daha qədim inkişaf dövrlərində cütlük anlamı müəyyən bir göstərici ilə əlaqədar olmuşdur. Bu, ola bilsin ki, proaltay və yaxud ural-altay dövrlərində mövcud olmuşdur və dilin sonrakı inkişaf mərhələlərində çoxluq ifadə edən müxtəlif məfhumlar ümumi kəmiyyət anlamı fonunda dərk edilməyə başladıqca onların ifadə vasitələri arasındakı sərhəd də tədricən yox olmuşdur [2,20]. Analitik dillərdə çoxluq bildirən miqdar saylarından sonra isim gəldikdə ikinci tərəfdə cəmlik bildirən əlamət işlənilir. Bu da Azərbaycan dilində kəmiyyət kateqoriyasına məxsus məntiqi qaydanın başqa dillərdəkindən fərqli olduğunu göstərir. Məsələn: ingilis dilində beş kitab anlayışı five books, fars dilində pənс ketabha şəklində ifadə olunur. Rus dilində ikinci tərəfin cəmliyi müxtəlif formalarda, o cümlədən qrammatik cəhətdən ayrı-ayrı şəkilçilər vasitəsi ilə bildirilir: пяти баранов, десяти тетрадей, десяти домов, двое друзей və s. Sözdüzəltmədən fərqli olaraq, sözdəyişmənin digər bir xüsusiyyəti paralelizmdir. Belə ki, ingilis dilində, demək olar ki, bütün isimlərin tək formasında onların cəm formalarının əsası durur və ya əksinə, bütün isimlərin cəm formaları onların tək formalarından törəmişdir. İngilis dilində isimlər əksər hallarda paralel olaraq iki cütlükdən: tək isimdən (a hat - şlyapa) və tək isimdən törəmiş cəm isimdən (hats - şlyapalar) ibarət olur. Bunlardan biri danışana məlum olduqda, digəri də anlaşıla bilər. Belə formaların hər bir silsiləsi paradiqmaların paradiqmatik silsiləsi (a paradigmatic set of paradigm) adlanır və bu silsilədə olan hər bir hissə fleksiyaya uğramış forma və ya fleksiya (inflected form or inflection) adlanır. Kəmiyyət kateqoriyası üçün mənanın səciyyəvi ziddiyyəti tək formanın çox predmeti (ing: army, tribe; rus: армия, племя; Azərb: ordu, qəbilə, tayfa, xalq və s.), cəm formanın isə tək predmeti (ing: glasses, shorts; rus: очки, шорты və s.) adlandırmasıdır. Bəzən eyni predmet həm tək, həm də cəm formalarına malik olur (ing: moustache moustaches, rein reins; rus: сеть сети, штат штаты və s.). Bəzi kəmiyyət göstəricilərindəki mürəkkəblik dildə mübahisəli məqamlar ortaya çıxarır. Q.N.Vorontsova singularia tantum və pluralia tantum isimlərinin kəmiyyət kateqoriyasından məhrum olduğunu, bəzi isimlərin isə leksik mənalarına görə kəmiyyət mənalı sözlərdən uzaqlaşdığını yazır. O qeyd edir ki, ayrılma, bölünmə, sayılma anlayışları assosiasiya yaratmır [3, ]. Bir sıra sözlərdə kəmiyyətin dəqiq sərhədi qeyri-aşkar qalır. Məsələn, a scissors, a hustings, a gallows və s. Bu cür sözlər a pare of ilə birləşərək təkdə işlədilir. Bəzi cəm formalarının sintaktik əlaqələrinə görə tək formaya uyğun gəlməsi də qeydə alınır. Aşağıdakı birləşmələr bu baxımdan maraq doğurur: 20 pound, a few ton, 40 head of poultry, 20 head of game, a couple of year, a fleet of 20 sail. Qeyd olunan halda topluluq bildirməyən, yeni bir predmeti adlandıran söz müəyyən kontekstdə topluluq bildirən vahidə çevrilir. Bunu ölçü, çəki, say bildirən sözlərlə də əlaqələndirmək mümkündür. Azərbaycan dilində gül almaq, çiçək almaq, kartof almaq, buğda almaq, qənd almaq kimi birləşmələrdə qeyd olunan əşyanın tək mənası yoxdur. Burada, ümumiyyətlə, əşyanı almaqdan söhbət gedir.

64 64 AYTƏN BAYRAMOVA Konkretlik isə alma prosesində baş verir. Alma prosesində müxtəlif sözlərdən istifadə etməklə kəmiyyət müəyyən səviyyədə dəqiqləşir. Məsələn: Üç dənə gül alıram. Bir kiloqram qənd alıram. Beş kiloqram buğda almaq istəyirəm. Bir kisə kartof götürəcəyəm. Birləşmə tərkibində bəzi sözlər cəm formasının xüsusi dəyişməz forması rolunu oynayır, ölçü vahidini ifadə edir, bu cəhət ingilis dili üçün də səciyyəvidir. Məsələn: 40 head of poultry, 20 head of game, a couple of year, a fleet of 20 sail. İngilis və rus dillərində həm təki, həm də cəmi bildirən sözlərin bir predmeti (hadisəni) və ya predmetlər (hadisələr) çoxluğunu paralel ifadə etməsi halları az deyildir. Bu, predmetin və ya predmetlər qrupunun necə dərk edilməsindən asılı olur. Digər tərəfdən, eyni predmet və hadisənin müxtəlif kəmiyyət mənalı sözlərlə ifadə olunması halları da az deyildir. Məsələn: brain - brains, nerve - nerves, moustache - moustaches, ear - ears, eye - eyes (ear, eye sözləri hər iki qulağı, gözü ifadə edir). Rus dilində сеть - сети, дверь - двери, штат - штаты və s. Azərbaycan dilində də oxşar məqamlarla qarşılaşırıq. Azərbaycan dilində bəzi hallarda sözün tək forması istifadə edilsə də, onun cəminin nəzərdə tutulması mümkündür. Məsələn: Gözümün içinə düz bax. Qulağını aç və sözlərimi yaxşı eşit. Böyrəyi xəstə deyil ki? Bu cümlələrdə tək və ya cüt (qoşa) predmetlərdən biri nəzərdə tutulmur. Gözümün içinə düz bax deyəndə sağ və ya sol gözə baxmaqdan söhbət getmir. Hər iki gözə baxmaq nəzərdə tutulur. Maraqlıdır ki, bəzi dillərdə, məsələn, macar dilində cüt bədən üzvləri bir tam kimi götürülür və tək formada olur. Bir qolu, ayağı, gözü ifadə etmək üçün yarım sözündən istifadə olunur. O.Yespersen bu cür sözləri kompozit obyektlər (composite obyekt) adlandırır və onları 5 məna qrupuna bölür: 1) geyim əşyaları: gloves, sleeves; 2) ləvazimat, avadanlıq: arms, fetters, compasses; 3) bina, tikili, idarə: archives, barracks; 4) bədən üzvləri: brains, lights (lungs); 5) məşğələ, fəaliyyət, mərasim, oyun: nuptials, obseqyies, dominoes [4,234]. D.İ.Arbatski rus dilində bu cür əşyaları mürəkkəb predmetlər adlandırır, onları semantik cəhətdən təsnif edərək 8 qrupa ayırır: 1) insan və heyvanların bədən üzvlərinin adları: руки, ноги, лапы; 2) geyim və bəzək əşyaları: туфли, жемчуга; 3) alət, ləvazimat, pəstahların adları: цепи, вожижи; 4) hərəkət vasitələri: сани, нарты; 5) qurğu adları: горы, хоры; 6) qapalı yer (otaq tipli) adları: комнаты, покои; 7) mətn və nəşr adları: слова, куплеты, ноты; 8) bilik, məlumat, fikir adları: основы, виды, помыслы [5,93-94]. Qeyd etmək lazımdır ki, kəmiyyət kateqoriyasının üçpilləli oppozisiyadan ibarət olması bir sıra müxtəlif quruluşlu dillərdə də mövcuddur. Sami dillərində kəmiyyət kateqoriyasının cütlük anlamı ifadə edən xüsusi göstəriciləri vardır. Məsələn, akkad dilində -a, -an, ivritdə -aüm, ərəb dilində -ani və s. cütlük bildirən formantlar kimi çıxış edir. İsimlərin cütlük bildirən forması həmçinin koryak, eskimos, tibet, bəzi papuas dillərində də mövcuddur. Lakin bu dillərdə cütlük anlamının ifadə edilməsi türk dillərindəki kimi deyil, çünki hər şeydən əvvəl, türk dillərində xüsusi cütlük formantları olmamışdır. Qoşa isimlərin əmələ gəlməsində təkcə -z göstəricisi deyil, bir sıra başqa göstəricilər də /-n, -t, -q/ iştirak etmişdir,

65 MÜXTƏLİFSİSTEMLİ DİLLƏRDƏ KƏMİYYƏTİN İFADƏ OLUNMASININ məs.: alik, qanat, cicin, yanaq. Digər tərəfdən isə bu göstəricilər cüt olmayan isimlərə qoşularaq onların cütlüyünü deyil, məhz cəmliyini ifadə etmişdir. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, türk dillərində qədim cəmlik göstəriciləri hesab edilən formantlar əslində ilk dəfə topluluq göstəriciləri kimi meydana çıxmışdır. Çox güman ki, bu fikrin tərəfdarları bütün dillərdə topluluq anlamının cəmlik anlamından əvvəl yaranması haqqında fərziyyəyə əsaslanırlar. Bu kimi faktlar göstərir ki, kəmiyyət məfhumunun topluluq çaları onun digər çalarlarının yaranması üçün həm forma, həm də məzmun baxımından zəmin olmuşdur. İlkinlik isə tək formaya xasdır. Dildə təklik anlayışı müəyyən vahidi ona oxşar vahidlər çoxluğundan ayırmaq məqsədilə işlədilir. Bununla yanaşı, burada kəmiyyət də öz ifadəsini tapır, yəni təklik kateqoriyası adlandırılan predmetin ayrıca bir vahid təşkil etdiyini göstərir. Azərbaycan dilində təkliyin morfoloji ifadəsi üçün sıfır şəkilçili variant səciyyəvidir. Yəni söz kəmiyyətin təkliyini ifadə etmək üçün şəkilçi qəbul etmir. Şəxs şəkilçiləri və əvəzliklər morfoloji səviyyədə əlahiddə vəziyyətdə durur. Onlar, əslində, hərəkətin, fəaliyyətin, hadisənin və s. subyekt və obyektini bildirmək üçün işlədilir. Xüsusi hallarda bu subyekt və ya obyekt tək olur. Qeyd olunan cəhətlər yalnız Azərbaycan dilinə xas deyildir, əksər dillərdə özünü oxşar şəkildə göstərir. Ona görə də kəmiyyətin ifadəsindəki spesifik xüsusiyyətləri, ilk növbədə, topluluqla və cütlüklə bağlı kəmiyyət göstəricilərində axtarmaq lazım gəlir. Qoşalığın ifadə olunmasında bəzi dillərdə təkin, bəzi dillərdə isə cəmin istifadə olunması həmin dil üçün kəmiyyətin bildirilməsinin spesifik əlaməti sayıla bilər. Burada cəmliyin təzahürü, əsasən, predmetin özü ilə bağlı olur. Bəzi dillərdə bu cür predmetlərin adlandırılmasında qoşalıq və ya cütlük semantikası üzə çıxır. Məsələn, rus dilindəki «щипцы» müxtəlif forma və növləri olan alətin adıdır. Bu alət iki oxşar hissədən ibarət olur. Yəni alətin formalaşmasında və ya düzəldilməsində istifadə olunan iki hissə, demək olar ki, eyni olur və ya bir-birinə çox oxşar olur. Onlar arasındakı fərq simmetriya ilə bağlı meydana çıxır. İki oxşar hissə birləşərək bir predmeti yaradır. Nəticədə predmetin quruluşunda cütlük əmələ gəlir. Predmet özü bir ədəd olsa da, onun tərkibindəki hissələrin cütlüyü ikiliyi vardır. Buradan ikili kəmiyyət məsələsi meydana çıxır. Rus dilindəki «ножницы» sözü də qoşa hissənin birləşməsindən əmələ gələn predmetin adıdır. Bu adın tərkibdə iki hissənin iki bıçağın olması əsasında formalaşması əsas götürülə bilər. Bolqar dilində bu sözün həm tək (ножница), həm də cəm (ножници) forması vardır. Azərbaycan dilində predmet qayçı adlanır. Bu ad qoşalıqla bağlı informasiya daşımır. Onun həm təki (qayçı), həm də cəmi (qayçılar) vardır. İkili (qoşalıq, cütlük) kəmiyyət kateqoriyası bir çox dillərdə, o cümlədən hind-avropa, sami dillərində olmuşdur. Müasir hind-avropa dillərinin əksəriyyətində ikili kəmiyyət itmişdir. Bu kateqoriyanın müəyyən izləri isə qalmaqdadır. Müasir rus dilində ikiliyin izləri bir sıra predmetlərin adlarında qalmışdır. Məsələn: щипцы, ножницы, шаровары, очки, глаза, рукава, плечи, колени və s. Lakin bu cür predmetləri kəmiyyət baxımından təhlilə cəlb etdikdə onların da iki növünü ayırmaq mümkündür. Predmetlərdən bəziləri iki hissənin

66 66 AYTƏN BAYRAMOVA oxşarlığı, eyniliyi əsasında nominasiya edilmişdir. Digər halda isə iki eyni predmetin birgə mövcudluğu ön plandadır. İnsanın bədən üzvlərindən bəziləri ikilik və ya qoşalıq xüsusiyyətinə malikdir: göz, yanaq, dodaq, qaş, qulaq, böyrək, diz, çiyin və s. Bu halda bir predmetin iki oxşar və ya eyni hissə əsasında yaranması deyil, iki eyni predmetin qoşa varlığı təhlil obyekti olur. Bəzi dillər bu qoşalığı ifadə etmək üçün cəm formasından istifadə edir. Qoşa predmetləri bir yerdə götürür. Hərənin iki gözü var; Birini çıxarmayıbsa İnsan, daş, ya güllə (R.Rza) Bəzi dillərdə qoşa predmetlər ayrılır. Həm tək, həm də cəm formalarından istifadə edilir. Azərbaycan dilində gözlərimin qarası və gözümün qarası ifadələri işlənir: Sən gözümün ağısan, ilk məhəbbət qarası (N.Kəsəmənli). Təbii ki, müəllif burada bir gözün ağını nəzərdə tutmur. Gözümün ağı birləşməsində kəmiyyət fon plana keçir. Gözün iki olması ifadə üçün irrelevantdır, yəni əhəmiyyətli deyildir. Gözün ağının, eləcə də qarasının, ümumiyyətlə, görmə üçün vacibliyi əsas məsələdir. Onlardan hər hansı biri olmasa, görmək mümkün deyildir. Bu cəhət eyni tərtibli başqa sözlər üçün də səciyyəvidir: Əlim əllərinin lap yanındadır, toxunsa, biz indi üzr istəyərik (N.Həsənzadə). Göründüyü kimi, qoşalıq xüsusiyyətinə malik olan sözlərin bir anlayış olaraq təyin olunmasında da, hələlik yekdil rəy yoxdur. Burada predmetlərin cütlüyü, qoşalığı, ikiliyi əsas götürülür. Rus dilində «парные предметы», «двойственное число» terminlərindən istifadə olunur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, cəm formasından istifadə predmetin qoşalığı və ya cütlüyü haqqında informasiya vermir. Subyekt dərketmə prosesində əşya və obyektlərin, hadisələrin kəmiyyət müəyyənliyini yalnız dəqiq riyazi ölçmələrlə deyil, həm də təqribi subyektiv formalarla ifadə edə bilir [6,24]. Əgər elmdə kəmiyyətin dəqiq ölçüləri lazım gəlirsə, real həyatda kəmiyyətin müxtəlif şəkillərdə ifadəsi mümkündür. Belə hallarda kəmiyyəti qiymətləndirmə, onu implisit və ya eksplisit, relevant və ya irrelevant ifadə etmək subyektiv yanaşmadan, etnokulturoloji amillərdən asılı olur [7,658]. Hər bir dildə elə sözlər vardır ki, onlar müəyyən tarixi hadisələr, inamlar, adət-ənənə ilə bağlı olur. Belə sözlərin kəmiyyət göstəricilərində spesifik cəhətlər aşkara çıxır. Məsələn, Azərbaycan dilində yeddilər, qırxlar, iyirmi altılar və s. bu kimi sözlərdə cəm şəkilçişinin işlənməsinin özünəməxsus səbəbi vardır. Hind- Avropa dillərində bir çox maddələrin adını bildirən isimlər həm tək, həm də cəmdə ola bilir. Burada cəm şəkilçiləri forma düzəldən şəkilçilərdən daha çox sözdüzəldici şəkilçi təsiri bağışlayır. Hind-Avropa dillərində müəyyən miqdar isimlər saya görə fərqlənirsə, digər dil ailələrində, məsələn, paleoaziat, samodi, hindu dillərində bütün maddə bildirən isimlər kəmiyyətə görə dəyişir. Əgər kontekstdə kəmiyyət bildirən sözlər, məsələn, some bir az, bir qədər, many çox, çoxlu və numeral saylar (modal sözlər, qiymətləndirici zərflər və digər

67 MÜXTƏLİFSİSTEMLİ DİLLƏRDƏ KƏMİYYƏTİN İFADƏ OLUNMASININ müəyyən ifadələr) varsa, belə kontekstdə rast gəlinən implikatura keyfiyyət implikaturası adlandırılır. Məsələn, The Borwns have two daughters. (Braunların iki qızı var.) Bu cümlədə implikatura onu ifadə edir ki, Braunların ancaq iki qızı var, ikidən artıq deyil. Digər tərəfdən bu kontekst, Braunların neçə uşağının olmasını dəqiqləşdirmir və ya belə bir məna da çıxır ki, onların oğlu yoxdur. Have the Browns any children? (Braunların övladı var?) Bu sualda kəmiyyət ölçüsü haqqında məlumat istənilmir. Yəni onların övladının olub-olmaması informasiyası aktualdır. Eyni zamanda, bu nümunələrdə başqa bir cəhət də vardır. Yuxarıda Azərbaycan dilində -lər cəmlik şəkilçisinin işlənməsinin bir məqamı qeyd olunmuşdu. İngilis dilində ailəni bildirmək məqamında -s cəmlik şəkilçisindən istifadə edilir. Azərbaycan dilində Kərimin (Əhmədin, Şakirin və s.) övladı vardırmı? Yaxud Kərimgilin övladı vardırmı? forması işləkdir. Azərbaycan dilində ailə haqqında danışanda Kərimovlar, Orucovlar, Sərxanovlar tipli formadan, demək olar ki, istifadə edilmir. Qarşılaşdırılan bu cəhət də etnokulturoloji amillərlə bağlıdır və kəmiyyət kateqoriyasının spesifik hallarına aiddir. Beləliklə, müxtəlifsistemli dillərdə kəmiyyətin ifadə olunmasında müxtəlif xüsusiyyətlər özünü göstərir. Dildə kəmiyyət üçün aparıcı hal təkliyin və cəmliyin olmasıdır. Əksər dillərin qrammatik kəmiyyət kateqoriyasında da məhz təklik və cəmlik öz ifadəsini tapır. Lakin müxtəlifsistemli dillərdə topluluğun, qoşalığın, cütlüyün ifadə edilməsi zamanı spesifik cəhətlər üzə çıxır. ƏDƏBİYYAT 1. Панфилов В.З. Философские проблемы языкознания. Москва, Наука, Qəribova J. Azərbaycan dilində kəmiyyət kateqoriyasının ifadə üsulları (tariximüqayisəli tədqiqat): Namizədlik dissertasiyası. Bakı, Воронцова Г.Н. Очерки по грамматике английского языка. - М.: Изд-во литературы на иностранных языках, Есперсон О. Философия грамматики. Москва, УРСС, Арбатский Д.И. Множественное число гиперболическое. // Русский язык в школе. 1972, Галич Г.Г. Когнитивная категория количества и ее реализация в современном немецком языке. Омск: Изд-во ОмГУ, Мечковская Н.Б. Градуально-количественная семантика в грамматике, лексике и фразеологии: уровневое своеобразие и межуровневые корреляции// Логический анализ языка. Квантитативный аспект языка. Москва, Индрик, 2005.

68 68 AYTƏN BAYRAMOVA Айтен Байрамова Специфические особенности выражения количества в разносистемных языках Резюме В статье рассматриваются специфические особенности выражения категории количества в разносистемных языках. Автор отмечает, что категория количества считается неполной, так как не все существительные в языке исчисляемы. Более того, данная работа подчеркивает, что существование различных особенностей выражения категории количества находит свое отражение в разносистемных языках. Далее в исследовании утверждается, что существительные, имеющие форму только единственного или множественного числа, не имеют категории количества и по своему лексическому значению лишены понятия количества. В статье рассматривается также морфологический способ выражения формы множественного числа существительного в азербайджанском языке. Ключевые слова: количество, категория количества, множественность, единственность, неопределенность. Aytan Bayramova Specific Features in Expressing the Number Category in Languages with Different Systems Abstract This article studies the specific features of expression of the number category in languages with different systems. The author states that the number category is considered to be an incomplete category, since not all nouns in a language have plural forms. Furthermore, this article emphasizes that the existence of various features in expressing the number category is reflected in languages with different systems. The research also confirms that nouns that have only a singular or plural form do not have a number category or a concept of quantity because of their lexical meaning. The article also considers the morphological way of expressing singularity in the Azerbaijani language. Key words: number, number category, plurality, singularity, indefiniteness.

69 T Ü R K O L O G İ Y A ƏDƏBİYYAT VƏ FOLKLOR ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР LITERATURE AND FOLKLORE FİKRET TÜRKMEN (Türkiye) JANAGUL SAMEDOVA (Kazakistan) GÜNÜMÜZDE KAZAK NESRİNDE POSTMODERNİZM Özet Avrupa da XIX. yüzyıl ikinci yarısında edebiyat alanına girmiş olan postmodernizm terimi, 70 li ve 80 li yıllarda daha genişlemiş. Günümüzde de bir sanat ve kültür tanımı olmanın yanında toplumsal, kültürel ve ekonomik özellikleri de açıklayan geniş kapsamlı bir terim haline gelmiştir. Terim, modernizmden sonra ama ondan ayrı ve farklı olan modern ötesi, san at ve kültürlerin sınırlarını aşıp çağdaş toplumların belli özelliklerini vurgulayan anlamında kullanılmaktadır. Kazak edebiyatında Take Alimkulov, Akim Tarazi, Sayın Muratbekov, Abiş Kekilbayev, Tölen Abdikov, Tınımbay Nurmağanbetov gibi yazarların eserlerinde postmodernist unsurların sık sık kullanıldığı, özellikle normal, sevimli kahramanların yanında; geleneksel etno-kültürel talepleri karşılayan garip davranışlı kahramanlar ortaya çıkmıştır. Özellikle Roza Mukanova, Aslan Jaksılıkov, Askar Altay, Didar Amantay ın eserlerinde postmodernizm düşüncesi şiirsel anlatıma kavuşmuştur. Kazak edebiyatının önemli isimlerinden Muhtar Mağavin in Ekew, Kasgır- Böri ve Jarmak adlı eserlerinde postmodernizmin başarılı bir şekilde uygulandığı görülür. Didar Amantay ın Çiçekler ve Kitaplar, Ben Sizi Özlüyorum, Papağan Renkli Kelebek ile Tanrılar Ölmez adlı eserlerinde felsefi derinlik psikolojik tahliller ve tanınmış klasik yazarların eserlerine sanki cevap yazılmış gibi psikolojik derinlikleri olan postmodern eserler yazmıştır. Askar Altay da postmodernizme yaklaşan ve Kazak mitolojisinden de faydalandığı mito-poetik düşünce sistemini anlatan insan Başlı At ve Tüsik adlı eserlerinde postmodernizmin tipik unsurlarını kullanmıştır. Sonuç olarak, XX: ve XXI: yüzyıl Kazak yazarları içinde postmodernizmi temsil edecek Muhtar Mağavin, Didar Amantay, Askar Altay, Aslan Jaksılıkov, Tursınbay Şapayulı, Jusipbek Korgasbek, Nurgali Oraz, Madina Omarova, Maksat Malik, Madi Aljanbay, Gülzat Şoybek gibi yazarlar bir edebiyat grubu teşkil edecek sayıya ulaşmış postmodernist Kazak yazarları sayılabilir. Türkiye, Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, Prof. Dr. fikret.turkmen@ege.edu.tr Kazakistan, Kazak Devlet Kızlar Pedagoji Üniversitesi, janagul-85@mail.ru

70 70 FİKRET TÜRKMEN, JANAGUL SAMEDOVA Anahtar kelimeler: Çağdaş Kazak nesri, postmodernizm, mito-poetik eser, metinlerarasılık, postmodernist Kazak yazarlar. Konuya geçmeden önce, postmodernizmin dünyadaki ve Sovyetler Birliği ndeki ortaya çıkışı ve gelişmesi hakkında kısaca bilgi vermek istiyoruz. Postmodernizm, Avrupa da kavram olarak XX. Yüzyılın ikinci yarısında, yani İkinci Dünya Savaşı ndan sonra edebiyat alanına girmiş bir terimdir. 70 li ve 80 li yıllarda anlam daha da genişlemiş, hatta edebiyat ve san atın alanının dışına taşmıştır. 90 lı yıllardan sonra da bir san at ve kültür tanımı olmanın yanı sıra toplumların çağdaş sosyo-kültürel ve ekonomik konularını açıklayıcı bir terim olarak toplumsal, kültürel ve ekonomik özellikleri de açıklayan bir terim olarak kullanılmıştır [11,214]. Araştırmacılar postmodernizmi, İkinci Dünya Savaşı ndan sonra süper endüstri, post-endüstri, ileri teknoloji veya tekno-bilim toplumlarında ortaya çıkan bir dünya görüşü, bir gerçek anlayışı ve bu görüşler çerçevesinde gelişen yeni bir kültür tanımı olarak düşünmüşler, ancak yine de tanım konusunda tartışmalar devam etmiştir [11,214]. Terim olarak da post, modern ve -izm olmak üzere üç parçadan oluşan türetilmiş bir kelimedir. Modern sözcüğü, çağdaş, bu çağa ait demektir. izm eki ise, eklendiği kelimeye sistem anlamını katmaktadır. Post sözü ise -den sonra, sonra anlamındadır. Ancak terimdeki anlamı, neo (yeni) anlamında değil, -den devam eden ama ondan ayrılan demektir. Yani postmodernizm, modernizmden kaynaklanan ama ondan farklı olan, ikinci olarak da bu terim milli, kültürel modernizm, san at ve kültürlerin sınırlarını aşıp, çağdaş toplumlarının belli özelliklerini vurgulayan anlamındadır [11,215]. Görüldüğü gibi, postmodernizmi anlamak için önce modernizmin anlaşılması gerekmektedir. Modernizm, genel anlamda XIX. yüzyılın geleneklerine karşı çıkan bir gerçekçilik akımıdır. Ancak bu gerçekçilik, san atın dış gerçeğidir. O halde, san at görünen gerçeği olduğu gibi ve anlaşılır bir dille okuyucuya yansıtmalıdır. Modern san atçı, eserinin bir ayna olmadığına da inanır. Mesela Bakıtcan Maytanov modernizmle postmedernizmi karşılaştırmış ve bu konudaki ilk görüşlerin XX. yüzyılın ilk çeyreğinde ortaya çıkmaya başladığını ileri sürmüştür. O, Sattar Erubayev ve Saken Seyfulin in eserlerinde metinlerarası ilişkiler, hatırlama, vb. edebi unsurların kullanılarak, bireyin özgürlüğüne dikkat çekmiş, yıllarında Kazak nesrinde yer alan Take Alimkulov, Akim Tarazi, Sayın Muratbekov, Abiş Kekilbayev, Tölen Abdikov, Tılımbay Nurmaganbetov gibi yazarların eserlerinde normal, sevimli veya sevimsiz kişilerin yerine, dış ortamları farklı olmasından ileri gelen, geleneksel etno-kültürel talepleri karşılayan, garip davranışlı farklı kahramanların ortaya çıktığını belirtir. Parodi unsurlarının, şartlara bağlı anlamsızlıkları, kara mizah belirtilerinin kullanılması sonucu postmodernizmin ortaya çıktığı görülür [8,400]. Kazak nesrinde postmodernizmin süreklilik kazanması ya da devamlılık anlamı taşıması, XX. yüzyılın sonu XXI.

71 GÜNÜMÜZDE KAZAK NESRİNDE POSTMODERNİZM 71 yüzyılın başında yazılan eserlerde daha çok görülmeye başlar. Mesela Roza Mukanova, Aslan Jaksılıkov, Askar Altay ve Didar Amanteyev gibi yazarların eserlerinde postmodernist düşünce şiirsel anlatıma kavuşturulur. Filoloji bilimleri doktoru Kuralay Januzakov, Kazak edebiyatında postmodernizmle ilgili birbirlerinden farklı iki görüş bulunmaktadır. Birinci görüş, postmodernizmin Kazak edebiyatında kullanılması gerektiğini ileri sürer. İkinci görüş ise, bu yeni fikirlerin zaten eskiden beri Kazak edebiyatında yer aldığını, postmodernizmin milli değerlere karşı geldiğini, küreselleşmeye hizmet ettiğini, milli edebiyatın yok olmaması için ona değer vermemek gerektiğini" belirtir..postmodernizm, her ülkenin edebiyatında toplumsal, kültürel ve milli unsurlarla zenginleştiğini ve geliştiğini söyleyebiliriz. Avrupa ülkeleri gibi tamamıyla bir edebi akım etrafında toplanılan, ortak görüşlerin birleştiği nitelik kazanamamakla birlikte, Kazak edebiyatında özellikle genç yazarlar arasında önemli sayılabilecek bir ilgi topladığını da söyleyebiliriz. Mesela Muhtar Magavin in son yıllarda yayınladığı eserlerinde, özellikle hikâyelerinde Ekew ve Kaskır-Böri ve Jarmak romanlarında yazar, yeni arayışlar içindedir. Bilhassa Ekew hikâyesinde ana kahramanın adı hiç söylenmez. Hikâye başlar başlamaz kendinizi olayın içinde bulursunuz. Yazar geleneksel eserlerde olduğu gibi olayın başladığı yeri (mekânı), karakterlerin durumunu hiç belirtmez; bir nevi iç monologla hikâye başlar, kahramanın kim olduğunu anlamayan okuyucu karanlık bir dehlize girmiş gibi kendini hikâyenin içinde bulur. Mesela Kazaklarda bir gören bildik der. iki gören tanıdık. Bir değil, iki değil işte bu yedi yıl içerisinde yetmiş kere görmüş. Ancak hala biliyorum, tanıyorum diyemez. Kahramanın adı nedir, geçmişi, soyu, neyle uğraştığı, bugünkü işinin anlamı nedir, sorularının cevabı hep karanlıktır. Sadece şimdi çalıştığı mesleği ile ilgili bulanık hatıraları vardır. Mesela ya ticaretle uğraşıyordur ya yöneticidir ya ustadır ya da işçidir, kısaca huzursuzdur. Aynı belirsizlik mekân için olduğu gibi zaman için de söz konusudur. Esere girmeden önce biz bazı şeyleri hissederiz, o kadar. Belirsizlik, karanlık dünyada yaşayan kahramanımızın öyle karışık düşünce içinde yaşaması da doğaldır. Postmodernist eserlerde kahramanın iç dünyasındaki çözümü bulunmayan durumlarda eserin başındaki hissettiğimiz düşüncelere döndüğümüzü görürüz. Sonra yazar, olayların gelişmesini takip eder, belirsiz kahraman ile düşünce sahibinin nasıl karşılaştıklarını, hatta nasıl görüştüklerini açıklar. Kahramanların tiyatroda rastlanan üst düzey kültür sahibi kişiler olduğu anlaşılır. Eserin devam eden kısmında, kadın kahraman bellidir. Kahramanların gençliğinde çevrelerinde kalabalık bir halk görülmez. Tiyatro eserinde de karakterlerin çevresi boştur veya gelenlerin hepsi yaşlı, olgunlaşmış insanlardır [9,288].. Kahramanların birbirleriyle karşılaşması da belli bir durumu anlatır. Kahramanların düşünceleri sessizce çözülür. Yazar, kahramanların monologlarını ve diyaloglarını da anlatır. Diyaloglar, geleneksel ölçütlerle değil, yazarın beyanlarıyla gerçekleşir. Hatta hikâyenin içinde yazarın açıklamaları bazen tırnak işaretleriyle verilir. Bunların içinde M. Mağavin in Ekew adlı hikâyesinde yer alan postmodernzm belirtileri göze çarpar. Kahramanların adlarının gizlenmesi, diyalogların, kinayeli, çok sesli

72 72 FİKRET TÜRKMEN, JANAGUL SAMEDOVA ve flu bir anlatımın devam etmesi, ironinin çok yer alması eserdeki postmodernzm izleri olarak yorumlanabilir. Muhtar Muğavin in Kasgır-Böri adlı eseri de postmodernist anlayışıyla yazılmıştır. Ancak bu hikâye edebi bir deneme gibidir. Yazarın anlatmak istediği düşünce daha derinlerdedir. Yazar, geleneksel bir şekil içinde postmodernist unsurları başarılı bir şekilde kullanmıştır. Eserin adından da anlaşılacağı gibi kurtla ilgili bir olay anlatılmaktadır. Ancak o, herkesin korktuğu vahşi, düşman sayılan bir kurt değildir. Kurt şekline bürünmüş bir ruhtur. Burada yazar, postmodernist eserlerdeki gibi anlamsızlığa yer vermemiştir. Yine de okuyucularda şüphe uyandıracak, dikkat ve itina ile kaleme alınmış bir eser intibaı verilmiştir. Arjantinli ünlü postmodernist yazar Horke Luis Borhes in Pier Menar adlı eserinde ünlü Cervantesi in Donkişot romanındaki bazı kısımları aynen alarak eski çağ ile yeni çağın manevi durumunu karşılaştırarak tanımlar. Yani anlatımda paralelliği kullanır. Böylece herkes tarafından bilinen postmodernist yazar Borhes, Don Kişot, kendisi hakkında yazılan romanın okuyucusu olur [5,66]. Öyleyse ünlü yazar Mağavin in Kasgır- Böri hikâyesi Kazakların kendileri için yazılmış bir eser olarak kabul edilebilir. Çünkü Kazakların totemleri Böri dir. Aslan veya kaplan değildir. Yazar, aslan korku ve gücü, kaplan beceri ve gücü temsil eder ama solucan yürek ve ruhtur der. Kurt ise, bu solucandan ortaya çıkmıştır. Daha sonra bu ikisinin farklı olduğunu söyler. Bu ikisini esas alan yazar, farklı edebi sanatları kullanarak okuyucunun yanlış düşünmesini engeller. Ayrıca kendisi oyunun yaratıcısı olmasına rağmen elinde bulundurduğu maskeleri, tarihi olayların yerlerini değiştirerek hikâye içinde hikâye anlatan bir sistem uygular. Metin içinde metin yapısı, metinlerarası ilişkilerde özel bir tip olarak kabul edilmektedir. Dilbilimci A.S.Adilov, bu konudaki görüşlerini şöyle açıklar roman içinde roman yapısı tür ve konu açısından birbirine benzer. Yani bilgiyi verme kodu, aynı iki metnin bir eser içinde aynı anda kullanılmasıdır. Burada yazar, karakteri ve romanı beraber gelişerek anlamlı bir içerik ve paralel bir bilgi verilerek birbirini tamamlar. Farklı toplumların karmaşık ilişkileri, hedefleri derin bir şekilde bütünleşir ve bunlar kullanılarak toplumsal gelişmenin kuralları tamamlanır. Roman içinde roman gibi metinlerarası yapısal ve anlamsal açıdan daha karmaşık, anlatılması zor bir durum ortaya çıkacakken roman okuyucusu için yazar, kendi romanının anlamını okuyucuya sunar. Bu, romandaki mevcut kahramanın veya konuşmacının sürekli değişmesi ile olur. Buna roman içinde roman ya da iç metinlerarası denilebilir [1,97]. Romanın hacmi hikâyeye göre daha geniş olmasına rağmen roman içinde romanın tanımı, hikâye içinde hikâye yapısı ile aynı fonksiyona sahiptir. Hikâyede yer alan mevcut metnin (ilk bölümü hariç), süreci sınırlı olmasına rağmen içeriği, kavramsal bilgisi önceden yazarın anlattığı Kasgır bölümüne göre daha önemli ve daha değerlidir. İncelemekte olduğumuz Mağavin, eserinde, bir metni devam ettirmek için yeni bir şekil teklif etmektedir. Yazar, eski kullandığı metni devam ettirmek yerine, hikâyenin devamının elli yıl sonra torununun epik roman şeklinde yeniden yazacağını belirtir. Yazar, hikâyenin epik romana değiştiğini ve torunum Batu nun yazacağı yeni nüshayı elli yıl sonra

73 GÜNÜMÜZDE KAZAK NESRİNDE POSTMODERNİZM 73 okursunuz. Yalnız yazılacak o eserin adı da Kasgır olmasın, bu eserin devamı olduğu belli olsun diye onun yazacağı eserin adı Böri olsun istiyorum der. Yazar, Kazak ruhunun gelecekte eski Böri gibi olmasını istemektedir. Böylece hikâye içinde hikâye olayları, birbirini tamamlayan metinler bir sistem içinde yerleştirilmiştir. Yazar, ustalıkla Kurt bölümünü, anlamlı bir ironi kullanarak, Kasgır-Böri şeklinde iki bölümün birbirlerinin devamı olarak ayrı bölüm olmaktan kurtarmıştır. Sonuç olarak, çağdaş Kazak edebiyatında dünya edebiyatı sürecindeki postmodernist yazılan eserlerde olduğu gibi özellikle M.Mağavin in eserlerinde de bu düşüncenin kullanıldığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Didar Amantay da çağdaş Kazak nesrinde postmodernizm düşüncesine uygun eserler yazmıştır. Ancak D.Amantay ın eserleri hakkında birbirlerinden farklı iki görüş ortaya çıkmıştır. Birinci görüş, Amantay ın eserlerinin kalıplaşmış, sanat dili düşük seviyeli, anlamı muğlak ve ağır, dolayısıyla anlaşılması zor bir yazar olarak değerlendirirken; diğer görüştekiler, onun eserlerini dolaylı anlatımın örneği, derin felsefeli, seviyeli ve olayların derinliğini anlatabilen bir eserler olarak düşünmektedirler. Bunlardan L.Safronova onun tabiatının çok yönlü, iyi bir eğitimci ideolojisine sahip oluşunu, realist, zaman zaman romantik bir sanatçı, estetiği ön planda tutan bir yazar olduğunu söyler [12,90]. Didar Amantay, Çiçekler ve Kitaplar adlı romanında çok çelişkili fikirler ileri sürer. Yazar, bir türlü kabul etmediği toplumda karmaşık bir ilişki olduğuna inanır. Bu yüzden eleştirmenler onun hakkında değişik fikirler ileri sürmüşlerdir. Mesela Dulat İsabekov bu eserin tam bir roman olmadığını, sanat dilinin eksik, düşüncesinin zayıf, ima ettiği konularının aşırı olduğunu ileri sürer. G.Belgel ise, edebi eleştirisinde daha farklı görüşler belirtir. Çiçekler ve Kitaplar romanının dolaylı bir anlam ve fikir, yarım kalan sözler, renkli bir beyan ve birbirlerine uyması zor çeşitli bölümler üzerine konulduğunu dile getirir. Bunun da yapı bakımından farklılıklar yaratmayı amaçlayan ve buna gayret eden yazarın yenilik araştırmasıyla ilgili olduğunu söyler. Çiçekler ve Kitaplar romanı hacimce küçük fakat birkaç düşünceyi üst üste koyarak karmaşık bir yapı oluşturmuştur. Bu eser, okuyucunun kafasında Bu nasıl olur? sorusunu sordurtan, basit bir dille tamamlanan bir röportaj havasıyla yazılmıştır. Romanda gerekli ve gereksiz düşüncelere sık rastlanmaktadır. Eserde Alişer adlı bir başkahraman vardır. Alişer, büyük bir kitap yazmayı hedeflemektedir. Eserde birbirine paralel iki dünya yer almaktadır. Bunlardan ilkinde, günümüzdeki olaylar, ikincisinde ise eski çağda Türklerin tarihi ile ilgili olaylar sırayla gelişmektedir. Yani Sakaların uygarlıkları ile günümüzdeki büyük şehir oluşumları yan yana işlenmiştir [2,3]. Romanın Alişer bölümünde, XXI. yüzyıldaki Alişer in bütün isteği ile bu kitabı yazıp bitirmeye koyulan ve bunun rüyalarını gören, hatta Tanrı yı arayan bir tip karşımıza çıkar. Alişer, kendince yolunu belirleyen Bir Tanrı kitabı yazmayı hedeflemiştir. O, Türklerin Tanrısının şeceresindeki bozkır ve Kıpçak kültürünü etkileyen felsefi sistemleri, eski efsaneleri, kahramanlık şiirlerini bu kitaba yerleştirmeyi düşünmektedir. Bu kitabı yazarken eski Türklerin tarihini ve efsanelerini dile getirir. Bir türlü işlerin ileri gitmemesi kahramanı şüpheye düşürür. Kahraman zaman zaman yalnızlık

74 74 FİKRET TÜRKMEN, JANAGUL SAMEDOVA düşüncesine kapılır, hayatından nefret eder, tanıdık ve tanıdık olmayan kişilerle görüşür. Kısaca, ikinci dünya ile yani günümüzdeki hayatı ile ilgili olayları da eserine serpiştirir. Genç yazarın, manevi arayışları, hayatındaki hedefi hep kendini bulmaya yöneliktir. Çağdaş toplumdaki acımasız hayatın zorluklarını çeken Alişer, kendi kitabında eski Türklerin günümüze kadar uzanan ilişkilerini, kesintisiz tarihlerini tasvir etmek için çaba gösterir. Eserde geçen bölümlerde Kazak bozkırına yerleşen dinlerin tarihinden bahseder. Mesela Musa, Ğaysa, Muhammet, Zaratuştra, günah, ölüm vb. manevi kategoriler şeklinde efsaneler anlatır. Didar Amantay ın romanını araştıranlar, onda modernizm ve postmodernizmin özelliklerine dikkat çekmişlerdir. Bilim adamı Bahıtcan Maytanov yazar, anlatımını birdenbire keserek beklenmedik bir yerde felsefi yorumlar yapar. Sonra oradan çıkar, günlük yaşamı kısa bir şekilde tasvire geçer. Amantay ın eserlerinde kinaye, metinlerarasılık, geriye doğru hatırlama ve hayati sorunları postmodernist çerçevede, büyük bir stil (üslup) ayarlayıcısı rolünü oynar [10,65]. Yazarın eserleri okunurken sanki farklı eserlerden alıntılar yapılarak meydana getirilmiş bir etki sağlar. Onda geleneksel anlamdaki hikâye örneğine rastlanmaz. Temel kahraman, bütün dünyada kendisini yapayalnız hissettiği zaman veya hayattan ümidini kesince en önemli arkadaşı, gönül verdiği kitapları ve çiçekleridir. Genel olarak, Çiçekler bölümü daha kısa, estetik bakımdan daha ilgi çekicidir, hatta bir gazeteci titizliği ile veya çiçeğe bakmayla ilgili bir doğa bilimcisi intibaını verir. Kitaplar bölümünde ise yazar, dünya edebiyatında tanınmış yüze yakın eser ismi sayar. Yazar bölümünde de yazarlar hakkında bilgi verir. Eserin ikinci bölümünde, Türklerin eski tarihi, onların ortaya çıkışları hakkında yazılmış yirmi beşe yakın şiir yer almaktadır. Yazar, bu şiirler için Bir şiir virgülle ayrılmış düşüncelerden oluşur der. Aslında bunu postmodernizm anlayışından kaynaklanan yazarın manevi tecrübesi olarak değerlendirmek gerekir. Zaman zaman yazar, geleneksel üslubu bilerek reddedip, edebi denemelere doğru gider. Bu açıdan bakıldığında romanın başkahramanı Alişer de yazarın şahsi kişiliğini görürüz. Sanki onda yazarın nefesi ve dünya görüşü açık bir şekilde akseder. Didar Amantay, eserinde sonsuza kadar giden sorunları soru şekline getirip onları cevaplandırmak için çaba gösterir. Bunu yaparken de zaman zaman zor duruma düşer. Ayrıca kendi felsefi düşüncelerine katılmaya okuyucuları da sürükler. Diğer taraftan postmodernist dönemdeki insan düşüncelerinin geriye gitmesi, bu düşüncelerin kötüleşmesi onu endişelendirir. Bu yüzden kahraman, yalnız yaşamayı tercih eder. Böylece D. Amantay, kendisinden önce var olan edebi geleneği yenileştirmek için yeni arayışlar dener. Onun Çiçekler ve Kitaplar, Ben Sizi Özlüyorum, Papağan Renkli Kelebek gibi eserleriyle edebiyat alanına yeni düşünceleri, yeni konuları ve yeni şekilleri getirir. Bu eserlerdeki psikolojik derinliklerle birlikte, belirsiz duygular, şüphe dolu trajik motifler ve huzursuz düşüncelerin sırasıyla yer aldığı görülür. Böylece insan ve dünya arasındaki ilişkiye postmodernist biliş açısından felsefi ve derin anlam yükler. Kazak bilim adamı Aveshan Kodar Postmodernizm eski prensipleri yok etmeye çaba gösterir [4,6]. D. Amantay, romanlarında işte bunu hedefler: Tanrılar Ölmez romanını F.

