BİR KENTİN KİMLİĞİ VE KERVANSARAY OTELİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Transkript

1 BİR KENTİN KİMLİĞİ VE KERVANSARAY OTELİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME Gaye BİROL, Yrd. Doç. Dr. Balıkesir Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü Özet Kent kimliği, o kenti diğerlerinden farklı kılan, o kente anlam ve değer katan unsurların oluşturduğu bir bütündür. Son dönemde ülkemizde kentlerin özgün kimliklerini kaybetmekte olduklarından sıklıkla söz edilmektedir. Balıkesir de ülke genelinde dile getirilmekte olan bu sorunun yaşanmakta olduğu kentlerimizden biridir. Kentteki Kervansaray Otelinin yıkılması, sözü edilen kimlik kaybına katkısı bulunan bir gelişme olmuştur. Bu çalışmada, kent kimliğinin oluşumu ve korunması konuları incelenmiş, tek yapıların kentin özgün kimliğinin oluşumundaki rolü vurgulanmış ve kimliğin sürekliliğine ilişkin ülkemizde yaşanan sorunlara değinilmiştir. Bu sorunlar, Balıkesir in önemli modern mimarlık örneklerinden biri olan ve kısa bir süre önce yıkılan Kervansaray Oteli özelinde tartışılmıştır. Giriş Kent, tarihin farklı dönemlerine ait fiziksel, sosyal ve kültürel katmanların tarihsel süreklilik içinde üst üste yığılması sonucu oluşan fiziksel, mekansal ve sosyal bir ortamdır. Kent kimliği ise, kente ait olan, o kenti diğerlerinden farklı kılan ve o kente değer katan, o kente özgü unsurların oluşturduğu bir bütündür. Diğer bir deyişle o kentin anlamıdır. Bu unsurlar belli noktalarda ağırlık kazanabilir; örneğin kent coğrafi konum olarak bir dağın eteğinde ya da deniz kenarında kurulmuş olabilir, diğer kentlere yakın ya da uzak olabilir, dini ya da tarihi unsurlara sahip bir kent olabilir, ya da o kentte ticaret ve ekonomi çevre kentlere göre daha fazla gelişmiş olabilir. Sözü edilen bu tür unsurlar, kentlerin özgün kimliklerinin oluşumuna katkıda bulunurlar. Son dönemde ülkemizdeki kentlerin özgün kimliklerini kaybetmekte olduklarından sıklıkla söz edilmekte, kaybedilmiş bulunan kimliğin kentlerimize yeniden kazandırılabilmesi amacıyla genellikle yerel yönetimler tarafından büyük kentsel dönüşüm projeleri gündeme getirilmektedir. Bu projeler şüphesiz kentlerin pek çok açıdan iyileştirilmesini hedefleyen projelerdir. Ancak, kente yapılan çeşitli olumsuz müdahalelerle önce o kentin özgün kimliğini kaybetmesine yol açmak, daha sonra da ona yeni bir kimlik kazandırmak, kentin tarihsellik boyutuna ve kentsel belleğin sürekliliğine zarar verecektir. Çünkü, bir kent geçmişine ait özellikleri ile çağdaş gereksinimlerini uygun fiziksel ortamlarda kaynaştıramadığı zaman, tarihsel ve kültürel süreklilik zedelenir ve kentteki özgün kimliğin kaybı genellikle bu durumda ortaya çıkar. Kent kimliğinin oluşumu için bir süreç gerekir. Tıpkı kentin kendisi gibi kimliğinin de bir zamansallık boyutu bulunur. Tekeli (1991), kent kimliğinin

2 oluşumunu tarihsel bir olgu olarak görmekte ve kent kimliğinin zaman içinde farklı katmanların uyumlu ve anlamlı bir bütün oluşturmasıyla gerçekleştiğini belirtmektedir. Bu nedenle kente yeni bir kimlik kazandırmak yerine önce onun bütün boyutlarıyla deşifre edilmesi, var olan özgün kimliğini kuran değerlerin keşfedilmesi, bu değerlerin güncel koşullar ve gerekliliklerle bütünleştirilmesi ve böylece kent kimliğinin sürekliliğinin sağlanması pek çok açıdan daha uygun bir tutum olacaktır. Çünkü kimliğin oluşumu sürekliliğe dayanır