Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume: 3 Issue: 12 Summer 2010

Transkript

1 Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume: 3 Issue: 12 Summer 2010 BURSA KENTNE YÖNELK GÖÇLERN GECEKONDULAMA SÜRECNE ETKLER: ULUDA YAMAÇLARINDAK GECEKONDULAR EFFECTS OF MIGRATIONS TO BURSA ON THE PROCESS OF SQUATTING: SQUATTER HOUSES ON THE SLOPES OF ULUDA Vedat ÇALIKAN * Cengiz AKBULAK * Özet Türkiye de özellikle sanayi etkinliklerinin youn olduu kentlerde, göçlerin de etkisiyle hızlı bir nüfus artıı ve kentleme süreci söz konusudur. Sanayileme ve kentleme arasındaki ilikinin çok açık olarak saptanabildii kentlerden biri de Bursa dır. Büyük sanayi yatırımlarının etkisiyle kente yönelen nüfus kütleleri, konut açıını büyüterek kentin geliiminde bir kırılma noktası oluturmutur. Buna balı olarak Uluda ın yamaçları üzerinde kenti çevreleyen bir gecekondu kuaı ortaya çıkmıtır. Bursa yı güneyden sınırlayan Uluda ın yamaçları üzerinde yaklaık 20 km lik bir hat boyunca yayılı gösteren gecekondu kuaının incelenmesi bu çalımanın konusunu oluturmaktadır. Buradaki kaçak yapılama kentin dou yönünde genilemesini izleyerek ve yamaçlar boyunca yeni yerlemeler oluturarak genilemeye devam etmektedir. Örneklem mahallelerde uygulanan anketlere dayanarak elde edilen veriler, Bursa da gecekondulama olgusunun dönemsel olarak göçler ile ilikisini ve göçün nedenlerini ortaya koymaktadır. Gecekondulama süreci açısından, örneklem mahalleler arasında belirgin farklılıklar saptanmıtır. Yamaçlar üzerinde süren kaçak yapılamanın güncel olarak belirlendii çalıma, orman arazisi ve doal sit alanları üzerindeki baskının artarak sürdüünü göstermektedir. Anahtar kelimeler: Çarpık Kentleme, Gecekondu, Bursa, Uluda, Osmangazi, Yıldırım. Abstract In Turkey, there is a rapid population increase and urbanization process particularly in cities, where industrial activities are concentrated, also under the influence of migrations. Bursa is one of the cities in which the relationship between industrialization and urbanization can be detected very clearly. The population masses oriented to the city under the influence of great industrial investments increased house deficit, thereby creating a breaking point in the development of the city. Accordingly, there appeared a belt of squatter houses surrounding the city on the slopes of Uluda. The examination of the belt of squatter houses distributed along a line of approximately 20 km on the slopes of Uluda, bordering Bursa in the south, constitutes the subject of this study. The illegal construction in the place concerned followed the expansion of the city eastwards and carries on expanding by creating new settlements along the slopes. The data obtained depending on the questionnaires applied in the sample neighborhoods put forward the periodical relationship of phenomenon of squatting with migrations in Bursa and the reasons for migration. Clear differences were detected among sample neighborhoods in terms of the process of squatting. The study, in which the ongoing illegal construction on the slopes is currently determined, demonstrates that the pressure on forest land and natural sites is increasingly continuing. Key Words: Urban Sprawl, Squatter House, Bursa, Uluda, Osmangazi, Yıldırım. * Yrd. Doç. Dr., Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Corafya Bölümü