75 GÜNÜMÜZDE KAZAK NESRİNDE POSTMODERNİZM 75 Nietzsche nin Bütün Tanrılar Öldü sözüne karşılık olarak yazmıştır. Aynı şekilde Şair ve Şeytan romanı da F.M. Dostoyevski nin Güzellik Dünyayı Kurtarır prensibine karşılık gelmektedir. Bütün bunların hepsi Didar Amantay ın postmodernist Kazak edebiyatında yer aldığını gösterir. Çağdaş Kazak edebiyatında postmodern yazar olarak üzerinde araştırma yapılan yazarlardan biri de Askar Altay dır. Bu yazarın bazı eserlerinde postmodernizme yaklaştığı görülür. Bahıtcan Maytanov un fikrine göre bu yazarın Kantavr (İnsan Başlı At) adlı hikâyesinde yer alan mitopoetik düşünce sistemi, özellikle çağdaş eko-sosyoloji sorunları ile ilgilidir. Bu yüzden bu hikâye, postmodernist eser olarak kabul edilmektedir. Bundan başka yazarın Kazino adlı derlemesinde bulunan Tüsik (Düşük) hikâyesi de postmodernizm özellikleri taşımaktadır. Yazar, eserlerinin çoğunda geleneksel edebiyattaki gerçekçilik şeklini kullanır. Ancak Tüsik hikâyesinde fantastik gerçekçilik dünyasına geçeriz. Metin içindeki metinlerin diğer bir şeklini de günlükler ve durumun sembolü olarak renkler, kahramanın ayna yardımıyla görünen ikizi şeklindeki anlatımlar oluşturur. Bunların hepsi de yazar tarafından tanımlanan birer olgu değildir. Diğer kişiler tarafından tanımlanan ve kahramanın rüya görmesi ve rüyasındaki metinle olayı anlatan metin arasındaki metinlerarasılık olarak tanıtılır. Dikkate alınması gereken bir başka durum da postmodernizmde metnin aldığı rolün çok önemli olmasıdır. Bu hususta Avezhan Kodar Postmodernizmdeki metinlerarasılık köprü metin yazardan üstündür. Onun yaratılışında yazarın düşüncesinde yer almayan kavramları da bulabiliriz derken; Bahıtcan Maytanov metinle ilgili görüşlerini Metinlerarası ile köprü metinler, metnin iması anlamını taşır demektedir [10,52-65]. Sanat eserlerindeki renkler hakkında görüş bildiren A.S. Adilov, yazar ve okuyucu için renk, metnin hikâyelerini dolaylı olarak anlatan yani tanımlayan, yorumlamaya yardım eden metindir. Yazar, söylemek istediği bilgiyi renkle anlatır. Okuyucu ana metindeki ve renklerdeki olayları karşılaştırır. Karşılaştırma sonucunda bütün metnin imalı ve kavramsal içeriğine ulaşır. Yazar, renkle kendi kahramanının ve kendi okuyucusunun tanımlamakta olduğu durumu iyi anlamasına yardım eder demektedir [12,96]. Askar Altay ın Tüsik adlı hikâyesi kısa kısa üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölüm yazarın anlattıklarıdır. Bir bakıma hikâyeye giriş gibidir. Kahraman rüyasında bir düşük görür. Rahimde cenine dönüşen damla değil, insanın durumu, kahramanın kendisidir. Eserdeki rengin sembolü de büyük önem taşır. Çünkü sembolü ayrıntılı olarak göstermek o kadar önemli değildir. Yazar, hikâyesinde rahimdeki cenini insanlar tarafından bilinen şekliyle aktarır. Metinde ima edilen ana fikre ve sanatsal eserin bütünlüğüne sebep olan da işte bu renktir. İnsan Şeytan ı dürttü Rüyada görülen cenin aslında cenin değildir, cenine dönüşen kahramanın kendisidir ve parmak kadar bir canlıdır. Hiçbir şeyle ilgilenmeyen, kendi kendine yüzen bir varlıktır. Yüzdüğü yer rahimdir [kadın rahmi]. Çok incecik rahmin içi gizli bir dünyadır. Çok ince olduğundan patlayacak gibi sallanır.

76 76 FİKRET TÜRKMEN, JANAGUL SAMEDOVA Cenin, yumuşak karın sallandığında, mavi dünyada balık gibi yüzen ve beşik gibi sallanan ve boğulmayan bir varlıktır. Rahat rahat nefes alır [3,125]. Böylece cenine dönen insanın düşüncesindeki ilk akla gelenleri yazar, sırasıyla anlatır. Okuyucunun, kahramanın bu duruma nasıl dönüştüğünü anlaması, ancak hikâyenin ikinci bölümünde mümkün olur. İnsanın tilki gibi hayat yaşadığı, cenine dönmeden önce rahat olduğu, kimlerle dolaştığı, kimlerin ondan geri kaldığı, ayrıca gençlik çağında cennetteki gibi yaşadığı, kadınların çok olduğu, arkasından laf edilmeyecek bir âlemde bulunduğu anlatılmaktadır. Sonuç olarak da Bibol, Balkenje adlı bir kızı beğenir. Balkenje nin hamile olduğunu öğrenince, Bozulandan ahududu alma! sözünde olduğu gibi Balkenje ye kızıp ona ahududu der. Birinin hamile olması yetmiyormuş gibi eşi Sanabike de hamiledir. Şimdi Bibol, bir gemi yerine iki gemiyi yönetecektir. Gerçekle rüya birbirine karışmıştır. Sonunda birine olmazsa, diğerine kürtaj yaptırtma kararını alır. Bu kısımda yazar, kahramanın eşi Sanabike ile sevgilisi Balkenje nin kendi aralarındaki konuşmalarda Bibol a karşı düşüncelerini açık olarak, kendisinin kahramana karşı düşüncelerini ise ironik (üstü kapalı) bir şekilde ifade eder. O zaman karısı kendisine kürtaj ol diyen Bibol a şöyle cevap verir: Sen eski sarı kadın, köy kadını mı demek istiyorsun yani? Okuma yazma bilmeyen, cahil mi, demek istiyorsun? Ama sen beni değil, ben seni besleyip insan gibi yaşamanı sağlıyorum, değil mi? Offff, zavallı, zavallı! Erkek, erkek diyen dilini koparacağım! Ha ha ha! Biliyorum seni, biliyorum! Yine kadınlara gittin değil mi? Zenginliğine güvenip kötü kadınlarla eğlenip mutlu oluyorsun! Bu işi öyle bırakmam, yine bana geleceksin! Ağabeylerim var olsun! Yazar, kahramanın ceninden önceki geçmişinde yaptığı işlerini öğrendikten sonra, Şeytan a uyan insanın tekrar ana rahmine döndüğünü belirtir. Cenin, karanlıkta kendine gelir. Hikâyede bu olay, kurgu olmasına rağmen, yazarın hayali hayranlık uyandıracak derecededir. Ondan sonra kendine gelen cenin, Tanrı ya yalvarır. Ey yüce Tanrım, benim gibi cenine yardım et! Cehennem gibi yanıp buz gibi soğuyan rahim anneme sabır ver! Ben hiç kimsesi olmayan zavallı biriyim Sevdiğim iki kadın vardı. İşte o ikisinden birinin rahmine düştüm. Böyle inanılmaz şey olur mu Tanrım? Ya senin yüceliğinle ya da Şeytan ın işiyle bu duruma düştüm. Ey Tanrım, ben hangisinin rahmine düştüm? Hangisi beni kürtaj etmek istiyor? Allah ım, sen yardımcım ol! Yardımcı ol günahsız zavallıya! İki kadından birini kürtaj etmeye karar veren kahramanımız, rüyasında cenine dönüşmekten ve haram bez (düşük ceninin sarılı olduğu bez) olarak bırakılmaktan korkarak Tanrı ya yalvarır. Ancak hangisinin rahminde olduğu ve hangisine kürtaj yaptırtacağı belirsizdir. Bu eserin sonunda belirsizlik devam eder. Belki de rüyasında gördüğü zorluklardan sonra cenin (kahramanımız) kürtaj yaptırmayın da diyebilir. Ancak buna hikâyeyi okuyup bitirdikten sonra okuyucunun kendisi karar verecektir. Zira

77 GÜNÜMÜZDE KAZAK NESRİNDE POSTMODERNİZM 77 bu özellik, postmodern edebiyatının unsurları arasındadır ve belirsizlik, bu edebiyatta önemlidir. Herkese şüphe ile bakma da postmodernizmin tipik özelliklerindendir. Geçmiş ile bugün veya eski ile yeni arasındaki veyahut da nesiller arasındaki, baba-oğul mücadelesi motifi XIX. yüzyıl edebiyatından itibaren günümüze kadar devam eden bir motiftir. Ayrıca, Rus edebiyatı klasiklerinden İ.Y.Turganyev in Babalar ve Oğullar romanındaki, Kazakların önde gelen yazarlarından M. Avezov un Abay Yolu epik romanındaki baba-oğul arasındaki tartışmalar ve mücadeleler örnek gösterilebilir. Askar Altay, yukarıda adı geçen eserindeki nesiller arasındaki tartışmalar bu mücadelenin yeni biçimi olarak görülebilir. Yazar, o evrende gizli dünyayı, gizli evrene getirerek (rahme) sanal fezayı anlatmaktadır. Böylece evrenle beraber zaman kavramını felsefi bir biçimde kullanmıştır. Yani feza ve zaman birbirleriyle ilişkili herhangi bir sistemin hareketi ile gelişmesinden ortaya çıkmaktadır. Hareket şeklinde yer alan nesneler ve farklı prensipler feza ile zaman çerçevesinde geçmektedir. Genel olarak nesnelerin yan yana gelmesi yani dizilmesi fezayı, o dünyada olup biten olayların arka arkaya gelmesi zamanı ifade etmektedir. Yani yazar, burada mekân ve zamanı tanımlayarak olayları bu iki temel yapını içinde anlatmak istemektedir. Yazar, bu hikâyesinde baba-oğul arasındaki mücadelenin görünümü, cenin ile rahim içindeki kendisi gibi, diğer bir cenini gördüğü anı, büyük bir başarı ile anlatabilmiştir. ikizim veya eşim diye anılan ikinci bir cenine değindiğinde o, kötü niyetli cenine değişip onu bir köşeye sıkıştırmaya başlar. Rahimdeki dar bir dünya ve dışarıdaki geniş dünya ile vedalaşmaya kalktığı anda cenine dönüşen insana yeni bir şuur gelir. Yazar, bunu şöyle ifade eder: İki cenin de iki rahimde yatmalıydı. Bir rahimde nasıl ortaya çıktılar? İki cenin farklı iki rahimde neden oluşmadı? Birbirlerinden önce hangi rahimde yer aldılar? Sanabike nin rahimi mi, Balkenje nin rahimi mi? Barbar cenin, öbür cenini yine boğazından sıkıştırdı. Bütün dünya, bir avuç buğday gibi rahme sığındı. Burada iki ceninin arasındaki mücadele başlamakta, nihayet cenine değişen insanın dünyaya gelişi anlatılmaktadır. Yazarın mekân ile zamanı sanat eserinde çeşitlendirip edebi bir teknik olarak kullandığı görülmektedir. Ayrıca yazar, cenine değişen insanı kullanarak gündemde yer alan meselelere de değinmektedir. Tanrım, cenin değil, rahimde bırakılanlardan korusun! Sağ salim bırakılan çocuk olsaydı ne olacaktı? Buna da şükür! Acaba ayın altında ay gibi, güneşin altında güneş gibi doğar mıydı? Ya da karanlıkta ölüp gider miydi? Bırakılan, öksüz olmaktan Allah korusun; şükür, bırakılan değil, cenin. Yazar, daha insan şekline gelmeyen ceninin bırakılan olmak istemediğini açıkça gösterir. Baba terbiyesi görmeyen nesil, nasıl tehlikeli olursa, rahimde bırakılan cenin ondan daha tehlikeli olur. Bu durum sadece millet için değil, bütün insanlık için tehlikelidir. Hikâye kahramanın kendi sesinden korkarak uyanmasıyla son bulur. Eserin sonunda yazar, belli bir karar da vermez, kararı okuyucuya bırakır. Postmodernist için bulmacayı çözmek mümkün değildir. Bununla ilgili olarak postmodernizmi araştıran bilim adamlarının eserlerinde bu durum çok sık görülür.

78 78 FİKRET TÜRKMEN, JANAGUL SAMEDOVA Hikâyede çözümün gizli kalması, kara mizah, kinayelerin kullanılması eserdeki kahramanın rengi, metnin tamamının anlam bakımından yapısını oluşturması belli kurallarla değil, postmodernizm unsurlarıyla ifade edilmektedir. Sonuç olarak, Askar Altay ın bu Tüsik hikâyesi ile çağdaş Kazak edebiyatında ve dünya edebiyatı prensiplerinde yer alan postmodernizm unsurlarına rastladığımızı söyleyebiliriz. Kazak edebiyatı araştırıcısı Prof. Dr. Aygul İsmakova, postmodernizm çok anlamlılığa eğilimli, değişen hayatı tanımlamanın yeni yoludur. Bu görüşün tarihi bağlam ve genel halk olarak milli şekilleri de olabilir. Bu yüzden postmodernizmi belli bir sisteme oturtmak zordur. Bu durum, dünya kültüründeki tarihin ve sanatsal sistemin modern çağa uygun bir şekilde tanımlama şeklidir. Farklı milli edebiyat ve kültürde kendi yerini bulmasına rağmen dünya çapında kendisine özel prensipleri ve sanatsal şartları vardır. Postmodernistler dünyayı insan şuuruna uymayan kaos tan, çevremizdeki dünyayı da sadece metinlerden oluşur, derler. Bunu tartışma metinleri olarak adlandırırlar. Postmodernizm belli bir tarihi dönemi veya sınırlı şeyleri tanımlar. Metinleri yazan insanlar ben diye yazmaz. Yazar, bir maske takarak yazar. Kendi kahramanlarıyla alay ederek, kendisi dışarıdan gözetmen olarak kontrol eder ve onlara çok acımasız davranır. Yazar, kahramanı eserin özel şahsı olarak değil, kahramanın şuurunu sanatsal metindeki gibi düşünür. Metin bittiği zaman kahramanın şuuru da bitti diyerek algılar. Ondan sonra ne olacağından yazar so-rumlu değildir. Postmodernizmin önemli özelliklerinden biri de metinlerarası olmasıdır. Kendinden önceki metinleri eleştirir. Eski metinleri çağdaş edebi süreç içerisinde yeni yaşama uyarlar. Postmodernizmin başka bir özelliği de ayrık ve parçalı olmasıdır. Buradaki ayrık kelimesi üzerinde durmak gerekir. Kahramanın aklı bir şey düşünürken gönlü başka bir şey ister. Koridora çıkıp tekrar geri döndüğünde ilk baştaki düşüncesine kapılır. Postmodernizm aslında zamanla ilgili, çabuk geçen zamanın sanatsal sistemidir. Metinlerde yer alan parçalık dediğimiz basit dille anlattığımızda bir ağacı dörde ayırarak incelemektir. Ağacın kendisini, kökünü, yaprağını ve toprağını parçalayıp incelemektir. Bu görüşün bizden önceki klasik edebiyattan farkı da budur. Çağdaş modernistler kahramanları, tartışmalı, şuuru sınırlı bir çerçeveden çıkamayan insan olarak tanımlarlar. Bu görüşü temsil edenlerin eserlerini okuduğumuzda kahramanın kırkayak, uzaydan gelen adam gibi yaşadığını, dünyadaki insanlardan farklı olduğunu biliyoruz. Ancak Kazak edebiyatında bu tür kahramanlar yoktur. Mesela, Aslan Jaksılıkov ın Lanetli Oğul adlı dört ciltlik eserinde bu özellikleri görmek mümkündür. Kahramanın genç mi, ihtiyar mı olduğu bilinmez. O tek başına yaşar. Kendi düşünceleriyle mücadele eder. Bir yerden girer diğer yerden çıkar. Ne hayali ne de duygusu vardır. Sadece hayat için yaratılmış bir insandır. Kazak toplumunun bu tür romanları benimsemesi beklenmemelidir. Çünkü Kazak, boş konuşmaz. Ayrıca okuyucuların çok ciltli roman okumaya vakitleri de yoktur. Bu yüzden, genç yazarlar kısa yazmayı tercih ederler. Anlamsız düşüncelerden kaçınmak, kendi düşüncelerini göstermek bu genç yazarların temel prensipleridir. Bu yazarlar postmodernist olsalar da boş sözlere kapılmamalılar. Bunlar zamana göre yazmaktadırlar. Genç

79 GÜNÜMÜZDE KAZAK NESRİNDE POSTMODERNİZM 79 yazarların eserlerindeki stilistiği bundan on yıl önce yazılan edebi eserlerle karşılaştıramayız. Hatta Amantay ın kahramanları doğru söylemez, derler. Niye o kahraman doğru söylemeli? Kahraman, edebi dille konuşsa bu gerçeğe aykırı olur. Bu yüzden çağdaş Kazak toplumundaki kahraman günümüzde kullandığımız dille konuşur. Her ne olursa olsun postmodernizm Kazak edebiyatına yenilikler kazandırmaktadır. Ancak Tursınbay Şapayulı on sene önce yazdığı Kazak ın Canı kitabı postmodernist şartlara uygundur. Bu eserde sadece yazarın yarattığı mizah değil, kendi döneminde yaşayan insanların da mizahı yer almaktadır. Bu Yüzden Kazak edebiyatındaki postmodernizmin başlangıcını Tursınbay Şapayulı ile başlatabiliriz. Onun hikâyeleri zamanı az olan okuyucular için çok uygundur. Tursınbay Şapayulı, postmodernist olarak yazmayı hedeflememiştir. O, zamana göre sanatsal tanımlama yolunu ve şeklini bulmuştur [5,10]. Çağdaş Kazak edebiyatında XXI. yüzyıl postmodernist temsilcileri olarak Muhtar Mağavin, Didar Amantay, Askar Altay, Aslan Jaksılıkov, Tursınbay Şapayulı ayrıca Jusıpbek Korgasbek, Nurgali Oraz, Madina Omarova, Maksat Malik, Madi Aljanbay, Gülzat Şoybek gibi yazarları sayabiliriz. KAYNAKÇA 1. Adilov, A.S. (2012). Kazirgi Kazak Körkem Matinindegi Tsitatsya Kubılısı Nemese Matin İşindegi Matin, (Monografi), Karağandı, KarMÜ Yay. 2. Amantay, D. (2003). Gülder Men Kitaptar, (Roman), Almatı: Arman Askar, A. (2008). Kazino. Almatı. 4. Böpejanova, A.A. Kodar, (2000). Öner-Ömir, Öner-Körkem Tekst Nemese Tanıs Taylastarı // Kazak Edebiyatı. 5. İsimakova, A.S.(2009). Asıl SözdinTeoriyası. Almatı: Tanbalı. 6. İsmakova, A, A. Jaksilikov (2010). Postmodernnin Betalısı // Kazak Edebiyatı. 7. Januzakov, K.T. (2015). Postmodernizm Men Didar AmantayProzası, Jarilğapov, J.J. (2009). Kazak Prozası: Ağımdar Men Adister: (Monografi), Karağandı: Glasir. 9. Mağavin, M. (2005). Şakan Şeri, Almatı: Atamura. 10. Maytanov, B.K. (2005). Kazirgi Kazak Prozasındağı Janaşıl Bayandaw Üderisteri// Avrasya. 11. Menteşe, Oya Batum (1995). Sanatta ve Edebiyatta Postmodernizm, Türk Dili- Dil ve Edebiyat Dergisi. 12. Safronova, L.V. (2006). Postmodernistkaya Lilteratura i Sovremennoe Literaturovedenie Kazahstana: (El Kitabı) Almatı: Abay adındaki KazMPÜ.

80 80 FİKRET TÜRKMEN, JANAGUL SAMEDOVA Постмодернизм в современной казахской прозе Резюме Фикрет Тюркмен Жанагюль Самедова Термин «постмодернизм», введённый в область литературы в Европе во второй половине XIX века, к 70-м, 80-м годам получил широкое распространение. И сегодня, будучи определением культуры и искусства, превратился еще и в термин широкого спектра, объясняющий общественные, культурные и экономические особенности. Он, хоть и появился после модернизма, все же используется в качестве отдельного термина, объясняющего определенные особенности современного общества, перейдя за грани искусства и культуры. В казахской литературе, в произведениях таких писателей, как Таке Алимкулов, Аким Тарази, Сайын Муратбеков, Абиш Кекилбаев, Толен Абдиков, Тынымбай Нурмаганбетов, часто использовались постмодернистские компоненты, наряду с обыкновенными любимыми героями выступали также и герои со странным поведением, имеющие традиционные этнокультурные особенности. В особенности, в произведениях Розы Мукановой, Аслана Жаксылыкова, Аскара Алтая, Дидара Амантая постмодернистское мышление выступает в стихотворной форме. Успешно используется постмодернизм в произведениях «Ekew», «Kasgır- Böri» и «Jarmak» одного из известных представителей казахской литературы Мухтара Магавина. Постмодернистские произведения Дидар Амантая «Цветы и книги», «Я скучаю по вам», «Мотылек цвета павлина» и «Боги бессмертны», отличающиеся философской глубиной психологического анализа, написаны как бы в ответ на произведения известных классических писателей. Аскар Алтай также использовал типичные постмодернистские приемы в своих произведениях «Конь с головой человека» и «Тусик», приближающихся к постмодернизму и отражающих систему мифопоэтического мышления. В заключении следует отметить, что среди казахских писателей XX и XXI веков такие пердставители постмодернизма, как Мухтар Магавин, Дидар Амантай, Аскар Алтай, Аслан Жаксылыков, Турсынбай Шапаюлы, Жусипбек Коргасбек, Нургали Ораз, Мадина Омарова, Максат Малик, Мади Алжанбай, Гюльзат Шойбек, могут считаться постмодернистскими казахскими писателями, составившими небольшую литературную группу. Ключевые слова: современная казахская проза, постмодернизм, мифопоэтическое произведение, межтекстовый, постмодернистские казахские писатели.

81 GÜNÜMÜZDE KAZAK NESRİNDE POSTMODERNİZM 81 Postmodernism in Contemporary Kazakh Prose Abstract Fikret Turkmen Janagul Samedova The term postmodernism arose in literature in Europe in the second half of the 20 th century, becoming widespread in the 1970s and 80s. Today, as well as being an artistic and cultural definition, it is a broad term that defines aspects of society, culture and the economy. Though it appeared after modernism, it is used as a separate term to explain the specific characteristics of modern society that have transcended the limits of art and culture. In Kazakh literature, writers such as Take Alimkulov, Akim Tarazi, Sayin Muratbekov, Abish Kekilbayev, Tolen Abdikov and Tanimbay Nurmaghanbetov often use postmodernist components. A popular device is to include characters with traditional ethnocultural features, behaving strangely, alongside more regular favourite characters. Postmodernist thought is given poetic expression in the works of Roza Mukanova, Aslan Jaksilikov, Askar Altay and Didar Amantay in particular. Well-known Kazakh author Muhtar Maghavin makes successful use of postmodernism in Ekew, Kasgır-Böri and Jarmak. In his work Çiçekler ve Kitaplar (Flowers and Books), Ben Sizi Özlüyorum (I Miss You), Papağan Renkli Kelebek (The Peacock Coloured Butterfly) and Tanrılar Ölmez (The Gods are Immortal), Didar Amantay shows philosophical depth, conducts psychological analysis and responds to the work of classical writers with the great psychological insight of his postmodern devices. Askar Altay also uses typical elements of postmodernism in his work Insan Başlı At (Horse with a Human Head) and Tüsik, making use of Kazakh mythology through mytho-poetic thinking, thereby approaching postmodernism. In conclusion, Kazakh writers of the 20 th and 21 st centuries, such as Muhtar Maghavin, Didar Amantay, Askar Altay, Aslan Jaksilikov, Tursinbay Shapayulı, Jusipbek Korgasbek, Nurgali Oraz, Madina Omarova, Maksat Malik, Madi Aljanbay and Gulzat Shoybek, can be considered postmodernist and constitute a small literary group. Key words: Contemporary Kazakh prose, postmodernism, mytho-poetic work, inter-textuality, postmodernist Kazakh writers.

82 T Ü R K O L O G İ Y A ORHAN ARAS (Almaniya) ƏSƏD BƏY VƏ GÜRCÜSTAN Xülasə Əsəd Bəy həm Stalin adlı bioqrafik əsərində, həm də Qurban Səid təxəllüsü ilə yazdığı Əli və Nino romanında Gürcüstanı tarixi, insanı, adət və ənənələri ilə oxucuya izah etmişdir. Bu məqalədə Əsəd Bəyin Gürcüstanla olan yaxınlığı və əsərlərindəki Gürcüstan təsiri araşdırılmışdır. Açar sözlər: Əsəd Bəy, Gürcüstan, Qafqaz, Əli və Nino. Əsəd Bəy yalnız bir romançı, bir bioqrafiya yazıçısı və bir jurnalist deyildir. Əsəd Bəy Qafqaza yayılmış qəhrəman, çalışqan xalqların, yəni gürcülərin, azərbaycanlıların Avropaya göndərdiyi bir elçi, bir xəbərçi və çox əhəmiyyətli bir şəxsiyyətdir. O, zorla qoparıldığı yurdundan, yuvasından bilmədiyi, yabançı olduğu ölkələrə gedərkən Qafqazı, Qafqaz xalqlarının rəngini, musiqisini, ədəbiyyatını, Qafqaz torpağının, ağaclarının qoxusunu, quşlarının ötüşməsini, səmasının maviliyini, şairlərinin və aşiqlərinin minlərlə ildən bəri söylədikləri eşq hekayələrini də özü ilə aparmışdır. O, ölkəsindən aldığı fərqlilikləri, gözəllikləri yalnız yanında, ruhunda, dilində aparmaqla qalmamış, o, eynilə bir sufi kimi getdiyi hər yerdə apardıqlarını sislərə, nağıllara, əfsanələrə büründürərək, rəngdən - rəngə salaraq izah etmiş və ətrafında sirli, müdhiş bir Qafqaz dünyası yaradaraq, Qafqazı bir dəfə də olsun görməmiş insanları xəyallarında o yerlərə aparmağı bacarmışdır. Əsəd Bəy Avropanın ən qarışıq, amma mədəniyyət zəngini paytaxtlarından birinə - Berlinə atası ilə birlikdə ayaq basdıqda 16 yaşında idi. İndi bizə görə uşaq deyə xarakterizə etdiyimiz bu 16 yaşındakı qafqazlı gənc başında buxara papağı və qafqazlılara məxsus qara geyimi ilə Berlində daha çox rus mühacirlərinin yaşadıqları Bülov prospekti ilə Kurfürstendam prospekti arasında işləyən tramvaylara minməkdə və hərəkətləri ilə ətrafındakı fərqli insanlara gəldiyi bölgənin rəngini göstərməkdədir. O, xaricilərə duruşu, baxışı, gedişi ilə sanki Mən qafqazlıyam deyə bağırmaqdadır. Bəlkə də, o səbəbdən aradan illər keçdikdən Almaniya, Asiya Akademiyasının prezidenti, Dr. oraras@ool.com

83 ƏSƏD BƏY VƏ GÜRCÜSTAN 83 sonra Əsəd Bəy məşhur olduqda alman qəzetlərində onun haqqında danışılarkən qafqazlı şahzadə adından istifadə ediləcəkdir. Onda qafqazlılıq o qədər nəzərəçarpandır ki, məktəb yoldaşlarının sözlərinə görə, atasının onu yazdırdığı Qarışıq Rus Liseyində belə, rusça danışarkən eynilə bir qafqazlı kimi a ları uzadaraq və k ların üzərinə basaraq danışmaqdadır. Və Tom Reiss kimi xarici araşdırmaçılara görə o, bunu qəsdən edir və xüsusilə haradan gəldiyini tələbə yoldaşlarının və müəllimlərinin gözlərinə soxarcasına hər kəsə isbat etmək istəyirdi [7]. Əsəd Bəy Avropaya yalnız qafqazlı ruhu ilə deyil, eyni zamanda gürcü vəsiqəsilə gəlmişdir. Onun ölümünə qədər hər yerdə yanında daşıdığı pasport bolşeviklərin işğalına qədər davam etmiş müstəqil Gürcüstandan almış olduğu vəsiqədir.yəni o, Bakıdakı evlərinin balkonundan Xan sarayının divarlarına baxaraq xəyallara dalan bir azərbaycanlı gənc olması ilə birlikdə bir gürcü vətəndaşıdır həm də [7,158]. Əlbəttə ki, Əsəd Bəy unutqan, vəfasız və işəyaramaz bir qafqazlı deyildir. O, ölümünə qədər bütün ruhu ilə birlikdə gəldiyi torpaqların uşağı olaraq qalmışdır və yazdığı minlərlə səhifə yazılarda da bunu isbat etmişdir ci ilin o bəxtsiz avqust ayında Positonada yalnız və ağrılar içində gözlərini həyata yumarkən də çantasında müstəqil Gürcüstan Respublikasından bir nişanə var, o da Əsəd Bəyin Gürcüstan vəsiqəsidir. Əsəd Bəy dağlara, çöllərə aşiq bir insandır. O, onun şah əsəri və Azərbaycanla Gürcüstanın gələcək bəxtini bir-birinə ölümsüz bir eşqlə bağladığı Əli və Nino romanında Gürcüstan xalqının dağlar və meşələrdə yaşayışlarını coşqu ilə izah edərkən özünün də çöllərin istiliyində yanıb-yandırılmış ürəyini Gürcüstanın yamyaşıl təpələrində sərinlətmək istəməsini az qala hər əsərində bezmədən, usanmadan anlatmışdır. O, bir azərbaycanlı olaraq yalnız gürcü qızı gözəllər gözəli Ninoya aşiq deyildir. O həm də bu xalqın meşələrinə, dağlarına, çaylarına, göllərinə, bağçalarına, şərablarına, ləziz yeməklərinə də aşiqdir. O, igid gürcü xalqını avropalılara təsvir edərkən hər şeyi o qədər eşq və zövqlə izah edir ki, onu oxuyan hər kəs Gürcüstanı görmədən belə, o yerləri və gözəl gürcü xalqını sevməyə başlayır. Əsəd Bəy Əli xanı Nino ilə Tiflisdə Mefistoles kafesində oturdaraq Gürcüstanın tarixi və gələcəyindən, ona çox təsir edən kraliça Tamaranın hekayəsindən və Gürcüstanın böyük şairi Rustavelidən belə bəhs edir : Məşhur şairiniz Rustaveli min il əvvəl kraliça Tamaraya eşqini tərənnüm edirdi [4,97]. Əsəd Bəy bu eşqi və bu böyük şairi yalnız bir neçə cümlə ilə təsvir etməklə kifayətlənmir. Hələ 22 yaşında ikən Berlindəki Ədəbiyyat Dünyası qəzetində yazdığı dördüncü yazı Gürcüstanın böyük oğlu Şota Rustaveli haqqındadır. Bu qısa yazıda Gürcüstanın bu böyük oğlu ilə birlikdə Gürcüstan tarixi, ədəbiyyatı özünə yer tapır. O, hələ yazının əvvəlində Gürcüstanın böyük kraliçası Tamara və onun sirli sarayını, eşqlərini böyük məhəbbətlə izah edərək, artıq ilk sətirlərdən Berlinin qaranlıq və soyuq küçələrində tək-tənha yaşayan oxucunu birdən Gürcüstanın sirli və sisli dağları ilə əhatə olunmuş Tiflisə, Tiflisdəki qəsrlərə, o qəsrlərdəki igid

84 84 ORHAN ARAS döyüşçülərin və dünyanın ən gözəl qızları olan qaragözlü gürcü qızlarının yanına aparmağı bacarır. Kraliça Tamara ilə tanış olan avropalı oxucu dərhal qarşısında böyük şair Şota və ya Aşotu görür. Əsəd Bəyin avropalı oxucunun qarşısına çıxardığı Şota yalnız bir şair deyildir. O, eyni zamanda Gürcüstanı hər şeyi ilə gözlərinin içində daşıyan bir gürcü savaşçısıdır. Əsəd Bəy oxucunu eşq dolu bir gecəyə aparır və Şotanı belə tanıdır: Kraliça Tamaranın aşiqlərindən yalnız biri o gecədən sonra canını qurtarmağı bacarır, o da günümüzdən səkkiz yüz il əvvəl yaşamış, Gürcüstanın məşhur şairi Şota Rustavelidir. Rustavelinin məşhur əsəri Pələng dərili cəngavər indiki vaxtda hələ də oxunur. Şota - başqa bir deyilişlə Aşot Rustaveli Gürcüstanın milli şairidir və böyük şair adı almağa, həqiqətən, layiqdir. Onun böyüklüyü yalnız yazdığı eşq şeirləri səbəbi ilə deyildir, əlbəttə. Tərənnüm etdiyi duyğuların, həyat fəlsəfəsinin, deyişmələrdəki ustalığının gürcülər üçün idealizə edilmiş ən əhəmiyyətli qaynaq olması baxımından da o, böyük bir şairdir. Rustavelinin məşhur əsəri mənzum bir romandır. O, bu əsərini yazarkən o günə qədər Gürcüstanda bilinməyən bir üslub işlətmişdir. Hər hissəsi 16 hecadan ibarət olan şeirlər maraqlı bir fantastikadır. Rustavelinin ən əhəmiyyətli qaynağı gürcü dastanlarıdır. Mənzum romanın qəhrəmanı Gürcü Faustu deyə bilinən Tarieldir və zalım Kraliça Nestar Deredyana qarşı savaşır. Bütün macəra nağıl ölkələri olan Hindistan, Ərəbistan və İranda baş verir. Əsərin ən maraqlı tərəfi şeirin zaman-zaman lirizmin ən yüksək zirvələrinə çıxması və şeirlərdə şairliyi danışdırmasıdır. Rustaveli şeiri ilə tez-tez şairlərə də müraciət etmədən dayana bilmir: Mən, şair Rustaveli, şeir oxumalıyam, çünki məcburam buna. Rustavelinin şeirləri ingilis, fransız, rus, alman və erməni dillərinə tərcümə edilmişdir. Almancaya ilk dəfə 1880-ci ildə tərcümə edilmiş və kitab halında Pələng pusqusunda adam adı ilə Leypsiqdə dərc edilmişdir. Bu sətirləri Əsəd Bəy hələ 22 yaşında ikən ci il tarixində Berlində yazmışdır. Əsəd Bəy Əli və Nino da ən mükəmməl şəkildə ifadə etdiyi fikirləri digər əsərlərində bir xalı kimi ilmə - ilmə işləmişdir. Məsələn, Əli və Nino da Gürcüstandan bəhs edərkən Dodikonun dilindən söylədiyi Ölkəmiz gözəl ölkədir! [4, 13] sözünü 1931-ci ildə bu dəfə Stalin adlı bioqrafik əsərində daha da bəzəyəcək və Gürcüstanın yalnız şairlərini deyil, coğrafiyasını, əfsanələrini, həyat fəlsəfələrini və azadlığa aşiq insanlarını da qələmə alacaq və onları eşq dolu bir ürəklə anladacaqdır. Onun bu əsərini oxuyan hər oxucu sanki Gürcüstan dağlarında qartal ovlayan tarixi qəsrlərdə savaşçılarla birlikdə şərab içir və ya Tiflisin tarixi dar küçələrini dolduran restoranlarında ləzzətli Gürcüstan yeməkləri yeyirmiş kimi bir duyğuya qapılır. O, hələ əsərinin əvvəlindəki ilk hissəyə belə bir ad seçmişdir: 4 Fevral 1927-ci ildə Ədəbiyyat Dünyası qəzetinin 3-cü səhifəsində nəşr olunmuşdur.

85 ƏSƏD BƏY VƏ GÜRCÜSTAN 85 Dağların arxasındakı şəhər və davamında dağların arxasındakı şəhər və insanları belə izah edir: Avropa ilə Asiyanın bir-birindən ayrılmağa başladığı zamanlardan bəri möcüzə Qafqazın arxasında, qalın və yüksək divarların arxasında, dünyanın ən zadəgan və ən qədim mədəniyyətinə sahib xalqlar yaşayır. Bu xalqların ortasında isə minlərlə əfsanəyə mövzu olmuş və Medea müdrikliyində xalqı olan gürcülər yaşamaqdadır. Əfsanəvi və qaranlıq Qara dəniz sahillərindən, günəşin yandırıb qovurduğu tatar çöllərinə qədər olan torpaqlar xoşbəxt gürcülərin nağıl ölkəsidir. Bu ölkəni bir-birindən gözəl üzüm bağları, qəsrlər, romantik keçidlər, rəngarəng şəhərlər və azad kiçik kəndlər bəzəməkdədir [6,7]. Əsəd Bəy illərcə başqa xalqların təzyiqi, işğalı altında qalmış Gürcüstanı və onun xalqını təsvir edərkən əsla mütəvazi davranmamışdır. O, gürcü xalqının, həqiqətən də, bütün o böyük ağrılara necə sinə gərə bildiyini və hələ də ayaq üstə dimdik qaldığının sirrini o sirli qələmi ilə belə vermişdir: Bu şəhər və kəndlərin qəsrlərində, kanyonlarında və meyvə bağçalarında yaşayan gürcü xalqı Güney Qafqazın ən köhnə və ən zadəgan xalqıdır [6,7]. Bəli, Qafqazın bu ən qədim və zadəgan xalqı əski müstəqil günlərində digər xalqların qibtə edəcəyi qədər gözəl günlər yaşayar və mavi göy üzününün altında xoşbəxtliyin min dadını dadardılar. Əsəd Bəyin diliylə desək: Gürcü şərabı coşqu ilə köhnə qəsrlərin otaqlarına axardı. Tez - tez əyləncələr təşkil olunar, hər axşam dağlı rəqsinin vəhşi melodiyaları zadəganların qulaqlarında cingildəyərdi. Şahzadələr həftəlik ovlarına çıxardılar [6,8]. Gürcü igidlərinin azad dağlarındakı ov səhnələri belə Əsəd Bəyin qələmində yüzlərlə il əvvəldən günümüzə elə rəngli köçürülür ki, heyran olmamaq əldə deyildir. Əsəd Bəy Stalinin doğulub böyüdüyü Qori şəhərini izah edərkən Qoridən keçən məşhur Kür çayı sahilində baş verən bir hekayəni qələmə alması bir avropalı oxucu üçün olduqca əyləndiricidir: Bir gün Kraliça Tamara ova çıxar. Kür çayının o biri tərəfində iti qayalıqlarda ov edən Kraliçanin qartalı kənar tərəfdə bir ov tutar, amma heç cür ovunu qaldıraraq Kraliçaya doğru uça bilməz. Kraliça ətrafını sarmış soylulara, şahzadələrə, generallara baxar və belə söyləyər: Kim qarşıya keçib mənim qartalımı mənə gətirə bilsə, ona ürəyindən nə keçsə, onu verəcəyəm! [6,17] Soylu şahzadələr, generallar, igid döyüşçülər dəli kimi axan Kür çayına, qarşıdakı iti və uca qayalara, dağlara baxaraq, gözlərini yerə dikərlər. Anidən gənc bir şahzadə Kraliçanin qarşısına hüzura gələr və Qartalınızı mən gətirərəm deyib, özünü soyuq, azğın dalğaların üstünə atar. Uzun bir mübarizədən sonra qarşıya keçər və qartalı alaraq Kraliçaya gətirər. Kraliça: Nə istəsən, söylə, arzun yerinə yetirələcəkdir, - deyər. Gənc Şahzadə: Sizinlə bir gecə keçirmək istəyirəm, - deyə cavab verər. O igid gəncin arzusu qarşısında hər kəs susqunluğa bürünər, amma Kraliça Tamara susmaz və: Narahat olma, Kraliça verdiyi sözdən geri addım atmaz, - deyir və gənci gecə qalasında gözləyəcəyini söyləyərək oradan ayrılır. Qəsrində müqəddəs Məryəm ananın qarşısında diz çökərək ondan onun və Gürcüstanın şərəfini qoruması üçün kömək istəyir. O məqamda bütün soylular, din

86 86 ORHAN ARAS adamları və kəndlilər də kraliça üçün diz çökərək, dua etməkdədirlər. Vədə yetişir, gənc igid Kraliçanin sarayına gedir. Amma bir möcüzə baş verir və gəncin kişilik gücü əlindən alınmışdır, bununla da Kraliçanın namusu qorunmuşdur. Əsəd Bəy gürcü folklorunu və əfsanələrini izah edərkən əsla süniliyə qaçmır. Onun izah etdiyi heç bir hadisədə bulanıq və qaranlıq tərəf tapılmır. Yazdıqları hər kəsin anlaya biləcəyi şəkildə sadə və axıcı bir üsluba sahibdir. O, əslində hələ yazılarına başlamazdan əvvəl bütün bu hekayələri başındakı papağı və üzərindəki qafqazlı geyimi ilə, bir əli belindəki xəncərində Berlin kafelərində qadınlı-kişili yüzlərlə insana nağıl etmişdir. Əslində bu nağıl tərzi də avropalı üçün bir yenilikdir. Qafqazdakı aşiqlər, hekayə söyləyənlər gənc bir insan olan Əsəd Bəyin səyi ilə Berlin küçələrində yenidən canlanmışdır. Əsəd Bəy Gürcüstanın ürəyi deyə xarakterizə etdiyi Tiflisi avropalı oxucuya izah edərkən sanki əlində bir kamera daşımaqdadır. Nağılları o qədər canlı və rənglidir ki, hər sözü oxucunun yaddaşında bir iz buraxmadan keçməz: Tiflisin dar küçələrində əl işi ustaları, ayaqqabı təmirçiləri, dəmirçi və silah ustalarının əkssədası eşidilərdi. İnsanlar gündüz dükanların önündəki kölgəliklərdə istirahət edər, gecələri də plov, qoyun əti və ucuz gürcü şərablarının satıldığı yarızirzəmi və qaranlıq meyxanaya gedərdilər. Duxan adlı meyxana tiflislilərin ən sevdikləri məkanlardan biri idi. Şəhərdə yaşayan müxtəlif irqlərdən insanlar axşam olduqda bu meyxanaya yığışardılar. O meyxanada İrandan gəlmiş kor musiqiçilər İran musiqiləri ifa edərək ilahə Tamaranın görkəmini izah edən gürcü mahnıları oxuyardılar. Qara, balaca qaraçı və kürd qızları Duxanda Daulur və ya Buxna rəqsləri ilə tamaşaçıları ovsunlayardılar. Gürcü aşiqləri isə əllərini qulaqlarına basdıraraq Gürcüstan əfsanələrindən, hekayələrindən çıxmış və gürcülərin həsrətlərini izah edən Qalx ayağa, Tamara mahnısını oxuyardılar. Sabahın ilk işıqlarına qədər davam edən bu əyləncələrdə meyxananın müştərilərinə su kimi şərab, düyü plovu, qızarmış qoyun əti, növ - növ tərəvəzlər və göyərtilər təqdim edərdilər. Müştərilər şərab çəlləyini daha tez boşaltmaq üçün şərablarını böyük buynuzlardan içərdilər. Buynuzlar boşaldıqca tamada gözəl sözlər söyləyərək onları təkrar doldurardı. Gürcülər əsla meyxanaya tək gedib əylənməzdilər. Mütləq bir qonaqları olardı və şahzadələrlə hamballar yan-yana oturar, səhərin ilk işıqlarına qədər mahnılar dinlər, şərab içərdilər [6,22]. Əsəd Bəy 15 yaşında ikən Gürcüstandan elə belə keçməmişdir. Oranın ruhunu da çox qısa zamanda içindən eşitmiş və oradan aldığı bütün məlumatları o ruhun istiliyi və rəngliliyi içində özü ilə birlikdə Avropaya aparmışdır. Aradan illər keçdikdən sonra da o, içində bəsləyib böyütdüyü gürcü ruhunu avropalılara yuxarıda yazdığım coşqulu bir dillə izah etmiş və özündən saydığı bu xalqı xaricilərə tanıtmağa çalışmışdır. O, xalqı tanıdarkən əsla ədalətsiz davranmamış və avropalıların gözündə onların ən önəmli xüsusiyyətlərindən sitayişlə söz etmişdir. Məsələn, sadə xalqın insanlarını izah etdiyi aşağıdakı sətirlər onun gürcüləri necə gördüyünü çox gözəl əks etdirir: Gürcüstanda ən alt təbəqədə belə təhsil çox önəmlidir. Hər kənddə peşə təhsilini tamamlamış bir neçə insan tapmaq mümkündür. Kənddə əkinçiliklə

87 ƏSƏD BƏY VƏ GÜRCÜSTAN 87 məşğul olan cütcülərin yarısından çoxu oxucu-yazardır. Bu vəziyyət Şərq xalqları üçün irəli bir səviyyədir [6,15]. Əsəd Bəyin Şərq xalqları içində ən irəli vəziyyətdə olduğunu söylədiyi gürcülərin sənətkar ustaları - malakanlar haqqında da ətraflı məlumatlar verir. Onların xalqları tərəfindən davamlı hörmət gördüklərini, Gürcüstanda inkişafın simvolu olduqlarını vurğulayan Əsəd Bəy onların özlərinə xas bir həyatları olduğunu və savaşçılarla kəndlilərdən ayrıldıqlarını, yaxşı pul qazandıqlarını və lazım gəldikdə şahzadələrinin, hətta padşahlarının belə pul verdiklərini yazır. Malakanların feodal nizamının hakim olduğu dövrlərdə belə, şəhərdə özlərinə aid bölgələrdə yaşadıqlarını bildirir. Kraliça və ya bir bəy tamada pula ehtiyac olduqda malakanlara məktub yazaraq onlardan pul istərlər. Əlimizdə olan məktublardan birində belə yazır: Hörmətli usta, ləzgilərə ödəmək üçün mənim 100 qızıla ehtiyacım vardır. Əgər bu pulu onlara ödəməsəm, sərvətimi yağma etməklə təhdid edirlər. Bu pulu mənə borc ver və Allah şahidimdir ki, borcumu ən qısa zamanda ödəyəcəyəm. Lütfən mənim 100 qızılım olmadığını da kimsəyə söyləmə. Dünya bunu duysa, alçaq olaram [6,15]. Əsəd Bəyin əsərlərinin hamısı eynilə çox rəngli, çox naxışlı bir xalı kimidir. Əsərlərini yan-yana gətirsək, eyni düyünlərlə eyni rəngləri verdiyini çox asanlıqla görə bilərik. Məsələn, Əli və Nino əsərinin... hissəsində iranlı kor bir musiqiçidən bəhs edir. Eyni kor musiqiçi Stalin adlı əsərinin 17-ci səhifəsində də vardır. Tiflisdəki Duxan meyxanasında iranlı kor bir musiqiçi gürcü dinləyicilərə İran musiqisi calır. Göründüyü kimi, Əsəd Bəy gürcülər və Gürcüstan tarixi haqqında çox dərin məlumatlara malikdir və o, bu məlumatlardan yalnız kitab və məqalə yazmaq üçün deyil, Gürcüstan və gürcülərin təqdimatı üçün də istifadə etmişdir. O, ci il tarixində gürcü yazarı Grigol Robakidse ilə Berlində görüşmüş və onun həm özü, həm də ən əhəmiyyətli əsəri İlan Dərisi haqqında məlumatlar vermişdir. Əsəd Bəyin az qala bütün kitablarında Gürcüstandan izlər və təsirlər vardır. Bu səbəblə gürcü tədqiqatçı və yazar Tamara İnjia onun əsərlərindəki bəzi hissələri Grigol Rodakidzenin əsərləri ilə müqayisə etmiş və bəzi oxşarlıqlar təsbit etmişdir. Bu bənzərliklər kəndlərin, şəhərlərin, küçə və şərqli insanların izahatından nəzərəçarpan bənzərliklərdir. Bu, bizə görə çox normaldır. Çünki bu iki qafqazlı yazar, demək olar ki, eyni dövrlərdə yaşamış və yazmışdılar. ƏDƏBİYYAT 1. Der Literarische Welt, 1931 kataloqu (almanca). 2. Modern Şərq Mərkəzi, Almaniya, Prof. Gerhard Höppün arxivi (almanca). 3. Öl und Blut im Orient ( Şərqdə neft və qan ) Verlag H.J. Mauerer, 2008, Almaniya.