ve kendisinden önceki gelişmelerden bağımsız olarak düşünülemez. Bu nedenle bir kentte kimliğin amaçlı olarak üretilmesi, çeşitli nedenlerle erozyona uğramış olan kimliğin yerine yeni bir kimliğin konumlandırılması güçtür. Öte yandan, bir kentin kimliği, zaman içinde ortaya çıkan sosyal, kültürel, fiziksel ve ekonomik değişimlere paralel olarak zaman içinde kendisini yeniden tanımlayabilir; bu durumda kimliğin kaybından değil de dönüşümünden söz edilebilir. Ancak bu kendini yeniden tanımlamanın ya da dönüşümün de yine yukarıda sözü edilen sürekliliğe dayanması gereklidir. Bir kentte yapılı çevrenin kimliği, bir yandan kent kimliğinin önemli bir parçasını oluştururken, diğer yandan da o kentteki toplumsal ve kültürel yaşama ilişkin ipuçları verir. Yapılı çevrenin kimliğini oluşturan değerlerin zenginliği, kentteki sosyal ve kültürel yaşantı zenginliğinin de ifadesidir. Çünkü, kolektif kimlikler, sosyal yaşamın mekansallaşması aracılığıyla kurulan sosyal yapılardır (Neill, 1997). Ayrıca, yapılı çevrenin kimliği ile toplumun sosyal ve kültürel kimliği karşılıklı olarak birbirini etkiler. Bu nedenle, bir kentte tüm yaşamı organize eden fiziksel çevrenin kimliğini oluşturan değerler, büyük önem taşır. Kent kimliğini oluşturan bileşenler doğal, beşeri ve insan eliyle yapılmış çevreden kaynaklanan unsurlarla değerlendirilebilir (Önem ve Kılınçaslan, 2005). Doğal çevreden kaynaklanan kimlik unsurları, kentin topoğrafik durumu, iklim koşulları, bitki örtüsü, genel konumu vb. özellikleridir. Beşeri çevreden kaynaklanan kimlik unsurları, birey ve toplumdur. Bireylerin ve toplumun sahip olduğu değerler, kimliklerini oluşturur ve bu değerler kent kimliği ile doğrudan ilişki içindedir. İnsan eliyle yapılmış çevreden kaynaklanan kimlik unsurları ise kentte yapılmış olan her türlü düzenlemenin özellikleridir. Bu düzenlemeler içerisinde kentteki meydanlar, sokaklar, anıtlar vb. her türlü kentsel bileşen yer alabilir. Koruma ve kentsel tasarım tartışmalarında, mekanın yerel kimliğin geliştirilmesi için kimlik kurucu bir eleman olduğu ifade edilmektedir. Ayrıca, mekan yaratmak, mekana anlam yüklemenin en güçlü yoludur. Kent, sosyal etkinlikler için bir tiyatro sahnesidir ve kullanıcının anıları, kentin değerini oluşturur. Kentte kullanıcıların belirleyici gündelik pratikleri, anlamı kurmada ya da değiştirmede etkilidir. (Liggett ve Perry, 1995). Bu nedenle, insan eliyle yapılmış çevrede yer alan ve kimlik oluşturma potansiyeli en fazla olan unsur, o kentte bulunan ve kentlilerin gündelik yaşantılarında yer etmiş anıt niteliğindeki yapılar, yapı grupları ve bu yapıların bir araya gelerek oluşturdukları kent dokusudur. Bir kentte yeni bir yapının yapılması ya da o kentte var olan bir yapının ortadan kaldırılması, kentin özgün kimliğini etkiler; onu geliştirici ya da ona zarar verici nitelikte olabilir. Özellikle kentte

3 mevcut bir yapının ortadan kaldırılması söz konusu olduğunda, bu etki yapının o kente kattığı değerin belirlenmesiyle ortaya çıkacaktır. Bu nedenle, eğer bir yapı kentin özgün kimliğine ilişkin önemli bir değer oluşturuyorsa, o yapının kendisi ve yakın çevresindeki yapılar ve kentsel alanlarla ilgili verilecek kararlar oldukça önemlidir; bu tür kararlar vermeden önce yapının ve çevresinin çok iyi anlaşılması gerekir. Çünkü bir kentte bulunan mimari değerler, kent kimliğinin önemli bir parçasını oluşturmakta ve kentin özgün