2 116 Giri Gecekondulama olgusu ile ilgili dünya ölçeinde yapılan çeitli çalımalar, bu sorunun özellikle hızlı nüfus artıının görüldüü gelimekte olan ülkelerin büyük ehirlerinde yaandıını ortaya koymaktadır. Bu tür çalımalar arasında, Rio de Janerio da gecekondulu nüfusun sosyo-ekonomik profilini (Pamuk ve Cavallieri, 1998); Seul deki gecekondu alanlarının tarihsel geliimini (Ha, 2001) ve burada yer alan konutların konfor ve kullanım özelliklerini (Ha, 2004) deerlendiren çalımalar; gecekondu alanlarında altyapı sorunları ile konut politikaları ilikisini ele alan çalımalar (O Hare ve Abbott 1998; Baharolu ve Leitman, 1998); kırdan kente göç eden nüfusun konut tercihlerini (Erman, 1997), gecekondu alanlarında yaayan nüfusun tahliyesini ve bu alanların rehabilitasyonunu (Everett, 2001; Kigochie, 2001; Turnbull, 2008) ele alan çalımalar örnek olarak gösterilebilir. Türkiye de de gecekonduların görülmeye balandıı 1950 lerden günümüze dein farklı disiplinlerin yaklaımlarıyla konuyla ilgili çok sayıda aratırma yapılmıtır. Gecekondulama olgusunun çok çeitli bilim dallarının temsilcileri tarafından kendi disiplinleri dorultusunda ele alınması, kapsamlı bir birikim salamıtır. Bu açıdan bakıldıında gecekondulama ile kentsel politikalar ilikisini deerlendiren çalımaları öne çıkmaktadır (Kele, 1983; Ekinci, 1988; Kele, 1990; Tekeli 1996; enyapılı 1998; Tekeli, 1998; enyapılı, 2004). Gecekondu problemine ilikin çok sayıda çalıma arasında Arı (1982), Türkiye deki nüfus hareketleri ile gecekondulama arasındaki ilikiye dikkat çekerken, Alpar ve Yener (1991) stanbul, Ankara ve zmir deki gecekondu alanlarında yaayan nüfusun sosyo-ekonomik profil özelliklerini kapsamlı bir ekilde aratırmıtır. Ayrıca ahin (1998), gecekondularda yaanan deiimlerle ilgili teorik yaklaımları deerlendirmi, Koç (1999) ise metropoliten alanlardaki kentsel dönüüm çalımalarını konu edinmitir. Göç ve gecekondulama arasındaki ilikileri irdeleyen, konuyu çeitli yönleri ile ele alan çalımalar da mevcuttur (Kıray, 1972; Oksal, 1999). Türkiye de yerleme ve ehir konuları corafyacılar tarafından da kapsamlı olarak ele alınmıtır (Tanolu, 1969; Tümertekin, 1973; Göney, 1984; Doanay, 1994). Bunun yanı sıra corafyacıların gecekondulama olgusunu çeitli yönleri ele aldıı çalımalar da vardır. Örnein; Karaboran, dünyada ve Türkiye de gecekondu sorununu ele alırken (Karaboran, 1981); Sevgi, zmir de kentleme ve gecekondulama süreçlerini irdeleyen çalımalar ortaya koymutur (Sevgi, 1989). Karada ise gecekondulu nüfusun kentlileme sürecini etkileyen faktörleri ele almıtır (Karada, 2000). Türkiye de kentleme ve gecekondulama olgusunu ele alan çeitli çalımaların varlıına karın, Bursa da kentsel geliime, özellikle göç ve gecekondu olgularına yönelik çalımalar oldukça sınırlıdır (Çalıkan, 1994; Aslanolu, 1998; Aytaç, 2004; Dostolu, 2004) Türkiye de özellikle 1950 li yıllardan itibaren kentlerde hız kazanan sanayileme süreci, toplumun sosyoekonomik özelliklerini ve nüfusun kır kent yapısını önemli ölçüde etkileyerek göç hareketlerini de hızlandırmıtır. Genellikle kırsal alanlardan, sanayileen büyük kentlere doru yönelen bu göç dalgalarının kentler tarafından karılanamayıı, kentsel alanlarda birçok sorunun ortaya çıkmasına yol açmıtır. ehirlere kısa bir süre içinde büyük miktarda nüfus gelmesi, buna karılık yeterli