88 88 ORHAN ARAS 4. Əli və Nino, Şərq-Qərb nəşriyyatı, Bakı, Muhammed, Muhammed Essad Bey,Wegweiser Verlag, 1933 Berlin( Almanca). 6. Stalin, Esad Bey, Gustav Kiepenheuer Verlag Berlin 1931 Berlin. 7. Oryantalist, Tom Reiss, İşetişim Yayınları, 2009 İstanbul. Асад бек и Грузия Резюме Орхан Арас Асад бек, как в биографическом труде под названием «Сталин», так и в романе «Али и Нино», написанном им под псевдонимом Курбан Саид, представил читателю историю, людей, обычаи и традиции Грузии. В статье исследуется связь Асад бека с Грузией и влияние Грузии на его творчество. Ключевые слова: Асад бек, Грузия, Кавказ, Али и Нино. Assad Bey and Georgia Abstract Orhan Aras Assad Bey introduced Georgia to the reader its history, people, customs and traditions in his biography Stalin and novel Ali and Nino, written under the pseudonym Gurban Said. This article considers Assad Bey s closeness to Georgia and Georgia s influence on his books. Key words: Assad Bey, Georgia, Caucasus, Ali and Nino.

89 T Ü R K O L O G İ Y A MƏDƏNİYYƏT VƏ İNCƏSƏNƏT КУЛЬТУРА И ИСКУССТВО CULTURE AND ART NİLÜFER ERKAN (Türkiye) TOMUR ATAGÖK ÜN RESİMLERİNDE ANA TANRIÇA İMGESİ VE KADIN KİMLİĞİNİN SORGULANMASI Özet Yeryüzünde hüküm sürmüş tarih öncesi ana tanrıça imgesini, Türk resim sanatında bir çok sanatçı yapıtlarında kullanmıştır. Bu tarihi kadın imgesi Çağdaş Türk resim sanatının önemli kadın ressamlarından biri olan Tomur Atagök ün resimlerinde 1996 yılından sonra kullanmış olduğu bir tema olmuştur. Sanatçı, resimlerinde kadın kimliğini ana tanrıça imgesi üzerinden görsel olarak anlatma ve yorumlama yoluna gitmiştir. Sanatçının resimlerinde bu tarihi ana tanrıça imgesinin, söylemsel etkileri açısından görsel olarak nasıl ifade edildiğinin üzerinde durulmuş ve kadın kimliğine ne şekilde yansıtmış olduğu irdelenmiştir. Anahtar sözler: Tomur Atagök, kadın, tanrıça, imge, resim. Yaşamı üreten güç olarak algılanmakta olan ana tanrıça heykelcikleri, dünyanın birçok yerinde görülmüş, pek çok coğrafyada kadın imgesini temsil etmiştir. Tarih öncesi çağlardan günümüze değin kadın imgesinin tarihsel, toplumsal ve kültürel açıdan kendine özgü örneklerini temsil etmiş olan bu imge, bereket ve çoğalmanın da simgesi olmuştur. Paleolotik dönemden başlayarak birçok coğrafyada dişilik simgesi olan ana tanrıça imgesi, kadının doğurğanlığının ve bereketinin sembolü olarak günümüze kadar gelmiştir. Bu tarihsel kadın imgesi doğum, yaşam ve ölüm üzerine egemen olmuş, doğanın ve yaşamın bütünselliğini kaplayan kutsal bir güç olarak anlamlandırılmıştır [7,92]. Aydıngün ün de belirtmiş olduğu gibi; Kadın yani ana olan doğuran dişi cins, hem yeni nesle can veriyor, hem de her türlü besin kaynağının son derece zor elde edildiği yaşam şartlarında gögüslerinden akan sütile mucizevi bir şekilde hazır besin üretebiliyor, bununla dünyaya getirdiği insanı besleyip Türkiye, Azerbaycan Devlet Ressamlık Akademisi, Arş.Gör. nil.erkan@hotmail.com

90 90 NİLÜFER ERKAN büyütebiliyordu. Kadın bedeninin genişleyip tekrar küçülebilmesi, yeni bir bedeni içinden çıkarabilmesi, belirli dönemlerde kanayan bedeninin ölmemesi,aksine sürekli yenilenmesi mucizeviydi. Kadının doğuştan gelen bedensel farklılıkları, erkek bedeninin yalın özellikleri karşısında daha üstün olduğunu gösteriyordu. İnsanlığı yaratan ana yani doğuran kadın olarak görülmesi çok normaldı. Ana Tanrıça kültüyle ilgili ilk inanç sistemi böylece ortaya çıktı [3,43]. Tarih boyunca hemen hemen her kültürde görülmüş olan ana tanrıça imgesinin, kadının toplumsal kimliğiyle de hayati bir bağı olmuştur. Tarih öncesinin bu kadınimgesi, günümüzde kadının kimliğinin sosyolojik olarak yansımasının da derin göstergesini oluşturmuştur. Tarih öncesi çağlardan günümüze kadar kadını doğurganlığı ve bereketiyle temsil etmiş olan bu imge, günümüzde plastik sanatlarda kullanılan önemlibir figür olmuştur. Ana tanrıçanın günümüze kadar gelen süreçteki imgesi Türk resim sanatında bir çok sanatçının çalışmalarından anlamsal boyutta ele alınmıştır. Çağdaş Türk resim sanatının önemli kadın ressamlarından Tomur Atagök de doğurganlığın, bereketin, yaratıcılığın bu imgesini resimlerinde kullanmıştır. Geçmişten günümüze uzanan tarihsel süreç içerisinde binlerce yıl öncesinin butarihsel kadın imgesi, arkeolojik açıdan zengin bir tarihe ve kültürel mirasa sahip olan Anadolu da ve Akdeniz çevresinde çok yaygın olarak görülmüştür. Ekrem Akurgal ın da belirtmiş olduğu gibi; Yeni Taş Devri Anadolusu nda asıl tapılan varlık, sonraları tarihi devirlerde tanrı adını taşıyan, insan için bereket ve çoğalımın sembolü olan tanrıdır. Hacılar ve Çatalhöyük te yapılan kazılarda tanrı ananın yüzlerce heykelciği bulunmuştur. Tanrı ana, daima çıplak olarak çeşitli şekillerde, yatmış, çömelmiş, uzanmış durumlarda ve özellikle doğum yapma sırasında tasvir edilmiştir. Tanrı ananın doğum yapma haliyle çok sık tasvir edilmiş olması, ona, özellikle insanlığın devamlılığını sağlayan, bereket ve çoğalımın sembolü olarak tapıldığını anlatmaktadır. Çıplak olarak tasvir edilmiş kadın heykelciklerine Yeni Taş Devri nde, birçok Akdeniz ve Yakındoğu ülkelerinde rastlanması, ana tanrıçanın yeryüzünün bu bölgelerine egemen olduğuna işaret etmektedir. Doğum yapma durumundaki ana tanrıçanın iki leopar arasında yer alması, sonraları Hitit Devri nden, Roma Çağı bitimine değin rastlayacağımız Kybele adlı tanrı kadının bu ilk şekli ile, M.Ö 7.binde Orta Anadolu nun güney bölgelerinde ortaya çıktığını anlatmaktadır [1,5-8]. Söz konusu ana tanrıça imgesi, ait olduğu tarih öncesi dönemin geçerli toplumsal değerlerinin, inancının izlerini taşımış olup, her zaman hayatın kaynağı olarak simgeleşmiştir. Bu tarihi önemli kadın kimliğini, Anadolu coğrafyasının kadın tanrıçalarını resimlerinde anahtar kavram olarak kullanmış olan Tomur Atagök, bu imgeyi resimlerinde kompozisyonlarının merkezine yerleştirmiştir. Resimlerinde tanrıça imgesi kadının kimliğinin sorgulanmasında bir sanat nesnesi olmuş sanatçı, bu imgenin zengin sembolleriyle kadının kimliğinin günümüzdeki karşılığını aramıştır. Tomur Atagök, kompozisyonlarını bu tarihi kadın imgesinden yola çıkarak oluşturmuştur. Kökeni binlerce yıl öncesine dayanan Anadolu tanrıçaları sanatçının resimlerinde 1996 yılından sonra odaklandığı bir kavram olmuştur.

91 TOMUR ATAGÖK ÜN RESİMLERİNDE ANA TANRIÇA İMGESİ VE KADIN KİMLİĞİNİN SORGULANMASI 91 Resim-1-Tomur Atagök. 1996, Çatakhöyük Tanrıçası, 200x400 cm. Tuval üzerine yağlıboya. Tarihsel kadının imgesiyle kompozisyonlarını kurgulamış olan Tomur Atagök, kadının kimliğini ana tanrıça kavramı üzerinden resimlerine taşımıştır. Sanatçı, resimlerinde toplumsal ve tarihsel ilişkilerdeki kadının varlığını ve geçmişini sorgulamış, ana tanrıçanın özündeki kavramı günümüz kadın kimliğinin tanımlanmasında kullanmıştır [2,49]. Kadının geçmişini ve kimliğini irdelemiş olduğu çalışmalarında feminist bir yaklaşım sergilemiş olan Tomur Atagök, sanatsal söylemini ana tanrıçalar üzerinden biçimlendirmiştir. Sanatçının çalışmalarında kadının üretkenliği öncelik oluşturmuştur (Resim-1). İndirkaş ın belirtmiş olduğun gibi; Tanrıçaların yeralmış olduğu üçlü kompozisyonda ortada doğurganlığı, üretgenliği vurgulayan kadın üreme organı ve rahim içine tutunmuş bir fetus yer alıyor. İki Ana Tanrıça betimi arasındaki bu düzenleme kadının yaşam verme gücünü, yaşamın başlangıcını vurgu-

92 92 NİLÜFER ERKAN luyor ve Tomur Atagök, iletim kadına tapınmak gerekiyorsabu nedenle tapınmalıdır diyor. Yapıtlarında sıkça kullandığı simgeler arasındagörülen yapay ellere ve omurgaya bu yapıtında da rastlanmakta.siyah ve pembe renkteki bu yapay eller, birilerinin isteklerini yapmaya hazır kuklaları ve toplumdan var olan kadın kimliği ile öteki cins arasındaki çatışkıyı,omurga ise ayakta duran insanı simgeliyor. Tomur Atagök ün yapıtlarında omurga, insanın vede insan olan kadının saygınlığını vurgulamak anlamında kullanılan bir simge olarak karşımıza çıkıyor (6, 40-41].Başlangıçta binlerce yıl ana tanrıça olarak kutsanan, sonraları toplumsal statüsü değişen, alanı sınırlanan kadın, sanatçınınresimlerinde anatanrıça imajını devam ettiren bir sembol olmasının ötesindekompozisyonlarında da kimliğiyle geniş bir yer tutmuştur. Tarih öncesinin kadın formundan yola çıkmış olan sanatçının resimlerinde klasik görüntülerini de belirgin bir şekilde görmekte olduğumuz ana tanrıça imgesikadın kimliğinin derin göstergesini oluşturmuştur. Ana tanrıça imgesinin özünesadık kalarak kadın kimliğini tarihsel bir yaklaşımla yeniden sorgulamış ve günümüzün sosyal şartlarına göre yeniden güncelleyip yorulmamıştır. Kadını, resimlerinde ana tanrıça figürünün formunda kavrama taşımış olan sanatçı, kadının bedeninin özelliğini de merkeze almıştır. Tomur Atagök, ana tanrıça imgesinin somutlaşmış olan örneklerinden yola çıkarak gerçekleştirmiş olduğu resimleriyle ana tanrıçaları çağımızın koşulları içinde ifade etmiştir. Bu resimlerinde geniş ve yansıtıcı metal yüzeyler üzerine çarpıcı, büyük ve soyut lekeler kullanmıştır. Malzeme olarak alüminyum ve paslanmaz çeliği, 200x500 cm gibi büyük boyutlarda kullanmış, figürler metalle birlikte daha güçlü bir etki yaratmıştır [5,72]. Resim-2. Tomur Aatagök.1997, Efesli Artemis, 100x200 cm. Tuval üzerine yağlıboya Resim-3. Tomur Atagök.1996, Kültepe den Tanrıça, 100x200 cm. Metal üzerine yağlı

93 TOMUR ATAGÖK ÜN RESİMLERİNDE ANA TANRIÇA İMGESİ VE KADIN KİMLİĞİNİN SORGULANMASI 93 Kadının gücünün hissedildiği bu resimlerinde sanatçı, ana tanrıçanın ruhuna denk düşen frekanslarını tuvalinde formlara dönüştürmüştür. Sanatçı, Tanrıçaları çalışmış olduğu resimlerinin kompozisyonlarını, dişiliği simgeleyen pembe rengi ve tonlarını kullanarak oluşturmuştur (Resim-1,2,4,5). Çoğunlukla pembe ve kırmızı rengin hakim olduğu tanrıçalar serisinde kullanmış olduğu pembe renk ilegri arasında saydam geçişler oluşturmuştur (Resim-3). Sanatçının, resimlerine yüklediği anlam, mevcut referanslar ve göndermeler ile zenginleşmiştir. Resim-4. Tomur Atagök, Resim-5. Tomur Atagök, Tanrıça Kybele, Tanrıça:kişi anı olmak ümidiyle yaşar, 100x200 cm. Metal üzerine boya. 100x200 cm. Tanrıça resimlerinin bir başka örneği olan Anadolu daki Efes kentindeki, ana tanrıça Efesli Artemis, (Resim-2) sanatçı tarafından doğal üreme organları ile

94 94 NİLÜFER ERKAN resm edilmiştir. Ana tanrıçaya, doğası ve boyutları gereği yüklenen anlam tanrıçanın yüceliği üzerinden annenin sevgi ve koruma iç güdüsüne gönderme olmuştur. Artemis kompozisyonda ı ki yana açılmış olan elleri ile betimlemiştir. Bu arkeolojik gövdenin detaylarında yer almış olan tabanca ve top gibi savaş aletleri ile, arzulanan dünyanın olmadığı, ruhu bütünde sevgi ve barışı temsil etsede dünya dışındaki gerçeklik gösterilmek istenmiştir. Sanatçı, sulh ve beraberliğe çağrıyı Artemis in eteğine koymuş olduğu tabanca ve top arasında oynayan çocukların silüeti ile vermiştir. Sanatçı, pembe rengi kullanarak oluşturmuş olduğu ana tanrıça Efesli Artemis kompozisyonda post feminist bir yaklaşım sergilemişve gününüz kadınından yola çıkarak, Artemis in kırmızıya boyadığı dudakları ileona çağdaş bir kimlik kazandırmıştır [4,170]. Efesli Artemis te kullanmış olduğu detaylarla sanatçı, yaşamın, bereketin, gücün bu önemli kadın imgesi ile, günümüz top-lumsal koşullarında kadının kimliğinin kültürel ve sosyolojik kodlarına gönderme yapmıştır. Sanatçı, 1996 yılından itibaren gerçekleştirmiş olduğu ana tanrıça resimlerinde baskın olarak pembe renk ile birlikte kahve ve siyahı da kullanarak görsel zenginliğini resimlerindeki formla uyum içinde yansıtmıştır. Çalışmalarını geçmişin derinliklerinden günümüze kadar gelmiş bu arkeolojik kadın imgesi üzerine oturtmuş olan sanatçı, resimlerini ana tanrıça imgesi ile kadının kimliğini, ana tanrıça bedenini merkez alan bir anlatım üzerinden yapmıştır. Tanrıçaların unutulduğu modern ve çağdaş yaşamda toplumsal sisteminbiçim verdiği kadınlararesimlerinde kavramsal boyutta ve kendi sanatsal diliyle dokunuş yapmıştır. Sanatçı, çağımız koşulları içinde eleştirel yaklaşımını kendi sanatsal dileğiyle sergilemiştir.tomur Atagök'ün ana tanrıça resimlerinin konusunu günümüz toplumunda kadının biçimlendirilmesine bakış oluşturmuştur. Görsel olarak zengin bir profil sergilemiş olan ana tanrıça imgesi her dönem sanatçıların esinlenmiş olduğu bir figür olmuştur. Anadolu nun ana tanrıçaları Tomur Atagök ün resimlerinde de önemli bir kadın imgesi olmuştur. Sanatçının yapıtlarında ana tanrıça, özellikle kadın imgesinin güçlü figürleri olarak kompozisyonlarında yer almış, kadın kimliğinin ifadesinde sanatçının anlatımcı gücünü, tekniğini ve biçim arayışını ortaya koymuştur. Resimlerini kadın kimliğinde kendini duyuran ayrı bir çizgiye oturtmuştur.tomur Atagök, anatanrıça resim-leriyle kadın kimliğinin üzerine yoğunlaşmıştır. Ana tanrıçanın tarihteki şekillenişinden esinlenen sanatçı, resimleriyle günümüzdeki kadınkimliğine gönderme yapmış, ana tanrıçanın kadın tarafını günümüze yansıtarak farklı bir yorum ve plastik bir dil geliştirmiştir. Tomur Atagök ün resimleri, Anadolu mitolojisinden günümüze kadın algısının sosyolojik yansıması ve sanatsal söylemi olmuştur. Esinlenmiş olduğu ana tanrıça imgesi ve bu imgeyi tanımlayan formlar özüne sadık kalınarak sanatçı tarafından yeniden yorumlanmış ve kadının yansıması devreye girmiştir. Anadolu nun tanrıçalarından yola çıkan sanatçı, kadının tarihsel ve toplumsal rolünün, yaşamdaki konumunun ve gücünün en üst seviyede hissedildiği bu resimlerinde çarpıcı, büyük ve soyut lekelere dönüştürdüğü ana tanrıça figürlerine

95 TOMUR ATAGÖK ÜN RESİMLERİNDE ANA TANRIÇA İMGESİ VE KADIN KİMLİĞİNİN SORGULANMASI 95 ön planda yer vermiş ve bu resimleri ile günümüz çağdaş Türk resim sanatında önemli bir yer edinmiştir. KAYNAKLAR 1. Akurgal E. Anadolu Kültür Tarihi. Ankara: Tübitak Popüler Bilim Kitapları Atagök T. Bildiklerim Gördüklerimdir, Gördüklerim Bildiklerimdir. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları Aydıngün Ş.G. Anadolu da Kadın On Bin Yıldır Eş, Anne, Tüccar, Kraliçe. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları Dolmacı S. (Editör: Doğana E.). Ölmeden Önce Görmeniz Gereken 101 Portre. İstanbul: Caretta Kitapları Ersoy A. Günümüz Türk Resim Sanatı (1950 den 2000 e).istanbul: Bilim Sanat Galerisi İndirkaş Z. Ana Tanrıçalar, Kybele ve Çağdaş Türk Resmindeki İzdüşümleri. Ankara: Kültür BakanlığıYayınları/ İndirkaş Z. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi-1. İstanbul: Yem Yayın Нилюфер Эркан Образ богини-матери и толкование женской личности в произведениях живописи Томур Атагёк Резюме Образ богини-матери нашел отражение во многих произведениях живописи турецких художников. Этот легендарный женский образ после 1996-го года стал одним из наиболее часто используемых мотивов в творчестве Томур Атагёк одной из известных художниц Турции. Художница отобразила женщину-мать в образе богини-матери. В статье рассматривается творчество Томур Атагёк, в произведениях живописи которой подчеркивается историческая и общественная роль женщиныматери. Ключевые слова: Томур Атагёк, женщина, богиня, образ, рисунок.

96 96 NİLÜFER ERKAN The Image of the Mother Goddess in Tomur Atagok s Work Abstract Nilufer Erkan The image of the mother goddess can be found in the work of many Turkish artists. Since 1996 this legendary image of woman has been one of the most frequently used motifs in the work of Turkish artist Tomur Atagok. In her work the artist depicts woman and mother in the image of the mother goddess. This article considers the work of Tomur Atagok, whose paintings depict the mother goddess and emphasize the historical and social role of the woman-mother. Key words: Tomur Atagok, woman, goddess, image, drawing.

97 T Ü R K O L O G İ Y A YAZILI ABİDƏLƏR ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ WRITTEN MONUMENTS ИГОРЬ КОРМУШИН (Москва) ЕНИСЕЙСКОЕ ПИСЬМО В СОСТАВЕ ИЗВОДОВ ДРЕВНЕТЮРКСКОГО РУНИЧЕСКОГО АЛФАВИТА: ХРОНОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ. Резюме В данной статье дается характеристика орхонским двуязычным надписям с точки зрения хронологических аспектов, рассказывается о способах раскрытия тайны забытого на 12 веков письма древних тюрков. Ссылаясь на накопленный в XIX в. европейской лингвистикой опыт, показан также путь исследования многих древних письменностей, начиная с великой дешифровки в 1825 г. древнеегипетской иероглифики. Важнейшим элементом введения древнетюркских рунических надписей (как и любых древних надписей на любых языках) в научный оборот в качестве лингвистических и исторических источников является определение времени их создания. Хоть создатели древних надписей и не заботились о научных интересах столь далеких поколений и ни одна руническая надпись, к сожалению, не содержит даты своего создания, опираясь на иные исторические источники возмoжно определить с той или иной погрешностью абсолютную датировку того или иного года «Змеи» или «Овцы», угадать тот цикл в череде смены этих циклов, который и даст реальную дату. Ключевые слова: енисейское письмо, рунический алфавит, древнетюркский, древнеегипетские иероглифы, циклы. История открытия современной наукой в новое время древних тюркоязычных рунических памятников в южной части Северной Азии насчитывает уже почти триста лет. И первыми, в гг. были открыты экспедицией Д.Г.Мессершмидта енисейские стелы. Но до того момента, как эти памятники заговорили и стало понятно на каком языке, какими народами и когда они написаны, прошло долгих 172 года. Решающую роль в раскрытии этой исторической тайны сыграли, как все теперь знают, найденные в 1889 г. русским путешественником Н.М. Ядринцевым орхонские двуязычные надписи. Ки- Москва, Проф., igorkamushin@yandex.ru

98 98 ИГОРЬ КОРМУШИН тайский текст на одной из них четко указал на народ, язык и время создания памятника в честь Кюэ-тегиня, кэханя народа Тю-кюэ. Накопленный в XIX в. европейской лингвистикой опыт выведения из забвения многих древних письменностей, начиная с великой дешифровки Ф.Шампольоном в 1825 г. древнеегипетской иероглифики, помог уверенно раскрыть тайну забытого на 12 веков письма древних тюрков. Надежность дешифровки В.Томсена от 25 ноября 1893 г. нашла подтверждение в быстроте первой публикации перевода памятника в честь Кюль-тегина академиком В.В.Радловым в январе 1894 г., т.е. уже через 2 месяца после счастливого открытия В.Томсена. Затем В.В.Радлов издал еще один, скорректированный перевод КТ, а через год, в 1895 г. он представил первый вариант своих переводов 40 енисейских памятников. Важным подспорьем в работе В.В.Радлова над енисейскими текстами помимо его собственных материалов и материалов, присылавшихся сибирскими краеведами, послужил так называемый «Финский атлас», содержавший 32 памятника, тщательно скопированных и изученных финскими исследователями, в первую очередь Й.Р.Аспелиным, в экспедиционных поездках гг., и изданный как раз в год открытия орхонских стел 1889 г. Важнейшим элементом введения древнетюркских рунических надписей (как и любых древних надписей на любых языках) в научный оборот в качестве лингвистических и исторических источников является определение времени их создания. Причем, чем точнее датирование памятника, тем более ценным может оказаться источник. К нашему великому сожалению, создатели древних надписей не заботились о научных интересах столь далеких поколений: следует определенно заявить, что ни одна руническая надпись, - а их в разных регионах Центральной и Восточной Азии найдено теперь уже около трехсот, не содержит даты своего создания. В ряде текстов приводятся даты описываемых событий по календарю животного цикла. Но только опора на иные исторические источники помогает определить с той или иной погрешностью абсолютную датировку того или иного года «Змеи» или «Овцы», угадать тот цикл в череде смены этих циклов, который и даст реальную дату Для исторически первичной и наиболее значимой группы древнетюркских рунических памятников тех, что относятся к кругу надписей Второго восточно-тюркского каганата, гг., положение значительно облегчается тем, что в обоих орхонских памятниках, в китайских их версиях, содержатся точные абсолютные даты. Так, в надписи в честь Кюль-тегина содержится точная дата одного из ключевых событий траурных мероприятий в честь меморианта приезд китайской высокопоставленной делегации на освящение специально выстроенного поминального комплекса с храмом, жертвенным святилищем и огромной стелой с ныне знаменитой надписью на двух языках - тюркском и китайском. Эти последние составлены соответственно от имени кагана тюрков и императора Китая, они в незначительной степени совпадают по содержанию, т.е. не являются в строгом смысле билингвами, хотя наличие общих имен собственных и этнонимов помогало при

99 ЕНИСЕЙСКОЕ ПИСЬМО В СОСТАВЕ ИЗВОДОВ ДРЕВНЕТЮРКСКОГО РУНИЧЕСКОГО АЛФАВИТА 99 дешифровке. В китайской надписи данное событие датировано по династийному летосчислению правившего в то время императора Сюань-цзуна, что соответствует 732 г. н.э. В тюркском тексте эта событие датировано календарно точно, но по календарю животного цикла как произошедшее «в год Обезьяны, седьмой месяц 27 дня (= 21 августа)». Благодаря этой сцепке «абсолютной даты 732 год» с «относительной датой по календарю животного цикла год Обезьяны» все остальные даты из жизни Кюль-тегина, а это не столько его частная жизнь, сколько события государственной значимости походы и сражения, получают абсолютную датировку. В указанных пересчетах действует следующая логическая цепочка. Как сказано в надписи, Кюль-тегин умер в год Овцы, который в соответствии с календарем предшествует году Обезьяны, следовательно, в 731 году. При этом, смерть его произошла, когда ему исполнилось 47 лет: kültigin özi qïrq artuq ïyiti yašïŋa boltï Кюль-тегину (тогда) было сорок семь лет (KT, 30). Это дает дату его рождения: 684 г. (731-47=684). События же, о которых повествуется в надписи в честь Кюль-тегина имеют персонифицированную привязку к его годам жизни: «когда Кюль-тегину шел 21-й год от роду, мы [с ним во главе тюркских войск] сразились с генералом согдийцев (КТ, 32), следовательно данное сражение имело место в 704 г. (684+20); «когда Кюль-тегину шел 26-й год от роду, мы [с ним во главе тюркских войск] пошли войной на кыркызов (КТ, 35), это значит, что указанный поход состоялся в 709 г. (684+25). Аналогичного характера датировки, но со сдвигом на даты жизни правящего кагана Бильге, старшего брата Кюль-тегина, умершего всего через три года после смерти младшего, содержит текстуально совпадающая с эпитафией Кюль-тегину надпись в честь Бильге-кагана. Возраст братьев сопоставлен в обеих надписях очень определенно: Qaŋïm qaɣan učduqta inim kültigin yiti yašda qaltï когда умер мой отец, моему младшему брату было (всего) семь лет (KT, 30); Qaŋïm qaɣan učduqta özüm sekiz yašda qaltï когда умер мой отец, мне самому было (всего) восемь лет (БK, 13-14). Поскольку Кюль-тегин и Бильге-каган являлись кровными и единоутробными братьями, то опираясь на дату рождения Кюль-тегина 684 г., получаем дату рождения его старшего брата Бильге 683 г., т.е. Бильге был старше на год. Согласно предположениям некоторых ученых, Бильге был старше более, чем на один год, но менее, чем на два. Последнее видно из датирования военной экспедиции братьев против кыркызов. По надписи Кюльтегина, Кюль-тегину шел 26-й год, что дает 709 г. согласно надписи Бильгекагана, тюрки пошли на кыркызов, когда Бильге, будущему кагану, шел 26-й год, - тоже! Накладку можно понимать следующим образом. По тексту надписи БК, более детальному, чем в надписи КТ, раздражителями были не только кыркызы, но и союзные им чики:

100 100 ИГОРЬ КОРМУШИН Altï otuz yašïma čiq bodun qïrqïz birlä jaɣïboltï когда мне шел двадцать шестой год, народ чиков вместе с кыркызами стали (нам) врагами (БK, 26). Поэтому сначала тюрки предприняли военные действия против чиков: käm käčä čik tapa sülädim örpäntä süŋüšdim süsin sančdïm az bodunïɣ altïm перейдя Кем (Верхний Енисей), я направил войско на чиков, сразился с ними при Орпене (совр. тув. Урбюн), их войско я разбил, малую (часть) народа я захватил, [остальных] подчинил (БК, 26). Стоит заметить, что некоторые исследователи в этом отрывке за словом az видят название народа Аз, однако это неверно. Несомненно, последовавший за разгромом чиков поход за Саяны (Кёгменскую чернь) представлял собой продолжение и главную цель единой военной кампании, почему в надписи Кюль-тегина о сражении с чиками, видимо, ради краткости, ничего и не сказано. Но вот начинается пассаж о кыркызах в БК с даты: yeti otuz yašïma qïrqïz tapa sülädim (когда мне пошел) двадцать седьмой год я отправился войной на кыркызов (БK, 26). Две разные цифры возраста Бильге (26 в сражении с чиками, 27 в походе на кыркызов) в качестве хронологического обозначения времени единой, в сущности, чикско-кыркызской кампании тюрков свидетельствуют лишь об одном: в период перехода от одного этапа кампании к другому Бильге, тогда шаду народа тардуш, исполнилось двадцать шесть и пошел двадцать седьмой год жизни. В связи с описываемой манерой датирования реальных исторических событий в привязке к возрасту того или иного субъекта этих событий стоит обратить внимание на две особенности исчисления возраста, существовавшие и до последнего времени сохранявшиеся у многих тюрко-монгольских народов. Во-первых, возраст человека отсчитывается не с момента рождения, к нему для всех людей прибавляется один год внутриутробного развития. Вовторых, год жизни к возрасту всех людей прибавляется одновременно в день нового года, независимо от месяца и дня рождения. Каждый человек знает дату своего рождения, и, прежде всего, под каким знаком животного цикла он родился - это нужно, главным образом, для гадания. Не при гадании, а в обыденной жизни возраст принимается в сторону следующего года; говоря: «мне 26», - человек, имеет в виду, что ему 25 (от времени зачатия) и сейчас он на пути к 26-му году (о чем сигнализирует дательный падеж). Поэтому при арифметических действиях прибавления возраста к дате рождения все указанные особенности надо учитывать. В той мере, в какой события, излагаемые в других надписях Второго восточно-тюркского каганата надписях Тоньюкука, Кюли-чора и др., оказываются связанными или пересекающимися с событиями, нашедшими отражение в орхонских стелах Кюль-тегина и Бильге-кагана, в такой мере неорхонские надписи могут быть датированы совокупностью методов историко-лингвистического анализа. Правда, на этом пути исследователя подстерегают трудности идентификации и верификации сопоставляемых событий.

101 ЕНИСЕЙСКОЕ ПИСЬМО В СОСТАВЕ ИЗВОДОВ ДРЕВНЕТЮРКСКОГО РУНИЧЕСКОГО АЛФАВИТА 101 Наглядный пример тому - споры вокруг идентификации событий надписи Тоньюкука с очень похожими событиями по описаниям орхонских текстов. Речь идет о дословных совпадениях в описании кыркызского похода в Тон и КТ/БК, на что обратил внимание В.Томсен, открыв полемику с В.В.Радловым и Ф.Хиртом. Полемика эта не утихает до сих пор, а разрешение нежелательно для уточнения не только хронологии самого памятника, а также ряда событийных моментов его содержания, но и для решения вопросов приоритетности явлений начертательно-палеографического характера в развитии древнетюркского рунического письма. Как увидим далее, чем далее мы отходим исторически и географически от орхонских надписей, тем все более вопросы палеографии в деле хронологизации разных групп надписей приобретают все большее значение. Вторая по значимости и объему исторического и лингвистического материала группа рунических памятников надписи Уйгурского каганата, второй пол. VIII первой пол. IX вв. Крупные из них, каганские надписи, связанные с создателями каганата, датируются тоже, как и не-орхонские в первой группе, текстологически по хорошо известным из исторических источников событиями именам: Терхинская около 753 г., Селенгинская около 760 г., Тесинская около 762 г. Кара-Балгасунская трехязычная (китайскосогдийско-тюркская) надпись датируется около 821 г., ее тюркская версия сохранилась очень фрагментарно. Но в этой же части Монголии, на Хангае, где располагались по соседству и тюрки, и уйгуры («Объединение 9 огузов»), оставлено, наверное, свыше двадцати средних и мелких надписей, которые, как можно предполагать, относятся в большей своей части к уйгурскому периоду. Их хронологизация представляет немалые филологические трудности. Третья значительная группа древнетюркских рунических памятников это, так называемые, енисейские надписи, с которых и началось в XVIII открытие тюркской руники. Основная их масса сосредоточена на Верхнем Енисее землях нынешней Тувы, приближается уже к 100 единицам, а также на Среднем Енисее, на землях нынешней Хакасии, число найденных надписей превысило 40 единиц. Земли Среднего Енисея составляли ядро древнего государства енисейских кыркызов, по-видимому, на протяжении не менее тысячи лет с VI по XVI век. Земли Верхнего Енисея иногда бывали относительно самостоятельны, но довольно часто были в подчинении у своих воинственных соседей, чаще у северных, но нередко и у южных. Известны случаи подчинения их тюркам (около 710 г., о чем речь шла выше), а позднее, около 750 г., - и уйгурам, о чем рассказано в Селенгинской надписи. К этим двум традиционным регионам нахождения древнекыркызских, по государственной принадлежности, памятников теперь следует добавить районы Северо-Западной Монголии, которые на короткое, видимо, время в IX-X вв. входили в состав этого государства. Во всяком случае, сейчас можно признать енисейско-кыркызский характер изученных нами надписей из Дарви, Ховдоский аймак [5, ] [6,82-88]. Ярким примером «кыркызской»

102 102 ИГОРЬ КОРМУШИН надписи на территории Монголии, как ее определял С.Е.Малов [6,84-90], остается надпись из Суджи, в верховьях Селенги, местах исконно уйгурских. Дополнительной аргументации в пользу аттестации суджинской надписи как одного из ранних древнекыркызских (енисейских) текстов посвящен наш разбор этой надписи [6,75-81]. В своем разборе я не посчитал возможным присоединиться к мнению двух других великих тюркологов Дж.Клосона, считавшего, как и первый издатель памятника Г.И.Рамстедт, суджинскую надпись уйгурской, а не кыркызской. Принимая во внимание упоминание в тексте из Суджи манихейского вероучителя семьи меморианта мара, Дж.Клосон приблизительно определяет время создания этого текста первой четвертью IX в., т.е. после принятия уйгурами манихейства в 762 г., но еще до падения Уйгурского каганата в 840 г. Если же толковать суджинскую надпись в предлагаемом нами плане, а именно, что она посвящена высокопоставленному представителю кыркызской администрации, назначенному ее представителем в области проживания уйгуров, то тогда событие это имело место, скорее всего, в годы сразу после завоевания этих земель, т.е. в середине IX в. Иначе трудно себе представить возможность установки памятника человеку чуждой для уйгуров этно-политической принадлежности: не будем забывать, что уйгурскокыркызские отношения накануне их фатального конфликта были очень напряженными и вряд ли бы позволили такое осуществить. К тому же, мы имеем примеры установки кыркызских памятников у себя на родине, например, эпитафии Е-29 и Е-30 из долины р.уйбат, из текста которых ясно, что человек ушел в заграничный поход и там погиб. Значит, на месте гибели установка памятника не представлялась возможной или целесообразной. Следовательно, в случае Суджинского памятника положение было иным: острота противостояния кыркызов и уйгуров была снята поражением последних; на важнейшую должность к уйгурам был назначен кыркыз, но все-таки их единоверец-манихей. О распространении манихейства среди кыркызов свидетельствует не только текст из Суджи, но и текст Алтын-Кёль II. Причем, свидетельство это появилось недавно, после нашей ревизии текста этого памятника. Уже аналогичность по форме камня и расположению строк на нем очень своеобразных памятников с надписями Алтын-Кёль I и II позволяет сомневаться в раннем характере Алтын-Кёль I, на чем настаивает С.Г.Кляшторный [2]. Ученый считает, что упоминание в тексте Алтын-Кёль I Сонгайской черни в качестве родины меморианта по имени Барс позволяет отождествить его с персонажем орхонских надписей Барс-бегом, и на основании этого «совпадения» датировать алтынкёльскую надпись началом VIII в., т.е. известным походом против кыркызов зимой гг. Наш анализ не только этого, но и других енисейских памятников, показывает, что Барс было скорее клановым, фамильным именем, и было несколько Барсов, проходящих в качестве мемориантов в следующих надписях: в Е-14, Чаа-Холь II,

103 ЕНИСЕЙСКОЕ ПИСЬМО В СОСТАВЕ ИЗВОДОВ ДРЕВНЕТЮРКСКОГО РУНИЧЕСКОГО АЛФАВИТА 103 Тува Эльчи-чор Кюч Барс;в Е-17, Чаа-Холь V, Тува Тюз Бай Кюч Барс Кюлиг;в Е-28, Алтын-Кёль I, Хакасия Бай Опа Барс;в Е-98, Уйбат VI, Хакасия Алыч Барс Тириг Бег. Меняющиеся компоненты перечисленных составных имен говорят в пользу того, что элемент Барс не индивидуальное имя. Надписи Алтын-Кёль I и Алтын-Кёль II, как явствует из формы этих памятников и текста Алтын-Кёль II, посвящены братьям-близнецам. При этом в тексте Алтын-Кёль II есть совершенно отчетливые манихейские реминисценции, заведомо отдаляющие датировку этой надписи, а значит и близкой, и частично идентичной ей надписи Алтын-Кёль I, не менее, чем на полстолетия. Выдающийся французский тюрколог Л.Базэн, на основе исторических выкладок, относил алтынкёльские стелы к середине IXв., что, на наш взгляд, гораздо ближе к истине. Продемонстрированные нами разногласия довольно крупных ученых вокруг датирования надписей из Суджи и с Алтын Кёля говорят о том, что метод историографических оценок их текстов не вполне и не всегда надежен. Конечно, это объясняется скудостью исторической информации о государстве древних кыркызов, но также краткостью самих енисейских надписей: всего около 10 текстов длиной от 200 до 500 знаков, остальные меньше, а подавляющее большинство меньше 100 знаков. Это значит, что енисейские тексты в десятки раз меньше орхонских. К тому же каноничность енисейских эпитафий, скованность этого жанра стандартизованными, а потому малоинформативными выражениями уменьшает содержательную энтропию текстов. В этих условиях лингвистика предоставляет на службу истории скромные, на первый взгляд, возможности палеографии вспомогательной историко-филологической дисциплины, основанной на классификации изменений в конструктивных начертательных особенностях букв любого определенного алфавита в зависимости от времени и места создания памятника. Типовые особенности начертаний, свойственные манере письма определенного периода и/или места, составляют хронологические приметы. Правда, для выстраивания начертательных примет по временной очередности нужны опорные точки, представляющие собой точно или относительно точно датированные памятники, относительно которых получают приблизительную хронологическую оценку памятники недатированные. Сложность выработки и применения схемы датирующих примет в нашем случае состоит все в том же: ни одна из енисейских надписей не имеет какого-либо прямого указания на время своего создания. Не из чего выбирать опорные вехи! Именно поэтому имеющиеся в литературе общие хронологические оценки совокупности енисейских надписей столь разнятся у разных авторов. Поначалу классики тюркологии были склонны оценивать енисейское письмо как более раннее и датировали его: В.В.Радлов концом VII началом VIII в., П.М.Мелиоранский VI-VII вв., а С.Е.Малов писал, что «язык этих надгробий, эта кладбищенская поэзия века V нашей эры!» [10,8]. Коренной перелом в воззрениях на этот вопрос внесли работы Л.Р.Кызласова [8,117], [9,38-49].