kimliğine zarar verme potansiyeli taşıyan her türlü kentsel müdahale başarısız olmaktadır. Bu çalışmada, kent kimliğinin oluşumu, korunması ve tek yapıların kent kimliği oluşumunda oynadığı rol açıklanmış ve Balıkesir in önemli Cumhuriyet dönemi mimarlık örneklerinden biri olan Kervansaray Oteli nin yıkılması sonucunda ortaya çıkan özgün kimlik kaybı karakteristiklerinin açıklanması amaçlanmıştır. Bu çalışmanın bir diğer amacı da yapının araştırılması aşamasında karşılaşılan basılı malzemelere ulaşmada yaşanan güçlükler göz önüne alınarak otele ait görsellerin literatüre kazandırılması ve gelecekte yapılabilecek araştırmalara ışık tutabilmesidir. Balıkesir deki Kervansaray Oteli, ilk kez 2004 yılında DOCOMOMO_Türkiye Ulusal Çalışma Grubunun ODTÜ Mimarlık Fakültesinde düzenlediği Türkiye Mimarlığında Modernizmin Yerel Açılımları I adlı toplantıda tanıtılmıştır (Birol, 2004a) yılının ilk yarısında yapının yıkılması ile ilgili ilk haberler yerel ve ulusal basında yer almaya başlamış ve böylece yapının yıkım süreci başlamıştır. Bu çalışmada, yapı ile ilgili ulaşılabilmiş olan tüm bilgi ve belgelere yer verilmeye çalışılmıştır. Ayrıca, yapıyı farklı zamanlarda çeşitli amaçlarla kullanmış olan kentlilerle görüşülmüştür. Yapının inşa edildiği döneme ait yerel gazeteler incelenmiş, projesinin yılları arasında Evkaf Umum Müdürlüğü (Vakıflar Genel Müdürlüğü) tarafından açılan bir proje yarışması ile elde edildiği ve mimarlarının dönemin tanınmış mimarlarından Muhteşem Giray ve Affan Kırımlı olduğu bilgilerine ulaşılmıştır. Ayrıca, çeşitli dönemlerde yapının genel görünümünü ve yakın çevresi ile olan ilişkilerini ortaya koyan fotoğrafları çekilmiş, kentin önemli simgelerinden biri haline gelmiş olan yapının fotoğraflarının yer aldığı kartpostallar elde edilmiştir. Yapının mimari projelerine belediye arşivinden ulaşılamamış, Mimarlar Odası Balıkesir şubesi arşivinde bulunan ve artık kullanılamayacak hale gelmiş proje kopyaları yeniden çizilerek kentin mimarlık geçmişine ışık tutması amacıyla literatüre kazandırılmaya çalışılmıştır. Yapının yıkılması ile ilgili süreç, Cumhuriyet dönemi mimari mirasının korunması konusunda ülke genelinde yaşanılan sorunlar ve çağdaş koruma anlayışı ile ilişkilendirilerek açıklanmaya çalışılmıştır. Kent Kimliği-Koruma İlişkileri Günümüzde çağdaş kent kavramı, kentin sahip olduğu kültürel ve doğal değerlere duyarlı davranarak gelişmesi gereken bir mekanizma olduğu düşüncesini barındırmaktadır (Kayın, 2004). Kentin sahip olduğu kültürel ve doğal değerler, kent kimliğini şekillendirirler. Kent kimliğinin oluşması için, bu değerlerin sürekliliğinin sağlanması, kentin geçmişinden gelen mesajları geleceğe

4 aktaran maddi ve manevi değerlerin korunması gerekir. Kentin farklı dönemlerine tanıklık etmiş yapılar ve yapı grupları, kentlilerin yaşantısına dahil olarak sözü edilen değerler içerisinde öncelikli konumda yer alırlar. Bu nedenle bir kentte o kentin özgün kimliğine katkısı bulunan ve ait olduğu döneme ilişkin kayda değer mimari ve yaşamsal özellikler taşıyan yapılar ile yapı gruplarının korunması, o kentte kültürel sürekliğin sağlanmasında ve kentin kimliğinin oluşumunda/oluşmuş kimliğin geleceğe taşınmasında önemli bir rol oynar. Ayrıca, kentsel ve mimari kimliğin bozulması hem kentsel yaşam kalitesinde düşüşe yol açacak hem de bireyin kenti algılamasında ve kentteki oryantasyonunda sorunlar yaşamasına, sonuç