konut ina edilememesi, hızlı ehirlemeye sahne olan dier birçok ülkede olduu gibi, Türkiye ehirlerinde de gecekondu probleminin domasına neden olmutur (Tümertekin, 1977: 20). Bu süreçte gecekondular, hem ehir merkezine yakın alanlarda hem de corafî olarak uygun olmayan (yüksek eimli alanlar, akarsu yatakları vb) yaygınlamıtır (Erman, 1997). Göçler, kentleme ve gecekondulama konusunda ulusal ölçekte politikaların olmayıı, gecekondulamaya karı izlenen tutarsız yaklaımlar sonucunda bu alandaki sorunlar daha da büyümütür. Nitekim, özellikle 1980 den sonra yaanan imar afları, gecekonduların artmasında büyük rol oynamıtır. Bu süreçte gecekondu alanları kentleri çevreleyen gecekondu kuaklarına dönüerek çok boyutlu bir sorun haline gelmitir. Türkiye de gecekondu türü konutların yıllık geliimine ilikin net istatistiksel veriler bulunmamakla birlikte, gecekondu kuaklarının her yıl ortalama % 5 - % 6 oranında artı gösterdii tahmin edilmektedir (sbir ve Açma, 2001: 44). Bursa da gecekondulama, 1960 lı yıllarda kentleme hızının artmasıyla birlikte younluk ve önem kazanmıtır. Bu süreçte en etkili faktörler ise 1950 lerde Balkanlardan gelen büyük göç dalgası ile 1970 lerde otomotiv sanayinin ve dier sanayi yatırımlarının Bursa ya yönelmesi olmutur. Bu süreçte arsa ve konut gereksiniminin planlanamayıı kentte gecekondu olgusunun domasına yol açmıtır. Yamaçlar üzerinde genileyen gecekondu alanları kısa sürede kenti çevreleyen bir kuak haline gelmitir.

3 117 Aratırma ile kente yönelen göç süreci ile gecekondulama süreci arasındaki ilikilerin saptanması hedeflenmitir. Örneklem mahallelerden elde edilen veriler, Bursa ya yönelen göçlerin zamansal ve mekânsal daılıı ile ilgili kapsamlı bilgiler sunmaktadır. Aratırmada ortaya çıkarılan bulgular ve ulaılan sonuçlar Bursa da gecekondulama sorununun çözümü için ilgili kurumların planlama çalımalarına ve farklı aratırmalara dolaylı katkılar da salayacaktır. Materyal ve Yöntem Örneklem olarak seçilen mahallelerin belirli bölümleri gecekondu alanı durumundadır. Bu nedenle çalıma kapsamında gerçekletirilen anket çalıması örneklem mahallelerin gecekondu alanlarındaki hanelerde uygulanmıtır. Bu nedenle gecekondu özellii gösteren konutların bulunduu sokaklar her mahallede, mahalle muhtarı ile birlikte saptanmıtır. Belirlenen sokaklardaki anket uygulaması burada rastgele örneklem yoluyla seçilen konutlarda, yüz yüze görüme teknii ile gerçekletirilmitir. Bu konutlar aratırmanın istatistik birimlerini oluturmutur. Anketler hane halkı reisine ya da onun yerine yanıt verebilecek kiilere uygulanmıtır. Bunun için 18 ya ve üzerindeki kiiler seçilmitir. Aratırma alanını oluturan 6 mahallenin toplam nüfusu tür (TUK, ADNKS, 2007). 36 sayfadan oluan anketlerin her mahallede 50 haneye uygulanması öngörülmütür. Böylece 6 örneklem mahallede toplam 300 haneyi temsil eden birime anket uygulanmıtır. Demirkapı ve Fidyekızık mahallelerinde uygulanan anketlerden 49 u geçerli sayılmı; dier mahallelerin her birinde geçerli kabul edilen anket sayısı ise 50 olmutur. Anket çalıması 2007 yılı Austos ayında gerçekletirilmitir. Anketler yoluyla elde edilen veriler, SPSS 15.0 istatistik analiz programında ve Excel programında frekans daılımı ve çapraz tablolar oluturma yöntemleriyle analiz edilmi ve sonuçları deerlendirilmitir. nceleme alanı ile ilgili haritaların