104 104 ИГОРЬ КОРМУШИН Ряд положений этих работ, на которые указывали рецензенты Батманова [1; ], действительно, трудно принять: это идея о том, что однотипные тамги на памятниках, различающиеся дополнительными черточками, принадлежат прямым потомкам и их можно выстроить по нисходящей лестнице, хронологизируя надписи относительно друг друга; идея о возможности получить дополнительные хронологические данные из сопровождающего археологического материала; идея о том, что енисейские кыркызы это то же самое, что древние хакасы. И все же основная мысль о меньшей древности енисейских памятников в сравнении с орхонскими постепенно нашла признание. Так, уже в 1972 г. в своем историко-этимологическом словаре Дж.Клосон принимает поправки Л.Р.Кызласова и отказывается от ранее общепринятого датирования надписей с территории Тувы VI-м веком в пользу IX и последующих X и частично XI вв. При этом Дж.Клосон отделяет от тувинских надписи с территории Хакасии, которые относит по языку к группе тюркютских (в отличие от надписей из Тувы, относящихся к уйгурской группе) и датирует их VIII-м в., считая, что тюркютско-хакасские памятники установлены представителями западных, младших тюрок, сбежавших сюда после разгрома Тюркской империи в середине VIII в. [11,14]. Л.Р.Кызласов придавал значение палеографическим данным для датировки енисейских памятников, но справедливо полагал, что палеография этих памятников «не разработана именно из-за отсутствия твердых дат» [8, 93]. Первый опыт палеографии древнетюркского рунического письма в целом, но не на основе общего впечатления о «большей древности начертаний», а на базе поэлементного анализа графем, позволившего выстроить логику и, тем самым, очередность наступления изменений в облике алфавитных знаков, был опубликован автором этих строк через 15 лет после статьи Л.Р.Кызласова [4]. Дж.Клосон, умерший в 1974 г., к сожалению, не увидел этой статьи. Но ее заметили и Л.Р.Кызласов, и А.Н.Кононов, с которыми я лично общался по этому поводу. Обобщая указанные подвижки в деле датирования данной группы памятников, А.Н.Кононов пришел к такому заключению: «Мне представляется, что, судя по довольно многочисленным эпитафиям, найденным в бассейне Енисея, тюркские енисейские памятники следует датировать IX-X вв.; наиболее вероятно, с исторической точки зрения, что они относятся (в основной массе) к IX в.» [3,20]. Суть предложенного мной подхода состояла в учете двух факторов: временного и графического. По первому из них, требовалось сначала мобилизовать те надписи, текст которых содержит либо а) прямую абсолютную дату своего создания таковы обе орхонские надписи (КТ и БК), - что можно назвать датированностью первой степени, либо б) относительную дату, которая через привязки к общеизвестным историческим событиям и/или именам удается без сомнений перевести в абсолютную дату это практически все 4 крупные надписи уйгурского каганата (МЧ, Трх, Тс, К-Блг), а также, возможно, Чойренская надпись, - это можно назвать датированностью второй степе-

105 ЕНИСЕЙСКОЕ ПИСЬМО В СОСТАВЕ ИЗВОДОВ ДРЕВНЕТЮРКСКОГО РУНИЧЕСКОГО АЛФАВИТА 105 ни. К третьей степени датированности текстов относятся те из них, что не имеют какой-либо относительной даты, вместе с тем по описываемым событиям соприкасаются с другими прямо или косвенно датируемыми надписями, однако текстологическое пособытийное датирование в таких случаях не дает однозначного решения, предоставляя излишне широкий разброс возможных дат. Самым ярким примером важности более точной хронологизации памятника не только в интересах истории, но и в интересах палеографии (требование точных вех) представляет собой надпись в честь Тоньюкука, о чем уже упоминалось кратко выше. Сейчас же вернемся ко второму графическому фактору наших палеографических новаций. Предложенное нами выстраивание начертательных вариантов графем сводится к учету (наряду с хронологией самих надписей) логики в изменениях конструкции буквы. Согласно этому положению, одни варианты рун являются логическим развитием определенных начертательных схем и никак не могут предшествовать им. Таким образом, графический фактор может иметь иногда самостоятельное значение в тех случаях, когда датированность надписи или отсутствует, или мотивирована ненадежно. Обратимся к палеографическим примерам. Графемы для палатального b 2. Во всех доорхонских стелах Чйр, Тон, Онг, КЧ, руна для b² выводится с округлой головкой: b. Орхонскую форму â можно рассматривать как превращение курсивного начертания в прямоугольное. Именно из орхонской прямоугольной формы развивается енисейское начертание в виде «домика» благодаря тому, что появляются продолжения верхних линий в виде «навесов крыши». Во всех енисейских памятниках элемент нависающей крыши сохраняется, в разных памятниках делаясь то уменьшая нижнюю часть крестовины ä, а иногда заменяя ее одной вертикальной чертой:, чем можно доказать, что развитие идет именно в таком направлении: b â, а не наоборот: â b. Полагаем, что в Онгинской надписи в нескольких случаях (в словах bär- и bäg, строки 6, 7) сохранилась исходная форма b² в виде двух взаимопересеченных дуг: e (наподобие енисейского знака для полуузкого е). Развитие этого знака состояло в потере верхних хвостиков пересечений дуг, тогда как нижние были пропорционально увеличены. Согласно логике, очередность изменений графемы для b² в целом выглядит так: e b â b ä. Из данного вывода есть несколько разных следствий. Во-первых, очевидно разбиение памятников Второго восточно-тюркского каганата по аллографии руны для b² на две подгруппы орхонские и доорхонские; последние обладают не только более старыми курсивными аллографами, но и, по всей видимости, исходными аллографами, что служит приметой (одной из ряда примет) большей древности этих памятников. Во-вторых,чтобы в енисейских памятниках могла появиться руна e для обозначения гласного e, должно было пройти какое-то время, чтобы ее прежняя функция обозначения b² успела за-

106 106 ИГОРЬ КОРМУШИН быться. В-третьих, поскольку исходной графической структурой для b² оказывается не «домик», а пересечение двух дуг, то и положение теории происхождения ряда рунических знаков из рисунков в данном случае («домик» b²) не срабатывает. Графемы для велярного t 1. Если принять, что несимметричные варианты предшествовали симметричным, то древнейшее начертание t¹ мы находим в четырех единичных формах в надписях Онгинской и Кюли-чоре, в виде: В этом знаке вместо ровной углом крыши левой ее половины нет, а эта черточка приставлена вертикально вверх к правой половине в виде своеобразного флажка. Внизу изображен кружок, соединенный без пробела вертикальной чертой с полуразобранной крышей. На этот знак обратил внимание Дж.Клосон, предполагая его какое-то иное фонетическое значение. В этих же надписях, а также в Чойре и Кюли-чоре в большинстве случаев представлена симметризованная форма того же знака с накрывающей конструкцию из вертикальной чер Из этой формы рождается прямоугольная орхонская разновидность данной руны: T. Другое развитие графемы t¹ берет начало в начертаниях Тоньюкука и Онгинской надписи с неполным смыканием кружка внизу и неполным штамбом, не смыкающимся с крышей: T. Иногда этот штамб бывает лишь намечен, особенно в Онгинской надписи. Уйгурско-рунические надписи наследуют именно такую структуру с чуть намеченным вертикальным отростком, при этом расстояние между концами нижней скобы расширяется, скоба из разомкнутого кольца в три четверти становится полукольцом. Логическим развитием этой структуры является енисейская форма, где округлая скоба распрямляется в прямолинейную угловую скобку, полностью параллельную крыше, и вся графема вместо фигуры «эквилибриста на шаре» изменяется в «двойную крышу»: T. Начертание t¹ в виде двух крыш является стойкой хронологической приметой рунического письма эпохи, последовавшей вслед за окончанием периода древнеуйгурско-рунического, т.е. со второй половины IX в. Этот рубеж отделяет бытование тюркской руники в Монголии в древнетюркский и древнеуйгурский периоды, - от ее изводов на Енисей, в Среднюю Азию, на Алтай. Другие палеографические приметы древнетюркского рунического письма и выводы. В предлагаемом докладе ради краткости опущены выкладки по палеографическим особенностям рунических графем для M, s 1,q, t2, r1, ö/ü, ök/ük, Zи нек. др. Данные по указанным рунам подтверждают те общие выводы, которые мы можем сделать и на основании приведенного выше анализа. Прежде всего, графемы древнетюркского рунического письма образуют последовательную цепь начертательных изменений, описываемых через вариации структурных частей этих графем. Последовательность изменений указывает на развитие этой знаковой системы как единой в своих истоках и в то же время верифицирует относительную хронологию обозначившихся эта-

107 ЕНИСЕЙСКОЕ ПИСЬМО В СОСТАВЕ ИЗВОДОВ ДРЕВНЕТЮРКСКОГО РУНИЧЕСКОГО АЛФАВИТА 107 пов такого развития. В этом плане не подлежит сомнению хронологическая последовательность следующих основных этапов распространения тюркской руники в пределах Центральной Азии и смежных регионов: 1) памятники Второго восточнотюркского каганата (орхонские и др.) конец VII первая пол. VIII в.; 2) памятники Уйгурского каганата вторая пол. VIII - первая пол. IXв.; 3) памятники кыркызского каганата, или енисейские памятники, в широком смысле, включая сюда некоторые памятники Северо-Западной Монголии; 4) памятники Киргизии Таласской и Кочкорской долин, 5) памятники Горного Алтая. В каждом регионе, и даже внутри регионов в отдельных областях, сохраняется основная часть графемного состава рунического алфавита с возникшими начертательными изменениями, но в то же время образуются и такие видоизменения алфавитных знаков, наличие которых превращает данный вариант графической системы в извод, но не в самостоятельный алфавит. ЛИТЕРАТУРА 1. Батманов И.А. О датировке енисейских памятников древнетюркской письменности. Учен. зап.тувин. НИИЯЛИ, вып. Х. Кызыл, Кляшторный С.Г. Стелы Золотого озера (к датировке енисейских рунических памятников), Turcologica. К 70-летию акад. А.Н.Кононова. Л., Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников VII IX вв. Л., Кормушин И.В. К основным понятиям тюркской рунической палеографии. Советская тюркология, Кормушин И.В. К прочтению надписи из местечка Шар-булаг в сомоне Дарвховдоского аймака (Северо-Западная Монголия). Тюркологический сборник М., Кормушин И.В. Тюркские енисейские эпитафии. Грамматика. Текстология. М., Кормушин И.В.О соотношении текстологических и исторических подходов к датированию надписи в честь Тоньюкука // Российская тюркология, 1 (6), Кызласов Л.Р. Новая датировка памятников енисейской письменности// Советская археология, 1960, Кызласов Л.Р. О датировке памятников енисейской письменности // Советская археология, 1965, Малов, 1952 Малов С.Е. Енисейская письменность тюрков. Тексты и переводы. М.; Л., Clauson G. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford, 1972.

108 108 ИГОРЬ КОРМУШИН İqor Kormuşin Yenisey yazısı qədim türk runik əlifbasının dil baxımından fərqlənən variantları tərkibində: xronoloji aspektlər Xülasə Bu məqalədə ikidilli Orxon yazılarının xronoloji aspekt nöqteyi-nəzərindən xarakteristikası təqdim olunur, qədim türklərin 12 əsr boyunca unudulmuş yazılarının sirlərinin açılması yollarından bəhs olunur. XIX əsrdə Avropa linqvistikasının əldə etdiyi təcrübəyə əsaslanmaqla 1825-ci ildə Qədim Misir heroqliflərinin deşifrə edilməsindən başlayaraq, bir çox qədim yazıların tədqiqi yolu da göstərilmişdir. Qədim türk runik yazılarının (müxtəlif dillərdəki digər qədim yazılarda olduğu kimi) linqvistik və tarixi mənbə olaraq elmə daxil edilməsinin əsas elementi onların yaranma tarixinin müəyyən olunmasıdır. Qədim yazıların müəlliflərinin uzaq nəsillərin elmi maraqlarına qayğı göstərməmələrinə və heç bir runik yazının, təəssüf ki, yaranma tarixinin olmamasına baxmayaraq, digər tarixi mənbələrə əsaslanmaqla, İlan və ya Qoyun ilinin kiçik xətalarla da olsa, dəqiq tarixini təyin etmək, dövrlərin növbələşməsində real tarixi verən məhz o dövrü tapmaq mümkündür. Açar sözlər: Yenisey yazıları, runik əlifba, qədim türk, Qədim Misir heroqlifləri, dövrlər. Yenisey Writing in Versions of the Old Turkic Runic Alphabet: Chronological Aspects Abstract Igor Kormushin This article describes bilingual Orkhon inscriptions from the aspect of chronology and sets out ways to reveal the secret of the writing of the Old Turks, forgotten for twelve centuries. Using the experience accumulated by European linguistics in the 19 th century, the article also shows how to research many ancient scripts, from the great decoding of ancient Egyptian hieroglyphics in The most important element in introducing Old Turkic runic inscriptions (as with any ancient inscriptions in other languages) into scientific discourse as linguistic and historical sources is determining the date of their creation. Although the creators of ancient inscriptions had no concern for the academic interests of far-off generations and not one runic inscription includes the date it was made, it is possible to use other historical sources to date with some margin of error a year such as the year of the Snake or Sheep, and to guess the cycle in the sequence of cycles, which will give the real date. Key words: Yenisey writing, Runic alphabet, Old Turkic, ancient Egyptian hieroglyphics, cycles.

109 T Ü R K O L O G İ Y A FERAH TÜRKER (Türkiye) * TÜRKLERDE EVREN TASAVVURUNUN DEDE KORKUT TAKİ İZLERİ ÜZERİNE Özet Türklerde evren tasavvuru çok eski dönemlerde teşekkül etmiş, zaman içerisinde girdikleri yeni kültür çevreleri ve dinlerin de etkisiyle türlü değişikliklere uğramıştır. Türklerde evrenin, gökyüzü, yeryüzü ve yeraltından oluştuğuna; gökyüzünde Tanrı ile yardımcı ruhların, yeryüzünde canlılar ile yer-su iyelerinin, yeraltında ise Erlik ile kötü ruhların bulunduğuna inanılmıştır. 15. yüzyılda yazıya geçirilen ve Oğuz Türklerinin geçiş dönemi eseri olarak kabul edilen Dede Korkut Kitabı nda da bu evren tasavvuru açık bir şekilde görülmektedir. Bu makalede, Dede Korkut Kitabı nda yer alan bu üçlü evren tasavvuru incelenecek ve Türklerin geleneksel inanç sistemlerinin izleri ile İslamiyet in tesiri değerlendirilecektir. Anahtar kelimeler: evren, gökyüzü, yeryüzü, yeraltı, Dede Korkut Kitabı. Türklerde evren tasavvuru, tarih sahnesine ilk çıktıkları dönemlerden itibaren oluşmaya başlamış, yüzyıllar içerisinde farklı kültürler ve inanç sistemleriyle temasları neticesinde bazı değişimlere uğramıştır. Türk inanç sisteminde en eski dönemlerden beri üçlü bir evren tasavvuru söz konusu olmuş, buna göre, gökyüzünde Tanrı ve yardımcı ruhların, yeryüzünde canlılar ve yer-su iyelerinin, yeraltında ise Erlik ve kötü ruhların yaşadığına inanılmıştır. Türklerde üçlü evren tasavvuru ile ilgili en eski bilgileri, insanların doğayı algılamaya ve anlamlandırmaya çalıştıkları, olağanüstü olaylar karşısında yaşadıkları çaresizlik neticesinde doğa unsurları ile ilişkilerini düzene koyma yollarını aradıkları mitik döneme ait anlatmalardan elde etmekteyiz. Ancak elbette ki sözlü kültür ortamında aktarılarak gelen bu anlatmalar, zaman içerisinde türlü değişimler yaşamış, etkilendikleri farklı kültürler ve inanç sistemlerinden bazı yeni motifleri bünyelerine dâhil etmişlerdir. Türklerde evren tasavvuruna dair bilinen ilk yazılı bilgilere ise Orhun Kitabelerinde rastlanmaktadır. Kül Tigin âbidesinde Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta, ikisi arasında insan oğlu kılınmış. [5,9] denilerek evrenin yaratılışından bahsedilmiştir. Türklerde evren tasavvuru, Dede Korkut Kitabı nda açık bir şekilde görülmektedir. Dede Korkut boyları, yazıya geçirildiği 15. yüzyıla kadar, gelenekte * Türkiye, Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, Yrd. Doç. Dr. ferahturker@hotmail.com.

110 110 FERAH TÜRKER canlı olarak yaşamış, bundan dolayı da türlü değişimlere uğramıştır. Bu bakımdan bir taraftan eski inanç sistemlerine ait unsurları muhafaza ederken, diğer taraftan dâhil olduğu yeni kültür çevresinin de etkisiyle İslami motifleri bünyesine katarak, eski ile yeniyi harmanlamıştır. Bu makalede de eldeki metinden yola çıkarak, Dede Korkut ta yer alan üçlü evren tasavvuru değerlendirilecektir. 1. GÖKYÜZÜ: Türklerin geleneksel inanç sistemine göre, gökyüzü, Tanrı nın yardımcı ruhlarıyla birlikte oturduğu mekândır ve katmanlardan oluşmaktadır. Tanrı, en üst katta, yardımcı ruhları ise diğer katlardadır [2, ]. Gökyüzünün katmanlardan oluştuğu inancı, İslamiyet te de görülmektedir. Örneğin Bakara Suresinde O, yeryüzünde ne var ise hepsini sizin için yarattı, sonra da semaya teveccüh edip onları yedi sema olarak tasfiye buyurdu. [13,6] denilmektedir. Dolayısıyla Türklerin en eski inanç sistemlerinde görülen bu tasavvur, İslamiyet in kabulünden sonra da İslami hüviyetle güçlenerek devam etmiştir. Gökyüzünün katmanlardan oluştuğu inancı Dede Korkut ta Duha Koca Oğlı Deli Dumrul Boyu nda görülmektedir. Azrail e meydan okuyan Deli Dumrul un canından olmaması için canını vermeye razı olan eşinin Arş tanığ olsun kürsi tanığ olsun/ Yir tanığ olsun gök tanığ olsun/ Kadir Tanrı tanığ olsun/ Menüm canum senüñ canuña kurban olsun. [4,183] şeklindeki sözleri bu inancın tezahürüdür. Eski Türk inanç sistemindeki yardımcı ruhlar, Dede Korkut ta karşımıza İslamize edilerek, Tanrı nın emrindeki Azrail ve Cebrail melekleri olarak çıkmaktadır. Anlatmalarda Tanrı, doğrudan meleklere emrederek yeryüzünde düzeni onların vasıtasıyla sağlamaktadır. Meleklerin Tanrı ile insanlar arasında aracı rolünü üstlenmesi, eski Türk inanç sisteminde de yer almaktadır. Buna göre, gökyüzünde yardımcı ruhları ile birlikte oturmakta olan Tanrı, göğe çıkan şamanlarla doğrudan iletişim kurmamakta, onlarla elçisi konumunda olan yardımcıları görüşmektedir. [2, ]. Gökyüzünde yaşayan bu varlıklar, insanlara karşı iyi olsalar da kendilerine saygısızlık yapanları cezalandı-rabil-mektedirler [12,287]. İslamiyet te Melekü l-mevt olarak adlandırılan Azrail, Deli Dumrul da da gökyüzünde yaşayan, yeryüzüne insanların canını almak için al kanatlarıyla uçarak gelen bir ölüm meleği olarak tasvir edilmektedir: Gök yüzinden al kanatlu Azrail uçup geldi [4,180]. Anlatmada, Tanrı yla doğrudan iletişim kuran Azrail in ondan aldığı emirleri uygulamakla yükümlü olduğu görülmektedir: Deli Dumrul un Azrail e meydan okuması üzerine Tanrı ( ) ol deli kavatuñ gözine göringil, beñzini sarartgıl, canını hırlatgıl algıl [4,180] diye buyurur, Azrail de Deli Dumrul un canını almak için yeryüzüne iner. Azrail le karşılaşan Deli Dumrul un Mere ne heybetlü kocasın, Mere sakalçuğı ağça koca/ Gözçügezi çönge koca [4,178] sözlerinden Azrail in insan gibi tasavvur edildiği görülmektedir. Nitekim Deli Dumrul un Azrail le konuşması da bunu göstermektedir. Tanrıların ve ruhların antropomorflaştırılması, eski Türk

111 TÜRKLERDE EVREN TASAVVURUNUN DEDE KORKUT TAKİ İZLERİ ÜZERİNE 111 inanç sisteminde sıkça karşılaşılan bir durumdur. Dolayısıyla, bu da İslamiyet e ait bir varlığa olan inancın eski Türk inanç sistemi içerisinde nasıl yoğrulduğunu göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Azrail, Deli Dumrul un canını almak üzereyken aman dilemesi üzerine Mere delü kavat maña ne yalvarursın, Allah Taala ya yalvar, menüm de elümde ne var, men dahı bir yumuş oğlanıyam [4,179] sözleriyle Tanrı nın elçisi/yardımcısı olduğunu vurgular. Bu da Tanrı nın yeryüzündeki düzeni, elçisi olan Azrail i gökyüzünden göndererek sağladığını gösterir [16]. Dede Korkut Kitabı nda yer alan bir diğer melek ise Begil Oğlu Emrenün Boyu nda yer alan Cebrail dir. Bu boyda, Emren, yurduna saldıran kâfirlerle yaptığı savaşta yenileceğini anlaması üzerine Tanrı ya yalvarır; Tanrı da Cebrail e Ya Cebrail var şol kuluma kırk erçe kuvvet virdüm [4,224] diye buyurur ve Emren bu sayede kâfirleri yener. Dolayısıyla Tanrı nın elçisi olan Cebrail, bu boyda, Tanrı ve Emren arasında aracı olarak yer alır. Burada dikkati çeken bir diğer nokta ise Tanrı tarafından Begil e yardım için gönderilen kırk erçe kuvvet tir ki bunları yardımcı ruh olarak da değerlendirmek mümkündür. Dede Korkut ta gökyüzünde yaşayan varlıklardan bir diğeri de peri lerdir. Basat Depegözi Öldürdügi Boyı nda periler, gökyüzünde yaşayan, yeryüzüne kanatlarıyla uçarak gelen, kadın bedeninde tasvir edilen varlıklardır. Görüldüğü gibi Dede Korkut ta Tanrı, yardımcı ruhlarıyla birlikte gökyüzünde oturmaktadır. Bu da eski Türk inanç sisteminin izlerinin Dede Korkut ta muhafaza edildiğinin göstergelerinden biridir. Aslında Kur an da yer alan bazı ayetlerde de Tanrı nın gökyüzünde oturduğu belirtilmektedir. Mesela Hadid Suresinde O, gökleri ve yeri altı günde yarattı, sonra arş üzerinde istiva buyurdu. [13,539] denilmektedir. Esasen İslami inanca göre Tanrı, hem mekândan hem de zamandan münezzehtir, o her yerdedir. Bu inancın etkisi Deli Dumrul boyunda şu şekilde dile getirilmektedir: Niçe cahiller seni gökde arar yirde ister/ Sen hod mü minler köñlindesin/ Dayim turan cebbar Tañrı [4,180]. Tanrı nın insanların gönlünde olması, yine aynı surede şu ifadelerle yer almaktadır: O, her nerede olsanız sizinle beraberdir. Ve Allah, ne işlediğinizi bi-hakkın görücüdür. [15,539]. Dede Korkut taki Tanrı anlayışına baktığımız zaman, hem en eski mitik dönem anlatmalarında yer alan hem de Kur an ayetlerinde açıkça izah edilen Tanrı nın ezeli ve ebedi olduğunu, âlemleri yoktan var ettiği inancını görmekteyiz. Begil Oglı Emrenüñ Boyı nda oğlan kâfirlerle yaptığı savaşta galip gelebilmek için Tanrı ya yalvarır. Bu esnada onu gören putperest kâfir, ( ) senin bir Tanrın var ise benim 72 puthanam var deyince Emren, Ya asi mel un sen putlarına yalvarur-isen men âlemleri yokdan var iden Allahıma sığındum diyerek Tanrı nın ezeli olduğunu bildirir [4,224]. Kazılık Koca Oğlı Yigenek Boyı nda da babasını kâfirin elinden kurtarmak isteyen Yigenek, Tanrı ya: Yücelerden yücesin Kimse bilmez niçesin Aziz Tañrı Sen anadan toğmaduñ

112 112 FERAH TÜRKER Sen atadan olmaduñ Kimse rızkın yimedüñ Kimseye güç itmedüñ Kamu yirde ahedsiñ Sen Allahu samedsiñ [8,989]. diyerek, Tanrı nın birliğini, ezeli ve ebedi olduğunu söylemektedir. Orhan Şaik Gökyay, bu duanın İhlas Suresinin bir tür açıklama yoluyla tam çevirisi olduğunu belirtmektedir [8,989]. Tanrı nın can veren, can alan olduğu da özellikle Duha Koca Oğlı Delü Dumrul Boyı nda sık sık vurgulanmaktadır. Dolayısıyla Tanrı inancı, Dede Korkut ta, hem eski Türk inanç sistemine hem de İslamiyet e uygun bir şekilde yer almaktadır. 2. YERYÜZÜ: Türklerin geleneksel inanç sistemine göre, yeryüzü, gökyüzü ile yeraltı katmanlarının arasında yer alan, kimi zaman orta dünya olarak da adlandırılan, insanlar, hayvanlar ve bitkiler gibi canlıların yanı sıra yer-su iyelerinin de yaşadığına inanılan mekândır. Eski Türk inancın izlerinin kuvvetli bir şekilde muhafaza edildiği Dede Korkut Kitabı nda da yeryüzünde canlıların ve yer-su iyelerinin bir arada olduğunu görmekteyiz. Türklerin geleneksel inanç sistemlerinde, doğada bulunan tüm canlıların bir ruhu vardır ve o ruhlara saygısızlık etmekten imtina edilir; çünkü onları kız-dırdıkları takdirde, onlar tarafından cezalandırılacaklarına inanırlar. Bu inancın bir tezahürünü, Kam Pürenün Oğlı Bamsı Beyrek Boyı nda Dede Korkut un Bamsı Beyrek e ad verirken dağ ve su iyelerinin memnuniyetini sağlamak için söylediği alkışta görmekteyiz. Dede Korkut un bu alkışı, eski Türk inancının İslamiyet le nasıl yoğrulduğunu göstermesi bakımından da önemlidir: Karşu yatan kara karlu tağlardan aşar olsa/ Allah Taala senüñ oğluña aşut virsün/ Kanlu kanlu sulardan kiçer olsa kiçüt virsün [4,121]. Dağ, ağaç ve su kültlerinin bir arada bulunduğu ve Dede Korkut un birçok boyun sonunda söylediği Yirlü kara tağlarun yıkılmasun/ Kölgelüçe kaba ağacun kesilmesün/ Kamın akan görklü suyun kurımasun ( ) şeklindeki alkışı da Tanrı kutunu temsil eden bu kutsalların sürekliliği ile Oğuz ilinde huzurun, bereketin sağlanacağına olan inancın tezahürüdür [7, ]. Dede Korkut Kitabı nda alkış söyleyerek iyeleri memnun etme, onların rızasını alarak işlerin rast gitmesini sağlama gibi, menfi durumlardan iyeleri sorumlu tutma ve onlara kargış söyleme de söz konusudur. Örneğin Dirse Han Oglı Bugaç Han Boyı nda oğlunun ilk avından dönmemesi üzerine kırk ince belli kızı da yanına alarak av yerine giden ve oğlunu yaralı olarak bulan Dirse Han ın eşi, bundan sorumlu tuttuğu dağa şu şekilde kargış söylemektedir: Akar senüñ sularuñ Kazılık Tağı Akar iken akmaz olsun Biter senüñ otlaruñ Kazılık Tağı

113 TÜRKLERDE EVREN TASAVVURUNUN DEDE KORKUT TAKİ İZLERİ ÜZERİNE 113 Biter iken bitmez olsun Kaçar senüñ geyiklerün Kazılık Tağı Kaçar-iken kaçmaz olsun taşa dönsün [4,89] Anasının kargışı üzerine Bogaç ın söyledikleri dikkat çekicidir: Kazılık Tağınuñ günahı yokdur Biterlide otlarına kargamagıl Kazılık Tagınuñ suçı yokdur Kaçar geyiklerine kargamagıl Kazılık Tağınun günahı yokdur Arslan ile kaplanına kargamagıl Kazılık Tağınun suçı yokdur Kargar isen babama karga Bu suç bu günah babamdandur [4,89-90]. Boğaç ın bu sözlerine bakıldığında öncelikle dağın canlı bir varlık olarak tasavvur edildiğini görmekteyiz. Kazılık Dağının suçunun, günahının olmadığını söylemesi ve anasından kargış etmemesini istemesi de bunun açık bir göstergesidir. Burada dikkat çeken bir diğer nokta da her dağın bir iyesinin olması dolayısıyla dağda bulunan bütün canlıların (geyiklerin, aslanların, kaplanların vb.) o dağın iyesine ait olduğuna dair inançtır. Burada Dirse Han ın eşinin dağa kargış etmesi, ava giden oğlunun dağ iyesi tarafından cezalandırılmış olduğunu düşünmesindendir. Çünkü, bu inancın gereği olarak bir dağda avlanılacaksa, öncelikle dağın iyesinden müsaade alınması gerekmekte, aksi takdirde av başarılı geçmeyeceği gibi, avlanan kişinin başına türlü musibetler de gelebilmekte, yani cezalan-dırılabilmektedir. Dağ kültünün tamamlayıcısı olarak nitelendirilen ağaç kültü de Dede Korkut ta yer almaktadır. Salur Kazanuñ İvi Yağmalanduğı Boy da, kırk ince belli kız arasında Burla Hatun u bulmak için ağaca asılan Uruz un ağaç ile söyleşmesinde Başun ala bakar olsan başsuz ağaç/ Dibün ala bakar olsam dipsüz ağaç [4,109] şeklindeki sözleri, dallarının gökyüzünde Tanrı ya, köklerinin ise yer altı ülkesine indiğine inanılan ve gökyüzü, yeryüzü ve yeraltını birbirine bağlayan kozmik ağaç ya da diğer ifadesiyle hayat ağacı inancının bir yansımasıdır [15, ]. Uruz un ağaç ile söyleşmesinin devamında: Meni saña asarlar götürmegil ağaç Götüreçek olur isen yigitligüm seni tutsun ağaç Bizim ilde gerek idüñ ağaç Götüreçek olur isen yigitligüm seni tutsun ağaç Bizim ilde gerek idüñ ağaç Kara hindu kullaruma buyura-y-idüm Seni para para toğrayalar-idi ağaç [4,109] şeklindeki sözleri, Uruz un Tanrı kutuna sahip bir bey olarak yeryüzüne indirilmiş olduğu inancını göstermektedir. Uruz, ağaca, canını ancak Tanrı nın izniyle götürebileceğini hatırlatmakta, aksi halde cezalandırılacağı yönünde ikazda bulunmaktadır [12,657]. Bu da hayat ağacıyla ilgili Tanrı nın beyleri yeryüzüne Tanrısal nizamı tesis etmeleri amacıyla göndermek için kullandığı en temel araç

114 114 FERAH TÜRKER olduğu ( ) ve görevlerini tamamladıktan sonra hayat ağacı vasıtasıyla Tanrı katına çekildikleri [6,372] yönündeki inancın tezahürüdür. Benzer şekilde Basat ın Atam adın sorar olsan kaba ağaç [4,214] şeklindeki sözlerinden de Tanrı katından kutsal ağaç vasıtasıyla gönderildiğini görmekteyiz. Türklerde en eski dönemlerden beri yer alan beylerin Tanrı nın yeryüzündeki temsilcisi olması inancı, Begil Oglı Emrenüñ Boyı nda da Begil in Bayındır Han a küsmesi üzerine hanımının Yigidüm big yigidüm, padişahlar Tañrınuñ kölgesidür, padişahına asi olanuñ işi rast gelmez [4,218] şeklindeki ikazı ile açık bir şekilde ifade edilmektedir. Salur Kazanuñ İvi Yağmalanduğı Boy da Uruz un ağaçla söyleşirken Mekke ile Medinenün kapısı ağaç/ Musa kelimüñ asası ağaç [4,108] vb. ifadeler kullanması, eski inanç sistemi ile İslami düşüncede ağacın kutsiyetinin birleştirildiğini göstermektedir. Gerek Uruz un ağaçla söyleşmesi gerekse kâfirlerin Salur Kazan ın anasını salmak istememesi üzerine Karacuk Çoban ın söylediği sözler, dağın, suyun, ağacın canlı bir varlık olarak tasavvur edildiğinin göstergesidir: Karşu yatan karlu kara tağlar karıyupdur otı bitmez/ Kanlu kanlu ırmakları karıyupdur suyı gelmez [4,11]. Dede Korkut Kitabı nda bu inançla ilgili daha pek çok örnek vermek mümkündür. Tüm bunlar geleneksel inanç sistemi içerisinde Türklerin doğadaki bütün varlıkları canlı olarak algılamasının bir sonucu olmalıdır. Çünkü bu inanca göre dağlar, ormanlar, nehirler, göller vb. konuşan, evlenen, çoluk çocuk sahibi olan, yani insana özgü hareket ve davranışlarda bulunabilen canlı varlıklardır ve her birinin bir ruhu vardır [11,48-51]. 3. YERALTI: Türklerin geleneksel inanç sistemine göre, yeraltı, ayın ve güneşin olmadığı, katmanlardan oluşan, Erlik (yani şeytan) ve kötü ruhların birlikte yaşadığı mekândır. Bazı mitik anlatmalarda, ölen kişilerin ruhlarının da yeraltına gittiği ya da Erlik tarafından götürüldüğünden bahsedilirken, kimi anlatmalarda ise sadece kötü insanların öldükten sonra yeraltına indiği, iyi insanların ise gökyüzüne çıktığı görülmektedir [2, 3-10, 15, , 3, ]. Dede Korkut Kitabı nda şeytan, hem yaratılış mitlerinde hem de Kur an da geçen şeytanın gökyüzünden (cennetten) kovulması olayına yapılan gönderme ile yer almaktadır. Buna göre, Kazılık Koca Oglı Yigenek Boyı nda Yigenek, Tanrı ya ettiği duada Şeytana lanet kılduñ/ Bir suçdan ötüri dergahdan sürdüñ [4,204] demektedir. Mukaddime bölümünde ise, şeytandan doğrudan bahsedilmemekle birlikte, kötü olan kadınlar için Ol Nuh Peygamberüñ eşeği aslıdur şeklinde kullanılan bir ifade ile Nuh un gemisine en son binen eşeğin yanında şeytanın da girmesine gönderme yapılarak, dolaylı olarak yer verilmiştir [4,1001]. Türklerin geleneksel inanç sistemi içerisinde, yeraltı dünyasına ait olağanüstü varlıklar da söz konusudur. Erlik tarafından yaratılan yılan, deve, ayı

115 TÜRKLERDE EVREN TASAVVURUNUN DEDE KORKUT TAKİ İZLERİ ÜZERİNE 115 gibi kusurlu sayılan hayvanlar ile alkarısı, şulmus, celbegen gibi kötü ruhlar ya da devler bu tip varlıklardandır. Dede Korkut Kitabı nda yeraltı dünyasına ait olağanüstü bir varlık olarak Tepegöz e rastlamaktayız. Basat Depegözi Öldürdügi Boyı nda yeryüzüne ait bir varlık olan çoban, göksel bir varlık olan periyle zorla ilişkiye girer. Çobanın yaptığı bu hata, insan eti yiyen, tek gözlü, dev cüsseli bir varlığın pınar başında doğumuyla tecessüm bulur. Yaratılış mitlerinde, Erlik in insanlara kötülük yapmak istediği zamanlarda kötü ruhlarını yeryüzüne gönderdiği düşünülürse, Tepegöz ün de Oğuz un başına musallat olması için sularının yeraltından gelmesi dolayısıyla yeraltı ile bağlantılı kabul edilen ve kötü ruhların çıkış noktası olarak görülen pınar aracılığıyla gönderilmiş olması muhtemeldir [14,65-67]. Tepegöz ün doğumu ve Oğuz un başına bela olmasıyla, aslında bir yasağın ihlal edilmesinin, doğanın kirletilmesinin, ona saygısızlık yapılmasının toplumun başına ne büyük felaketlere açacağı gösterilmek istenmiştir. Dede Korkut Kitabı nda yeraltının aynı zamanda ölülerin de bulunduğu bir mekân olduğunu görmekteyiz. Salur Kazan Tutsak Olup Oglı Uruz Çıkardugı Boyı nda kâfirlere tutsak düşen Kazan Bey, bir kuyuda tutulmasına rağmen, onu merak ederek görmeye gelen tekfurun karısının, Kazan Big nedür haluñ, dirligüñ yir altında mı hoşdur yohsa yir yizünde mi hoşdur [4,235] demesi kuyu ile yeraltı nın özdeşleştirildiğini göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Mağara, kuyu gibi gizemli ve karanlık yerler, yeraltına uzanmalarından dolayı hep yeraltı dünyası ile ilişkilendirilmiş ve orada yaşayan varlıkların mekânı olarak nitelendirilmiştir. Bu anlatmada dikkat çeken bir diğer nokta ise tekfurun karısının ölülere aş vermesidir. Tekfurun karısı, Kazan Bey e ( ) ne yirsin ne içersin ve neye binersin diye sorduğunda Kazan Bey, Ölülerüne aş virdügün vakıt ellerinden aluram, hem ölülerünüzün yorgasına binerem kahillerin yederem [4,235] demektedir. Kazan Bey in ölülere bindiğini söylemesi ilk etapta kuyudan kurtulmak için verilmiş kurnazca bir cevap intibaını uyandırmaktadır. Ancak anlatmanın devamında kâfiri övmesi halinde serbest bırakılacağının söylenmesi üzerine Men yir yüzünde adam ögmezin, bir adam getürüñ bineyim, sizi ögeyim [4,235] deyip getirilen kâfirin arkasına eyer koyarak binmesi, kuyudayken de ölülerle gerçekten irtibatta olduğu izlenimini vermektedir. Ölülere aş verme ise Türklerin geleneksel inanç sistemleri ile alakalıdır. A. İnan, ölü aşı olarak da bilinen yog aşı nın zaman içinde İslami bir şekle büründürülmüş olmasına rağmen, aslında en iptidai devirlerden beri ölüyü doyurmak, memnun etmek için yapıldığını ifade eder. Altay dağlarında bu inanışın yaşamaya devam ettiğini, yog ayininde ölüye Ye-iç! Bize ve hayvanlarımıza dokunma dediklerini ve ölünün bu törende hazır bulunduğuna inandıklarını belirten A. İnan, Müslüman Kazakların ve Kırgızların da ölünün mezarına kımız saçtıklarını ve et parçaları attıklarını söyler [10, ].

116 116 FERAH TÜRKER SONUÇ Sonuç olarak şunu söylemek mümkündür ki Dede Korkut Kitabı nda gökyüzü, yeryüzü ve yeraltından oluşan üçlü evren tasavvuru açık bir şekilde görülmektedir. Buna göre, gökyüzünde Tanrı, Azrail ve Cebrail gibi melekler ve periler; yeryüzünde canlılar ve yer-su iyeleri, yeraltında ise şeytan, ölüler ve Tepegöz gibi olağanüstü varlıklar bulunmaktadır. Anlatmalarda özellikle gökyüzü ve yeryüzü tasavvurlarında eski inanç sistemi ile İslamiyet in iç içe geçtiği görülmekte; kimi zaman Hz. Ayşe, Hz. Hüseyin gibi İslami şahsiyetler ya da Mekke-Medine gibi şehirler dâhil edilerek anlatmalara İslami bir hüviyet kazandırılmaya çalışılmaktadır. Kısaca, Dede Korkut anlatmalarının tamamında Türklerin geleneksel inanç sistemlerinin muhafaza edildiğini, ancak İslami unsurların da dâhil edilerek içinde bulunduğu zamana ve mekâna uygun hale getirildiğini, böylelikle hem geleneksel yapının muhafaza edildiğini hem de yeni kültür çevresinde yaşayanların beklentilerinin karşılandığını söylemek mümkündür. KAYNAKLAR 1. Alekseev, N.A., Türk Dilli Sibirya Halklarının Şamanizmi, (Çev. Metin Ergun), Kömen Yayınları, Konya Anohin, A.V., Altay Şamanlığına Ait Materyaller, (Çev. Zekeriya Karadavut- Jannet Meyermanova), Kömen Yayınları, Konya Eliade, Mircea, Şamanizm, İmge Kitabevi, Ankara Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitabı, C.I, TDK Yayınları, Ankara , Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul Ergun, Metin Türk Ağaç Kültü İnancının Dede Korkut Hikâyelerindeki Yansımaları, Milli Folklor. 7. Ergun, Pervin, Türk Kültüründe Ağaç Kültü, AKM Yayınları, Ankara Gökyay, Orhan Şaik, Dedem Korkudun Kitabı, Kabalcı Yayınevi, İstanbul Harva, Uno, Altay Panteonu (Mitler, Ritüeller, İnançlar ve Tanrılar), Doğu Kütüphanesi Yayınları, İstanbul İnan, Abdülkadir, Makaleler ve İncelemeler, C. I, TTK Yayınları, Ankara , Tarihte ve Bugün Şamanizm (Materyaller ve Araştırmalar), TTK Yayınları, Ankara Korkmaz, Zeynep, Dede Korkut Hikâyelerinde İnsan ve Doğa, Türk Dili Dergisi. 13. Kur ân-ı Kerim ve Türkçe Meâli Âlîsi, (Haz. Ömer Nasuhi Bilmen), Akçağ Yayınları, Ankara Ögel, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, C. II, TTK Yayınları, Ankara Potapov, L.P., Altay Şamanizmi, (Çev. Metin Ergun), Kömen Yayınları, Konya Türker, Ferah, Altay Türklerinin Anlatmalarında Mitik Bir Varlık: Celbegen, Millî Folklor, S. 94, Yaz, 2012.

117 TÜRKLERDE EVREN TASAVVURUNUN DEDE KORKUT TAKİ İZLERİ ÜZERİNE , Türk Kültüründe Şekil (Don) Değiştirme Motifi ve Dede Korkut taki İzleri Üzerine, III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi Dede Korkut ve Türk Dünyası (Çeşme, Ekim 2015), İzmir Ферах Тюркер Влияние представления тюрков о Вселенной на образ Деде Горгуда Резюме Идея Вселенной возникла у тюрков еще издавна, со временем подвергаясь различным изменениям под влиянием новых культур и религий. Тюрки верили в то, что Вселенная состоит из небосвода, Земли и подземного мира, считая, что на небесах находятся Бог и духи, на Земле живые существа и владельцы вод и земель, а под землей храбрость и враждебные духи. В книге Деде Горгуда, считающейся произведением огузских тюрков переходного периода, литературный текст которого был составлен в 15 веке, также ясно выражена идея Вселенной. В данной статье рассматривается идея Вселенной, состоящей из 3-х компонентов, в книге Деде Горгуда и анализируются следы традиционной религиозной системы тюрков и влияние Ислама. Ключевые слова: Вселенная, небосвод, Земля, подземный, книга Деде Горгуда. Ferah Turker On the Turks Concept of the Universe and its Influence on the Epic Dada Gorgud Abstract The Turks had a concept of the Universe since time immemorial, which underwent many changes under the influence of new cultures and religions. The Turks believed that the Universe consisted of the sky, the Earth, and the underground world; they thought that God and the spirits were in the sky, that living beings and the masters of the waters and lands were on the Earth, and that bravery and hostile spirits were underground. The concept of the Universe is also clearly expressed in The Book of Dada Gorgud, which is considered a work of the Oghuz Turks of the transitional period and was put into writing in the 15 th century. This article considers the concept of the Universe as consisting of three components which is found in The Book of Dada Gorgud, and, at the same time, analyses the traces of the Turks traditional religious system and the influence of Islam. Key words: Universe, sky, Earth, underground, The Book of Dada Gorgud.