olarak da kentin bu açılardan yoksullaşmasına neden olacaktır. Bir kentin yapılı çevre tarafından oluşturulan özgün kimliğinin korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması, bu nedenle de büyük önem taşır. Tekeli nin de belirttiği gibi, kişiler yaşadıkları mekana değerler yükledikleri, oraya bağlandıkları, bu değerler için bazı fedakarlıklarda bulunmaya başladıkları zaman, o mekan kimliğe kavuşacaktır. Bir başka deyişle, kent kimliği toplum tarafından üretilir (Tekeli, 1991). Kentte bireyin mekana değer yüklemesi, o kent mekanının birey için taşıdığı anlamla/ifade ettikleriyle ilişkilidir. Anlam, Norberg-Schulz un genius loci kavramının işaret ettiği gibi, bir kentsel çevreye kimlik kazandıran, o çevrede yaşayan bireylerin doğrudan açıklayamadıkları, ancak varlığının farkında oldukları bir şeydir (Norberg-Schulz, 1979). Kentte bir yapı/yapı grubu ortaya çıktığı dönemin yaşantısına tanıklık etmiş hatta doğrudan katılmışsa ve dönemin mimarisini ve kültürünü yansıtıyorsa, kentli için bir anlamı bulunur. Bu anlam, sadece geçmişin hayaline saygıyı içeren nostaljik bir tutum olmayıp, aynı zamanda içinde bulunulan zaman dilimindeki kolektif deneyimi de kapsamaktadır (Neill, 1997). Bu tür bir yapının/yapı grubunun korunamaması, kent mekanında anlam boyutunun yitirilmesine, kentsel belleğin oluşamamasına ve bunun sonucunda kentin özgün kimliğinin korunamamasına yol açacaktır. Bu durum da beraberinde kentlinin kent mekanını algılamada güçlük çekmesi, benimseyememesi ve o mekanı çağdaş koşullar içerisinde yeniden kullanmaya istekli olmamasını getirecektir. Böylece koruma bilincinin oluşumunda aktif rol oynaması gereken oyuncular (Güney, 2006) konumundaki kentlilerin, kentte olup biten gelişmelere karşı seyirci kalmaları kaçınılmazdır. Kent Kimliği, Kervansaray Oteli ve Balıkesir Çeşitli faktörlere bağlı olarak, kentler, düzenleri açısından planlı kent ve organik kent; oluştukları dönem açısından antik kent, ortaçağ kenti, rönesans kenti, modern kent; büyüklüklerine ve sosyo-ekonomik düzeylerine göre mega kent, dünya kenti, küresel kent şeklinde tanımlanabilirler. Bu türden tanımlamalar, bir anlamda o kentlerin kimliklerini ortaya koyar. Balıkesir ise, Osmanlı döneminde önemli bir batı Anadolu kenti ya da kasabası- olarak kabul edilmekle birlikte, Cumhuriyet öncesi dönemde kentte henüz günümüzdeki anlamıyla bir kentsel gelişim söz konusu değildir. Cumhuriyetin ilanı, Türkiye nin diğer kentlerinde olduğu gibi Balıkesir

5 ölçeğinde de az gelişmiş Anadolu kasabasının modern bir kente dönüşümünde önemli ölçüde etkili olmuştur. Bu dönemde kentte çok sayıda kamu yapısı inşa edilmiş, yeni yollar açılmış, modern kentin göstergesi olan toplu konut uygulamaları gerçekleştirilmiştir (Birol, 2004b). Bütün bunlar olurken kentin, mimari açıdan Cumhuriyet öncesindeki döneme ait geleneksel özelliklerini büyük ölçüde yitirmiş olduğu gözlenmektedir. Özellikle 1950 li yıllarda kentin tarihi çekirdeğinde çok büyük yıkımlar gerçekleştirilmiş ve yerlerine yeni yapılar inşa edilmiştir. Bu yıkımlardan önceki dönemlerde kentin nasıl bir yer olduğuna ilişkin bilgilere ancak günümüzde sayısı oldukça azalmış bulunan o yıllarda kentte yaşamış olan kişilerin sözlü ifadeleri ya da kişisel fotoğraf arşivlerinden ulaşabilmek mümkündür lerden bu yana geçen dönemde kentlilerin yaşadıkları yere dair bir tür hafıza kaybına uğradıkları -hatta yaşadıkları yere