hazırlanmasında 1959 ve 1977 yıllarına ait 1: ölçekli topografya haritaları (H22d1, H22d2) ile 2007 yılına ait uydu görüntülerinden yararlanıldı. Çalıma kapsamında üretilen haritalar ve bu haritalara balı olarak elde edilen sayısal deerler Arc-GIS 9.2 Corafi Bilgi Sistemleri (CBS) programı ile hazırlandı. Haritaların hazırlanırken öncelikle UTM projeksiyonuna göre topografya haritalarının geometrik düzeltmesi yapıldı. Bu ilemin ardından söz konusu haritalar üzerinde yer alan eyükselti erileri ve akarsular sayısallatırıldı. Sayısallatırılmı olan eyükselti erileri kullanılarak inceleme alanın TIN verileri elde edildi ve TIN veriler raster formatına dönütürülerek eim ve yükselti analizleri gerçekletirildi. nceleme alanındaki yapılamanın yıllara göre geliimini göstermek amacıyla yukarıda pafta numaraları ve yılları belirtilen 1: ölçekli topografya haritaları ile Bursa Büyükehir Belediyesi nden salanan yüksek çözünürlüklü Quick Bird uydu görüntülerinden faydalanıldı. Uydu görüntüleri kullanarak yerleme sınırları belirlenmeden önce, söz konusu görüntüler 1: ölçekli topografya haritaları temel alınarak geometrik düzeltmeye tabi tutuldu. Böylece topografya haritaları ile uydu görüntülerinin aynı projeksiyon sisteminde çakıtırılması salandı ve 1977 yılına ait yerleim alanları sınırları topografya haritalarından faydalanılarak tespit edilirken, 2007 yılına ait yerleim alanları yüksek çözünürlüklü uydu görüntüleri üzerinden ekran yorumlaması ve sayısallatırılması yapılarak belirlendi. Çalımada eim ile yerleim alanları arasındaki ilikileri ortaya koyan analizler ise Arc-GIS programının Spatial Analysis aracından faydalanarak gerçekletirildi. Aratırma Alanının Lokasyonu Osmangazi, Yıldırım ve Nilüfer ilçelerini kapsayan kent alanı 40º 16'- 40º 10'kuzey enlemleri ile 28º 51'- 29º 11'dou boylamları arasında yer alır (ekil 1). Bursa kenti, güneyde tarihi kent merkezinin bulunduu Uluda ın kuzey yamaçlarından kuzeyde Bursa Ovası na kadar uzanan geni bir alanı kaplamaktadır. Kent, dou ve batıda birbirine komu iki büyük yerleim alanı olarak ekillenen bir forma sahiptir. Bu iki yerleim bölgesini ayıran Nilüfer Çayının dou kesiminde Osmangazi ilçesinin bir kısmı ve Yıldırım ilçesi yer alır. Osmangazi lçesi ve yakın çevresi öteden beri Bursa ilinin merkez ilçesini oluturmaktadır yılında Bursa nın Büyükehir statüsü kazanması ile Osmangazi, Nilüfer ve Yıldırım lçeleri Bursa nın merkez ilçeleri durumuna gelmitir.

4 118 nceleme alanı, Osmangazi ve Yıldırım ilçelerinin sınırları içinde bulunmaktadır. Söz konusu sahanın güney sınırını, yamaçlar üzerindeki yerlemelerin sona erdii noktalar oluturmaktadır. Alanın kuzey-kuzeybatı sınırı ise Eski Ankara Yolu ve Bursa-Mudanya Yolu ile sınırlandırılmıtır. Batıdaki sınır, Cilimboz deresi ve kentin batısında yamaç yerlemelerinin kesintiye uradıı Demirkapı mahallesinin batı sınırı olarak belirlendi. Doudaki sınır ise Eski Ankara Yolu üzerindeki Oto Sanayi Sitesi nin batısından geçirilmitir. Kenti Uluda ın yamaçları boyunca güney yönünde çevreleyen gecekondu kuaı, yaklaık 10 mahallenin sınırları içinde ve/veya çevresinde bulunmaktadır. Bu mahalleler batıdan douya doru sırasıyla Osmangazi lçesi sınırları içinde yer alan Demirkapı, Alacahırka, Pınarbaı, vazpaa mahalleleri ile Yıldırım lçesi sınırları içindeki Mollaarap, Teferrüç, Akçalayan ve Fidyekızık