118 T Ü R K O L O G İ Y A TÜRKOLOJİ MƏRKƏZLƏR ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ ЦЕНТРЫ CENTRES OF TURKOLOGY FİRUZ FEVZİ (Afganistan) * HASAN CANKURT (Türkiye) AFGANİSTAN DA TÜRKOLOJİ Bilindiği üzere Afganistan coğrafyası, eski çağlardan beri önemli ticaret ve istila güzergâhlarının üzerinde kurulmuş olmasıyla pek çok kavmin birbirine karışıp eridiği bir alan haline gelmiştir. Bugün burada yaşayan ve geçmişleri çok eskilere dayanan Türk toplulukları, Afganistan ın siyasi ve kültürel tarihinde oldukça önemli rol oynamışlardır. Yıllarca bu coğrafyada kurulan Türk devletlerinin varlığıyla paralel olarak, Türkçe edebiyat dili olarak kullanılmış, bugün bile hala klâsikliğini koruyan birçok Türkçe eser kaleme alınmıştır. 18. yüzyılda gelişerek günümüzü de içine alan birtakım siyasi gelişmeler neticesinde maalesef bu coğrafyada Türkçe konuşmak ve yazmak yasaklanmıştır. Asya nın kalbi olan Afganistan da günümüzde yasak ve baskılar tam manasıyla bitmemiş olsa da bazı demokratik gelişmeler, Türkçenin gelecekte eski gücüne kavuşacağının önemli işaretlerindendir. TÜRKÇE VE TÜRKOLOJİ NİN SEYRİ VE BUGÜNKÜ DURUMU Akhun İmparatorluğu, Gazneliler Devleti, Selçuklular, Gurlular, Harzemşahlar, Timurlular, Babürlüler ve Afşar Türkmenlerinin hakimiyetinde Türk tesiri altında kalan Afganistan ın bilhassa kuzeyinde bugün de Türk varlığı kuvvetli bir şekilde hissedilmektedir. Buralardaki Türk varlığının gücü paralelinde gelişen Türkçe ve Türkolojinin temellerini Mustafa Kemal Atatürk zamanında gelişen Türk-Afgan dostluğunda aramak gerekir. Atatürk, 19 Mayıs 1921 de Emanullah Han ın birtakım ekonomik ve askerî taleple-rine istinaden Afganistan a askerî bir heyet gönderdi yılları arasında Türk bilim adamları, Afganistan Devleti kurumlarında çok değerli hizmetlerde bulunmuşlardır. Afgan Milli Eğitiminde müsteşar olarak çalışanlar: Prof. Dr. Hasan Vasfi Menteş, Prof. Dr. Emin Ali Çavlı, Prof. Dr. İsmail Hikmet Ertaylan, Prof. Dr. Ethem Menemencioğlu vd. Kabil Üniversitesi nde değişik bölümlerde dersler vermişler, eğitim seviyesinin yükselmesine olumlu katkılar sunmuşlardır. (Dağpınar 1976: 10) * Afganistan, Kabil Devlet Üniversitesi, Öğretim Görevlisi firuz6262@gmail.com Türkiye, Milli Eğitim Bakanlığı, Türkçe Öğretmeni, cankurt_hasan@hotmail.com

119 TÜRKLERDE EVREN TASAVVURUNUN DEDE KORKUT TAKİ İZLERİ ÜZERİNE 119 Afganistan da Türkiye Türkçesi eğitiminin temelleri ilk defa 1932 yılında Prof. Dr. Kamil Rıfkı Urga tarafından atılmıştır. Türkçe eğitimi ilk yıllarda tercüman aracılığıyla verilmiş, sonraki yıllarda Türkçe kursları açılmıştır. Türkiye Cumhuriyeti nin sıkıntılı yıllarında bile Türkiye den birçok akademisyen, subay ve öğretmen, kardeş ülke Afganistan a gönüllü olarak gitmiştir. Afganistan ordusunun temellerini Türk subaylar atmışlardır. Bu nedenle Afganistan da halen askeri birçok terimin Türkçe olarak kullanıldığı bilinmektedir yılına kadar Afganistan daki Türkçe eğitimi; Afganistan Dışişleri Bakanlığında, Eğitim Bakanlığında, askerî okullarda, Kabil Üniversitesi Hukuk Fakültesinde, Tıp Fakültesinde ve Siyasal Bilgiler Fakültesi nde Türk eğitimciler tarafından verildi te Afganistan da anayasanın yenilenmesi, birtakım siyasi faaliyetlere izin verilmesi ve suçluların serbest bırakılması gibi önemli gelişmelerin akabinde Afgan Türkleri, kısmen de olsa rahatladılar. Özbek aydınlarının girişimiyle 1963 yılında Afganistan milli radyosunda haftalık 2 saat Özbekçe programların yayınlanmasına izin verilmesi, Afgan Türkleri için ve bölgedeki Türkçenin varlığı açısından oldukça önemlidir yılından sonra Afganistan Devleti, Sovyetler Birliği ne yaklaştığından Türk eğitimciler Türkiye ye dönmek zorunda kalmışlardır yılında da Özbeklerin kendi dillerinde birkaç dergi ve gazete çıkarma izni aldığını görüyoruz li yıllarda Türkiye nin Kabil Büyükelçiliğinde açılan ve bir süre sonra kapanan Türkçe kursu, her ne kadar kısa süreli olsa da Afganistan daki Türkçe ve Türkoloji nin tarihi açısından önemli kabul edilebilir. Önemli gelişmelerden birisi de, 1985 yılında Kabil Devlet Üniversitesi nde Özbek Dili ve Edebiyatı nın açılmasıdır. Bu tarihten itibaren Afganistan Türklerinin yoğun olarak yaşadığı bölge Kuzey Afganistan, Güney Türkistan olarak anılmaya başlandı. Daha sonraki yıllarda ilkokul seviyesinde Özbekçe, Türkmence eğitim veren ilkokullar açılmıştır yılından sonra Afganistan Türkleri, Güney Türkistan da birleşerek kalkınma hamlesine girdiler, her alanda büyük yatırımlar gerçekleştirdiler. Türk dilinin geliştirilmesine yönelik önemli yatırımlardan birisi de Özbekçe ve Türkmence eğitim veren okulların sayısının çoğaltılmasıdır. Kendi dillerinde kitap, dergi ve gazete çıkaran Türk şair ve yazarlar, basın yayın özgürlüğüne kavuştular. Türk kültürüne, Türk tarihine yönelik bazı araştırmalar yapıldı; bazı tarihi eserler restore edilerek koruma altına alındı. Güney Türkistan bölgesinde her alanda gelişme olduğu görüldü. Komşu Özbekistan ve Türkmenistan la çok iyi ilişkiler kuruldu. Güney Türkistan, kısa sürede Afganistan ın en güvenli bölgesi oldu. Kabil Üniversitesi ne bağlı bazı öğretim görevlileri ve öğrenciler de bu bölgedeki Belh Üniversitesi ne geldiler. (Fevzi-Cankurt 2013: ) Yine 1992 yılında Kuzey Afganistan daki Özbek Türklerinin lideri General Raşit Dostum, beraberinde bir heyetle Türkiye ye gelerek dönemin cumhurbaşkanı Turgut Özal ve Başbakan Süleyman Demirel le görüştü. Raşit Dostum, söz konusu samimi görüşmede Cumhurbaşkanı ndan ve Başbakan dan Özbeklere Türkiye Türkçesi eğitiminin verilmesi önerisinde bulundu. Özbek öğrencilerin Türkiye de eğitim alması yönünde bazı isteklerde bulundu yılında 500 Özbek öğrenci Türkiye ye eğitim için gönderildi.

120 120 FERAH TÜRKER Gönderilen bu öğrenciler çeşitli bölümleri kazanarak eğitimlerine başladılar. Bütün bu gelişmeleri, ilerlemeleri, kalkınmayı ve yatırımları çekemeyen bazı güçler, Taliban örgütünü destekleyerek Güney Türkistan a hakim olmasını sağladılar yılından başlayıp 2001 yılına kadar süren bu yıllar, Güney Türkistan bölgesi için karanlık günler olarak tarihe geçti. Taliban örgütü, okulları ve kütüphaneleri kapattı, kız çocuklarının okumalarını yasakladı. ABD nin Afganistan a 2001 yılında askeri müdahalesi sonucunda Taliban örgütü, Güney Türkistan dan çekildi. 4 Ocak 2006 da Afganistan ın yeni anayasasının 19. Maddesiyle Özbekçe ve Türkmence üçüncü resmi dil olarak kabul edilmiştir yılında Nato ya bağlı ISAF (Uluslar Arası Güvenlik Destek Gücü) komutanlığını Türkiye nin devralması, Afganistan daki Türkçe eğitimi açısından olumlu sonuçlar ortaya çıkarmıştır. Türk kuvvetlerinin komutanı Hakim Zorlu nun önerisi, Türkiye Cumhuriyeti Kabil Büyükelçiliğinin gayretleri, Afganistan Cumhurbaşkanı Hamit Karzai nin emriyle Kabil Devlet Üni-versitesi Edebiyat Fakültesinin bünyesinde Türkoloji bölümü açıldı. Muhteşem bir açılış töreni düzenlendi. Dönemin Türkiye Cumhuriyeti Kabil Büyükelçisi Müfit Özdeş, Afganistan Yüksek Eğitim Bakanı Hasan Ali, Kabil Devlet Üniversitesi Rektörü Istanuzay Popal, Özbek aydınları ve çok sayıda öğretim üyeleri, öğrenci velileri katıldılar. Türkiye nin Türk Diline yönelik en büyük projesi olan Türkoloji bölümü, eğitim ve öğretim yılında Afganistan da yaşayan her etnik gruptan öğrenci almaya başladı. Edebiyat Fakültesinin birinci katında sınıf az olduğu için 2 derslik, Türkoloji bölümüne dekanlık tarafından verilmiştir. Daha sonraları büyükelçi Müfit Özdeş, bölüme sık sık gelerek yakından ilgilenmiş, derslik sayısını dörde çıkarmıştır. Bir sınıfı da kütüphane yaparak, elçilik kütüphanesinden buraya kitap bağışında bulunmuştur. Daha sonraki yıllarda Türkiye den Türk Dili ve Edebiyatı ile ilgili kitapların gönderilmesi talep edilmiştir. Gazi Üniversitesi ile protokol imzalanarak bölümün öğretim elemanları ve öğrencilerinin Türkiye ye kısa dönemlik staj programı için gönderilmesine karar verilmiştir. Üniversite tarafından ilk önce iki öğretim görevlisi görevlendirilmiştir. Türkçe dersi müfredatı bu öğretim görevlileri tarafından hazırlanmaktadır. Her yıl düzenli olarak iki öğretim görevlisi Türkoloji bölümüne gelmektedir. Özbek Dili ve Edebiyatı ndan yerel hocalar da Türkoloji bölümüne alınmıştır. Şu anda Türkoloji bünyesinde 2 Türkiyeli, 11 yerel 13 öğretim görevlisi vardır. Hem gece hem gündüz eğitimi veren bölümün 580 öğrencisi bulunmaktadır yılında Afganistan Askeri Liseleri tekrar açılmış ve Türkçe dersi, ders müfredatına dahil edilmiştir. Şu anda Türk askeri Afganistan Askeri Lisesinin eğitimi üstlenmiştir. Türkçe dersleri halihazırda devam etmektedir. Afganistan Genelkurmay Başkanlığındaki ana binada bulunan Türkçe kursu sürekli eğitim vermektedir. Afgan subaylarına hem askeri dersler hem de Türkçe dersleri Türk subayları tarafından verilmektedir yılında Türkoloji bölümü, Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı(TİKA) ına devredilmiştir. TİKA, bölüme her türlü desteği sağlamış, öğretim elemanlarının sayısını artırmak için Türkiye üniversitelerinin Türk Dili ve

121 TÜRKLERDE EVREN TASAVVURUNUN DEDE KORKUT TAKİ İZLERİ ÜZERİNE 121 Edebiyatı bölümlerinden mezun olanları da bölüme almıştır. TİKA, Türkoloji bölümü için yeni bir bina inşa ettirmiş, bahis konusu bina tam donanımlı olarak Türkoloji bölümünün Yunus Emre Enstitüsüne devredildiği eğitim ve öğretim döneminde hizmete açılmıştır. Bu bina içerisinde Yunus Emre Kültür Merkezinin Türkoloji bölümünün yanı başında açılması; Türk dilinin ve kültürünün Afganistan da daha çok tanınmasına katkı sağlayacak, iki kardeş ülke arasında hem kültürel hem de ticarî bakımdan birtakım gelişmelere kapı aralayacaktır. Şu anda Yunus Emre Enstitüsü bünyesinde bulunan bölümden düzenli olarak her yıl 45 öğrenci mezun olmaktadır. Kabil Devlet Üniversitesi Türkoloji bölümüne ek olarak yine 2014 te Kabil de Burhaneddin Rabbani Üniversitesi Eğitim Fakültesinde ve Güney Türkistan şehirlerinden Cevizcan (Cüzcan) da Türkoloji bölümleri açıldı. Burhaneddin Rabbani Üniversitesi Eğitim Fakültesindeki Türkoloji bölümünde Afgan kökenli 6 öğretim görevlisi bulunmaktadır. 370 öğrenci Türkoloji eğitimi almaktadır. Güney Türkistan (Kuzey Afganistan) şehirlerinden Cevizcan daki Türkoloji bölümünün Mezar-ı Şerif Başkonsolosu Sayın Mustafa Erdeviren in destekleriyle tam donanımlı olarak çalıştığını görmekteyiz. Bu bölümde 1 i Türkiyeli, 4 ü Afganistanlı olmak üzere 5 öğretim görevlisi bulunmaktadır. Toplam öğrenci sayısı 420 dir. Yeni açılan bu bölümlere Kabil Devlet Üniversitesi Türkoloji bölümünden mezun olanlar görevlendirildi. Kuzey Afganistan daki Belh Üniversitesi Edebiyat Fakül-tesinde Özbek Dili ve Edebiyatı bölümünde de Türkiye Türkçesi eğitimi verilmektedir. Söz konusu bu Özbekçe bölümde Türkiye Türkçesi 2004 yılında sadece bir ders olarak verilirdi yılından beri Mezar-ı Şerif Başkonsolosu Sayın Mustafa Erdeviren in yoğun gayretleri sonunda Özbekçe bölümüyle ilişkili olarak Türkçe bölümü de açıldı. Buradaki Özbekçe ve Türkiye Türkçesi bölümlerinin ileride açılması düşünülen Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları bölümüne kaynaklık etmesi düşünülmektedir. Hem Türkçe hem de Özbekçe eğitimli bu bölümde Afgan kökenli 8 öğretim görevlisi bulunmakta olup öğrenci sayısı 410 dur. Belh Üniversitesindeki Türkçe eğitiminin bir benzeri de Tahar Üniversitesi Özbekçe bölümünde yapılmaktadır. Türkçe eğitiminin verildiği bu Özbekçe bölümde 310 öğrenci bulunmakta olup 6 öğretim görevlisi görev yapmaktadır. Bünyesinde Türkçe eğitimi de bulunan diğer Özbekçe bölümlerinden biri başkent Kabil de Bağlan Üniversitesinde, diğer dördü Kuzey Afganistan daki Mezar-ı Şerif te, Cevizcan da, Meymana da ve Herat tadır. Türkçe eğitimi de veren Özbekçe bölümleri toplam 7 dir. Afganistan da Türkmence eğitim veren bir bölüm de vardır. Kuzey Afganistan daki önemli Türkmen nüfusuna rağmen Türkmence eğitimi veren sadece bir bölümün olması oldukça üzücüdür. Cevizcan Üniversitesindeki Türkmence bölümünde 320 öğrenci eğitim görmekte olup, Afgan kökenli 5 öğretim görevlisi hizmet vermektedir. Afganistan ın en büyük devlet üniversitesi olan ve Türkoloji eğitimine kaynaklık eden Kabil Devlet Üniversitesi, 1932 yılında eğitime açıldı. Buradaki Tıp Fakültesi, Türk bilim adamı, Prof. Dr. Kamil Rıfkı Urga tarafından kurulmuştur. Bugün Kabil in işlek ve kalabalık bir semtinde olan Atatürk

122 122 FERAH TÜRKER Caddesi ndedir. Caddede olan kavşağın ortasında Prof. Kamil Rıfkı Urga nın anıtı bulunmaktadır. Bu anıtın duvarlarında üç dilde (Türkçe-Farsça-İngilizce) Kamil Bey in Afganistan da yaptığı hizmetlerden bahsedilir. Atatürk Caddesi nin sol tarafında Atatürk Çocuk Hastanesi bulunmaktadır. Hastane günde yüzlerce çocuğun tedavisini ücretsiz yapmaktadır. Türkoloji bölümlerine önderlik yapan Kabil Devlet Üniversitesi Türkoloji bölümü, bugüne kadar on birinci mezunlarını vermiştir. Mezun olan öğrenciler, Afganistan ın önemli devlet kurumlarında saygın görevlere getirilmişlerdir. Ayrıca Türkiye Cumhuriyeti Kabil Büyükelçiliği nde, TİKA da, Kabil Yunus Emre Kültür Merkezi nde, bazı Türk şirketlerinde ve Türk Silahlı Kuvvetleri ne ait kamplarda çalışmaktadırlar. 1 Mart 1924 tarihinde Rusya nın başkenti Moskova da imzalanan Türk- Afgan dostluk antlaşması, daha önce her mart ayında yapıldığı gibi günümüzde de Afganistan Dışişleri Bakanlığı ve Türkiye Kabil Büyükelçiliği nezdinde kutlanarak anılmakta, bu bağ-lamda bir kısım etkinlikler yapılmaktadır. Afganistan Ankara Büyükelçiliğinde de dostluk günü ayrıca kutlanmaktadır. Bu tür etkinliklerin Afganistan daki Türkçe ve Türkoloji çalışmalarına çok büyük katkılar sunduğunu düşünmekteyiz yılında Türkiye Kabil Büyükelçisi Sayın Ali Sait Akın organizatörlüğünde 1 Mart Dostluk Günü kutlamaları yapıldı. Bir hafta boyunca her gün Türk Elçiliğinde yapılan birbirinden güzel etkinlere bizzat şahit olduk. İki kardeş ülkenin dostluğu konulu paneller düzenlendi. Türk Elçiliği ve Afgan halkı arasında dostluklar pekişti. Türkiye den gelen bilim adamları Türk folkloru hakkında konferanslar düzenlediler. Tanınmış sanatçılar konserler verdiler. Afganistan da perşembe ve cuma günleri resmi tatil günleri olduğu için bu iki gün içerisinde iki ülkenin kültürü ve sosyal yapısı ve diğer bazı konularda etkinlikler düzenlenmektedir yılından sonra Türk kültürünün Afganistan da yoğun olarak tanıtıldığını görüyoruz. Otuz beşe yakın Türk dizisi Afganistan ın yerel kanallarında izlenmektedir. Bu dizilerin Türkçeden Farsçaya tercümesi Türkoloji bölümünden mezun olan öğrenciler tarafından yapılmaktadır. Çokça izlenen Kurtlar Vadisi ve Diriliş-Ertuğrul gibi dizilerin kahramanlarının halkın epey ilgisini çektiğini görüyoruz. Dizilerin kahramanları halkın ilgisini o kadar çekmişlerdir ki birçok restoran, market ve kuaför tabelalarında onlara ait afişlere veya görüntülere rastlamaktayız. Ayrıca çocukların veya gençlerin ilgisini çekmek için dizi kahramanlarının resimlerine yer veren tişörtler epey tercih edilmektedir yılından sonra Afganistan da hızlı bir şekilde özel üniversiteler ve özel dershaneler açılmaya başlandı. Birçok özel üniversitede seçmeli ders olarak Türkçe tercih ediliyor. Ayrıca özel dershane veya kurslarda Türkçe kursu mutlaka verilmektedir. Bu kurslardaki Türkçe derslerini Türkoloji bölümünden mezun olan öğrenciler vermektedir. Şunu rahatlıkla söyleyebiliriz ki hemen hemen Afganistan ın geneline yayılmış Türkçe kurslarının sayısı 500 ün üzerindedir. Kurslarda Türkçe öğrenen ve Türkiye ye burslu olarak gitmek isteyen Afgan öğrenciler yetiştirilmektedir. Kurslar öğrencilerin burs başvurularıyla bizzat ilgilenmektedirler.

123 TÜRKLERDE EVREN TASAVVURUNUN DEDE KORKUT TAKİ İZLERİ ÜZERİNE 123 Türk asıllı oldukları veya Türk-Moğol karışımı bir millet oldukları üzerinde farklı tartışmalara konu olan Hazaraların yoğun olarak yaşadığı Buda heykelleriyle meşhur Bamyan (Bamiyan) şehrinde de bir Türkoloji bölümünün açılması yönünde çalışmalar yapılmaktadır. Afganistan ulusal haber kanallarında Türkiye Türkçesiyle ilgili epey haber yapıldığını görmekteyiz. İSAF ta görev yapan Türk askeri ve Türk Silahlı Kuvvetlerinin Kabil de kurmuş olduğu Radyo Türkiye m desteğiyle Türkiye nin milli bayramları 19 Mayıs Atatürk ü Anma Gençlik ve Spor Bayramı, 30 Ağustos Zafer Bayramı, 29 Ekim Cumhuriyet Bayramı, Türkiye de olduğu gibi aynı coşkuyla kutlanmaktadır. Afgan Ordusu nun askerî düzeninin temellerinin Atatürk zamanında Türk uzmanlar tarafından atıldığını daha önce de dile getirmiştik. Şu anda da Türk birlikleri, Afgan Ordusu nu eğitmektedirler. Bu gelişmeler paralelinde Afgan askerî liselerinde Türkçe dersi okutulmaktadır. Gerek Türkiye deki subayların gerek Afganistan daki Türk subayların Afganistan daki Türkçe ve Türkoloji çalışmalarına doğrudan ve dolaylı verdikleri desteği önemsemek gerekiyor. Yazı-mızda daha önce belirttiğimiz üzere Afganistan da Afgan askerî öğrencileri bizzat Türk subaylarca eğitilmektedir. Afganistan dan Türkiye ye askerî konularla alakalı olarak hizmet etmek amacıyla gidecek Afganlılara da Türkçe öğretilmektedir. Türk subaylarının söz konusu yollarla Türkçe ve Türkolojiye yaptıkları hizmetler halen devam etmektedir. (Bağdaş tarihsiz: ) Ülkedeki askerî terimlerin önemli bir kısmının Türkçe olması, Afgan askerinin Türkçe derslerine hiç de yabancı kalmayacağına işaret etmektedir. Nato ya bağlı birlikler içerisinde Türk birliklerinin Afgan halkı arasında farklı bir yeri vardır. SONUÇ VE ÖNERİLER Türkiye Kabil Büyükelçiliği, Mezar-ı Şerif Başkonsolosluğu, TİKA ve Yunus Emre Enstitüsü gibi resmi kurumların veya birimlerin yoğun çalışmalarıyla ilişkili olarak Türkiye Türkçesinin Afganistan da çok rağbet gördüğü gözlerden kaçmayacak kadar açıktır. Kabil Devlet Üniversitesi bünyesinde açılan ilk Türkoloji bölümüne Burhaneddin Rabbani Üniversitesinde ve Cevizcan bölgesinde açılan diğer Türkoloji bölümleri de eklenmiştir. Türkçenin yoğun olarak konuşulduğu Kuzey Afganistan da Türkçe, Türkoloji ve Türk kültürü yönünde daha aktif çalışmaların olduğunu görüyoruz. Bazı üniversitelerde Özbek Türkçesi ve Türkmen Türkçesi gibi Türk lehçeleri de okutulmaktadır. Türk subaylarının Afganlı askerî personele verdiği Türkçe kurslarının da Türkçe ve Türkoloji çalışmalarına faal bir katkı sunduğunu düşünmekteyiz. Afganistan daki özel üniversitelerde ve özel kurs-larda verilen Türkçe derslerinin de günden güne arttığı görülmektedir. Gerek Türkiye Cumhuriyeti devlet yetkililerinin gerekse de Afgan yetkililerin Türkoloji merkezlerini ivedilikle artırması gerektiğini düşünüyoruz. Hem özel üniversitelerde hem özel kurslarda hem de askeri kurumlarda verilen Türkçe derslerine aktif bir şekilde devam edilmelidir. Bölge halkının seviyesine göre hazırlanmış araç gereçler ve materyaller artırılmalıdır. Hem Afganistan da

124 124 FERAH TÜRKER hem de Türkiye de Afganistan ın konumu ve şartlarıyla alakalı donanıma sahip uzman kadrolar yetiştirilmelidir. Afganistanlı Türkologların, Türk kökenli aydın ve yazarların, Türk edebiyatı ya da Türkçeyle ilgili özgün ve akademik yazıları artırmaları kanaatimizce önemlidir. Kaleme aldığımız bilgilendirme amaçlı bu yazımızın Afganistan daki Türkçe ve Türkoloji eğitimine, Türk-Afgan kardeşliğine katkı sağlamasını temenni ediyoruz.

125 T Ü R K O L O G İ Y A RESENZİYALAR РЕЦЕНЗИИ REVIEWS MUHSİN NAĞISOYLU. ŞİRAZİ VE ONUN GÜLŞEN-İ RAZ ÇEVİRİSİ (Ankara, Manas Yayıncılık, 2016, 336s.) 2016 yılının sonlarında Türkiye de ünlü Azerbaycan Doğu bilimcisi, Azerbaycan Millî İlimler Akademisi Nesimi Dilcilik Enstitüsü Başkanı, Prof.Dr. Muhsin Nağısoylu nun Şirazi ve Onun Gülşen-i Raz Çevirisi adlı eseri yayımlandı. Bu eser Azerbaycan bilim adamı tarafından Türkiye bilim camiasına sunulmuş en büyük armağandır dersek yanılmayız. Azerbaycan da çevri sanatının çok eski bir tarihi vardır. Daha Kitab-i Dede Korkut ta Kuran-i Kerim in İhlas suresinin çevrisinin verilmesi bu sanatın genel Türk kültüründe ne denli büyük tarihe sahip olduğunu göstermektedir. Azerbaycan da çevri sanatı XV-XV. yüzyıllarda daha hızlı gelişmiştir. Orta Çağ tercüme edebiyatının değerli temsilcilerinden biri de Şeyh Elvan Şirazi nin Şebüsteri nin Gülşen-i Raz eserinin çevrisidir. Gülşen-i Raz ın yazarı Şeyh Mahmut Şebüsteri nin çalışmaları Orta Çağ Azerbaycan felsefe tarihinde önemli yer almaktadır. Şeyh Mahmut Şebüsteri nin Farsça şiirle yazdığı edebi felsefi eseridir. Bu eser Vücut Vahdeti nin önemli ilkelerini öne çıkaran ve yansıtan bir anıttır. Orta Çağ da Yakın ve Orta Doğu ülkelerinde yayılmış ve bu esere şerhler yazılmıştır yılında Şirazi mahlaslı bir Türk çevirmen bu eseri nazma çekmiştir. Tezkirelerde Şirazi nin Türkçe birkaç gazelinin, rubai ve müstezatlarının olduğu yazılsa da Şirazi genel olarak bu çeviri eseriyle bilinmiştir. Eser Türk ve Azerbaycan edebiyatlarında tasavvuf anlayışını ortaya koyan ilk kaynaklardan olduğundan etkisi de büyük ve yaygın olmuştur. Şirazi, Şiraz kökenli olduğu için bu mahlası almış, bugünkü Türkiye sınırları içerisinde olan coğrafyada y- aşamış ve Gülşen-i Raz eserinin çevirisini de Osmanlı Sultanı 2.Mahmut a ithaf etmiştir. Muhsin Nağısoylu Şirazi nin bu eseri Şebüsteri nin eserinden değişlik yapmadan çevirdiğini belirtiyor. Fakat mısra sayısı açısından farklar görülmektedir. Şebisteri nin Gülşen-i Raz eseri 1007, Şirazi nin çevirisiyse 2890 beyitten oluşmaktadır. Orijinaliyle çeviri arasındaki bu fark çevirmenin eklemeleridir. İlginç olan Şirazi nin eklemelerinin dilinin daha basit ve anlaşılırlığı, saf Türk sözleriyle zenginliğidir. Fakat Şirazi nin Farsçadan anlamına göre yaptığı çevriler Arapça Farsça sözlerin ağırlığıyla yüklenmiştir. Şirazi nin bu eseri dil tarihi için değerli eser olma yanında, genç dil tarihçilerinin yoluna ışık tutacak bir anıt gibi de çok değerlidir. Onun

126 126 RESENZİYALAR eserleri Avrupa ve Asya nın birçok ülkesinde yayımlanmıştır. Tasavvuf felsefesinin devamcıları onu bu alanda büyük otorite sahibi bilmektedir ve fikirlerinde sık sık Şebüsteri nin eserlerine dayanmaktadırlar. Şebüsteri ilk felsefi eserlerini nesirle yazmıştır. Ancak ömrünün sonlarında şiire başvurmuştur. İlk manzum eseri (bunun sonrasında o daha bir manzum eser yazmıştır) tüm dünyada ün kazanmış olan Gülşen-i Raz uzun şiiridir. Eser yıllarında yazılmıştır. Bu Şebüsteri nin ilk manzum eseri olduğundan o burada felsefi düşünceleri manzum şekilde belirtmekte zorlandığını söylüyor. Bu süreç ona göre deryayı bir kaba sığdırmak gibi olsa gerek yılında Gülşen-i Raz Azerbaycan şairi Şirazi tarafından Azerbaycan Türkçesine çevrilmiştir yılındaysa Abdulbaki Gölpınarlı eseri Türkiye Türkçesine çevirmiştir. XIX. yüzyıldan başlayarak eser değişik çevirmenler tarafından birçok Avrupa diline çevrilmiş ve defalarca basılmıştır. Eser ortaya çıktığı günden bugüne bütün Doğu mutasavvıfları arasında büyük yankı uyandırmıştır. Şirazi nin bu çevri eseri tasavvufa ait değerli kaynak olma yanında, tarihî Türkçenin de en değerli örneklerinden birisidir. Şair çevirmen olan Şirazi nin bu eseri dilinin anlaşılır olması ve büyük edebî özelliklere sahip olmasıyla öne çıkmaktadır. Mesnevi şeklinde yazılmış klasik çeviri örneği olan bu eserin önemli özelliklerinden biri de onun dilinde çok sayda eski Türk sözlerinin olmasıdır. Şirazi nin bu ünlü esrinin metninin bilimsel açıklaması ve dilbilim açısından yorumu Muhsin Nağısoylu tarafından araştırılmıştır. Şirazi mahlaslı şair XV. yüzyıl Azerbaycan edebiyatının tanınmış söz üstatlarındandır. Şairin çağdaş dönemimize kadar ulaşmış, tasavvuf konulu Azerbaycan Türkçesiyle olan şiirlerinin sayı fazla değildir. Şirazi ye büyük ünü Gülşen-i Raz çevrisi getirmiştir. XIV. yüzyılın büyük düşünürü Şeyh Mahmut Şebüsteri nin aynı kitabından 1426 yılında Türkçeye çevrilmiş Şirazi nin Gülşen-i Raz eseri tasavvuf konulu en değerli kaynaklardan biridir. Şirazi nin bu çeviri eserinin dünyanın değişik kütüphanelerinde çok sayıda nüshalarının olması bu eserin ne denli değerli ve yaygın olduğunun kanıtıdır. Fakat çok sayıda kopyalarının olmasına rağmen bu eserin metninin tam olarak bilimsel açıklaması yapılmamış ve çevrisi bile tam şekilde yayınlanmamıştır. M.Nağısoylu Gülşen-i Raz metninin filolojik incelenmesini Gülşen-i Raz ın Petersburg, İstanbul, Viyana şehir kütüphanelerindeki elyazmalarının fotokopileri üzerinde araştırmıştır. Bu bağlamda M.Nağısoylu Gülşen-i Raz çevirisinin Batı Avrupa ülkelerinin değişik müze ve kütüphanelerinde Londra da, Vatikan da, İsveç te, Paris te elyazmalarının korunduğunu belirtiyor. M.Nağısoylu araştırdığı üç nüshasını İstanbul, Petersburg, Viyana nüshalarını tam inceledikten sonra İstanbul nüshasının bu nüshalar arasında en mükemmeli olduğu kanısına varmıştır. Muhsin Nağısoylu eserde çok büyük yetenekle Gülşen-i Raz ın çevirisiyle Farsça orijinaliyle kıyaslayarak yorumlamıştır. Tabii ki Farsçayı bütün incelikleriyle mükemmel şekilde bilen Azerbaycan bilim adamı bunu başarmıştır. Çeviri eseriyle onun orijinal varyantını kıyaslayan bilim adamına göre, Şirazi bu çeviri eserinde Şebüsteri nin orijinaline bağlıdır. Yani konu dışına çıkılmamıştır. Şirazi nin eklediği bölümler eserdeki herhangi bir konunun veya bölümün önüne ve sonuna getirilmiştir ve bunlar da genellikle tasavvufla ilgilidir. Orta Çağ çeviri sanatına ait birçok özellik Şirazi nin Gülşen-i Raz eserinde de görülmektedir. Kitabın önemi ile ilgili bilgiler 3. bölümde Gülşen-i Raz çevirisinin Dil Üslup Özellikleri kısmında toplanmıştır. Gülşen-i Raz eserinin dilinin çok zengin ve rengârenk leksik içeriği vardır. Klasik Doğu edebiyatını ve Azerbaycan Türk Halk Edebiyatını derinliğiyle bilen şair bundan başarıyla yararlanmıştır. M.Nağısoylu Şirazi nin kullandığı cinaslı kafiyelere dikkat çekmektedir. İlginçtir ki bu kafiyeler öz be öz Türkçe sözlerden oluşmaktadır. Uralar başlara dürlü ışıklar Ki karanuluğa sala ışıklar. Bu beyitteki ışık sözü Türkçe leksik öğedir. Birinci mısradaki Demir başlık, miğfer anlamımda kullanılan bu söz çağdaş Azerbaycan yazı dili için arkaik sayılır. İkinci mısradaki ışık sözüyse bugün dilimizde kullanılmaktadır. Şirazi söz konusu çevri eserinde eş sesli sözler cinas olarak belirtmektedir. Gülşen-i Raz çevri eserinde cinas kafiyelerin ortaya çıkmasında omografiler kullanılmıştır. Berü gel, nafe-y müsgin kokula, Terk eyle can dimağın bu kokula. Birinci mısradaki kokula sözü fiildir ve koklamak anlamındadır. İkinci mısradaki kokula ysa öznedir ve ile bağlacıyla kullanılmıştır. Bütün bu olgular sayın bilim adamı-

127 RESENZİYALAR 127 mızın bu eseri nasıl bir titizlikle araştırdığının belirtisidir. Şirazi nin Gülşen-i Raz çevrisinde sık sık atasözleri ve deyimler kullanılmaktadır. Onun kullandığı atasözlerinin ve deyimlerin çoğu çağdaş yazı dilimizde de değişik şekillerde kullanılır. Örneğin, Ağız tatlumu olur bal demekden? Meğer lezzet gele anı yemekden. Bu beytte kullanılan Ağız tatlumu olur bal demekden? ifadesi çağdaş dilimizde kullanılan Helva helva demekle ağız şirin olmaz atasözünün az değişik şeklidir. Bazen Şirazi çevri eserinde atasözü dışında hikmetli ifadeler, alıntılar da kullanmaktadır: Amelsiz ilm ağçadur semersiz, Güneş gibidir, amma kamersiz. Şirazi nin kullandığı deyimlerden bir kısmı yine dilimizde kullanılsa da, bir kısmı yazı dilimiz için arkaikleşmiştir. Örneğe bakalım: Yine gündüz ile gece karışdı Bu yerde kim od ile su barışdı. M.Nağısoylu bu beyitte kullanılan her iki deyimi bugünkü yazı dilimiz için arkaik olduğunu yazıyor. Fakat buna rağmen Hüseyin Cavid in Azer eserinde Ateşle su öpüşmesi gibi ifade kullanılmıştır. Bilim adamı Şirazi nin Türkçe kelime olan od, Cavid in Farsça kelime olan ateş sözü kullandığını belirtiyor. Şirazi nin bu çeviri eserinde eski ve ender rastlanılan kelimeler kullanılmıştır. M.Nağısoylu dikkat çeken bazı kelimeleri metnin bilimsel açıklamasını yapmıştır. M.Nağısoylu örnek olarak, ağ, aşlamak, çak, çokramak, değme, devlengeç, dek tutmak, eşme, ergürmek, eyig, eksilmek, gedik sözlerini göstererek onların çeviri eserine hangi anlamda kullandığını gösteriyor. Klasik Azerbaycan Çeviri Edebiyatının çok yaygın örneklerinden biri olan Şirazi nin Gülşen-i Raz çevri eseri bütün bu özellikleri yanında ister tasavvuf, ister sosyal düşünce tarihi ve isterse de edebiyat ve dil tarihi için değerli bir edebî kaynaktır. Azerbaycanlı bilim adamının böylesinde değerli eserinin kardeş Türkiye de yayını her bir Azerbaycan Türkü için gurur vericidir. Bu bir daha Azerbaycan filolojisinin, onun başarılarının, büyüklüğünün yabancı ülkede tanıtımı yolunda büyük bir başarıdır. Monografinin dili arı, belirgin; bilimsel yapısı zengindir. Bu eserin ders kitabı olarak da kullanılacağını umuyoruz. Eserin bilişim dilciliği alanında eğitim gören, araştırma yapan gençlerin elinden düşürmeyeceği kitap gibi de bu alanda olan boşlukları dolduracaktır. Biz kitabın yazarı bilim fedaisi, çok değerli bilim adamı, Muhsin Nağısoylu ya sağlık ve gelecekteki araştırmalarında başarılar diliyoruz. Gatibe Mahmutova Kemale Alekberova

128 128 RESENZİYALAR NECATİ DEMİR. OĞUZNAME (İNGİLTERE NÜSHALARI) İNCELEME- METİN-SÖZLÜK-TIPKIBASIM H Yayınları, Ankara, 2016, sayfa 302. Oğuz-name, gerçek "Türk Kirnliği" kitabıdır. Eser tam anlamıyla bir Türk tarihi, Türk dili, Türk edebiyatı, Türk kültürü, Türk coğrafyası, Türk sosyolojisi, Türk siyası tarihi, Türk hukuk tarihi,... kitabıdır. Oğuzname, Türklerin kökeni açısından en önemli kaynaklardan biri olma özelliğini taşımaktadır. Hazret-i Nuh'tan itibaren 17. yüzyıla kadar olan Türk tarihi, eserde rivayete dayalı olarak anlatılmaktadır. Eser, Türk-Moğol tarih birliğinden itibaren Türk tarihini gözler önüne sermektedir. Oğuz-Kıpçak, Oğuz-Karluk, Oğuzdiğer Türk kavimleri ilişkisi rivayete dayalı olarak anlatılmaktadır. Oğuz-name, güneşin doğduğu yerden güneşin battığı yere kadar bütün dünyanın Oğuz Kağan tarafından fethinin kitabıdır. Oğuz Kağan ata yurdu olan Issık Göl çevresinden ordusu ile birlikte hareket ederek bütün dünya üzerine seferler düzenler. Bütün Asya'yı, Avrupa'yı ve Afrika'nın kuzeyini Oğuz ülkesi haline getirir. Bu arada Anadolu'ya da sefer düzenler. Diyarbakır'dan Anadolu topraklarına girer. Daha sonra Batak Şehir adıyla da bilinen ve üç yüz altı kapısı bulunan Antakya'ya gelir. Oğuz Han bu şehri alır. Burada bir altın taht yapar yani bu şehri geçici başkent yapar. Yanında olan doksan bin askerin hepsini, kadın ve çocuklarıyla birlikte şehre götürüp bu şehre yerleştirir. Ana-dolu'nun tamamını buradan hareket ederek fetheder. Oğuz-name, Türk edebiyatının en önemli destanlarından birisidir. Türk destanları ve destan edebiyatı bakımmdan en önde gelen eserlerdendir. Türk edebiyatının diğer en önemli eserlerinden olan Dede Korkut Destanı da dahil olmak üzere pek çok eserin kaynağı Oğuzname'dir. Günümüzde bile Türk toplumunun yaşadığı ve uyguladığı pek çok gelenek ve göreneklerimizin kaynağı, Oğuz-name içerisinde yer almaktadır. Oğuz-name, Türk tarihi ve kültürü bakımından çok önemli olmasına rağmen Türk toplumu içerisinde layık olduğu yeri almış değildir. Kesinlikle yeteri kadar okunmuş bir eser değildir. Biz bütün bu durumları dikkate alarak Oğuz-name'nin bütün nüshalarını elde edip yayımlamaya çalışmaktayız. Bu çalışma, Oğuz-name'nin İngiltere'de bulunan iki nüshasını kapsamaktadır. İngiltere Milli Kütüphanesi Nüshası I: İngiltere Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Bölümü Or /1 numarada Tercüme-i Oğuzname adı ile kayıtlıdır. Yazarı Kadir Ali Bey olarak geçmektedir. H M. 1596'da istinsah edilmiştir. Eser içerisinde lb-26a varakları Oğuzname'ye ayrılmıştır. Her varakta 10 satır bulmaktadır. Eserin boyutları 152x101 mm'dir. Nesih yazı karakteri ile kaleme alınmıştır. İngiltere Milli Kütüphanesi Nüshası II: İngiltere Milli Kü-tüphanesi Türkçe Yazmalar Bölümü Or /3 numarada Oğuz-name adı ile kayıtlıdır. Yazarı, müstensihi ve istinsah tarihi belli değildir. Eser içerisinde 30b-43a

129 RESENZİYALAR 129 varakları Oğuz-name'ye ayrılmıştır. Her varakta satır bulmaktadır. Eserin boyutları 152x101 mm'dir. Nesih ile kaleme alınmıştır. Bu çalışma giriş, metin, metnin Türkiye Türkçesine aktarılışı, sözlük ve tıpkıbasım bölümlerinden oluşmaktadır. Giriş bölümünde Oğuz-name'nin teşekkülü, yazılış tarihi ve nüshaları üzerinde durulmuştur. Metin bölümü, Oğuz-name'nin İngiltere'de bulunan yazma nüshalarımn çeviri yazı metine ayrılmıştır. Metnin Türkiye Türkçesine aktarılışı bölümünde ise Oğuz-name'nin İngiltere'de yer alan nüshaların çeviri yazılı metinleri, Türkiye Türkçesine aktarılmıştır. Sözlük bölümünde metinde geçen kelimeler, kelimelerin anlamları; metinde geçtiği cümleler, yerleri ile birlikte verilmiştir. Tıpkıbasım bölümünde Oğuz-name'nin İngiltere Milli Kütüphanesi nüshalarının tıpkıbasımlarına ayrılmıştır. Eserʼin bilgi açısından değeri çok büyüktür. Bu vesileyle çok değerli araştırmacı bilim adamı sayın Prof. Dr. Necati Demirin Oğuzname eserinin Türkoloji bilimine, Uluslararası Türkoloji dergisi olarak faydalı olmasını dileriz. Elçin İbrahimov

130 T Ü R K O L O G İ Y A ELMİ HƏYAT НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ SCIENTIFIC LIFE XRONİKA aprel 2017-ci il tarixlərində Türkiyənin Qazi Universitetində prof.dr Mehmet Fuad Köprülünün xatirəsinə həsr olunmuş II Beynəlxalq türk dili və ədəbiyyatı simpoziumu keçirilmişdir. Simpoziumun keçirilməsində məqsəd Türk dünyasında dil və ədəbiyyatın tədrisi ilə bağlı araşdırmalar aparan tədqiqatçıları bir araya gətirmək idi. Simpoziumda Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkmənistan, Özbəkistan, İran, Qırğızıstan, Əfqanıstan da daxil olmaqla, 130 məruzə dinlənilmişdir. Simpozium Türk dili və ədəbiyyatının tədrisi, Dil və ədəbiyyat proqramları, Dil və ədəbiyyat müəllimləri hazırlama proqramları, Türk dövlətlərində dil və ədəbiyyat proqramları, Türk dünyasında ortaq dil və ədəbiyyat kitablarının hazırlanması, Dil və ədəbiyyatın tədrisi ilə əlaqədar yanaşmalar, metodlar və strategiyalar, Türkiyədən kənarda türkologiya/türk dili və ədəbiyyatı tədrisi və s. bölmələr əsasında aparılmışdır. Orxan Baldanə (Türkiyə) Nisan 2017 tarihlerinde Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi ve Roma Tre Üniversitesi iş birliğiyle III. Uluslararası Dil Eğitimi ve Öğretimi Sempozyumu düzenlenmiştir. Sempozyum dili Türkçe, İngilizce ve İtalyancadır. Sempozyumda temel ve uygulamalı çalışmalarını paylaşmak üzere, dil eğitimi ve öğretimi alanında çalışan akademisyenleri ve öğretmenleri bir araya gelmiştir. Türkçenin Eğitimi ve Öğretimi, Yabancı Dil Olarak Türkçenin Öğretimi, Erken Çocuklukta Türkçe Öğretimi, Yabancı Dil Eğitimi ve Öğretimi, ESL/EFL, Edebiyat Öğretimi, Dilbilim ve Disiplinlerarası Dil Öğretim Çalışmaları gibi konuları içeren çalışmalar sempoz-yumun esas konuları olmuştur. Türkologiya Aprelin 24-də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyəti və Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun birgə təşkilatçılığı ilə Əməkdar elm xadimi, Azərbaycan Respublikası Dövlət Mükafatı laureatı, AMEA-nın həqiqi üzvü, professor Ağamusa Axundovun 85 illik yubileyi münasibətilə Ağamusa Axundov və Azərbaycan filologiyası mövzusunda beynəlxalq konfrans keçirilmişdir. İlk olaraq tədbir iştirakçıları II Fəxri Xiyabanda A.Axundovun məzarını ziyarət etmişlər. Sonra AMEA-nın əsas binasında alimin elmi yaradıcılığını əhatə edən kitablarından ibarət sərgi ilə tanış olmuşlar.