yabancılaştıkları- bile söylenebilir. Cumhuriyetin ilanından sonra özellikle 1940 ve 1950 lerde yoğunlaşan imar etkinlikleri, kentin görünümünü tamamen değiştirmiştir. Bu durumda, Balıkesir in sürdürülmesi gereken en belirgin ve özgün kimliğinin bir Cumhuriyet kenti olması ya da Cumhuriyetten sonra kentleşmeye ve kentlileşmeye başlaması olduğu rahatlıkla söylenebilir. Günümüzde ise bu kimliğin sürdürülmesi olanağı artık neredeyse tümüyle ortadan kalkmış bulunmaktadır. Cumhuriyetin ilanını izleyen dönemde başlayan kentsel gelişmelerin sürekliliği sağlanamadığından, günümüzde Balıkesir, çözümü zor kentsel sorunlarla baş başadır yılları arasındaki dönemde yapılmış kamu binalarının bazıları ortadan kaldırılmış, günümüzde hala kullanılmakta olanları da artan gereksinimleri karşılayamaz duruma gelmişler, yoğun ve plansız yapılaşma içerisinde kaybolmuşlardır. Kentteki Kervansaray Otelinin yıkılması ise kentin 1950 lere tarihlenebilecek Cumhuriyet kenti olma kimliğinin yitirilmesine kayda değer ölçüde katkısı bulunan yıkımlardan biridir. Temeli tarihinde dönemin Başbakanı Adnan Menderes tarafından atılan ve yapımı 1960 lı yıllarda tamamlanan Kervansaray Oteli, Balıkesir de Cumhuriyet sonrası dönemde yeni bir kentsel aks biçiminde gelişmeye başlayan ve zaman içinde kentin merkezinden geçen Bursa-İzmir karayoluna dönüşmüş olan Vasıfçınar caddesi üzerinde konumlanmaktadır (Resim 1, 2). Yapı, pek çok açıdan Balıkesir in Cumhuriyet dönemine tarihlenen özgün kimliğine olumlu katkısı bulunan bir yapıdır. Öncelikle, Balıkesir de sayısı oldukça azalmış bulunan Cumhuriyet dönemi mimarlık ürünleri arasında nitelikli örneklerden biridir (Resim 3, 4, 5, 6). Kentte projesi ulusal bir proje yarışması yoluyla elde edilmiş olan ilk ve tek yapıdır. Kentteki diğer yapılar arasında özgün bir örnek oluşturur. Yapıldığı dönemde de özgündür; bu özgünlük, yapının modern mimarinin Türkiye deki uygulamalarına benzer bir biçimlenme anlayışıyla tasarlanmış olmasına dayanır. Yapı, önünde düzenli bir kent mekanı oluşturacak biçimde konumlanmakta, formuyla çeperinde konumlandığı Cumhuriyet meydanına uyumlu bir görüntü sergilemektedir (Birol, 2004a). Sade, çevredeki mimari değerlere saygılı ve mütevazı bir cephe düzenine sahiptir. Kentteki yapılaşma kültürünün elli sene önceki durumunu anlatan bir belge niteliğindedir. Zaman içerisinde önünden gelip geçen kentliler için dikkati

6 çeken ve akılda kalan bir simge haline gelmiştir. İçerisinde çeşitli amaçlarla toplantılar düzenlenmiş, bir dönem kentin en değerli sosyal aktivite odaklarından biri olarak kullanılmıştır. Fotoğrafları kartpostallarda yer almış, Cumhuriyet Meydanında düzenlenen milli bayram kutlamalarına bir anlamda ev sahipliği yapmıştır. Hatta bu kutlamalardan birinde töreni izlemek üzere giriş saçağının üzerine çok sayıda insanın çıkmasından dolayı saçağın çöktüğü, daha sonra yeniden yapıldığı söylenir. Kısaca yaklaşık 50 senedir yapı çeşitli biçimlerde kentin ve kentlilerin yaşantısına dahil olmuş ve kalıcı izler bırakmıştır (Resim 7). Resim 1 Kervansaray Otelinin kent bütünü içerisindeki konumu Resim 2 Yapının kent bütünü içerisindeki yeri (kaynak: Yerce Fotoğrafçılık)

7 Resim 3 Kervansaray oteli, zemin kat planı Resim 4 Normal kat (yatak katı) planı Resim 5 Kervansaray oteli, ön cephe. Resim 6 Kervansaray oteli, arka cephe. (Çizimler: Gaye Birol. kaynak: Mimarlar Odası Balıkesir Şubesi arşivi.)

8 Resim 7 Kervansaray Otelini tanıtan bir broşür örneği (Cengiz Dikici arşivinden) Mimarlar Odası Balıkesir Şubesi, 28 Ekim 2004 tarihli yazısı ile T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Çanakkale Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kuruluna mülkiyeti Vakıflar Müdürlüğüne ait Kervansaray Otelinin tescillenmesini önerir. Kurulun tarihli yazısında, tarihli kurul toplantısında alınmış olan karar örneği gönderilir ve buna göre yapının 2863 Sayılı Yasanın 6. maddesinde belirtilen kıstasları taşımaması nedeniyle tescilinin uygun olmadığına karar verildiği belirtilir. Bu karar, yapının yıkılması için uygun ortamı hazırlar. Yapının yıkımı, yerel ve ulusal basında da sıklıkla gündeme gelir. Kervansaray Otelinin yıkımı ile ilgili 20 Aralık 2005 tarihinde kendisine yöneltilen bir soruya Balıkesir Belediye Başkanı Kervansaray ın tarihi bir özelliği yok. Bu iş noktalanmıştır yanıtını vererek yıkım konusundaki kararlılığını dile getirir. Mimarlar Odasının bütün çabalarına rağmen 2006 yılının başlarında otel, Balıkesir Belediyesi tarafından yıkılır (Resim 8). Resim 8 Yapının yıkımdan önceki durumu (solda) (fotoğraf: Gaye Birol) ve yapının yıkımı sırasında (sağda) (fotoğraf: S. Cengiz Dikici)

9 Bu yıkım, ülkemizde modern mimarlık mirasının korunması konusunda ciddi sorunlar yaşandığını ve Türkiye nin diğer kentlerinde özellikle Cumhuriyet başkenti Ankara da gerçekleştirilen yıkımlardan Balıkesir in de payına düşeni aldığını göstermektedir. Ülkemizde özellikle 20. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenen yapıların korunması neredeyse olanaksızdır. Bunun nedeni, bir yapının korunması/yıkılması söz konusu olduğunda hala bir eski-yeni ikileminin bulunuyor olmasıdır. Madran ın da belirttiği gibi, Toplumun önemli bir kesiminde ve özellikle yerel yöneticilerde korunacak yapı anlayışı hala anıtsal yapılar (cami, han, hamam, kilise vb.) ve görkemli konutlarla kısıtlıdır. Oysa, yine Madran ın belirttiği gibi Koruma mevzuatımızda, bir taşınmazın korunması için eski olma koşulu 1983 yılında 2863 sayılı Kültür ve Tabiat varlıklarını Koruma Kanunu çıktığından bu yana kalkmıştır. Bu nedenle 20. yüzyıl mimarlığının eski olmaması nedeniyle mirasın bir parçası olmadığı savları geçerli değildir (Madran, 2006). Kuban (1984) da zamanın, estetik ve kültürel değer saptamak için çok yetersiz bir boyut olduğunu, estetiğin, sadece tarihi yapıların bir özelliği olmadığını, kültürel değerin de, yaygınlaşmak için -özellikle çağımızda- yüzyıllarca beklemediğini belirterek, bir yapının korunmaya değer olup olmadığının belirlenmesi konusunda öncelikle estetik değerin dikkate alınması gerektiğini vurgulamıştır. Bir yapının değerini belirleme konusunda tarihi belge niteliği taşıması ve eski olması şüphesiz çok önemli olmakla birlikte, tek belirleyici kriter değildir. Bir yapının eski olma değerinin yanı sıra, simgesel açıdan, kullanım açısından, kültürel açıdan ya da estetik açıdan değer taşıması, onun korunmasını ve geleceğe taşınmasını gerektirebilir. Özellikle estetik değerin belirlenmesi, bu konuda ortak bir beğeninin bulunmaması nedeniyle kolay olmamaktadır. Bir yapının estetik değerinin belirlenebilmesi için, öncelikle tasarımında etkili olan estetik anlayışın yapıldığı dönemdeki genel tasarım eğilimleri ve tipolojik özellikleri ile olan ilişkilerinin analiz edilmesi gereklidir. Aynı döneme ait benzer yapılarla üslup ve tipoloji yönlerinden karşılaştırması ve bunun sonucunda çağın mimarlığı içindeki yerinin belirlenmesi, yapının değerini belirlemeye ve korunup korunmayacağı konusunda karar vermeye