131 XRONİKA 131 Tədbirdə AMEA-nın prezidenti, akademik Akif Əlizadə görkəmli alimin həyat və yaradıcılığından danışmışdır. O, Ağamusa Axundovun dilçilik elminin klassiklərindən olduğunu, gənc yaşlarından elmlə yanaşı, pedoqoji fəaliyyətlə məşğul olduğunu, alimlər nəsli, böyük tələbə ordusu yetişdirdiyini diqqətə çatdırmışdır. A.Axundovun elmi dairələrdə böyük hörmətə, nüfuza malik olduğunu deyən akademik vurğulamışdır ki, o təkcə görkəmli alim yox, həm də dəyərli ziyalı idi. Akademik Ağamusa Axundov haqqında söz adlı məruzə ilə çıxış edən AMEA-nın vitseprezidenti, akademik İsa Həbibbəyli A.Axundovun apardığı tədqiqatlar sayəsində ölkəmizdə dilçilik məktəbinin formalaşdığını bildirmişdir.o,a.axundovun elm tariximizdə ilk dəfə olaraq 32 yaşında dissertasiya müdafiə edərək, filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi aldığını qeyd etmişdir: Bu təkcə Azərbaycan elmində deyil, keçmiş Sovetlər İttifaqı miqyasında da nadir hadisələrdən biri idi. Əslində Ağamusa Axundov namizədlik dissertasiyasını vaxtından əvvəl müdafiə etməklə elmdə öz sözünü demişdir. İsa Həbibbəyli bildirmişdir ki, dilimizdəki zaman formalarının əsasında qədim feili sifət və feili bağlamaların durduğunu Ağamusa Axundov sübut etmişdir. A.Axundovun Azərbaycanda riyazi dilçilik elminin ilk tədqiqatçısı olduğunu deyən alim dilin estetikası anlayışının da dilçilik elmimizə məhz onun tərəfindən gətirildiyini diqqətə çatdırmışdır. AMEA-nın vitse-prezidenti qeyd etmişdir ki, A.Axundovun ədəbiyyatşünaslıq fəaliyyəti elmimizdə ənənəvi dilçi-ədəbiyyatşünaslığın yeni səhifəsidir. Alimin tədqiqatları ədəbiyyat nəzəriyyəsinin ciddi problemlərinin həllinə yönələn yüksək nəzəri səviyyəsi ilə fərqlənən əhəmiyyətli elmi əsərlərdir. İ.Həbibbəyli Ağamusa Axundovun heca haqqında həm dilimizin fonetik hadisəsi, həm də vəzni kimi müstəqil tədqiqatlar aparan yeganə alim olduğunu bildirmişdir: Azərbaycan şeirində qapalı hecadan açıq hecaya, örtülü hecadan örtüsüz hecaya doğru inkişaf proseslərinə dair müşahidələri şeirşünaslığın Ağamusa Axundov nəzəriyyəsi adlandırıla bilər. Eyni zamanda dil attraksiyası hadisəsindən həm sintaktik konstruksiyalar, həm də bədii dilin imkanları kimi bəhs etmək vəzifəsinin hər iki qütbünün mükəmməl nəzəri dərkini elmimizə o gətirib. Akademik vurğulamışdır ki, Ağamusa Axundovun elmi-nəzəri irsi ölkəmizdə və onun hüdudlarından kənarda humanitar elmi idrakın yüksək miqyasını bütün reallıqları ilə parlaq şəkildə əks etdirən zəngin və qiymətli örnəkdir. Konfransda Dilçilik İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü Möhsün Nağısoylunun Görkəmli dilçi-alim, akademik Ağamusa Axundov adlı məruzəsi dinlənilmişdir. M.Nağısoylu qeyd etmişdir ki, müasir Azərbaycan dilçiliyinin görkəmli nümayəndələrindən sayılan akademik Ağamusa Axundov çoxşaxəli zəngin yaradıcılığı ilə dilçilik elmimizin inkişafında mühüm rol oynamış, öz elmi məktəbini yaratmışdır. M.Nağısoylu alimin hələ tələbəlik illərində böyük nüfuz qazandığını diqqətə çatdırmışdır: A.Axundov Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsində oxuduğu illərdə dərin bilik və zəkası ilə müəllimlərinin hörmətini qazanıb ci ildə ali təhsilini Nizami təqaüdü ilə başa vuran Ağamusa Axundov elə həmin il Universitetin aspiranturasına daxil olub və Feilin zaman kateqoriyası mövzusunda namizədlik dissertasiyasını vaxtından altı ay qabaq uğurla müdafiə edib cü ildə isə 32 yaşında Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə edərək, SSRİ miqyasında filologiya sahəsində ən gənc elmlər doktoru alimlik dərəcəsi alıb cı ildə Dilçilik İnstitutunun direktoru təyin olunmuş Ağamusa Axundov 22 il bu vəzifədə çalışmışdır ci ildə AMEA-nın müxbir üzvü seçilmiş A.Axundov eyni zamanda Akademiyanın yeni təşkil olunmuş Humanitar və İctimai Elmlər Bölməsinin akademik-katibi təyin olunmuşdur. 6 il sonra o, AMEA-nın həqiqi üzvü, həmçinin ikinci dəfə rəhbərlik etdiyi bölmənin akademik-katibi seçilmişdir. Görkəmli alimin 36 kitab, 500-ə yaxın məqalə müəllifi olduğunu deyən M.Nağısoylu onun Azərbaycan dilinin fonetikası adlı monoqrafiyasının Respublika Dövlət mükafatına layiq görüldüyünü iştirakçıların nəzərinə çatdırmışdır. M.Nağısoylu çıxışı zamanı bildirmişdir ki, A.Axundov bu əsərinə qədər də fonetika sahəsində istər tarixi, istərsə də müasir fonetika məsələləri istiqamətində ardıcıl elmi araşdırmalar aparmış, Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi və Azərbaycan dilinin tarixi fonetikası kimi iki monoqrafiyanı ərsəyə gətirmişdir. Məruzəçi A.Axundovun Azərbaycan dilçiliyi sahəsindəki xidmətlərinin yüksək qiymət-

132 132 XRONİKA ləndirildiyini, dövlət və mötəbər təşkilatlar tərəfindən bir sıra fəxri ad və mükafatlara layiq görüldüyünü qeyd etmişdir. M.Nağısoylu dilçilik elmimizin ən parlaq simalarından sayılan, ölkəmizdə filologiyanın, xüsusilə türkologiyanın inkişafında böyük xidmətləri olan akademik Ağamusa Axundovun xatirəsinin daim yaddaşlarda qalacağını bildirmişdir. Daha sonra Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri Anar Rzayev, Bakı Dövlət Universitetinin rektoru, akademik Abel Məhərrəmov, Qazaxıstan Milli Elmlər Akademiyası Dilçilik İnstitutunun direktoru, professor Erden Kajibekov, AMEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Tarixi etnoqrafiya şöbəsinin rəhbəri, akademik Teymur Bünyadov, Bakı Dövlət Universitetinin İlahiyyat fakültəsinin dekanı, akademik Vasim Məmmədəliyev, Misirin Eyn-Şəms Universitetinin professoru Məhəmməd Haridi, Türkiyənin Hacettepe Universiteti Ədəbiyyat fakültəsi Türk dili və ədəbiyyatı bölməsinin rəhbəri Şükrü Haluk Akalın çıxış edərək akademik Ağamusa Axundovun elmi fəaliyyətindən və onunla bağlı xatirələrindən danışmışlar. Təşkil olunan telekörpü vasitəsilə müxtəlif ölkələrdən alimlər A.Axundov haqqında fikirlərini bölüşmüşlər. Konfransın birinci günü Dilçilik nəzəriyyəsi, Fonetika, Dil və üslub, Ədəbiyyat və ədəbi dil məsələləri, Türkologiyanın aktual problemləri, Dil tarixi və qrammatika bölmələrində 148 məruzə dinlənilmişdir. Elçin İbrahimov (Azərbaycan) aprel 2017-ci il tarixlərində Qazaxıstanın Türküstan şəhərində Beynəlxalq Xoca Əhməd Yəsəvi Türk-Qazax Universitetinin təşkilatçılığı ilə Türküstan Forumu III Qloballaşma Prosesində Türk Dünyasının Gələcəyi, Fürsətlər və Təhdidlər adlı Beynəlxalq Sosial Elmlər Konqresi keçirilmişdir. Beynəlxalq konqresə türksoylu ölkələrin (Şimali Azərbaycan, Türkiyə, Özbəkistan, Qırğızıstan, Qazaxıstan, Tatarıstan və b.) alimləri ilə yanaşı, digər ölkələrin nümayəndələri də qatılıblar. Azərbaycanı beynəlxalq konqresdə AMEA Fəlsəfə İnstitutunun əməkdaşı, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Faiq Ələkbərli, ADİU-nun əməkdaşı, dr. Nazim Cəfərov, Azərbaycan Dövlət Aqrar Univeristetinin (Gəncə) doktorantı Fərrix Rəhimli, AMEA Folklor İnstitutunun əməkdaşları Nailə Əskər, Qumru Şəhriyar təmsil ediblər. Konqresdə Türk Dünyası ölkələrinin iqtisadi, sosial və mədəni quruluşlarındakı inkişaf; Türk Dünyasında siyasi və hüquqi sahədə son dəyişimlər və demokratikləşmə prosesləri; Beynəlxalq şirkətlərin Qafqaz və Orta Asiya Enerji qaynaqlarına yönəlik siyasətləri; Yeni dünya düzənində Türk Dünyasının rolu: Fürsətlər, təhdidlər və beynəlxalq sistemə inteqrasiya; Qloballaşma və bölgəsəlləşmə prosesində Türk Dünyası ölkələri arasındakı əlaqələr: problemlər və həll yolları kimi mövzular geniş şəkildə müzakirə olunmuşdur. Dinmuhammed Kelesbayev (Qazaxıstan) Faiq Ələkbərov (Azərbaycan) 28 апреля 2017 г. в Севастополе состоялась международная научно-практическая конференция «Просветительская деятельность Исмаила Гаспринского и мусульманский мир России». В конференции участвовали духовные лидеры Российской Федерации, Беларуси, Эстонии, Польши, Литвы, Румынии и Турции, а также ученые из России, Турции, Узбекистана и Азербайджана. Конференция была организована при содействии Совета министров Республики Крым, ЦРО Духовное управление мусульман Республики Крым и г. Севастополь, ГБУ РК «Бахчисарайский историко-культурный и археологический музей-заповедник», Мемориального музея Исмаила Гаспринского, ГБУ РК «Крымскотатарский музей культурно-

133 XRONİKA 133 исторического наследия», Фонда поддержки исламской культуры, науки и образования. Основной целью конференции была актуализация исследований, связанных с жизнью и деятельностьюn И. Гаспринского, популяризация идей просветителя и его издательской деятельности, а также освещение вопросов социально-экономической, общественно-политической и культурной истории Крыма и мусульманского мира России в XIX- XX вв. Отдельные секции конференции рассмотрели следующие темы и вопросы: изучение личности и деятельности И. Гаспринскго, идеи просвещения и мусульманские народы России, наследие И. Гаспринского в музейных и архивных фондах, газета «Терджиман» как источник по истории Крыма, печать и журналистика тюрко-татарского мира к. XIX н. XX вв. В рамках форума были проведены пленарные заседания и работа научных секций. В программе конференции были предусмотрены также и выезд в Бахчисарай, молебен на месте захоронения Исмаила Гаспринского и его жены Зухры Акчуриной, посещение Мемориального музея им. И. Гаспринского и презентация книг. Рена Салехова (Азербайджан) Nisan 2017 tarihinde Genç Akademisyenler Birliği tarafından İspanyanın Barcelona şehrinde olan 3. Uluslararası Multidisipliner Avrasya Kongresi duzenlenmiştir. Kongrede farklı disiplinlerde calışan akademisyenlerin bilimsel çalışmaları ile bir araya gelmesi, bilgi ve deneyimlerin aktarılması ve böylece multidisipliner çalışmalara zemin hazırlanması amaçlanmıştır. Kongreye Sosyal Bilimler ve Eğitim Bilimleri alanlarındaki bildiriler kabul edilmiştir. Firuz Fevzi (Afganistan) Gülheyran Rehimova (İspanya) Mayıs 2017 tarihlerinde Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Uludağ Üniversitesi Türkçe Öğretimi Uygulama ve Araştırma Merkezi (ULUTÖMER) ile Yunus Emre Enstitüsü 1. Uluslararası Yabancı Dil Olarak Türkçenin Öğretimi Bilgi Şöleni (UYTOB) düzenlenecektir. Türkiye Cumhuriyeti nin coğrafi konumu ve siyasi gücünden dolayı Türkçe de önem kazanmıştır. Buna bağlı olarak Türkiye genelinde olduğu gibi yükseköğrenim için Uludağ Üniversitesine gelen misafir öğrencilerin sayısı her geçen yıl artmaktadır. Ayrıca eğitimin yanı sıra ticari, turistik ve kültürel amaçlarla Türkçe öğrenmek isteyen yabancı sayısında belirgin bir artış gözlenmektedir. Bu durum yabancı dil olarak Türkçenin öğretimi konusundaki araştırmalarımızı hızlandırmamızı ve hazırlıklarımızı tamamlamamızı zorunlu kılmaktadır. Bilgi şöleninde araştırmalar, incelemeler, şölen süresince yapılacak tartışmalar, üretilecek fikirler ve hakem sürecinden sonra yayımlanacak olan sunacağınız bildiriler, ülkemizde yeni bir bilimsel disiplin haline gelen Yabancı Dil Olarak Türkçenin Öğretimine katkı sağlamıştır. Bu yeni alanın araştırmacılarının buluşup tanışmasını, deneyimlerini paylaşmasını sağlamış, aynı zamanda bu alandaki lisansüstü eğitim programlarına ufuk açmıştır. Minara Aliyeva Çınar (Türkiye)

134 134 XRONİKA 11 may 2017-ci il tarixində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının(AMEA) Alimlər Evi və Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun birgə təşkilatçılığı ilə görkəmli sovet tarixçietnoloqu, şərqşünas, yazıçı, şair və tərcüməçi Lev Qumilyovun anadan olmasının 105 illik yubileyi ilə əlaqədar tədbir keçirilmişdir. Tədbirdə AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik İsa Həbibbəyli, Moskvadakı Lev Qumilyov Mərkəzinin direktoru Pavel Larifolin, Dilçilik İnstitutunun direktoru, akademik Möhsün Nağısoylu, Moskva Dövlət Universitetinin professoru Zeydulla Yuzbekov, Moskvadakı Ocaq Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin direktoru, professor Tofiq Məlikli, Alimlər Evinin direktoru, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Nuridə Quliyeva, professor İlhami Cəfərsoy, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Ağaverdi Xəlilov, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Eynulla Mədətli və başqaları çıxış edərək alimin türk xalqlarının tarixi ilə bağlı araşdırmalarının əhəmiyyətini xüsusi qeyd etdilər. Tədbiri Alimlər Evinin direktoru, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Nuridə Quliyeva giriş nitqi ilə açaraq, sözü iclasa sədrlik edən AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik İsa Həbibbəyliyə verdi. AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik İsa Həbibbəyli Lev Qumilyovun Etnogenez və yerin biosferi, Qədim türklər, Xəzər ətrafında minillik, Son və yenidən başlanğıc, Birinci türk xaqanlığının müfəssəl siyasi tarixi kitabları və digər fundamental əsərləri barədə ətraflı məlumat verərək, türklərə qarşı hələ Sovetlər dönəmində formalaşmış vəhşi xalq münasibətinin yanlışlığını alimin öz araşdırmaları ilə sübuta yetirdiyini xüsusi olaraq vurğuladı. Natiq həmçinin L.Qumilyovun irəli sürdüyü konsepsiyaya görə, slavyanlar və türklər arasında qədimdən bəri mövcud olan dostluq əlaqələrinin zaman-zaman bütün Avrasiyanın həyat tərzinə çevrildiyini xüsusi olaraq diqqətə çatdırdı. AMEA-nın İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, akademik Möhsün Nağısoylu çıxışında alimin əsərlərinin Azərbaycanda nəşri ilə əlaqədar dəyərli fikirlər söylədi. O, L.Qumilyev irsinin Azərbaycanda nəşrinə ci ildən müstəqillik əldə edildikdən sonra başlanıldığını xüsusi olaraq diqqətə çatdırdı. Alimin Xəzər ətrafında minillik (1992) və Qədim türklər kitabının (1993, 2016) nəşrinin türklərə qarşı formalaşmış qeyri-obyektiv baxış və yanaşma stereotipini dəyişdirmək üçün bir təkan olduğunu qeyd etdi. L.Qumilyovun türkoloq kimi xidmətlərini müfəssəl şəkildə açıqladıqdan sonra onun və Almas İldırımın həyat və yaradıcılığındakı paralellik, müşahidə etdiyi oxşarlıqlar barədə danışdı. Akademik çıxışının sonunda L.Qumilyev irsinin təhlil və təbliğinin zəruriliyini qeyd etdi. Moskvadakı Lev Qumilyov Mərkəzinin direktoru Pavel Zarifullin öz çıxışında Lev Qumilyovun həyatı və elmi araşdırmaları barədə qısa məlumat verərək, alimin valideynlərinə görə həbs olunmasına baxmayaraq, mətinliklə mübarizə apararaq, görkəmli tarixçi kimi səmərəli və dəyərli fəaliyyətindən danışdı. Natiq, eyni zamanda Lev Qumilyov Mərkəzinin yaranma tarixçəsi və indiyədək gördüyü işlər barədə də məlumat verdi. Tədbirin sonunda İsa Həbibbəyli yekun çıxışında L.Qumilyovun irsinin öyrənilməsi və təbliği üçün elmi seminarların keçirilməsinin əhəmiyyətini və adının əbədiləşdirilməsi üçün yaxın gələcəkdə Bakıda da abidəsinin ucaldılmasının vacibliyini qeyd etdi. Könül Mirzəyeva (Azərbaycan) Mayıs 2017 tarihlerinde Ankarada Türk Dil Kurumu tarafından 8. Uluslararası Türk Dili Kurultayı düzenlenmiştir. Kurultaya 34 farklı ülkeden 266 bilim adamı katımıştır. Kurultayda Ağız araştırmaları, Altay dilleri araştırmaları, Bilgisayar destekli dil bilimi, Çağdaş Türk yazı dilleri ve lehçeleri araştırmaları, Dil ilişkileri, Edebiyat kuramları, Farklı disiplinler açısından Türk dili, Hoca Ahmed-i Yesevî, Karşılaştırmalı Türk dili araştırmaları, Köken bilgisi araştırmaları, Mehmet Fuat Köprülü, Sözlükçülük, Tarihî Türk yazı dilleri, Tenkit, Terim araştırmaları, Türkçenin eğitimi ve öğretimi, Türk dil bilgisi araştırmaları, Türk dil bilimi

135 XRONİKA 135 araştırmaları, Türk dili araştırmalarında yöntem sorunları, Türk işaret dili araştırmaları, Yazım ve anlatım sorunları gibi esas bildiri konuları ele alınmıştır. 8. Uluslararası Türk Dili Kurultayının Açılış ve Türk Diline Hizmet Ödülü Töreni tarihinde Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı, devlet erkânı, Kurum Başkanları, bilim adamları, öğretmen ve öğrencilerin iştirakiyle Beştepe Millet Kültür ve Kongre Merkezinde gerçekleştirilmiştir. Saygı duruşu ve İstiklal Marşı yla başlayan program 2017 Türk Dili Yılı tanıtma filminin gösterilmesinden sonra sırasıyla Türk Dil Kurumu Başkanı Prof. Dr. Mustafa S. Kaçalin, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Başkanı Prof. Dr. Derya ÖRS, Başbakan Yardımcısı Tuğrul Türkeş, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ın konuşmalarıyla devam etti. Programın sonunda Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan tarafından Türkiye ve yurt dışından 12 bilim insanına Türk Diline Üstün Hizmet Ödülü verildi. Ödül alanlar: Dr. Yong-Sŏng LI (Güney Kore) 1964 yılında Güney Kore Gyeonggi nde dünyaya geldi. Orhon Yazıtları ile Rusya ve Çin deki Türk dilleri üzerine yaptığı çalışmaları ve Türkiye deki Türklük bilimi çalışmalarının Kore de tanınmasına olan katkılarıyla bilindi. Türk Dillerinde Akrabalık Adları ve Türk Dillerinde Son Takılar adlı çalışmaları Türklük bilimi sahasında oldukça mühimdir. Türkçe ile ilgili çalışmaların Güney Kore de yaygınlık kazanmasında mühim bir rolü vardır. Prof. Dr. Şükrü Haluk Akalın (Türkiye) 1956 yılında Adana da dünyaya geldi yılları arasında Türk Dil Kurumu Başkanlığı vazifesini yürüttü. Türkiye Türkçesi ve Türk dilinin lehçeleri ile ilgili çok sayıda çalışması vardır. Türk Dil Kurumu Başkanlığı sırasında Kurumun geniş halk kitleleri tarafından tanınmasına ve benimsenmesine katkılarda bulundu. Doç. Dr. Burul Saginbaeva (Kırgızistan) 1956 yılında Kırgızistan ın Oş bölgesinde dünyaya geldi. Kırgız Türkçesi ile Türkiye Türkçesinin münasebetleri üzerine yaptığı çalışmalarıyla tanınmaktadır. Bugünkü Türk Dillerindeki Yapı Çeşitliliği, Kırgızca-Türkçe/ Türkçe- Kırgızca Sözlük gibi pek çok çalışması hem Kırgızistan da hem de Türkiye de yayımlamıştır. Prof. Dr. Gulbanu Kossymova (Kazakistan) 1954 yılında Kazakistan ın Aktöbe şehrinde doğdu. Kazak Türkçesinin tarihi, dil bilgisi ve sözlükçülüğü ile eğitim yöntemleri ve köken bilgisi alanındaki çalışmalarıyla tanınmaktadır. Kossymova köken bilgisi alanındaki çalışmalarını Tarihî Adlandırmaların Etimolojisi adlı kitabında toplamıştır. Prof. Dr. Marcel Erdal (İsrail) 1945 te İstanbul da doğdu. Dil bilimi, köken bilgisi, Türk dili, Türk lehçeleri, eski Çuvaşça Prof. Dr. Marcel Erdal ın uzmanlık alanlarıdır. Bu alanlarda birçok yayını vardır. Eski Türkçede Söz Yapımı ve Eski Türkçenin Dil Bilgisi Prof. Dr. Marcel ERDAL ın en çok tanınan eserleridir. Prof. Dr. Hamza Züfikar (Türkiye) 1941 yılında Bitlis te dünyaya geldi. Türkiye deki terim çalışmalarına katkıları, Türk Dili dergisinde dilimizin çeşitli sorunlarına yönelik yazıları, uzmanlığından başkanlığına kadar Türk Dil Kurumunda aldığı vazifeler vesilesiyle verdiği hizmetleriyle tanınmaktadır. Hamza ZÜ- LFİKAR, Türk Dil Kurumu Terim Bilim ve Uygulama Kolu Başkanı olarak pek çok terim sözlüğünün projelere bağlanarak yayımlanmasını sağlamıştır. Dr. Yusuf Azmun (İran Türkmenlerinden) 1939 da Horasan bölgesinde Gumbedikâvus ta dünyaya geldi. Türkmen Türkçesi üzerine çalıştı. Türkmen şair Mahdumkulu hakkında ve Türkmencenin söz varlığı üzerine çalışmalar yaptı. Prof. Dr. İgor Valentinoviç Kormushin (Rusya Federasyonu) 1939 da Leningrad da doğdu. Türk Dil Kurumu şeref üyesi olan Kormushin, Altay dillerinde ettirgenlik konusuyla Sovyetler Birliği halklarının dillerine yönelik yaptığı çalışmaları ve özellikle eski Türk harfli Yenisey mezar yazıtları üzerine yaptığı çalışmaları ile göze çarpmaktadır. Prof. Dr. Nevzat Gözaydin (Türkiye) 1938 yılında Ankara da doğdu. Türk Dil Kurumu çalışmalarına sözlük, yazım kılavuzu, Türk Dili dergisi, çeviri eserlerin yayımlanması gibi farklı alanlardaki katkılarıyla tanninmaktadır ten beri Türk Dil Kurumunda çeşitli komisyonlarda vazife yapmaktadır. Prof. Dr. Efrasiyap Gemalmaz (Türkiye) 1937 yılında Erzurum da doğdu. Yetiştirdiği öğrenciler ve Erzurum Ağzı adlı üç ciltlik çalışmasıyla Türklük bilimine büyük katkı sağlamıştır. Türkiye deki Türk dili çalışmalarında bilgisayarı ilk kullanandır yılında Türk Dil

136 136 XRONİKA Kurumu üyeliğine seçilmiştir. Çağdaş Azeri Türkçesi Metinleri Antolojisi, Türkmence Metinler, Türkçenin Derin Yapısı, Azeri Türkçesi Lügati gibi eserleri vardır. Prof. Dr. Kemal Eraslan (Türkiye) 1930 yılında Diyarbakır da dünyaya geldi. Türk Dil Kurumu üyeliği de yapan Eraslan ın Mizanü l- Evzan, Mecâlisü n-nefâyis, Mevlânâ Sekkâkî Divanı, Eski Uygur Türkçesi Grameri eserleri Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanmıştır. Türk Dil Kurumu üyeliği vesilesiyle verdiği hizmetler ile tanınmaktadır. Prof. Dr. Zeynep Korkmaz (Türkiye) 1922 yılında Nevşehir de doğdu. Türk Dil Kurumu aslî üyeliği, Yönetim ve Yürütme Kurulu üyelikleri, Gramer Kolu Başkanlığı gibi vazifeleri vesilesiyle verdiği hizmetler; Türklük biliminin farklı meselelerine dair yaptığı çalışmalar ve hazırladığı dil bilgisi kitabı ile büyük katkı sağlamıştır. Elçin İbrahimov (Azərbaycan) Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyəti və Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun birgə təşkilatçılığı ilə akademik Ağamusa Axundovun 85 illik yubileyi münasibətilə keçirilmiş "Ağamusa Axundov və Azərbaycan filologiyası konfransı çərçivəsində ölkəmizdə səfərdə olan dünyanın nüfuzlu türkoloq alimlərinin iştirakı ilə AMEA Rəyasət Heyətinin orqanı olan Türkologiya jurnalının baş redaktoru, akademik Kamal Abdullanın təşəbbüsü əsasında yaradılan seminarın növbəti toplantısı keçirildi. Toplantıda Türkologiya jurnalının baş redaktoru, akademik Kamal Abdulla İstanbul Universitetinin Türk dili və ədəbiyyatı bölməsinin rəhbəri Osman Fikri Sərtqaya, professor Ayşəgül Sərtqaya, Qazaxıstan Elmlər Akademiyası Dilçilik İnstitutunun direktoru Erden Kajibekov, Ege Universiteti Türk Dünyası Araşdırmaları Mərkəzinin direktoru Fikrət Türkmən, Bilkənt Universiteteinin professorları Rasim Özyürek, Hamza Zülfükar, Misirin Eyn-Şəms Universitetinin professoru Muhammed Haridi, AMEA Humanitar Elmlər bölməsinin akademik katibi Teymur Kərimli, Akademiyanın Dilçilik İnstitutunun direktoru Möhsün Nağısoylu, Dilçilik İnstitutunun Türk dilləri şöbəsinin müdiri Aygül Hacıyeva, Bakı Dövlət Universitetinin professorları Ramiz Əsgər, Cəlil Nağıyev, Türkologiya jurnalının məsul katibi Elçin İbrahimov və başqaları iştirak edirdiər. Seminara, həmçinin Bakı Dövlət Universiteti, Mühəndislik Universiteti, Xəzər Universiteti və Odlar Yurdu Universitetinin SABAH qruplarının tələbələri də qatılmışdılar. Akademik Kamal Abdulla tədbiri açaraq, Azərbaycan dilçilik elminin görkəmli nümayəndəsi Ağamusa Axundovun elmi fəaliyyətindən, Azərbaycan dilinin və ədəbiyyatının xarici ölkələrdə təbliği sahəsində işlərin başlanğıcınının onun tərəfindən qoyulmasından bəhs etdi. Türkologiya jurnalının tarixi və bugünkü vəziyyəti ilə bağlı məlumat verən akademik dərginin Azərbaycan elminin təbliğindəki rolundan söz açdı. O, uzun illər A.Axundovun rəhbərlik etdiyi bu jurnalın hazırda ideya istiqamətində müvafiq işlər görüldüyünü diqqətə çatdırdı. K.Abdullayev qeyd etdi ki, AMEA-nın Rəyasət Heyətinin müvafiq qərarından sonra jurnalda yalnız dilçilik istiqamətində deyil, həm də fəlsəfə, ədəbiyyat, tarix, folklor, mifologiya və s. istiqamətlərdə də yazılar çap olunur. K.Abdullayev jurnalın tərkibinin daha da genişləndiyini, həmçinin dərginin beynəlxalq məsləhətçiləri sırasına dünyanın müxtəlif ölkələrindən dilçi, ədəbiyyatşünas, tarixçi, folklorşünas və digər sahələrdən olan mütəxəssislərin daxil edildiyini tədbir iştirakçılarının nəzərinə çatdırdı. Daha sonra K. Abdullayev Türkologiya jurnalının nəzdində yaradılan bu seminarın əsas məqsədinin türkologiya elminin nailiyyətlərini və problemlərini görkəmli türkoloqların birgə iştirakı ilə müzakirə etmək, gənc türkoloqları bu elmin canlı əfsanələri ilə tanış etmək, türkologiya elminin inkişafına, onun digər elm sahələri ilə əlaqəsinin daha sıx qurulmasına və bu elm sahəsinin şaxələndirilməsinə kömək etməkdən ibarət olduğunu ifadə etdi. Çıxışının sonunda akademik Kamal Abdulla görkəmli alimin xatirəsinə göstərilən hörmət və ehtirama görə tədbirin təşkilatçılarına və iştirakçılarına təşəkkürünü bildirdi. Daha sonra çıxış edən İstanbul Universitetinin professoru Osman Fikri Sərtqaya, Ege Universitetinin professoru Fikrət Türkmən türkologiya sahəsində toplanmış bilik və təcrübənin gələcək nəslə ötürülməsi baxımından seminarın

137 XRONİKA 137 təşkilini yüksək qiymətləndirdilər. Hər iki alim akademik Ağamusa Axundov haqda xatirələrini dilə gətirərək, onun türkologiya sahəsindəki zəngin fəaliyyəti ilə bağlı seminar iştirakçılarına məlumat verdi. Qonaqlardan Qazaxıstan EA-nın Dilçilik İnstitutunun direktoru Erden Kajibekov, Hacettepe Universitetinin professoru Şükrü Haluk Akalın, Bilkənt Universitetinin professorları Rasim Özyürek, Hamza Zülfükar, misirli professor Muhammed Haridi və digər çıxış edənlər də görkəmli alim Ağamusa Axundovun elmi və pedaqoji fəaliyyəti, elm təşkilatçısı olması və Azərbaycan dilçilik elmini dünyada təmsil etməsi baxımıdan gördüyü əvəzsiz işlər haqda söz açdılar. Türkologiya Bakıda keçirilən IV Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumunun əsas məqsədi mədəni, dini, sosial, siyasi və digər sahələr üzrə əməkdaşlığın təşviq edilməsindən, mədəniyyətlərin bir-birinə daha da yaxınlaşdırılmasından ibarətdir. Xüsusilə dünyanın müxtəlif münaqişələr, terrorizm, islamofobiya ilə üzləşdiyi bir zamanda Forumun keçirilməsinin əhəmiyyəti çox böyükdür ci ildə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən mədəniyyətlər arasında dialoqun qurulması məqsədilə irəli sürülən və o vaxtdan etibarən səmərəli şəkildə davam etdirilən Bakı prosesi təşəbbüsü müasir qlobal çağırışlara cavab vermək üçün uğurlu bir mexanizmə çevrilib. Azərbaycan nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların rəhbərlərini, dövlət xadimlərini, hökumət nümayəndələrini, siyasətçiləri, alim və mütəxəssisləri, mədəniyyət və incəsənət adamlarını bir araya gətirərək müxtəlif mövzular üzrə fikir mübadiləsi vasitəsilə mədəniyyətlərarası dialoq mühitində bir körpü rolunu oynamaqdadır. Bu fikirləri IV Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumu çərçivəsində mayın 6-da Türk dünyası mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların kəsişməsində" mövzusunda keçirilən dəyirmi masa da Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun prezidenti Günay Əfəndiyeva səsləndirib. O qeyd edib ki, dəyirmi masa nın Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumu çərçivəsində keçirilməsi təsadüfi deyil, çünki türk dünyası, onun mədəniyyəti və irsi dünya sivilizasiyasının ayrılmaz parçasıdır. Türkdilli xalqlar dünya tarixi və mədəniyyətində əhəmiyyətli rol oynayıblar. Türkdilli dövlətlər və xalqlar ümumi tarixi köklər, ortaq zəngin irs, dil, incəsənət, ədəbiyyat, adət-ənənələr, milli-mənəvi dəyərlər ilə birbirinə zəncirvari şəkildə bağlıdır. Bu xalqlar geniş coğrafiyada yayılmaqla əksəriyyəti islam, bir qismi isə digər dinlərə sitayiş edirlər və bu müxtəliflik, əslində, türk dünyasının mənsub olduğu mədəni zənginlikdən xəbər verir. Ümumtürk mədəniyyəti dünya mədəniyyətinə böyük töhfələr verib, türkdilli xalqların dahi şəxsiyyətləri: mütəfəkkirləri, yazıçıları, şairləri və alimləri bəşəri nailiyyətlər qazanıblar. Bu baxımdan, Nizami Gəncəvi, Yunus Əmrə, Nəsimi, Füzuli, Məhtumqulu, Abay Kunanbayev, Çingiz Aytmatov kimi türk dahilərinin əsərləri dünya inciləri sırasındadır. Kitabi-Dədə Qorqud, Koroğlu, Manas dastanları bütün türk dünyasının sərvətidir ci ildə türk dünyasının böyük şəxsiyyəti Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Kitabi-Dədə Qorqud dastanının 1300 illiyinin təntənəli şəkildə qeyd olunması tarixdə mühüm bir hadisə kimi iz qoyub. G.Əfəndiyeva bildirib ki, Türk dünyasının digər ortaq sərvətlərindən biri də ənənəvi İpək Yoludur. Türkdilli xalqlar Böyük İpək Yolunun formalaşmasında və fəaliyyət göstərməsində əhəmiyyətli rol oynayıblar. Eyni zamanda, üzərindən keçən ticarət karvanları vasitəsilə İpək Yolu bu xalqların iqtisadi, ticari və mədəni cəhətdən yaxınlaşmasına, mədəniyyət və incəsənət nümunələrinin bir-birinə tanıdılmasına və ənənələrinin ötürülməsinə, Türk dünyasının mədəni irsinin zənginləşməsinə dərin təsir göstərib. Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun fəaliyyəti, həyata keçirdiyi layihələr barədə məlumat verən G.Əfəndiyeva qeyd edib ki, Fondun Türkiyə və Azərbaycan ənənəvi əl sənətləri layihəsi çərçivəsində türkdilli xalqlara məxsus ortaq qadın əl sənətləri, o cümlədən xalçaçılıq, toxuculuq, ipəkçilik geniş şəkildə tədqiq olunub. İlkin mərhələdə Azərbaycanda və Türkiyədə yaşayan qadınların həyat tərzi və fəaliyyəti araşdırılıb. Layihənin Qazaxıstan və Qırğızıstanda da davam etdirilməsi planlaşdırılır. Bu layihənin hər bir türkdilli ölkədə həyata keçirilməsi özünəməxsus yerli cəhətlərin, milli xüsusiyyət və dəyərlərin ortaya çıxarılmasına imkan

138 138 XRONİKA verir və bu baxımdan, mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Eyni zamanda, türkdilli xalqların ortaq əlifbası, ortaq ədəbi dili, ortaq terminologiyasının formalaşdırılması öz aktuallığını saxlayır. Fond gələcək fəaliyyətində müxtəlif ölkələrdə türkologiya sahəsində kadr hazırlığının həyata keçirilməsində aktiv rol oynamaq və o ölkələrin universitetlərində fərqlənən tələbələrə təqaüdlərin ayrılmasını nəzərdə tutur. Təşkilat dünyanın ayrı-ayrı ölkələrində Türk dünyasına məxsus ədəbiyyatın, incəsənətin və mədəniyyətin təbliği məqsədilə müxtəlif nəşrlərin çap olunması, tədbirlərin, konfransların, sərgilərin, proqramların, tamaşaların təşkil edilməsini də planlaşdırır. Azərbaycanın və bütövlükdə Türk dünyasının görkəmli şair və dramaturqu, əsərlərində hər zaman türk xalqlarının birliyini dəstəkləyən Hüseyn Cavidin İblis əsərinin İstanbul şəhərində tamaşaya qoyulmasına dair razılığın əldə edilməsini və artıq məşqlərin başlamasını buna misal göstərmək olar. Qeyd olunub ki, Fondun digər fəaliyyət istiqamətlərindən biri məhv edilmiş və mənimsənilmiş mədəni irsin mühafizəsi ilə əlaqədardır. Fondun dəstəyi ilə Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsində ermənilər tərəfindən dağıdılmış və məhv edilmiş abidələrin tədqiqi və həqiqətlərin dünyaya çatdırılması məqsədilə Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərindəki tarix və mədəniyyət abidələrinə vurulan zərər adlı kitab nəşrə hazırlanır. Dəyirmi masa da Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının baş katibi Ramil Həsənov, TÜRKSOY-un baş katibi Dusen Kaseinov və TürkPA-nın baş katibi Jandos Hasanovun türkdilli ölkələrin müxtəlif sahələr üzrə əməkdaşlığının təşviq edilməsi, sülh və təhlükəsizlik, davamlı inkişaf, mədəni irsin qorunması ilə bağlı çıxışları dinlənilib. Çıxışlarda vurğulanıb ki, türkdilli xalqların tarixi-mədəni irsi birgə səylərlə qorunmalı, türkdilli dövlətlərin mədəni sahədə əməkdaşlığı gücləndirilməli, türk dünyasının mədəniyyətlərarası dialoqa verdiyi töhfələr daha da artırılmalıdır. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) həqiqi üzvü, AMEA-nın Şərqşünaslıq İnstitutunun direktor müavini Şahin Mustafayev diqqətə çatdırıb ki, türk xalqlarının mədəniyyətinin ortaq cəhətlərindən biri onların tarixən Böyük İpək Yolu gerçəkliyi ilə sıx şəkildə bağlı olmasıdır. Nəhəng türk imperiyaları məhz İpək Yolunun böyük bir hissəsinə nəzarət etdiyi dövrlərdə cahanşümul mahiyyət qazanıblar. Bizim etnomədəni dəyərlərimizin, dilimizin geniş coğrafi məkanda yayılması və inkişafında İpək Yolunun müstəsna yeri və rolu var. Bu baxımdan, İpək Yolu hamımızın ortaq mədəni mirasıdır. Bu mirasın öyrənilməsi yeni nəsillərə çatdırılması müştərək işimiz və vəzifəmizdir. TÜRKSOY öz fəaliyyətində İpək Yolu məsələsinə diqqət yetirir. Ancaq bu sahədə potensial çox genişdir. Digər beynəlxalq təşkilatların da bu məsələyə diqqət yetirməsi vacibdir, - deyə Ş.Mustafayev vurğulayıb. Dəyirmi masa da Bakı Dövlət Universitetinin sosial və pedaqoji psixologiya kafedrasının müdiri, psixologiya elmləri doktoru, professor Kamilə Əliyevanın Mədəniyyətlərarası dialoq milli-etnik identikliyin formalaşması prosesi kimi mövzusunda məruzəsi dinlənilib. O qeyd edib ki, hazırkı qloballaşma dövründə, dünyanın müxtəlif qarşıdurmalar, münaqişələr, iqtisadi və siyasi böhranlarla üzləşdiyi bir zamanda milli dəyərlərin qorunması çox çətindir. Yalnız mədəniyyətlərarası dialoq milli dəyərlərimizi qoruyub saxlamağa imkan verir. Türkdilli xalqları ortaq adət-ənənələr, qəhrəmanlar, maddi və mənəvi dəyərlər birləşdirir. Bununla belə, mədəniyyətlərarası dialoq mədəni özünəməxsusluğu qorumaq və yeni dəyərləri formalaşdırmaq üçün zəmin yaradır. Tədbirə Rusiya Federasiyasının Prezidenti yanında Rusiya Xalq Təsərrüfatı və Dövlət Xidməti Akademiyasının professoru, UNESCO-nun eksperti Nizami Məmmədovun Türk dünyasının mədəniyyəti: birlik və müxtəliflik mövzusunda məruzəsi ilə yekun vurulub. Türkologiya

139 TÜRKOLOGİYA PERSONALİA ПЕРСОНАЛИИ PERSONAL NEWS ƏHMƏD CAVAD 125 Görkəmli Azərbaycan şairi və ictimai xadimi, milli Dövlət Himni mətninin müəllifi Əhməd Cavad Cavad Məhəmmədəli oğlu Axundzadənin anadan olmasının 125 ili tamam olur. Əhməd Cavad Azərbaycan dövlətçiliyi və ədəbiyyatı tarixində istiqlal şairlərimizdən biri kimi şərəfli yer tutur. Əhməd Cavad M.F.Axundzadə, H.Zərdabi, M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Topçubaşov, İ.Kaspiralı, C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, M.Hadi, H.Cavid və başqaları ilə başlayan Azərbaycan milli ideyası və türkçülük məfkurəsinin davamçısıdır. Onun adı milli azadlıq və istiqlal ideyaları ilə möhkəm bağlıdır. Bu baxımdan Respublika Prezidenti cənab İlham Əliyevin 2012-ci ildə görkəmli sənətkarın anadan olmasının 120 illiyi münasibətilə verdiyi sərəncam, şairin dövlət səviyyəsində yubileyinin keçirilməsi tarixi əhəmiyyətə malikdir. Sərəncamda Əhməd Cavad görkəmli şair, maarifçi və ictimai xadim, Azərbaycan poeziyasında yeni bir ədəbi məktəbin təməlçisi, milli azadlıq və istiqlal uğrunda mübariz, yaradıcılığı dövrün ictimai-siyasi mənzərəsini dolğun əks etdirən sənətkar kimi qiymətləndirilir. Əhməd Cavaddan danışmaq onun Azərbaycan, Türkiyə, Gürcüstan, Rusiya və ümumən, Şərq və Avropa ədəbi-ictimai mühiti ilə bağlılığından danışmaq deməkdir. Biz çalışacağıq ki, Ə.Cavadı bütün yönləri ilə deyil, daha çox mahiyyəti üzrə bəlgələyək. Onsuz da Əhməd Cavad haqqında akademik Bəkir Nəbiyev, professor Nazif Qəhrəmanlı (Ələkbərli), professor Əli Saləddin, professor Təyyar Salamoğlu və başqaları kitab, monoqrafiya, Ə.Ağayev, Y.Qarayev, T.Mahmud, Y.İsmayılov, A.Abbas, R.Həsənov, N.Axundzadə, S.Gəncəli, M.Aslan, N.Yaqublu, A.Əliyeva, S.Sərxanlı, B.Əhmədov, A.Şəfizadə, K.Muradov, A.Şərifov, Ə.Əfəndiyev, A.Turan və başqaları məqalə yazıb, söz deyib, onları təkrarlamağa lüzum yoxdur. Ə.Cavadın kimliyi nəsil-nəcabəti bir tərəfdən Gəncə qəzası, Şəmkir nahiyəsi, Seyfəli köyü, digər tərəfdən Cənubi Azərbaycanla... bağlıdır. Elə buradaca bütöv Azərbaycan ideyasını təsəvvür etmək çətin deyil. Ə.Cavad təhsilini mollaxanada, Gəncə müsəlman ruhani məktəbində, Ali Pedaqoji İnstitutda alıb. Bir tərəfdən dini, digər tərəfdən dünyəvi biliklərə yiyələnib. Hətta onun İranda təhsil alması barəsində ehtimallar da mövcuddur, fakt isə yoxdur. Ə.Cavadın ailə mənsubiyyəti bir tərəfdən İranla, Cənubi Azərbaycanla, digər tərəfdən Gürcüstanla əlaqəlidir. Babaları köklü-rişəli, tacir və ziyalı mühiti ilə bağlı olub. Bu isə o deməkdir ki, onun zahiri və daxili məzmununda bir kübarlıq, duruşunda və yerişində bir ağayanalıq, təmkin və ləyaqət olub. Bunu jurnalist Hüseyn Şərif də xatirələrində bəlgələyir... Ə.Cavad 1915-ci ildə Süleyman bəyin qızı Şükriyyə xanımla tanış olub, 1917-ci ildə onunla evlənib. Niyazi, Aydın və Yılmaz adlı