yardımcı olacaktır. Burada sıralanan konuların yasal mevzuat içerisinde yerini bulması ve özellikle Koruma Kurullarında taviz verilmeyen ilkeler haline gelmesi, ülkemizdeki modern mimarlık mirasının korunması konusunda daha duyarlı ve kent kimliğinin ön planda tutulduğu bir tutumun gelişmesine ortam hazırlayacaktır. Sonuç, Tartışma ve Öneriler Günümüzde Türkiye genelinde modern mimarlık anlayışıyla tasarlanmış olan yapıların kentsel rant ve benzeri gerekçelerle özellikle yerel yönetimler tarafından hızla ortadan kaldırılıyor olmaları, beraberinde yakın dönem mimarlık mirasının korunamamasına yol açan önemli bir mimari, kentsel ve kültürel bir sorundur. Bu sorun, Balıkesir gibi Cumhuriyet sonrasında gelişmiş olan kentlerde sayısı son derece sınırlı olan modern mimarlık eserlerinin yerel yönetimlerin sloganı haline gelmiş olan kentsel dönüşüm gibi tanımı ve amacı net olarak açıklanamayan uygulamalar uğruna feda

10 edilmesine yol açmaktadır. Bunun sonucunda ise kentlerin özgün kimliklerini kaybederek küresel ortamın benzer koşulları içerisinde giderek daha fazla anonimleşmekte oldukları görülmektedir. Balıkesir de Kervansaray Oteli gibi bir yapının yıkılması, yeni bir kent kimliği oluşturmak bir yana, kentsel ve toplumsal belleğin yitirilmesine önemli ölçüde katkısı bulunan bir değişim, kentin özgün Cumhuriyet kenti olma kimliğine yapılan önemli bir darbe olarak değerlendirilmelidir. Kervansaray Oteli simgesel anlamda kamunun malı olarak görülmeli, toplumsal yarar yönünden yeniden işlevlendirilmeli ve korunmalıydı. Balıkesir de 16 Temmuz 2004 tarihinde yapılan Arada Kentler konulu panelde Tümer ve Ekinci nin de belirttiği gibi, Balıkesir li Kervansaray Oteli ne sahip çıkmıyorsa, kent kültürü açısından bir sorun var demektir (Ekinci, 2005). Bu durum, Balıkesir de kente dair önemli bir duyarsızlık ve kamusal bilinç eksikliği nin varlığını göstermektedir. Yapının yıkımı sırasında gerek yerel basında gerek meslek odaları ve sivil toplum örgütlerinin çeşitli açıklamalarında yapının yıkımının beraberinde getireceği olumsuzluklar tartışıldığı halde, halkın kendisinden yükselen bir tepki gözlenmemiştir. Yıkım, kuşkusuz her zaman olumsuz sonuçlar doğurmaz. Örneğin, bir kentte yaşayanların gündelik yaşamına mal olmuş bir yapının, kentliler için taşıdığı öneme rağmen ekonomik ömrünü tamamlamış olması ya da yerine yapılacak yapının kentlilerin çağdaş yaşamsal gerekliliklerine daha iyi yanıt verebileceği gibi akla ve bilime dayanan gerekçelerle ortadan kaldırılması, kimi zaman sağlıklı bir gelişmenin habercisi olabilir. Ancak yapının yıkılması ya da korunması konusunda verilecek olan karar, söz konusu kentteki mimari mirasın nitelik ve niceliklerinin ne olduğuna bağlıdır. Balıkesir gibi uzak ya da yakın geçmişe ait mimari eserin sayıca az ve mevcut yapılaşmanın da oldukça niteliksiz olduğu türden kentlerde, bu tip yapıların göreceli değerinin farkında olunması ve güncel gerekliliklere yanıt verecek biçimde yenilenerek kullanım sürekliliğinin sağlanması daha uygun olacaktır. Ayrıca, bu tür bir yapının yıkılması söz konusu olduğunda, yıkılanın yerine neyin yapılacağı da sorulması gereken kritik sorulardan biridir. Yıkılan Kervansaray Otelinin arkasında bulunan alanda bir toplu taşıma merkezi düzenlenmiş, yapının bulunduğu yerde ise küçük ölçekli bir kafeterya yapısı inşa edilmiştir. Bu yapının mimari değeri ayrı bir tartışma konusu olmakla birlikte, yeni yapının önündeki Cumhuriyet meydanı ve çevresindeki diğer yapılarla kurduğu ilişkinin kentsel tasarım ilkeleri açısından da son derece sorunlu olduğu gözlenmektedir (Resim 9).