140 140 PERSONALİA övladları olub. Şükriyyə xanım Batumda, gimnaziyada oxuyub, fəqət təhsili yarımçıq qalıb, ərini xalq düşməni kimi ifşa etmədiyinə görə 7 il Qazaxıstanda sürgün həyatı keçirib. (1937, 20 oktyabrdan). Atası Süleyman bəy Tulumbazadə Bejanidze rus, ərəb, fars, türk dillərini bilib, Batumda sosial-demokrat hərəkatında fəal iştirakına görə çar hökuməti tərəfindən Krıma sürgün edilib. Oradan Bakıya gələ bilib, Musa Nağıyevin köməyi ilə məktəbə müəllim düzəlib. Ə.Cavadın peşə mənsubiyyəti: Şair Qafqaz şeyxülislamı M.Pişnamazzadəyə imtahan verib, türk və fars dili müəllimi ixtisasına yiyələnib, N.Nərimanov adına Texnikumda dərs deyib, Gəncədə, Qubada müəllim işləyib, Kənd Təsərrüfatı İnstitutunda kafedra müdiri, dosent, professor vəzifələrində çalışıb, Gəncə Dövlət Dram Teatrında ədəbi hissə müdiri olub, maarifçilik edib. Ə.Cavadı əhatə edən ictimai-siyasi mühit necə olub? Müsavat partiyası, Gəncə təşkilatının 1920-ci illərə qədərki fəaliyyəti, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin milli mübarizəsinin Gəncə mühiti, Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsi Rusiyada və Azərbaycanda iqtisadi vəziyyətin pisləşməsi, müharibənin başlanması, rus-erməni təxribatları, xalqın təşkilatlanması, Gəncədə Difai, Müdafiə, Aləmi-mərkəziyyə kimi milli-siyasi təşkilatların yaranması, ermənilərin Anadoluya dolması, türk kəndlərində qırğınların törədilməsi, türk hökumətinin onları yeni yaşayış yerlərinə köçürmələri, türklərin qaçqın həyatı, Batumda qaçqınlara yardım komitəsinin yaradılması, Ə.Cavadın türk qaçqınlarına kömək cəmiyyətini təşkil etməsi bütün bunlar Ə.Cavadı ictimai-siyasi və ədəbi-mədəni mühitə gətirib çıxaran amillər olub. Ə.Cavad və Gəncə mühiti. Şair 1906-cı ildə 14 yaşında dilboz atın belində anası ilə birlikdə Gəncəyə gəlib... Gəldim Gəncəyə şeirini yazıb. Gəncə Milli Komitəsi və gənclik təşkilatının işində iştirak edən Ə.Cavad türk əsirlərinə qayğı və kömək göstərib. Rus ordusunun Türkiyəni ərazi işğalları ilə hədələdiyi bir şəraitdə Açıq söz qəzeti üçün reportajlar hazırlayıb, çarizmin Qarsdakı, Ərdahandakı mövqeyini pisləyib, Türkiyənin tərəfdarı kimi çıxış edib. Hətta ADR-in Gürcüstanda, Dağıstanda fövqəladə və səlahiyyətli nümayəndəsi kimi diplomatik işlər görüb. Ə.Cavad 1920-ci illərin əvvəllərinə qədər, əsasən, Gəncədə, Batumda, Tiflisdə yaşayıb. O illərdə də Bakıya köçüb. Ədəbi dərnəklərdə iştirak edib. Ə.Cavad Bakıda: 1919-cu ildə Yaşıl yarpaq, 1925-ci ildə Ədəbiyyat cəmiyyəti təsis edilib. Səmədağa Ağamalıoğlunun evində Ədəbiyyat cəmiyyəti nin təsis yığıncağı keçirilib (1925, fevral). Sədr B.Talıblı, müavin T.Şahbazi, katib isə Ə.Cavad seçilib. Cəmiyyətin yaranmasında əsas rolu hümmətçi kommunistlər oynayıb. Yığıncağın hesabatı Ədəbi parçalar da çap edilib. Ədəbiyyat cəmiyyəti ndə 7 dərnək fəaliyyət göstərib. Ə.Cavad Şərq ədəbiyyatı dərnəyinin rəhbəri olub. Onun çalışdığı ədəbi dərnəklər, əsasən, xalq ədəbiyyatı, rus ədəbiyyatı, Şərq ədəbiyyatı və tənqid olub. Cəmiyyət Ə. Cavadin təşkilatçılığı ilə M.Füzulinin 400 illik yubileyini keçirib... Şair giriş nitqi söyləyib, Füzuli şeirini çap etdirib. Ə. Cavada Füzuli təsiri Abdulla Surdan gəlib. Tofiq Fikrətin də təsiri olub. Ədəbi-estetik görüşləri: Əhməd Cavad ilk ədəbi düşüncələrə tənqidçi- ədəbiyyatşünas Abdulla Sur Tofiq və fəlsəfi-müdrik şeirimizin ustadı Hüseyn Cavid vasitəsilə yiyələnib. Onlar Ə.Cavada Gəncədə ruhani seminariyasında dərs deyiblər. Deməli, şairin romantik, türkçü, dinçi görüşləri o vaxtdan formalaşıb. Ə.Cavad cu ildən- 18 yaşından tolstoyçuluq əhval-ruhiyyəsinə yiyələnib. Yəni ümumbəşəri məhəbbət, bərabərlik duyğusunu ifadə edib. Lev Tolstoyun Ilyas və onun arvadı adlı bir hekayəsini dilimizə çevirib ( Səda, /1911/), bəzi məqalələri ilə tanış olub cü ildən başlayaraq rus poeziyasında K. Bolmant, A. Belı, A.Blok kimi simvolistlər görünüb. Azərbaycanda isə simvolizmin dəyərli nümunələrini Əhməd Cavad yaradırdı (Professor N. Qəhrəmanlı). Ə.Cavad hind şairi R.Taqorun da yaradıcılığını öyrənməyə səy göstərib... Hüseyn Cavid və Əhməd Cavad: Onun Hüseyn Cavidlə tanışlığı Gəncədən, məktəbiruhaniyyədən başlayıb ci illərdə Cavid ona dərs deyib ci ildə Ə.Cavadın müəllimi Abdulla Sur dünyasını dəyişib. Bu münasibətlə H.Cavid məqalə yazıb, məqalənin içərisində isə Ə.Cavadın şeirindən parça verib... Ə.Cavad isə H.Cavid və Ö.F.Nemanzadəni müdafiə edən məqalələrlə mətbuatda çıxış edib. H.Cavid və Ə.Cavad Ədəbiyyat cəmiyyəti nin fəal üzvləri olub. H.Cavidlə Ə.Cavad yaradıcılığının oxşar poetik xüsusiyyətlərindən yazılıb. Düz 1930-cu illərə qədər. Ə.Nazim Cavad-Cavid ədəbiyyatı

141 PERSOLANİA 141 ifadəsini işlədib. Halbuki onların fərdi üslubu başqa-başqadır... Professor N.Qəhrəmanlı: Cavid romantikdirsə, Cavad həm də reallıq aşiqidir. Caviddə fikir lirik qəhrəmandan göylərə yüksəlirsə, Cavadda mənəvi fikir özünə, çıxış nöqtəsinə qayıdır. Və sair... Əli Nazim Yeni Azərbaycan ədəbiyyatı məqaləsində H.Cavid və Ə.Cavadı bugünkü Azərbaycan burjuaziyasının tipik müəssisləri adlandırıb. (Professor N. Qəhrəmanlı). M.Quliyev onu B.Pilnyakla, M.Hüseyn Çolpanla müqayisə edib. M.Quliyev cavadçılıq pilnyakçılığ ın doğma bacısıdır deyib. Pilnyak da, Ə.Cavad da, hər ikisi repressiya qurbanı olub... O, kamalçılıqda, gürcü millətçiliyi ndə də ittiham edilib. Ə. Cavad və mətbuat: Sənətkar 1914-cü ildə 22 yaşında Açıq söz qəzetinin müxbiri olub. Qəzetdə məqalə və şeirlər dərc etdirib. Şairi bu qəzetə yaxınlaşdıran M.Ə.Rəsulzadə və onun milli ideyaları olub. Tərcüman Fikirdə, dildə və işdə birlik, Açıq söz isə Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək devizini əsas götürüb. Bu da Əhməd Cavadı müsavat ideyalarına, türkçülüyə, turançılığa yaxınlaşdıran daha bir ədəbi-estetik və siyasi qaynaqdır. Ümumiyyətlə, Ə.Cavadın çıxış və məqalələri, əsasən, İqbal, Şəlalə, Açıq söz, Azərbaycan, Maarif və mədəniyyət, Arı, Maarif işçisi kimi mətbuat orqanları ilə bağlı olub. Şeir yaradıcılığ: Ə.Cavad 1910-cu ildə bədii yaradıclığa başlayıb. İlk kitabı olan Qoşma 1916-cı ildə Açıq söz qəzetinin idarəsi tərəfindən nəşr edilib cu ildə isə şairin Dalğa toplusu çap olunub. Əhməd Cavad bədii yaradıcılıq metodu etibarilə romantik ruhlu (ideyalı, təxəyyüllü) realistdir. O, romantik, simvolist, dekadent, realist şeirlər müəllifi kimi tanınıb. Şairin bədii dili xalq dili, xalq kaloritinə, aşıq şeiri üslubuna, ənənələrinə əsaslanıb. M.Ə.Rəsulzadə yazırdı ki, Ə.Cavad daha ziyadə heca vəzni ilə lirik parçalar yazır və bu lirizmə eyni zamanda milli və siyasi həyəcan qatırdı. Şairin poeziyasında lirizm, bədbin və nikbin rənglər, fərdi və ictimai duyğular birləşib. Mövzuları ana, Azərbaycan, azadlıq, istiqlal, bayraq, milli ordu, 28 Mayıs, ay, ulduz, təbiət, məhəbbət, gözəllik, ələm və kədər olub. Ə.Cavadın bugünkü Azərbaycan birliyi və siyasi idealının, ruhi yaşantılarının simvolları, ümumən, Ay və Göygöldür. Əhməd Cavad ci illərdə yaşlarında Azərbaycan milli istiqlalının yorulmaz təbliğatçısı olub. M.Ə.Rəsulzadə onun yaradıcılığına yüksək qiymət verib: Milli qurtuluş hərəkatının, Azərbaycan ruhunun həssas tellərinə təsir dərəcəsini əks etdirən milli şair Əhməd Cavadın 28 May İstiqlal Günü münasibətilə hürriyyət pərisinə müraciət etdiyi Nədən yarandın parçası son dərəcə lirikdir. Ə.Cavad milli Dövlət Himnimizin mətnini yazıb. Onun şeirlərində kədər, ələm sızıltıları da var. Başa düşüləndir. Doğma balası dünyasını dəyişib, cümhuriyyət devrilib, hakimiyyət bolşeviklərə keçib, müsavatçılar, ittihadçılar, sosialistlər etibarsız sayılıb, təqiblər güclənib. Ə.Cavad fatalizmə, qaçılmazlığa haqq verib. Marksist tənqidçilər bu səbəbdən onu subyektivizmdə, həyatdan narazılıqda təqsirləndirib. Əhməd Cavad poeziyasının güclü ideyası azadlıq və istiqlalla bağlı olub. (Bu, C.Cabbarlı və A.İldırıma da aiddir). Onun 1918-ci il şeirləri, əsasən, azadlığa, ilk Azərbaycan Respublikasının uğurlarına həsr edilib. Azərbaycan və ana mövzusu ilk dəfə Ə.Cavadın şəxsində işlənib. Sonra bu mövzunu Ə.Cənnəti, Ə.Müznib, Ə.Yusif, C.Cabbarlı, M. Şəhriyar, M. Müşfiq, S.Vurğun və başqaları davam etdirib. Müasirlik mövzusunda At bu çadranı, Bəs biz qardaş deyilmiyik, Ləzgi qızları, Axşamlar, sosializm mövzusunda Oktyabr, Qızıl əsgər nəğməsi, 1 may bayramı, Moskva poeması və başqa şeirlərini yazıb. Partiyanın, zamanın sifarişi ilə inqilab, sosialsiyasi mövzulara da müraciət edib. Ə.Cavad, əsasən, heca, qismən əruz vəznlərində yazıb-yaradıb. Poeziyasının əsas janrları qoşma, gəraylı, müxəmməs, həcv, epiqram, taziyanə və başqaları olub. Əhməd Cavad poeziyasında Şərq modernizminin təsirləri də aydın görünüb. Əhməd Cavad və slavyan ədəbiyyatı: Sənətkar rus klassiklərini yaxından oxuyub. Xüsusilə onlardan tərcümələr edib. A.Puşkinin Kapitan qızı, Tunc atlı, İ.Turgenevin Atalar və oğullar, V.Kinin O tayda, M.Qorkinin Mənim darülfünunum, Çocuqluq, T.Şevçenkonun Kobzar, İşçi qadın əsərlərini dilimizə çevirib. Azərnəşrdə redaktor olarkən tərcümə işi ilə daha ardıcıl məşğul olub. Ə.Cavad və gürcü ədəbiyyatı: Şair gürcü dilini bilib cu ildə nümayəndə heyəti: C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, H.Cavid, C.Cabbarlı və M.Müşfiqlə birlikdə Gürcüstana

142 142 PERSONALİA gedib cı illərdə də Azərbaycan Yazıçılar ittifaqının ezamiyyəti ilə orada olub. Gürcüstanın gözəllikləri, Acarıstan və Abxaziyanın əhalisi, həyat və məişətindən geniş bəhs edib cı illərdə Açıq söz qəzetində Acara məktubları silsiləsini çap etdirib. Pələng dərisi geymiş pəhləvan əsərini dilimizə çevirib. Ə.Cavad və dünya ədəbiyyatı: Şairin tərcüməyə marağı 1920-ci illərin sonlarından başlayıb. Dünya ədəbiyyatı ilə təması, əsasən, tərcümə vasitəsilə olub. Geniş tərcüməçilik fəaliyyəti Azərnəşrə aiddir cu illərdə rus və dünya ədəbiyyatından çoxlu tərcümə edib. Mənbələrə görə, onun ci illərdə ardıcıl tərcümə kitabları nəşr olunub. Ə.Cavad V.Şekspirin Otello pyesini mənzum formada, (Haşım Vəzirov, Cəfər Cabbarlı, Xəlil İbrahim və H.Səbrinin tərcümələri də olub), Romeo və Cülyetta nı mənsur şəkildə dilimizə çevirib. Hətta Yuli Sezarın tərcüməsi üçün müqaviləsi də olub. Şair K.Hamsunun Aclıq, B.Kinin O tayda, Koninin Od uğrunda mübarizə, F.Rablenin Qarqantua və Pantakruel, Ş.Rustavelinin Pələng dərisi geymiş pəhləvan əsərlərini Azərbaycan dilinə çevirib. Ə.Cavad və türk ədəbiyyatı: Sənətkar Azərbaycan Cümhuriyyəti ilə Türkiyə arasında ilk əlaqə yaradanlardan biri olub, 1918-ci ildə Bakıya gələn türk ordusunu salamlayıb. Onların şərəfinə Türk ordusuna, Bismillah şeirlərini yazıb. O, Müsavat MK və Gəncə şəhər şöbəsi adından Ələkbər Rəfibəylinin ölümü münasibətilə nitq söyləyib, İ.Kaspiralıya məqalə yazıb, ölümünə şeir həsr edib, onu yüksək qiymətləndirib. Yaradıcılığının ana xətti türkçülük, dil, din həmrəyliyi olub. İstanbul şeirinin də müəllifidir. Ə.Cavad 1912-ci ildə 20 yaşında türk ordusuna gedib, könüllü dəstəyə qəbul olunub. Bolqarlara qarşı hərbi əməliyyatlarda iştirak edib cü illərdə Balkan müharibəsində olub ci illərdə Türkiyədə yaşayıb cü ilin əvvəllərində Seyid Hüseyn, Xəlil İbrahim, Cəfər Cabbarlı və Əhməd Cavad həbs olunub. Guya müsavatçıların Türkiyəyə keçməsinə yardımçı olublar. Ə.Cavad 1928-ci ildə 36 yaşında Türkiyə mətbuatında - İstiqlal uğrunda məcmuəsində şeirini dərc etdirib. Bu jurnalda Gültəkin, Ümgülsüm və Sənanın da şeirləri çap olunub. Latın qrafikasına keçməyin təşəbbüskarı da olub. Yeni türk əlifbaçılarına şeirini yazıb. Mücadiləçi 1929-cu ili daha gərgin keçirib. Həmin ildə onun əleyhinə Cavadın yolu məqaləsi dərc olunub. Bu səbəbdən Şiddətli protesto edirəm, İzah məqalələrini yazıb. Sənətkar cu illərdə yaşlarında pantürkizmdə günahlandırılıb. Xırda burjua yazıçısı, fitnə və təxribat dövrünün nümayəndəsi kimi qiymətləndirilib. O, bolşevizmin Türkiyəyə, türkçülüyə, türk birliyinə hücum əlaməti olaraq Türkiyə casusu da adlandırlıb. Demək olar ki, bütün marksist tənqidçilər Əhməd Cavadı günahlandırıb. (M.Quliyev, M.K.Ələkbərli, H.Zeynallı, M.Hüseyn, Ə.Nazim və başqaları). Ə.Nazim onu Müsavatın saray şairi, burjua-qolçomaq və mülkədar ədəbiyyatının nümayəndəsi adlandırıb. H.Cavidə mürtəce millətçi, Ə.Cavada isə müsavatçı damğası vurulub. İstiqlal mübarizinin ölüm yeri indiyə qədər bilinməyib... Narginmi?.. Bullamı?.. Qum adasımı?.. Böyük şormu?..kim bilir... F.Köçərli, Ələkbər və Xudadat Rəfibəylilər, M.Hadi və A.Səhhəti əslində bolşevizmin ilk dalğası məhv edib. H.Cavid yaradıcılığı isə idealist romantizm, subyektiv sənət tələqqisi (görüşü) kimi dəyərləndirilib ci ildə onlara saxta ittiham irəli sürülüb. H.Cavid və Ə.Cavad guya əks-inqilabi təşkilatın üzvü olub. Dörd şəxs, H.Cavid, S.Mumtaz, S.Hüseyn və Ə.Cavad heç kimin adını pisliyə çəkməyib ci ilin mart ayında 45 yaşında Ə.Cavad Yazıçılar ittifaqının üzvlüyündən azad edilib. May ayında həbs olunub. Bir sıra görkəmli ziyalılarımızın məhkum nömrəsi olub, 24-cü Əhməd Cavad. Şairin arxiv-istintaq işinin nömrəsi olub /24 nömrəli iş qovluğunda əllə yazılmış protokollar, şahid ifadələri, hökm, arayış, çıxarış, məktub, zəmanət, rus makinasında necə gəldi yazılmış Göygöl şeiri saxlanıb. Ə.Cavad Göygöl şeiri ilə bərabər, Kür şeirinə görə də ittiham edilib. Evini axtarış zamanı əmlak siyahısında M.Ə.Rəsulzadənin şəkli, Kautskinin, Buxarinin kitabları, H. Zeynallı və V. Xuluflunun bəzi əsərləri, Türk sözü qəzeti, Dalğa kitabçası, 3 qeyd dəftəri, 15 müxtəlif məktub göstərilir. Şəxsi işindəki arayış bildirir ki, onlar məhv edilib. Şükriyyə xanımın qızıl bəzək əşyaları, 7 qızıl beşlik müsadirə olunub. Sonra da yoxa çıxıb /24 nömrəli iş 3 iyun 1937-ci ildə açılıb, 25 sentyabrda bağlanıb. İlk istintaq 5 iyunda Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin

143 PERSOLANİA 143 əməkdaşı general Ağasəlim Atakişiyev tərəfindən aparılıb. 12 oktyabrda hökm oxunub. Oktyabrın 12-dən 13-nə keçən gecə şair güllələnib. 4P nömrəli qərardadda cinayət işinin dayandırıldığı bildirilir cı ildə bəraət alıb. Zəmanəti Hüseyn Musayev, Aleksandr Tuqanov, Hüsü Mamayev, aktyor Ağahüseyn Cavadov verib ci ildə sovet dövründə ilk şeirlər kitabı nəşr edilib. Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu, M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Cəfəroğlu, A.İldırım və bir çox başqaları vaxtilə Türkiyədə sığınacaq tapmışdı. Yeni Qafqasiya, Azər-türk, Odlu yurd, Bildiriş kimi orqanlar Türkiyədə çap olunmuşdu. Ə.Cavadın da milli müstəqillik illərindəki ilk kitabı ( Sən ağlama, mən ağlaram ) Türkiyədə nəşr edilib (1991). Azərbaycan Kültür Mərkəzinin fəalı Sərvət Gürcan, Egey Universitetinin professöru İrfan Murad Yıldırım, Bakı Avrasiya Universitetinin professoru Seyfəddin Altaylı Ə.Cavad irsi ilə bağlı araşdırmalar aparıb. Filosof-tənqidçi Asif Əfəndiyev deyib: Azərbaycan bütövlükdə türk dünyasının düşünən beyni və ürəyi, Türkiyə isə onun sinəsi və kürəyidir. Yeri gəlmişkən, X. R. Ulutürkün Heydər Dədə Atatürk şeirindəki dəmir sətirlər də nə qədər qürurlu, çağdaş Sədərək körpüsünə qanadlandı bir səhər, Üç addımda Türkiyə...Hər çınqılı bir gövhər. Azərbaycan Türkiyə!... Daş qala, qoşa səngər! Bütün qasırğalara birləşməklə sinə gər! Bu birlik qarşısında düşmən tük salacaq, tük! Qucur iki sahili Heydər Dədə, Atatürk! Ümid körpüsü üstə dayanıbdır inamla Dədə Heydər Ata Türk!.. Ə.Cavad haqqında kitab, monoqrafiya, dissertasiya və məqalələr yazılıb. Bu gün də yazılır. Ə.Ağayev, B.Nəbiyev, Y.Qarayev, N.Ələkbərli, Ə.Saləddin, Y.İsmayılov, T.Mahmud, A.Abbas, R.Həsənov, N.Axundzadə, S.Gəncəli, M.Aslan, A.Əliyeva, N.Yaqublu, S.Sərxanlı, B.Əhmədov, A.Şərifzadə, K.Muradov, A.Şərifov, Ə.Əfəndiyev, T.Salamoğlu, A.Turan və başqaları qiymətli kitab və məqalələrin müəllifidir. Ə.Cavadın 1991-ci ildə Türkiyədə Sən ağlama, mən ağlaram şeirlər kitabı, 1992-ci ildə Azərbaycanda ikicildliyi, 2005-ci ildə Prezident sərəncamı əsasında seçilmiş əsərləri çap olunub ci ildə şairin 100 illiyi, 2012-ci ildə 120 illiyi qeyd edilib, yubileyinin keçirilməsi haqqında cənab İ.H.Əliyev Sərəncam verib (2012). Bolşevizmə, sinfi mübarizəyə xidmət tarixin arxivinə qayıdır... Milli mübarizəyə, istiqlala xidmət tarixin şərəfli yaddaşına, çağdaşlığa dönür. Ə.Cavad ömrü milli dövlətçiliyimizin və ədəbiyyatımızın tarixi yaddaşında yol gedir... Şairin yaratdığı ədəbi-ictimai və estetik ənənələr bu günün yaddaşına, gəncliyin şüur və məfkurəsinə ötürülür... Ə.Cavad ömrü xatirələrdə, xalqımızın rəşadətli tarixində yaşayır... Əlizadə Əsgərli (Azərbaycan)

144 144 PERSONALİA СМЕТ КЕНЕСБАЕВ 110 Исмет Кенесбаевич Кенесбаев ( ) - учёный-филолог, лингвист-тюрколог, академик АН КазССР (1946), вице-президент АН КазССР (1947), директор Института языкознания АН КазССР ( ), доктор филологических нaук (1945), профессор (1946), заслуженный деятель науки КазССР (1945) и Каракалпакской АССР (1977), лауреат Государственной премии КазССР (1978). Кенесбаев является одним из основоположников казахского языкознания. Он исследовал проблемы фонетики, фонологии, лексикографии, фразеологии, истории литературного языка, прикладной лингвистики, терминологии, орфографии. Сформировал казахстанскую школу фразеологов. Часть его работ посвящена вопросам взаимоотношений языков народов бывшего СССР, а также проблемам перевода. В 1931 году Кенесбаев окончил Ленинградский институт востоковедения. Затем по 1946 год преподавал в Казахском педагогическом институте. В 1946 году избран вице-президентом только что созданной АН КазССР. С 1947 по 1978 академик АН КазССР Смет Кенесбаев работает директором Института языка и литературы (был позднее реорганизован в Институт языкознания АН КазССР). Cмет Кенесбаев является автором примерно 250 научных работ, в том числе и одним из составителей и ответственным редактором Толкового словаря казахского языка. Ему принадлежит цикл работ по фонетической системе казахского языка, которые обобщены в разделе «Фонетика» коллективного труда «Современный казахский язык: фонетика и морфология». Его фундаментальный труд «Фразеологический словарь казахского языка» - первое подобное издание не только в казахском языкознании, но и в тюркологии. В 1978 г. эта работа была удостоена Государственной премии КазССР. Он также участвовал в составлении «Русско-казахского словаря», «Словаря лингвистических терминов». В знак признания заслуг в области тюркологии Кенесбаев был избран иностранным членом турецкого лингвистического общества. Вместе с тем он является автором и соавтором учебников, учебных пособий по казахскому языку для школ и филологических факультетов ВУЗов. Кенесбаев участвовал в работе ЮСУ Международного конгресса востоковедов (Москва, 1960 г.), Тюркологических конференций (Турция, 1966 и 1972 гг.) Много лет был Председателем объединенного Ученого Совета по филологическим наукам АН Каз- ССР, зам. председателя Государственной терминологической комиссии при Совете Министров КазССР, членом правления Советского Комитета тюркологов и научного Совета «Закономерность языков социалистических наций» при АН СССР, Председателем Президиума Казахского общества по культурным связям с соотечественниками за рубежом («Отан»). Участник международных, всесоюзных и республиканских научных конференций и симпозиумов по тюркологическим проблемам. Награждён орденами Ленина, Трудового Красного Знамени, Красной Звезды. «Тюркология»

145 PERSOLANİA 145 ROZA EYVAZOVA 80 Görkəmli şərqşünas, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu Elmi və Müdafiə Şuralarının üzvü, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti Onomastika cəmiyyətinin üzvü, Dilçilik İnstitutunun Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsinin baş elmi işçisi, filologiya elmləri doktoru, professor Roza Hüseyn qızı Eyvazovanın 80 yaşı tamam olur. Roza Hüseyn qızı Eyvazova 1937-ci il aprelin 16-da Bakı şəhərində ziyalı ailəsində anadan olmuşdur cü ildə Bakı şəhəri Səbael rayonundakı 7 saylı məktəbi bitirmiş, həmin ildə S. M. Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) Şərqşünaslıq fakültəsinə daxil olmuş, 1959-cu ildə oranı Azərbaycan dili və İran filologiyası ixtisası üzrə bitirmişdir. O, 1966-cı ilə qədər Bakının 1 saylı internat-məktəbində fars dili fənnini tədris etmişdir ci ildən Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda kiçik elmi işçi, elmi işçi, böyük elmi işçi vəzifələrində çalışmışdır ci ildən 2014-cü ilə qədər Dilçilik İnstitutunun Dil əlaqələri şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışmışdır. Hal-hazırda Dilçilik İnstitutunun Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi nın baş elmi işçisidir. R.Eyvazova 1978-ci ildə Kişvəri Divanının dili mövzusunda dissertasiya müdafiə edib, filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsinə layiq görülmüşdür cı ildə Əfqanıstanda türk mənşəli toponimlər adlı doktorluq dissertasiyasını uğurla müdafiə edərək, filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsini almışdır. Alimin yaradıcılığı çoxşaxəlidir. Onun elmi ictimaiyyətə təqdim etdiyi 200-ə yaxın əsəri dil əlaqələri, dilimizin tarixi və onomastikanın öyrənilməsi baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir: Kişvəri Divanının dili (1983), Əfqanıstanda türk mənşəli toponimlər (1995), Orta əsr ədəbi dil əlaqələrinin Kişvəri əsərlərində təzahürü (1999), Kişvəri Divanının dili (morfoloji xüsusiyyətləri təkmilləşdirilmiş nəşri (2005), Bakı urbanonimləri (2010) Bir daha ana dilimizin adı haqqında (2014), Dəricə-azərbaycanca lüğət (2017), Əfqanıstanda türk mənşəli toponimlər - təkmilləşmiş nəşri (2017). Qədim dövrə və dil əlaqələrinə aid 60-a yaxın məqaləsi və s. bir çox əsərləri bu qəbildəndir. R. Eyvazova Əfqanıstanda və İranda ezamiyyətdə olduğu zaman dilçiliyin aktual problemləri ilə məşğul olmuşdur. Varlıq və Cavad Heyət, Varlıq məcmuəsində aktual problemlər, Azərbaycan və fars dillərində ismin kateqoriyaları, Azərbaycan-Əfqanıstan əlaqələrinin toponimlərdə izi, Azərbaycan-Əfqanıstan toponimik paralelləri, onların arealları və leksiksemantik xüsusiyyətləri, Əfqanıstanda türk dillərinin araşdırılması, Əfqanıstanda türkdilli atalar sözləri, Əfqanıstanda türkdilli ədəbiyyat və s. bu kimi məqalələrinin Azərbaycan- İran, Azərbaycan-Əfqanıstan dil əlaqələrinin öyrənilməsində böyük əhəmiyyəti vardır. Roza Eyvazova bir sıra kollektiv əsərlərin əsas müəlliflərindəndir: Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti (2007), Azərbaycan ədəbi dili tarixi (2007), Azərbaycan dilinin tarixi lüğəti. Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin Nizami Gəncəvi dekabr 2011-ci il tarixli Sərəncamına əsasən, Roza Eyvazovanın təşkilatçılığı və redaktorluğu ilə Nizami Gəncəvi 870 (məqalələr toplusu, Bakı Elm və Təhsil, 2012, 302 s.) kitabı çap olunmuşdur. Roza xanım Varlıq dərgisində dilçilik məsələləri, Mənbələr əsasında qədim şərq dil-

146 146 PERSONALİA lərinin öyrənilməsi, Azərbaycan dili İrandakı türk etnoslarının dili kontekstində, Azərbaycan və fars dillərində feilin quruluşca və mənaca növlərinin müqayisəli tədqiqi və s. mövzularda apardığı araşdırmalarla bərabər, bir neçə şeirlər kitabının da müəllifidir: Gəl dönək ötən günə (2002), Nağıl kimi şipşirindi bu dünya (kollektiv 2003), Rəngbərəngdir ləçəkləri çiçəyin (kollektiv 2003), Şuşada ağlayan çiçək (2005), 7 qəlbin vətən eşqi (kollektiv 2007) və s. Roza Eyvazova 20-yə qədər kitab və məcmuənin redaktorudur. Onun 3 kitabı Almaniya elektron kitabxanasına salınmışdır. Roza xanım ekran-efirdə dilçiliyin müxtəlif problemləri ilə bağlı silsilə çıxışlar etmişdir. Azərbaycan Televiziyası onun haqqında Ziyalı. Professor Roza Eyvazova ( ) adlı film çəkmişdir. Gənc alim və kadrların yetişməsində Roza xanımın əməyi böyükdür. 10-a qədər aspirant və dissertantın elmi rəhbəridir. 30-a qədər doktorluq və namizədlik dissertasiyasının opponenti olmuşdur. Uzun müddət Təfəkkür Universitetində İran filologiyası, Azərbaycan ədəbi dili tarixi, Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası, Onomastika fənlərindən və seçmə fənn kimi Kitabi- Dədə Qorqud eposundan mühazirələr oxumuşdur. Roza xanım Eyvazova Bakı, Ufa, Moskva, Kabul, Tehran, Təbriz, Urmiyyə, İzmir, Muğla, İstanbul, Ankara şəhərlərində, Kiprdə, Bosniya-Hersoqovinada, Macarıstanda, həmçinin Respublika daxilində keçirilən beynəlxalq konfrans və simpoziumlarda maraqlı çıxışları ilə Azərbaycan dilçilik elmini ləyaqətlə təmsil etmişdir. Uzun illər səmərəli əmək fəaliyyəti ilə bağlı SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyəti adından Oktyabr rayon Soveti İcraiyyə Komitəsinin 3 mart 1988-ci il qərarı ilə Əmək Veteranı medalı ilə, Azərbaycan dilçilik elminin inkişafındakı xidmətlərinə görə və anadan olmasının 70-illiyi ilə əlaqədar 17 oktyabr 2008-ci il 21/7 qərarına əsasən, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Fəxri fərmanı ilə təltif edilmişdir ci ildə elm və mədəniyyət sahəsindəki layiqli xidmətlərinə görə Almaniyada Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Mədəniyyəti İnstitutu tərəfindən Fəxri fərmanla təltif edilmişdir. Roza Eyvazova 2012-ci ildə Azərbaycan Respublikası Avropa Nəşr Mətbu Evi mükafat komissiyasının qərarı ilə istedadlı gənc alimlərin hazırlanmasında, Əfqanıstanda türk mənşəli toponimlərin, Şumerlərin tarixinin, Azərbaycan ərazisində azsaylı xalqların dillərinin tədqiqində olan səmərəli elmi fəaliyyətinə, cəmiyyətdəki fəal ziyalı mövqeyinə, dilçilik elminin inkişafı tarixində göstərdiyi xidmətlərinə görə Ən yaxşı vətənpərvər tədqiqatçı alim diplomu və qızıl medalı ilə təltif edilmişdir. Roza Eyvazova gənc alimlərin yetişdirilməsində, vətən və xalq qarşısında əvəzsiz xidmətlərinə və elmin inkişafına verdiyi töhfələrə görə 2015-ci ildə Tuti Bikə mükafatına layiq görülmüşdür. Ömrünüz uzun, canınız sağ, uğurlarınız daim və davamlı olsun, Roza xanım! Kamilə Vəliyeva (Azərbaycan) Mayil Əsgərov (Azərbaycan)

147 PERSOLANİA 147 ДЖАМАЛЬ КАМАЛЬ - 80 Джамаль Камаль родился 26-го апреля 1938 года в Шафирканском районе Бухарской области. Народный поэт Узбекистана (1992). Член Союза писателей Узбекистана. В годах был ответственным секретарем Бухарского отделения Союза писателей Узбекистана, в годах - аспирантом и научным сотрудником Института языка и литературы АН Узбекистана. Занимался научными исследованиями в области строения лирического стихотворения. В 1968 году издательством имени Гaфура Гуляма опубликован первый сборник стихов Джамаля «Олам кирар юрагимга» (В мое сердце входит мир). В стихах, вошедших в сборники «Чўққиларга ёғилди ёғду» (В вершины падает сияние, 1970), «Тош туғёни» (Волнения камня, 1972), «Ҳасан ва ой» (Хасан и луна, 1974), «Қуёш чашмаси» (Родник солнца, 1975), «Қадаҳ» (Тост, 1978), «Достонлар» (Поэмы, 1980), «Сувайдо» (сердце, любовь, возлюбленная, 1982), «Умидли дунё» (Мир надежды, 1988) «Аср билан видолашув» (Прощание с веком, (2007), «Бош устина» (С удовольствием, 2016), сумел объединить традиции классической поэзии и современного поэтического процесса. Джамаль Камаль перевел на узбекский язык поэмы азербайджанских поэтов - Бахтияра Вахабзаде о Мухаммаде Физули «Шаби хижрон» (Ночь разлуки), драму «Фарёд» (Стон) Халила Рзы, посвященного Насими, и ряд его стихов; произведение классика французской литературы Буалонинта «Поэтическое искусство», произведения Уильяма Шекспира, А.С. Пушкина, Я. Райниса, Джалаладдина Руми, Сатима Улуг-заде и др. В 1989 году в Баку издательством «Язычы» был опубликован сборник стихов и поэма «Gunash chashmasi» (Родник солнца) с предисловием Бахтияра Вахабзаде. Стихи, вошедшие в сборник, переведены на азербайджанский язык такими выдающимися поэтами, как Бахтияр Вахабзаде, Халил Рза и Ахад Мухтар. Изучив биографию Джамаля Камаля, можно убедиться, что его жизненный путь был достаточно сложным. Когда ему было всего три месяца, отца поэта объявили «врагом народа» и приговорили к смертной казни. Нетрудно представить, какое влияние позднее это горе разлуки оказало на сердце поэта: Ўттиз беш ёшида отам отилди, Уч ойлик чақалоқ эдим ўшанда. Ўша тун ошимга заҳар қотилди, Тақдир зарбасини едим ўшанда. Йўқ, деб қичқираман умрим борича, Лекин қисмат деган турмайди аяб. Ўттиз беш йилдирки, ҳар ярим кеча Мени о тишадиде воргасуяб (букв.: Отец был расстрелян в тридцать пять, Я был младенцем трехмесячным, В ту ночь в мою пищу положили яд, Я ощутил удары судьбы. Всю жизнь я «нет» кричу, Но судьба не знает жалости, Тридцать пять лет в каждую ночь, Меня ставят к стенке ) Счастье, Аллах одарил человека терпением и стойкостью. Однако душа не камень и не железо, её все же мучает боль. В разлуке с Камалем в свои тридцать пять лет скончалась и мать поэта. Отамдий дориник ўролмадим мен, Онасизўссам-да, бўлмадиметим (букв.: отца я не видел, Рос без матери, но не был сиротой )

AZƏRBAYCANDA INNOVASIYA POTENSIALı. Mehdiyev Əkbər 1313A

AZƏRBAYCANDA INNOVASIYA POTENSIALı. Mehdiyev Əkbər 1313A AZƏRBAYCANDA INNOVASIYA POTENSIALı Mehdiyev Əkbər 1313A Dunya təcrubəsi gostərir ki, innovasiya texnologiyalarından geniş istifadə olunması olkənin hərtərəfli inkişafına xidmət edir. Bu texnologiyalar

Detaylı

AZƏRBAYCANIN XARİCİ İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİ

AZƏRBAYCANIN XARİCİ İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİ AZƏRBAYCANIN XARİCİ İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİ Elşən Bağırzadə iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru Bakı - 2014 XARİCİ İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİN BAŞLICA İSTİQAMƏTLƏRİ Bir ölkənin xarici iqtisadi əlaqələri əsasən aşağıdakı istiqamətlər

Detaylı

3. Mütəhərrik oyunlara fiziki tərbiyyə vasitəsi kimi nəzəri əsas verən kim olmuşdur (rus alimi)?

3. Mütəhərrik oyunlara fiziki tərbiyyə vasitəsi kimi nəzəri əsas verən kim olmuşdur (rus alimi)? s 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 sual 1. A.M.Qorki mütəhərrik oyun haqqında hansı fikri söyləmişdir? 2. Mütəhərrik oyunların təhsil sisteminə daxil olmasında, habelə oyunların nəzəri və praktiki

Detaylı

Yayın Değerlendirme / Book Reviews

Yayın Değerlendirme / Book Reviews 329-334 Yayın Değerlendirme / Book Reviews Türkologiya Dergisi Geçmişten Günümüze Elçin İbrahimov *1 Sovetskaya Türkologiya dergisi Sovyetler Birliği İlimler Akademisi ile Azerbaycan Sovyetler Birliği

Detaylı

MÖVZU: Simsiz şəbəkələr. Plan: 1. WiMax tüxnologiyası 2. Digər simsiz texnologiyalar və onların xüsusiyyətləri

MÖVZU: Simsiz şəbəkələr. Plan: 1. WiMax tüxnologiyası 2. Digər simsiz texnologiyalar və onların xüsusiyyətləri MÖVZU: Simsiz şəbəkələr Plan: 1. WiMax tüxnologiyası 2. Digər simsiz texnologiyalar və onların xüsusiyyətləri Hal-hazırda simsiz lokal şəbəkələrdən istifadəyə ildən-ilə daha çox üstünlük verilir. Simsiz

Detaylı

İbtidai icma quruluşunun bölündüyü dövrlər. Bilet 1. Azığ mağarasında insanlar necə yaşayırdılar? İbtidai icma quruluşu dövründə cədvəlini doldurun.

İbtidai icma quruluşunun bölündüyü dövrlər. Bilet 1. Azığ mağarasında insanlar necə yaşayırdılar? İbtidai icma quruluşu dövründə cədvəlini doldurun. İbtidai icma quruluşunun bölündüyü dövrlər Bilet 1 Azığ mağarasında insanlar necə yaşayırdılar? İbtidai icma quruluşu dövründə cədvəlini doldurun. Azıx mağarası bu şəhərin ərazisində yerləşir. Qan qohumu

Detaylı

Azərbaycanda alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrinin (ABOEM) inkişafı: nailiyyətlər və hədəflər

Azərbaycanda alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrinin (ABOEM) inkişafı: nailiyyətlər və hədəflər Azərbaycanda alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrinin (ABOEM) inkişafı: nailiyyətlər və hədəflər AREA-nın yaranması Alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə olunması üzrə Dövlət Proqramı

Detaylı

Təcrübəçi və Yeni Məzunların işə qəbulu

Təcrübəçi və Yeni Məzunların işə qəbulu Təcrübəçi və Yeni Məzunların işə qəbulu 2013 Məzmun Nə etməli Texniki müsahibəyə dair məsləhətlər Seçim prosesinə ümumi baxış Gənc mütəxəssis (Challenge) proqramı Nə etməli Müsahibədə uğur qazanmaq üçün

Detaylı

Marketinq. Mehdiyev Əkbər

Marketinq. Mehdiyev Əkbər Marketinq Mehdiyev Əkbər 1313A Marketinqin mahiyyəti Marketinq, planlaşdirma prosesidir; Bu proses, məhsulun yaradilması, qiymətləndirilməsi, təbliğatının aparılması və yayılmasından ibarətdir; Marketinqin

Detaylı

Azərlotereya ASC tərəfindən Azərbaycan Respublikasında lotereya fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi, vətəndaşların hüquqlarının və qanuni mənafelərinin

Azərlotereya ASC tərəfindən Azərbaycan Respublikasında lotereya fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi, vətəndaşların hüquqlarının və qanuni mənafelərinin AZƏRLOTEREYA AÇIQ SƏHMDAR CƏMİYYƏTİNİN 2012-ci il üzrə İLLİK HESABATI Azərlotereya ASC tərəfindən Azərbaycan Respublikasında lotereya fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi, vətəndaşların hüquqlarının və qanuni

Detaylı

Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir. İtmiş Oğul

Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir. İtmiş Oğul Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir İtmiş Oğul Müəllif: Edward Hughes İllüstrasiya edən: Lazarus Uyğunlaşdıran: Ruth Klassen; Sarah S. Tərcümə edən: Günay Əsədova Təqdim edən: Bible for Children www.m1914.org

Detaylı

DÜNYA GƏNC TÜRK YAZARLAR BİRLİYİ dgtyb@box.az; akber_q@yahoo.com Tel.: +99450 33 937 55 TÜRKÜN SƏSİ

DÜNYA GƏNC TÜRK YAZARLAR BİRLİYİ dgtyb@box.az; akber_q@yahoo.com Tel.: +99450 33 937 55 TÜRKÜN SƏSİ DÜNYA GƏNC TÜRK YAZARLAR BİRLİYİ dgtyb@box.az; akber_q@yahoo.com Tel.: +99450 33 937 55 TÜRKÜN SƏSİ Bu kitab Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri Hökümət Təşkilatlarına Dővlət Dəstəyi Şurası

Detaylı

Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir. Nil Çayından Çıxarılan Şahzadə

Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir. Nil Çayından Çıxarılan Şahzadə Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir Nil Çayından Çıxarılan Şahzadə Müəllif: Edward Hughes İllüstrasiya edən: M. Maillot; Lazarus Uyğunlaşdıran: M. Maillot; Sarah S. Tərcümə edən: Günay Əsədova Təqdim

Detaylı

Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir. Daniel və şirlərin quyusu

Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir. Daniel və şirlərin quyusu Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir Daniel və şirlərin quyusu Müəllif: Edward Hughes İllüstrasiya edən: Jonathan Hay Uyğunlaşdıran: Mary-Anne S. Tərcümə edən: Günay Əsədova Təqdim edən: Bible for Children

Detaylı

Biryerdə nəticələrə doğru: AİB-nın Asiya və Sakit Okean Regionunda əməkdaşlığı haqqında 50 məqalə

Biryerdə nəticələrə doğru: AİB-nın Asiya və Sakit Okean Regionunda əməkdaşlığı haqqında 50 məqalə SUVARMA kənd təsərrüfatının inkişafını dəstəkləyir AZƏRBAYCAN SƏMƏRƏLİ ƏMƏKDAŞLIQ AİB Azərbaycanın zəngin sərvətlərinin idarə olunmasında innovativ və səmərəli yolların tapılmasına yardım edir. Biryerdə

Detaylı

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ TÜRKOLOGİYA ci ildən nəşr olunur Издаётся с 1970 года Published since 1970

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ TÜRKOLOGİYA ci ildən nəşr olunur Издаётся с 1970 года Published since 1970 Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir (Reyestr 3378) AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ TÜRKOLOGİYA Beynəlxalq elmi jurnal Международный

Detaylı

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ KAFEDRA: QİDA MƏHSULLARININ TEXNOLOGİYASI FƏNN: BİOTEXNOLOGİYANIN ƏSASLARI GENETIK MÜHƏNDISLIK VƏ ONUN ƏSAS ANLAYIŞLARI Tərtib etdi: Dos.,t.e.n. Qədimova Natəvan

Detaylı

Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir. İnsanın Kədərinin Başlanğıcı

Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir. İnsanın Kədərinin Başlanğıcı Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir İnsanın Kədərinin Başlanğıcı Müəllif: Edward Hughes İllüstrasiya edən: Byron Unger; Lazarus Uyğunlaşdıran: M. Maillot; Tammy S. Tərcümə edən: Günay Karaağac Təqdim

Detaylı

Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir. Zəngin Adam, Kasıb Adam

Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir. Zəngin Adam, Kasıb Adam Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir Zəngin Adam, Kasıb Adam Müəllif: Edward Hughes İllüstrasiya edən: M. Maillot; Lazarus Uyğunlaşdıran: M. Maillot; Sarah S. Tərcümə edən: Günay Əsədova Təqdim edən:

Detaylı

BÖYÜK DƏCCAL Amerika

BÖYÜK DƏCCAL Amerika BÖYÜK DƏCCAL Amerika 2 0 1 6 BÖYÜK DƏCCAL Amerika Müəllif: Seyyid Əhməd Əl Həsən (ə.s) Ansarullah Production 2016 Böyük Dəccal Kimdir? Rəhman və Rəhim olan Allahın adı ilə. Həmd olsun Aləmlərin Rəbbi olan

Detaylı

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN FƏRMANI

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN FƏRMANI 2009-cu il 18 mart tarixli referendum nəticəsində qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əlavələr və dəyişikliklər edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının referendum aktının tətbiqi

Detaylı

Şəffaflığın artırılması və korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Milli Strategiyanın həyata keçirilməsi ilə bağlı ci illər üçün Fəaliyyət Planı

Şəffaflığın artırılması və korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Milli Strategiyanın həyata keçirilməsi ilə bağlı ci illər üçün Fəaliyyət Planı «Şəffaflığın artırılması və korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Milli Strategiyanın həyata keçirilməsi ilə bağlı 2007 2011-ci illər üçün Fəaliyyət Planı»nın icrasına dair Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi

Detaylı

Qrant haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu

Qrant haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu Qrant haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu Bu Qanun Azərbaycan Respublikasında qrantların (o cümlədən sub-qrantın, qranta əlavənin, habelə ianələr istisna olmaqla, bu Qanunun 1-ci maddəsinin birinci

Detaylı

BAROKKO ÜSLUBUNDA PREMİUM YAŞAYIŞ KOMPLEKSİ

BAROKKO ÜSLUBUNDA PREMİUM YAŞAYIŞ KOMPLEKSİ XƏYALLARINIZI İNŞA EDİRİK! 01 510 81 81 050 880 81 81 Ünvan: Bakı şəhəri, Hüseyn Cavid prospekti E-mail: office@kristalabsheron.az MERİDA PREMİUM BAROKKO ÜSLUBUNDA PREMİUM YAŞAYIŞ KOMPLEKSİ NİYƏ MERİDA

Detaylı

Əlavə C3 ƏMSSTQ Əlavəsi Düzəlişlər Reyestri

Əlavə C3 ƏMSSTQ Əlavəsi Düzəlişlər Reyestri Əlavə C3 ƏMSSTQ Əlavəsi Düzəlişlər Reyestri QOŞMA C3 ƏMSSTQ SƏNƏDİNƏ ƏLAVƏYƏ DÜZƏLİŞLƏRİN REYESTRİ Qoşma C3: ƏMSSTQ sənədinə Əlavəyə Düzəlişlərin Reyestri i MÜNDƏRİCAT 1 MÜQƏDDİMƏ... I Cədvəllər Cədvəl

Detaylı

Azərbaycan diasporu: Müasir çağırışlar və sistemli fəaliyyətin təşkili

Azərbaycan diasporu: Müasir çağırışlar və sistemli fəaliyyətin təşkili Ramiz Mehdiyev Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri, Milli Elmlər Akademiyasının akademiki Azərbaycan diasporu: Müasir çağırışlar və sistemli fəaliyyətin təşkili Bakı, 12 iyul,

Detaylı

Elmi tədqiqatların təsnifatı. Məqsədli təyinatı üzrə: Fundamental; Tətbiqi; Axtarış; Işləmə.