11 Resim 9 Yıkımdan sonra (fotoğraf: Gaye Birol) Geleneksel değerlerini büyük ölçüde yitirmiş olmakla birlikte yitirdiklerinin yerine çağdaş olanları da bir türlü koyamamış bir kent olan Balıkesir de kentsel belleği yeniden kurmanın yollarını aramak gerekiyor. Kentsel bellek kurmanın yolu ise, Nalbantoğlu nun da belirttiği gibi, kentsel ve toplumsal kimliği yeniden oluşturmakta ve bunu yaparken de daima yaşamın geçmişten gelen öğelerini şimdi de anlamlı bir biçimde buluşturabilmekte yatıyor (Nalbantoğlu, 2005). Bu bağlamda, kent kültürünün ve kentlilik bilincinin oluşumu, içselleştirilmesi ve bu bilincin toplumsal düzlemdeki gerekliliklerinin yerine getirilmesi konularında Balıkesir in önünde oldukça uzun bir yol olduğu açıkça görülüyor. Kentteki Cumhuriyet dönemi yapılarının belgelenmesi, envanterinin çıkarılması ve bu bilgiler ışığında hangi yapıların yıkılabileceği, hangilerinin ise korunarak geleceğe aktarılması gerektiğinin belirlenmesi, yapılması gerekenlerin ilk aşamasıdır. Nitekim, Mimarlar Odası Genel Merkezinin kısa bir süre önce başlatmış olduğu Cumhuriyet Dönemi Mimarlık Mirasının Belgelenmesi, Korunması ve Değerlendirilmesi Projesi, özellikle büyük kentlerdeki çok bilinen yapıların yanı sıra, Balıkesir gibi orta ve küçük ölçekli kentlerde bulunan bu türden nitelikli yapıların değerlendirilmesi yolunda atılmış önemli bir adım olarak görülmelidir. Balıkesir de bu tür bir anlayışın yerleşmesi ve gerekli çalışmaların yapılabilmesi için ise ilgili kurumlar ve disiplinler arası işbirliği şarttır.

12 KAYNAKLAR Birol, G., 2004 a. DOCOMOMO_Türkiye Ulusal Çalışma Grubu Poster Sunuşları, Türkiye Mimarlığında Modernizmin Yerel Açılımları I, Kasım 2004, ODTÜ Mimarlık Fakültesi- Ankara. Birol, G., 2004 b. "Bir Batı Anadolu Kasabasının Modern Bir Kente Dönüşümünün Hikayesi: Yılları Arasında Balıkesir de İmar Etkinliklerine Genel Bir Bakış", Ege Mimarlık, Mimarlar Odası İzmir Şubesi, N: 51, S Güney, Y. İ., Bir Yıkımın Düşündürdükleri: Balıkesir Kervansaray Oteli, Mimarlık 331, s Kayın, E., Kentsel Mekandaki Koruma Eylemine İlişkin Güncel Sorunlar, Ege Mimarlık, Mimarlar Odası İzmir Şubesi, N: 49, 2004/1, s Kuban, D., Çağdaş Koruma, Tasarım ve Planlama İlişkilerine Kuramsal Bir Yaklaşım, Mimarlık, 84/3-4, s Liggett, H. ve Perry, D.C. (1995). Spatial Practices, London, Sage. Neill, W. J. V., Memory, Collective Identity and Urban Design: The Future of Berlin s Palast Der Republic, Journal of Urban Design, Vol. 2 Issue 2. Önem, B., Kılınçaslan, İ., Haliç Bölgesinde Çevre Algılama ve Kentsel Kimlik, itü dergisi/a mimarlık, planlama ve tasarım, cilt:4 sayı:1, , Mart Madran, E., Okumak İsteyene do co mo mo Üzerine Notlar, docomomo-tr üyelerine 19 Ocak 2006 tarihinde gönderilmiş olan e-posta metni. Norberg Schulz, C., Genius Loci, Towards a Phenomenology of Architecture, Rizzoli. Tekeli, İ., Bir Kentin Kimliği Üzerine Düşünceler, Kent Planlaması Konuşmaları, TMMOB Mimarlar Odası Yayınları, s , Ankara. Panel: Arada Kentler, 16 Temmuz 2004, Gürhan Tümer, Hasan Ünal Nalbantoğlu, Oktay Ekinci, Mimarlar Odası Genel Merkezi Yayını, Kasım 2005.