Elmi tədqiqatların təsnifatı. Məqsədli təyinatı üzrə: Fundamental; Tətbiqi; Axtarış; Işləmə. A.D.Hüseynova Elmi tədqiqatlar - yeni hadisələrin öyrənmə prosesi və praktiki istifadə üçün öyrənilən obyektin müxtəlif amillərin təsirindən asılı olaraq dəyişmə qanunauyğunluğunun açıqlanmasıdır. Elmi

Detaylı

Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir. İnsanın Kədərinin Başlanğıcı

Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir. İnsanın Kədərinin Başlanğıcı Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir İnsanın Kədərinin Başlanğıcı Müəllif: Edward Hughes İllüstrasiya edən: Byron Unger; Lazarus Uyğunlaşdıran: M. Maillot; Tammy S. Tərcümə edən: Günay Karaağac Təqdim

Detaylı

Biznes əməliyyatları hesabatı 2015-ci ilin 1-ci yarısının nəticələri

Biznes əməliyyatları hesabatı 2015-ci ilin 1-ci yarısının nəticələri Biznes əməliyyatları hesabatı 2015-ci ilin 1-ci yarısının nəticələri Əsas göstəricilər Hasilat AÇG neft (min barel/gün) neft (milyon ton) Sahdəniz qaz (milyard kubmetr) kondensat (milyon ton) Əməliyyat

Detaylı

Biznes əməliyyatları hesabatı 2015-ci ilin ilk üç rübünün nəticələri

Biznes əməliyyatları hesabatı 2015-ci ilin ilk üç rübünün nəticələri Biznes əməliyyatları hesabatı 2015-ci ilin ilk üç rübünün nəticələri Əsas göstəricilər Hasilat AÇG neft (min barel/gün) neft (milyon ton) Sahdəniz qaz (milyard kubmetr) kondensat (milyon ton) Əməliyyat

Detaylı

Azərbaycan Respublikası və İsrail Dövləti arasında 2009 cu il iyunun 28 də Bakı şəhərində imzalanmış sənədlər haqqında

Azərbaycan Respublikası və İsrail Dövləti arasında 2009 cu il iyunun 28 də Bakı şəhərində imzalanmış sənədlər haqqında Azərbaycan Respublikası və İsrail Dövləti arasında 2009 cu il iyunun 28 də Bakı şəhərində imzalanmış sənədlər haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN SƏRƏNCAMI 1. Azərbaycan Respublikası və İsrail

Detaylı

İŞ YERİNƏ DAİR ARAYIŞ ELEKTRON XİDMƏTİNDƏN İSTİFADƏ ÜZRƏ MEDODİKİ GÖSTƏRİŞLƏR

İŞ YERİNƏ DAİR ARAYIŞ ELEKTRON XİDMƏTİNDƏN İSTİFADƏ ÜZRƏ MEDODİKİ GÖSTƏRİŞLƏR İŞ YERİNƏ DAİR ARAYIŞ ELEKTRON XİDMƏTİNDƏN İSTİFADƏ ÜZRƏ MEDODİKİ GÖSTƏRİŞLƏR Mündəricat 1. Elektron xidmətdən istifadə üçün sisteminə daxil olmaq.... 2 Şəkil 1. Sisteminə giriş... 2 Şəkil 2. Elektron

Detaylı

TƏHSİL MÜƏSSİSƏLƏRİ ÜÇÜN MEBEL KATALOQU

TƏHSİL MÜƏSSİSƏLƏRİ ÜÇÜN MEBEL KATALOQU Məktəb mebeli Partalar Oturacaqlar Toplantı yerləri Laboratoriya İxtisaslaşmiş siniflər Metal mebellər Bağça mebeli Akt zalı Yumşaq mebel TƏHSİL MÜƏSSİSƏLƏRİ ÜÇÜN MEBEL KATALOQU TƏHSİL MÜƏSSİSƏLƏRİ ÜÇÜN

Detaylı

2014-cü ilin üçüncü rübünün nəticələri

2014-cü ilin üçüncü rübünün nəticələri 2014-cü ilin üçüncü rübünün nəticələri Əsas göstəricilər Hasilat AÇG neft (min barel/gündə) neft (milyon ton) ŞD qaz (milyard kubmetr) kondensat (milyon ton) Əməliyyat məsrəfləri, $milyon AÇG BTC ŞD CQBK

Detaylı

Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir. Allahın Güclü Adamı - Şimşon

Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir. Allahın Güclü Adamı - Şimşon Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir Allahın Güclü Adamı - Şimşon Müəllif: Edward Hughes İllüstrasiya edən: Janie Forest Uyğunlaşdıran: Lyn Doerksen Tərcümə edən: Günay Əsədova Təqdim edən: Bible for

Detaylı

MÜASİR ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQDA ŞƏRQ-QƏRB KONTEKSTİNİN TƏDQİQİ

MÜASİR ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQDA ŞƏRQ-QƏRB KONTEKSTİNİN TƏDQİQİ MÜASİR ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQDA ŞƏRQ-QƏRB KONTEKSTİNİN TƏDQİQİ Öz Günümüzde, küreselleşme koşullarında Doğu-Batı çatışması özel aciliyet arz etmektedir. Doğu ülkelerinin zengin kültürel geleneğe sahip edebiyatı

Detaylı

May 2017 AZƏRBAYCAN İQTİSADİ İSLAHATLAR İCMALI

May 2017 AZƏRBAYCAN İQTİSADİ İSLAHATLAR İCMALI May 2017 AZƏRBAYCAN İQTİSADİ İSLAHATLAR İCMALI 2017-Cİ İLDƏ AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI DÖVLƏT NEFT FONDUNUN VƏSAİTİNDƏN İSTİFADƏNİN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ (PROQRAMI) VƏ İNVESTİSİYA SİYASƏTİ Azərbaycan Respublikası

Detaylı

Fərdi ev və kottec qəsəbələri üçün IP həllər

Fərdi ev və kottec qəsəbələri üçün IP həllər Fərdi ev və kottec qəsəbələri üçün IP həllər sayta keçid www.grandstream.az Rəsmi nümayəndə Pronet şirkəti Fərdi ev və kottec qəsəbələri üçün IP həllər Grandstream avadanlığının bazası əsasında fərdi ev

Detaylı

Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı yanında Maliyyə Monitorinqi Xidmətində daxili proseduralarla bağlı qəbul edilmiş qaydalar

Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı yanında Maliyyə Monitorinqi Xidmətində daxili proseduralarla bağlı qəbul edilmiş qaydalar Monitorinqi Xidmətində daxili proseduralarla bağlı qəbul edilmiş qaydalar Qaydanın adı «Azərbaycan Respublikasnın Mərkəzi Bankı yanında Maliyyə Monitorinqi Xidmətində protokol işinin təşkili üzrə Qaydalar»

Detaylı

XƏYALLARINIZI İNŞA EDİRİK! Ünvan: Bakı şəhəri, 8-ci mikrorayon.

XƏYALLARINIZI İNŞA EDİRİK! Ünvan: Bakı şəhəri, 8-ci mikrorayon. XƏYALLARINIZI İNŞA EDİRİK! Ünvan: Bakı şəhəri, 8-ci mikrorayon. E-mail: office@kristalabsheron.az BAKI ŞƏHƏRİ 8-ci MİKRORAYON LAYİHƏSİ www.kristalabsheron.az HAQQIMIZDA 25 İLLİK İPOTEKA TAM TƏMİRLİ MƏNZİLLƏR!

Detaylı

PRÉSIDENCE DE LA RÉPUBLIQUE. Service de Presse AZƏRBAYCAN RESPUBLĐKASI PREZĐDENTĐ ZATI ALĐLƏRĐ CƏNAB ĐLHAM ƏLĐYEV VƏ XANIM MEHRĐBAN ƏLĐYEVANIN

PRÉSIDENCE DE LA RÉPUBLIQUE. Service de Presse AZƏRBAYCAN RESPUBLĐKASI PREZĐDENTĐ ZATI ALĐLƏRĐ CƏNAB ĐLHAM ƏLĐYEV VƏ XANIM MEHRĐBAN ƏLĐYEVANIN PRÉSIDENCE DE LA RÉPUBLIQUE Service de Presse AZƏRBAYCAN RESPUBLĐKASI PREZĐDENTĐ ZATI ALĐLƏRĐ CƏNAB ĐLHAM ƏLĐYEV VƏ XANIM MEHRĐBAN ƏLĐYEVANIN ŞƏRƏFĐNƏ VERĐLƏN DÖVLƏT ZĐYAFƏTĐ MÜNASĐBƏTĐLƏ RESPUBLĐKA PREZĐDENTĐ

Detaylı

Baş redaktor AZƏRBAYCAN İQTİSADİ İSLAHATLAR İCMALI. Dr. Vüsal Musayev. İqtisad Elmləri Doktoru London Universiteti FEVRAL 2017

Baş redaktor AZƏRBAYCAN İQTİSADİ İSLAHATLAR İCMALI. Dr. Vüsal Musayev. İqtisad Elmləri Doktoru London Universiteti FEVRAL 2017 FEVRAL 2017 1 Baş redaktor Dr. Vüsal Musayev İqtisad Elmləri Doktoru London Universiteti www.vusalmusayev.com dr.vusal.musayev@ereforms.org AZƏRBAYCAN İQTİSADİ İSLAHATLAR İCMALI 2 AZƏRBAYCAN RƏQƏMSAL TİCARƏT

Detaylı

Biznes əməliyyatları hesabatı 2016-cı ilin birinci yarısının nəticələri

Biznes əməliyyatları hesabatı 2016-cı ilin birinci yarısının nəticələri Biznes əməliyyatları hesabatı 2016-cı ilin birinci yarısının nəticələri Əsas göstəricilər Hasilat AÇG neft (min barel/gün) neft (milyon ton) Sahdəniz qaz (milyard kubmetr) kondensat (milyon ton) Əməliyyat

Detaylı

2016-cı il Azərbaycan tarixində dərin islahatlar ili kimi yadda qalacaq! Vusal Musayev

2016-cı il Azərbaycan tarixində dərin islahatlar ili kimi yadda qalacaq! Vusal Musayev 2016 İqtisadi İslahatların Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzi İqtisadi İslahatların Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzi İqtisadi Təhlil və Analitik-İnformasiya Departamenti 2016-cı il Azərbaycan tarixində dərin

Detaylı

Azərbaycan Respublikasında çimərlik turizminin inkişafına dair ci illər üçün. Tədbirlər Planı

Azərbaycan Respublikasında çimərlik turizminin inkişafına dair ci illər üçün. Tədbirlər Planı Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2017-ci il 30 mart tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir Azərbaycan Respublikasında çimərlik turizminin inkişafına dair -ci illər üçün Tədbirlər Planı Tədbirin adı

Detaylı

AZƏRBAYCANIN İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİ VƏ DÜNYA TƏSƏRRÜFAT SİSTEMİNƏ İNTEQRASİYA PROSESLƏRİ

AZƏRBAYCANIN İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİ VƏ DÜNYA TƏSƏRRÜFAT SİSTEMİNƏ İNTEQRASİYA PROSESLƏRİ AZƏRBAYCANIN İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİ VƏ DÜNYA TƏSƏRRÜFAT SİSTEMİNƏ İNTEQRASİYA PROSESLƏRİ ECONOMIC RELATIONS OF AZERBAIJAN AND INTEGRATION PROCESSES OF WORLD ECONOMY SYSTEM ЭКОНОМИЧЕСКИЕ СВЯЗИ АЗЕРБАЙДЖАНА

Detaylı

Finansist Təqdimat. Ramil Bağırov EY: Şirkətin ən dəyərli sərvəti onun əməkdaşlarıdır

Finansist Təqdimat. Ramil Bağırov EY: Şirkətin ən dəyərli sərvəti onun əməkdaşlarıdır Ramil Bağırov EY: Şirkətin ən dəyərli sərvəti onun əməkdaşlarıdır 60 Təqdimat Finansist Ölkənin iqtisadiyyatını inkişafa doğru aparan Əsrin müqaviləsi nin imzalanması nəticəsində EY şirkəti bir sıra xarici

Detaylı

TA-9106 AZE: AZƏRBAYCANDA HASİLAT SƏNAYESİNDƏ BENEFİSİAR SAHİBLİK MƏLUMATLARININ AÇIQLANMASINA DAİR YOL XƏRİTƏSİNİN TƏTBİQİNƏ DƏSTƏK ( )

TA-9106 AZE: AZƏRBAYCANDA HASİLAT SƏNAYESİNDƏ BENEFİSİAR SAHİBLİK MƏLUMATLARININ AÇIQLANMASINA DAİR YOL XƏRİTƏSİNİN TƏTBİQİNƏ DƏSTƏK ( ) TA-9106 AZE: AZƏRBAYCANDA HASİLAT SƏNAYESİNDƏ BENEFİSİAR SAHİBLİK MƏLUMATLARININ AÇIQLANMASINA DAİR YOL XƏRİTƏSİNİN TƏTBİQİNƏ DƏSTƏK (49451-001) SORĞU: BENEFİSİAR SAHİBLİYİN TƏRİFİ LAYİHƏSİ AZƏRBAYCAN

Detaylı

Zeynalova Sevinc III kurs

Zeynalova Sevinc III kurs Zeynalova Sevinc III kurs İnternet nədir? İnternet bir çox komputer sistemini TCP/İP protokolu ilə bir birinə bağlayan, dünya miqyasında geniş yayılmış və daim bir əlaqə şəbəkəsi olaraq bilinir. İnterneti

Detaylı

T.C. DEVLET PERSONEL BAŞKANLIĞI

T.C. DEVLET PERSONEL BAŞKANLIĞI T.C. DEVLET PERSONEL BAŞKANLIĞI Avrupa Birliği ve Dış İlişkiler Birimi Temmuz 2013 T.C. DEVLET PERSONEL BAŞKANLIĞI İçindekiler Azerbaycan Cumhuriyeti Hakkında Genel Bilgiler...5 Azerbaycan Cumhuriyeti

Detaylı

ETGi Video Konfrans E-Learning, Uzaqdan Təhsil Həlləri

ETGi Video Konfrans E-Learning, Uzaqdan Təhsil Həlləri Dünyanı Dəyişdirən İnnovativ Texnologiyalar və Həllər ETGi Video Konfrans E-Learning, Uzaqdan Təhsil Həlləri Məhsullar Həllər Xidmətlər Video Konfrans Xidmət içi Təhsil Qurumsal Kommunikasiya Sadəcə Software

Detaylı

KORPORATİV SOSİAL MƏSULİYYƏT ÜZRƏ BEYNƏLXALQ

KORPORATİV SOSİAL MƏSULİYYƏT ÜZRƏ BEYNƏLXALQ KORPORATİV SOSİAL MƏSULİYYƏT ÜZRƏ BEYNƏLXALQ TƏCRÜBƏ VƏ ONDAN İSTİFADƏ İMKANLARI İnsan resurslarının dəyərlərə dayalı menecmenti Korporativ dəyərlər və davranış kodeksi İctimai sektorda fəallıq KSM Təhcizatda

Detaylı

Azərbaycanda turizmin vəziyyəti

Azərbaycanda turizmin vəziyyəti Azərbaycanda turizmin vəziyyəti İqtisadi islahatların həyata keçirilməsində iqtisadi və sosial mexanizmlərin formalaşması, dinamikası və proqnozlaşdırılması, xüsusi tədqiqat obyekti kimi təhlili, islahatların

Detaylı

İyul 2017 AZƏRBAYCAN İQTİSADİ İSLAHATLAR İCMALI

İyul 2017 AZƏRBAYCAN İQTİSADİ İSLAHATLAR İCMALI İyul 2017 AZƏRBAYCAN İQTİSADİ İSLAHATLAR İCMALI AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA İXTISASLAŞMIŞ TURİZM SƏNAYESİNİN İNKİŞAFINA DAİR STRATEJİ YOL XƏRİTƏSİ Strateji Yol Xəritəsi nəzərdə tutulmuş müddətlər ərzində

Detaylı

AzərbAycAndA dizayn və İnnovAsİyA Mərkəzİnİn yaradılması

AzərbAycAndA dizayn və İnnovAsİyA Mərkəzİnİn yaradılması Azərbaycanda Dİzayn və İnnovasİya Mərkəzİnİn yaradılması 15/02/2017 Nadir Cəfərov Leyla Ağazadə Qısa icmal Son zamanlar Azərbaycanda iqtisadiyyatın dirçəlişini təmin edən sahələrdən biri olan sənaye sektorunun

Detaylı

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ MƏRKƏZİ BANKI YANINDA MALİYYƏ MONİTORİNQİ XİDMƏTİNİN HÜQUQ VƏ METODOLOGIYA ŞÖBƏSİ HAQQINDA ƏSASNAMƏ

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ MƏRKƏZİ BANKI YANINDA MALİYYƏ MONİTORİNQİ XİDMƏTİNİN HÜQUQ VƏ METODOLOGIYA ŞÖBƏSİ HAQQINDA ƏSASNAMƏ Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı yanında Maliyyə Monitorinqi Xidmətinin direktorunun 2009-cu il 25 dekabr tarixli əmri ilə təsdiq edilmişdir AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ MƏRKƏZİ BANKI YANINDA MALİYYƏ

Detaylı

xazarinshaat.az Ünvan: Nizami Rayonu, Özbəkistan küçəsi 23/34

xazarinshaat.az Ünvan: Nizami Rayonu, Özbəkistan küçəsi 23/34 xazarinshaat.az Ünvan: Nizami Rayonu, Özbəkistan küçəsi 3/34 E-Mail office@kristalabsheron.az YAŞAYIŞA HAZIR TƏMİRLİ MƏNZİLLƏR QARAYEV LAYİHƏSİ xazarinshaat.az QARA QARAYEVDƏ 3 NÖMRƏLİ MƏKTƏBİN YAXINLIĞINDA

Detaylı

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin cı il 5 oktyabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. Əlavə Ümumi müddəalar

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin cı il 5 oktyabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. Əlavə Ümumi müddəalar Xarici ölkələrə ixrac missiyalarının təşkilinə, xarici bazarların araşdırılması və marketinq fəaliyyətinə, Made in Azerbaijan brendinin xarici bazarlarda təşviqinə, yerli şirkətlərin ixracla bağlı xarici

Detaylı

Daha firavan gələcək naminə daha güclü BMT. BMT Baş katibinin nəzəri-baxışı. Page 1 of 32

Daha firavan gələcək naminə daha güclü BMT. BMT Baş katibinin nəzəri-baxışı. Page 1 of 32 Daha firavan gələcək naminə daha güclü BMT İngilis dilində əsli Azərbaycan dilində tərcüməsi Daha firavan gələcək naminə daha güclü BMT BMT Baş katibinin nəzəri-baxışı Page 1 of 32 BMT Baş katibi cənab

Detaylı

AZƏRBAYCANIN DÜNYA İQTİSADİYYATINA İNTEQRASİYA PROSESİ

AZƏRBAYCANIN DÜNYA İQTİSADİYYATINA İNTEQRASİYA PROSESİ AZƏRBAYCANIN DÜNYA İQTİSADİYYATINA İNTEQRASİYA PROSESİ Elşən Bağırzadə iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru Bakı - 2014 DÜNYA İQTİSADİYYATINA İNTEQRASİYA PROSESİ Bir ölkənin dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının

Detaylı

BLACKBERRY ENTERPRISE SERVICE 12 BULUD ÜÇÜN BLACKBERRY HƏLLİ ÜZRƏ LİSENZİYA MÜQAVILƏ ("ƏLAVƏ") ÜÇÜN ƏLAVƏ

BLACKBERRY ENTERPRISE SERVICE 12 BULUD ÜÇÜN BLACKBERRY HƏLLİ ÜZRƏ LİSENZİYA MÜQAVILƏ (ƏLAVƏ) ÜÇÜN ƏLAVƏ BLACKBERRY ENTERPRISE SERVICE 12 BULUD ÜÇÜN BLACKBERRY HƏLLİ ÜZRƏ LİSENZİYA MÜQAVILƏ ("ƏLAVƏ") ÜÇÜN ƏLAVƏ VACIB XƏBƏRDARLIQ: Daxil olmaq / və ya bu Cloud xidmətindən istifadə (aşağıda müəyyən edildiyi

Detaylı

Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir. Allah İbrahimin sevgisini sınayır

Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir. Allah İbrahimin sevgisini sınayır Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir Allah İbrahimin sevgisini sınayır Müəllif: Edward Hughes İllüstrasiya edən: Byron Unger; Lazarus Uyğunlaşdıran: M. Maillot; Tammy S. Tərcümə edən: Günay Əsədova

Detaylı

ƏVVƏLKİ VƏ YENİ BEYNƏLXALQ TERMİNALDA REKLAM MƏKANLARI. Brendlərin Uçuş Zolağı

ƏVVƏLKİ VƏ YENİ BEYNƏLXALQ TERMİNALDA REKLAM MƏKANLARI. Brendlərin Uçuş Zolağı ƏVVƏLKİ VƏ YENİ BEYNƏLXALQ TERMİNALDA REKLAM MƏKANLARI Brendlərin Uçuş Zolağı MÜNDƏRİCAT BİZ KİMİK? VİZYONUMUZ YENİ TERMİNALA BİR NƏZƏR NİYƏ BEYNƏLXALQ TERMİNALDA REKLAM? HƏDƏF KÜTLƏMİZ MƏHSULLARIMIZ BİZ

Detaylı

DÖVLƏT SOSİAL SIĞORTA ŞƏHADƏTNAMƏSİNİN DƏYİŞDİRİLMƏSİ VƏ YA DUBLİKATININ VERİLMƏSİ ÜÇÜN MÜRACİƏTİN QƏBULU İSTİFADƏÇİ TƏLİMATI

DÖVLƏT SOSİAL SIĞORTA ŞƏHADƏTNAMƏSİNİN DƏYİŞDİRİLMƏSİ VƏ YA DUBLİKATININ VERİLMƏSİ ÜÇÜN MÜRACİƏTİN QƏBULU İSTİFADƏÇİ TƏLİMATI DÖVLƏT SOSİAL SIĞORTA ŞƏHADƏTNAMƏSİNİN DƏYİŞDİRİLMƏSİ VƏ YA DUBLİKATININ VERİLMƏSİ ÜÇÜN MÜRACİƏTİN QƏBULU İSTİFADƏÇİ TƏLİMATI DSMF 16.09.2015 Mündəricat Giriş...2 Məqsəd... 2 Məzmun... 2 Xidmətin istifadəçiləri...

Detaylı

Azərbaycan tarixi- İmtahan sualları

Azərbaycan tarixi- İmtahan sualları Azərbaycan tarixi- İmtahan sualları 1. Azərbaycan tarixini öyrənən mənbələr və onların təsnifatı. 2. Azərbaycan ərazisində ibtidai-icma quruluşu. 3. Azərbaycan ərazisində qədim insan məskənləri. 4. Azərbaycan

Detaylı

TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 2014 Yıl:2, Sayı:4 Sayfa:118-138 ISSN: 2147-8872

TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 2014 Yıl:2, Sayı:4 Sayfa:118-138 ISSN: 2147-8872 TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 2014 Yıl:2, Sayı:4 Sayfa:118-138 ISSN: 2147-8872 AZƏRBAYCAN VƏ OSMANLI TƏZKİRƏLƏRİNİN MÜQAYİSƏSİ ÖZET Vüsale Musalı * Ortaçağ'dan bugüne

Detaylı

AZƏRBAYCAN BANKLAR ASSOSİASİYASI BANK SEKTORU TRENDLƏRİ 2016 /12/

AZƏRBAYCAN BANKLAR ASSOSİASİYASI BANK SEKTORU TRENDLƏRİ 2016 /12/ AZƏRBAYCAN BANKLAR ASSOSİASİYASI BANK SEKTORU TRENDLƏRİ 2016 /12/ BAKI - 2017 1 MÜNDƏRİCAT BANKLARIN SAYI, XİDMƏT ŞƏBƏKƏSİ VƏ HEYƏTİ HAQQINDA 3 BANK SEKTORUNUN İCMAL BALANSI 4 BANK SEKTORUNUN MƏNFƏƏT (ZƏRƏR)

Detaylı

FRANSADA İLK AZƏRBAYCAN DİLİ MÜƏLLİMİ

FRANSADA İLK AZƏRBAYCAN DİLİ MÜƏLLİMİ FRANSADA İLK AZƏRBAYCAN DİLİ MÜƏLLİMİ Fransanın Şərq Dilləri və Sivilizasiyaları İnstitutunda (İNALCO - İnstitut National des Langues et Civilisations Orientales) Azərbaycan dilini tədris edən Aygün Eyyubova

Detaylı

EDİTÖR DEN. Aşk olsun böyle dostluğa ve kardeşliğe. Eşq olsun belə dostluğa. və qardaşlığa. www.petkim.com.tr - 1

EDİTÖR DEN. Aşk olsun böyle dostluğa ve kardeşliğe. Eşq olsun belə dostluğa. və qardaşlığa. www.petkim.com.tr - 1 EDİTÖR DEN Aşk olsun böyle dostluğa ve kardeşliğe PETKİM YAŞAM ın 1-4 Haziran 2010 tarihleri arasında Bakü de düzenlenen Caspian Oil & Gas (COG) Fuarı için hazırladığımız özel sayısı ile karşınızdayız

Detaylı

AVRASİYA SOSİAL ELMLƏR FORUMU

AVRASİYA SOSİAL ELMLƏR FORUMU II CİLD Azərbaycan Dövlət Hacettepe Qırğızıstan-Türkiyə Ahmet Yesevi İqtisad Universiteti Universiteti Manas Universiteti Universiteti Dünya İqtisadiyyatının İnkişaf Paradiqması: Bazar və Sonrası mövzusunda

Detaylı

Mühasibat uçotu haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QANUNU

Mühasibat uçotu haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QANUNU Mühasibat uçotu haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QANUNU Maddə 1. Qanunun təyinatı Fəsil I ÜMUMİ MÜDDƏALAR 1.1. Bu qanun mülkiyyət və təşkilati-hüquqi formasından asılı olmayaraq Azərbaycan Respublikası

Detaylı

DAVETLİSİ

DAVETLİSİ DAVETLİSİ -------------- O zaman ki, İsa sizin ürəyinin qapını ayaqları ve knocks. siz onun səsini eşitmək, onun ruh və Allahın Spirit gəlmək və sizin ruhu ilə əbədi və onlardan bir ilə olacaq ürəyin qədər

Detaylı

Banklarda stress testlərin aparılması haqqında Qaydalar

Banklarda stress testlərin aparılması haqqında Qaydalar Dövlət qeydiyyatına alınmışdır Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi Qeydiyyat 2010-cu il Təsdiq edilmişdir Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının İdarə Heyəti Protokol 2010-cu il Nazir müavini

Detaylı

BAKI BEYNƏLXALQ DƏNİZ TİCARƏT LİMANI QSC AZƏRBAYCAN. Statistik İcmal

BAKI BEYNƏLXALQ DƏNİZ TİCARƏT LİMANI QSC AZƏRBAYCAN. Statistik İcmal BAKI BEYNƏLXALQ DƏNİZ TİCARƏT LİMANI QSC AZƏRBAYCAN Statistik İcmal 215 www.portofbaku.com Bakı 216 215 Statistik İcmal MÜNDƏRİCAT İcmal...2 Gəmilərin Hərəkəti...4 Yükaşırmanın Xülasəsi...4 Qalaq Səpkili

Detaylı

Təsdiq edilmişdir Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı cü il. Sədr. Elman Rüstəmov

Təsdiq edilmişdir Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı cü il. Sədr. Elman Rüstəmov Təsdiq edilmişdir Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı Qərar 2014-cü il Sədr Elman Rüstəmov Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı tərəfindən ödəniş sistemlərində hesablaşmaların təşkili Qaydaları

Detaylı

Protokolundan Çıxarış aprel 2016-cı il

Protokolundan Çıxarış aprel 2016-cı il MHŞT üzrə Çoxtərəfli Qrupun iclasının Protokolundan Çıxarış 43 Bakı şəhəri 15 aprel 2016-cı il İştirak edirdilər: Çoxtərəfli Qrupun sədri Şahmar Mövsümov - ARDNF-nin İcraçı direktoru, MHŞT üzrə Komissiyanın

Detaylı

Milli-mənəvi dəyərlərimizi qoruyaq və nəsillərə çatdıraq.

Milli-mənəvi dəyərlərimizi qoruyaq və nəsillərə çatdıraq. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI MƏDƏNİYYƏT VƏ TURİZM NAZİRLİYİ F.KÖÇƏRLİ ADINA RESPUBLİKA UŞAQ KİTABXANASI ELMİ-METODİKA ŞÖBƏSİ Milli-mənəvi dəyərlərimizi qoruyaq və nəsillərə çatdıraq. B A K I 2014 1 Redaktor:

Detaylı

Baş redaktor AZƏRBAYCAN İQTİSADİ İSLAHATLAR İCMALI. Dr. Vüsal Musayev. İqtisad Elmləri Doktoru London Universiteti FEVRAL 2017

Baş redaktor AZƏRBAYCAN İQTİSADİ İSLAHATLAR İCMALI. Dr. Vüsal Musayev. İqtisad Elmləri Doktoru London Universiteti FEVRAL 2017 FEVRAL 2017 1 Baş redaktor Dr. Vüsal Musayev İqtisad Elmləri Doktoru London Universiteti www.vusalmusayev.com dr.vusal.musayev@ereforms.org AZƏRBAYCAN İQTİSADİ İSLAHATLAR İCMALI 2 TİCARƏT FESTİVALLARI

Detaylı

PE 100 BORULARI. su və qaz xətləri üçün POLİETİLEN BORU (PE 100) Keyfiyyətə üstünlük ver!!!

PE 100 BORULARI. su və qaz xətləri üçün POLİETİLEN BORU (PE 100) Keyfiyyətə üstünlük ver!!! PE 0 BORULARI su və qaz xətləri üçün POLİETİLEN BORU (PE 0) Keyfiyyətə üstünlük ver!!! Su həyatdır onu birlikdə qoruyaq! PE 0 BORULARI BİZ KİMİK? POLİMER SƏNAYE PARKI MMC 12-ci ildən fəaliyyət göstərir.

Detaylı

MobilBank. Mobil telefon vasitəsilə kart hesabının idarə olunması

MobilBank. Mobil telefon vasitəsilə kart hesabının idarə olunması MobilBank Mobil telefon vasitəsilə kart hesabının idarə olunması Xidmət siyahısı Kommunal xidmətlərin ödənişi Mobil operator xidmətlərinin ödənişi İnternet provayderlər xidmətlərinin ödənişi Pulun kartdan

Detaylı

MÜTƏXXƏSSİSLƏR dünya standartları tələblərinə cavab verən, 6 ayından 6 yaşınadək uşaqlar üçün inkişafetdirici oyuncaqlar əsasında xüsusi olaraq bütöv

MÜTƏXXƏSSİSLƏR dünya standartları tələblərinə cavab verən, 6 ayından 6 yaşınadək uşaqlar üçün inkişafetdirici oyuncaqlar əsasında xüsusi olaraq bütöv MÜTƏXXƏSSİSLƏR dünya standartları tələblərinə cavab verən, 6 ayından 6 yaşınadək uşaqlar üçün inkişafetdirici oyuncaqlar əsasında xüsusi olaraq bütöv bir ERKƏN İNKİŞAF SİSTEMİ hazırlamışlar. Bizim SERTIFIKATLAŞDIRILMIŞ

Detaylı

IV Zirvə Oyunlarının ƏSASNAMƏSİ

IV Zirvə Oyunlarının ƏSASNAMƏSİ IV Zirvə Oyunlarının ƏSASNAMƏSİ Xırdalan-2016 Təsdiq edirəm Zirvə İnternational Sport Clubs MMC-nin Direktoru R.Rəsulov 01 aprel 2016-cı il Zirvə İnternational Sport Clubs MMC-nin IV Zirvə Oyunlarının

Detaylı

Keçirilmə tarixi: 5 8 dekabr, kv.m. Ümumi sahə: İştirakçıların sayı: 192 İştirakçı ölkələr:

Keçirilmə tarixi: 5 8 dekabr, kv.m. Ümumi sahə: İştirakçıların sayı: 192 İştirakçı ölkələr: Keçirilmə tarixi: 5 8 dekabr, 2017 Qısa vaxt ərzində sürətlə inkişaf edən texniki nailiyyətlərə həsr olunmuş sərgi olmaqla yanaşı, Bakutel həm də İKT nin müxtəlif sahələrini təmsil edən mütəxəssis və peşəkarların

Detaylı

Korporativ idarəetmə. Ruslan Atakişiyev İqtisadi Resursların Öyrənilməsi Mərkəzinin sədri. Məruzəçi:

Korporativ idarəetmə. Ruslan Atakişiyev İqtisadi Resursların Öyrənilməsi Mərkəzinin sədri. Məruzəçi: Korporativ idarəetmə Məruzəçi: Ruslan Atakişiyev İqtisadi Resursların Öyrənilməsi Mərkəzinin sədri 1 Sahibkarlığın tarixi inkişafı a) Tacirlər, sənətkarlar, iri torpaq sahibləri və s.; b) XVI əsrdə sahibkarlığın

Detaylı

Azər-Türk Bank Açıq Səhmdar Cəmiyyəti üzrə xidmət haqqı tarifləri. Ödəniş kartları və onlarla aparılan əməliyyatlar üzrə tariflər cədvəli

Azər-Türk Bank Açıq Səhmdar Cəmiyyəti üzrə xidmət haqqı tarifləri. Ödəniş kartları və onlarla aparılan əməliyyatlar üzrə tariflər cədvəli Azər-Türk Bank Açıq Səhmdar Cəmiyyəti üzrə xidmət haqqı tarifləri Ödəniş kartları və onlarla aparılan əməliyyatlar üzrə tariflər cədvəli Xidmət növü MasterCard Debet (yalnız ə/h layihəsi üçün) VISA Electron

Detaylı

Yaşıl Kart Sistemi. Maddə Yaşıl Kart Sistemi ilə bağlı ümumi müddəalar

Yaşıl Kart Sistemi. Maddə Yaşıl Kart Sistemi ilə bağlı ümumi müddəalar Yaşıl Kart Sistemi Maddə 63 1. Yaşıl Kart Sistemi ilə bağlı ümumi müddəalar 63 1.1. Bu fəsildə avtonəqliyyat vasitələrinin qeydiyyatdan keçdiyi ölkədən xaricdə istifadəsi zamanı üçüncü şəxslərin sağlamlığına

Detaylı

Tibbi sığorta haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QANUNU

Tibbi sığorta haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QANUNU Tibbi sığorta haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QANUNU Bu Qanun əhalinin tibbi sığortasının təşkilati, hüquqi və iqtisadi əsaslarını müəyyən edir, tibbi sığortanın subyektləri arasındakı münasibətləri

Detaylı

AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATININ SEKTORLAR ÜZRƏ TƏHLİLİ. Elşən Bağırzadə iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru

AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATININ SEKTORLAR ÜZRƏ TƏHLİLİ. Elşən Bağırzadə iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATININ SEKTORLAR ÜZRƏ TƏHLİLİ Elşən Bağırzadə iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru Bakı - 2014 ÜDM İSTEHSALINDA SEKTORLARIN PAYI (2013) 31.8% 58.8% Sənaye Kənd təsərrüfatı Xidmətlər 9.4% ÜDM

Detaylı

MALIYYƏ VƏZIYYƏTI HAQQINDA HESABAT VÖEN

MALIYYƏ VƏZIYYƏTI HAQQINDA HESABAT VÖEN MALIYYƏ VƏZIYYƏTI HAQQINDA HESABAT «Qeyri-hökumət təşkilatının illik maliyyə hesabatının forması, məzmunu və təqdim edilməsi Qaydası»na 1 nömrəli əlavə 31 dekabr 2009 il tarixə FORMA 1 VÖEN 1 3 0 0 1 2

Detaylı

Sentyabr AZƏRBAYCAN İQTİSADİ İSLAHATLAR İCMALI

Sentyabr AZƏRBAYCAN İQTİSADİ İSLAHATLAR İCMALI Sentyabr 2 0 1 7 AZƏRBAYCAN İQTİSADİ İSLAHATLAR İCMALI Azərbaycan Respublikasının Kredit Zəmanət Fondu Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən Azərbaycan Respublikasında sahibkarların maliyyə resurslarına

Detaylı

yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası Elmi-Təşkilat şöbəsi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin Böyük elmi

yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası Elmi-Təşkilat şöbəsi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin Böyük elmi CV ŞƏXSİ MƏLUMAT Soyadı, adı və atasının Rəcəb Zakir oğlu Rəhimli adı: Elmi adı və elmi dərəcəsi Dosent, Siyasi e.f.d. Doğulduğu tarix və yer: 12.08.1973. Naxçıvan MR Ordubad rayonu, Azərbaycan Telefon

Detaylı

MALIYYƏ VƏZIYYƏTI HAQQINDA HESABAT. 31 dekabr 2013-ci il tarixə

MALIYYƏ VƏZIYYƏTI HAQQINDA HESABAT. 31 dekabr 2013-ci il tarixə MALIYYƏ VƏZIYYƏTI HAQQINDA HESABAT "Qeyrihökumət təşkilatının forması, məzmunu və təqdim edilməsi Qaydası»na 1 nömrəli əlavə 31 dekabr 2013ci il tarixə FORMA 1 Müəssisə, təşkilat Vətəndaşların Əmək Hüquqlarını

Detaylı

VALUE-SITE HEDEFİMİZE KOŞAR ADIM İLERLİYORUZ VALUE-SITE HƏDƏFİMİZƏ DOĞRU İRİ ADDIMLARLA İRƏLİLƏYİRİK

VALUE-SITE HEDEFİMİZE KOŞAR ADIM İLERLİYORUZ VALUE-SITE HƏDƏFİMİZƏ DOĞRU İRİ ADDIMLARLA İRƏLİLƏYİRİK HAZİRAN 2012 Caspian Oil & Gas Fuarı Özel Sayısı VALUE-SITE HEDEFİMİZE KOŞAR ADIM İLERLİYORUZ VALUE-SITE HƏDƏFİMİZƏ DOĞRU İRİ ADDIMLARLA İRƏLİLƏYİRİK 82 - HAZİRAN 12 EDİTÖR DEN REDAKTORDAN Kafkaslar ın

Detaylı

Baş redaktordan. EcoVision EcoVision BAŞLIQ. Hörmətli oxucular!

Baş redaktordan. EcoVision EcoVision BAŞLIQ. Hörmətli oxucular! 73 76 EcoVision BAŞLIQ 1 EcoVision EcoVision 23/2015 BAŞLIQ Təsisçi: Azərbaycan Türkiyə İş Adamları Birliyi (ATİB) Baş redaktor: Rəşad Rəsullu Əməkdaşlar: Eyvaz Qocayev Gülnar Şirinova Dizayner: İntiqam

Detaylı

Kredit bürosu borcalanlar üçün əla imkanlar

Kredit bürosu borcalanlar üçün əla imkanlar Kredit bürosu borcalanlar üçün əla imkanlar Bu məqalə Kredit Bürolarının yaradılması vasitəsilə kredit məlumatının mübadiləsinin əsas prinsiplərini təsvir edir. 15 dekabr 2009-cu il tarixdə Bakı şəhərində

Detaylı

Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir. Gözəl Mələkə Ester

Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir. Gözəl Mələkə Ester Uşaqlar üçün Müqəddəs Kitab təqdim edir Gözəl Mələkə Ester Müəllif: Edward Hughes İllüstrasiya edən: Janie Forest Uyğunlaşdıran: Ruth Klassen Tərcümə edən: Günay Əsədova Təqdim edən: Bible for Children

Detaylı

BAKÜ DE ULUSLARARASI ŞAH HATAYİ-SULTAN SELİM SEMPOZYUMU GERÇEKLEŞTİRİLDİ

BAKÜ DE ULUSLARARASI ŞAH HATAYİ-SULTAN SELİM SEMPOZYUMU GERÇEKLEŞTİRİLDİ Merkezi Bakü de bulunan ATEV (Azerbaycan Türk Evi) tarafından 05-06 Nisan 2013 tarihleri arasında Uluslararası Şah Hatayi ve Sultan Selim Sempozyumu gerçekleştirildi. Sempozyuma ağırlıklı olarak Azerbaycan

Detaylı

A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 51, ERZURUM 2014, 341-347

A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 51, ERZURUM 2014, 341-347 A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 51, ERZURUM 2014, 341-347 CELIL MEMMEDGULUZADE NİN MÜSLÜMAN KADINININ HAYATINI ELE ALAN MİZAHİ ŞİİRLERİ Özet Makalede XX. yüzyıl Azerbaycan edebiyatının

Detaylı

İQTİSADİ. Finansist. Təqdimat. AZƏRBAYCAN Azərbaycan TANAP (Transanadolu qaz kəməri) layihəsinin reallaşmasına hazırdır

İQTİSADİ. Finansist. Təqdimat. AZƏRBAYCAN Azərbaycan TANAP (Transanadolu qaz kəməri) layihəsinin reallaşmasına hazırdır Təqdimat İQTİSADİ AZƏRBAYCAN Azərbaycan TANAP (Transanadolu qaz kəməri) layihəsinin reallaşmasına hazırdır Bu barədə cənab Prezident İlham Əliyev iyunun 4-də Bakıda "Caspian Oil and Gas 2013" Neft və Qaz

Detaylı

2017-ci ilin 4 ayında qeyri-neft sektoru üzrə 5 əsas ixrac ölkəsi

2017-ci ilin 4 ayında qeyri-neft sektoru üzrə 5 əsas ixrac ölkəsi 2017-ci ilin 4 ayında qeyri-neft sektoru üzrə 5 əsas ixrac ölkəsi 2017-ci il/may 2 2 Azexport portalının yaradılması çox müsbət hadisədir və getdikcə bu portala dünyada maraq artacaq Azərbaycan Respublikasının

Detaylı