mahalleleridir. Bu mahalleler aratırmanın anakütlesini oluturmaktadır. Aratırma için seçilen örneklem mahalleler ise Osmangazi lçesine balı Demirkapı, Alacahırka, Pınarbaı ve vazpaa mahalleleri ile Yıldırım lçesine balı Akçalayan ve Fidyekızık mahalleleri olarak belirlenmitir (ekil 1). Böylece, gecekondu kuaı üzerinde kentin dousu ve batısında yer alan, farklı konumlara sahip alanlarda gecekondulama sürecindeki farklılıkların aratırılması hedeflenmitir. ekil 1: Aratırma alanının lokasyonu Yamaçlardaki gecekondu kuaı bazı kesimlerde, Uluda dan kaynaını alarak kuzey yönünde akı gösteren derelerin oluturduu vadiler ve onları çevreleyen yüksek eim dereceli sırtlar tarafından kesintiye urar *. Yamaçlar üzerindeki gecekondu kuaının batı kenarını oluturan Demirkapı Mahallesi nden Abdal Murat deresi geçmektedir. Daha douda Alacahırka ve Pınarbaı mahallelerinden Cilimboz deresi; merkezi kesimde yer alan Maksem ve Mollaarap mahalleleri arasında sınır oluturan Gökdere bulunur. Yamaçlardaki gecekondu kuaının en dousunda yer alan Fidyekızık Mahallesinin de batı sınırını Kaplıkaya vadisi oluturur (ekil 1). Yamaçlar Üzerindeki Gecekondulama Sürecinin Temelleri Aratırma alanındaki gecekondular, kent içinden dikkat çekici bir konumda, oldukça elverisiz bir topografya üzerinde kuruludur. Gecekondular için sıklıkla elverisiz topografik koullara sahip alanların seçilmesi kukusuz birçok kentte rastlanan bir durumdur. Türkiye de gecekondulamanın hızla arttıı zmir, Ankara, stanbul gibi ehirlerde de gecekondular genellikle relief bakımından son derece * Kentin dousunda yer alan ve Uluda dan kaynaklanan Kaplıkaya ve Balıklı dereleri birleerek Deliçay ı oluturur. Orta kesimde yer alan Gökdere ve batıda yer alan Cilimboz derelerinin karıtıı Deliçay, Nilüfer Çayı ile birleir.

5 119 elverisiz yüksek tepe ve da eteklerine adeta bir çivi ile tutturulmu bohçaları andırmaktadır (Sevgi, 1988: 80). Kukusuz Bursa da gecekondulama sürecinde eim derecesi yüksek yamaçların tercih edilmesini etkileyen bazı faktörler bulunur. Esasen buradaki yer seçiminde birbiri ile ilikili ögeler içeren mekansal bir süreç söz konusudur. Nitekim günümüzde kullanılmayan yollar ve geçmite bu çevrede sürdürülen ekonomik etkinlikler, gecekonduların bu çevrede ortaya çıkmasında önemli bir rol oynamıtır. Bilindii gibi Bursa, yüzyıllar boyunca ipek üretimi ve ticaretine balı olarak önemli bir merkez olmutur. Ancak 19. yüzyıla kadar endüstri öncesi kent nitelii taıyan Bursa, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren endüstri kenti özelliklerini yansıtmaya balamıtır. Bursa da endüstrinin temellerini oluturan ipekçilik, 19. yüzyılda buharlı makinelerin devreye girmesiyle daha çok Gökdere ve Cilimboz deresi çevresinde kurulan fabrikalarla gelime göstermitir lerin ortalarına doru kentte, ipek üretimi alanında buhar ve su gücüyle çalıan iplik çekim fabrikalarının çoalması youn bir ücretli emek kullanımını da beraberinde getirmitir (Kaygalak, 2007: 29). Esasen burada kurulan ipek fabrikalarının yer seçiminde hem bir akarsuya hem de içilerin youn olarak bulunduu konut alanlarına yakın olması önemli rol oynamıtır (Dostolu, 2004: 58). pek ilerinde igücüne duyulan gereksinim, bu çevrenin nüfuslanması üzerinde önemli etkilere sahip olmutur. Büyük nüfus mübadelesinden sonra daha çok ipek ilerinde çalıan Rumların kentten ayrılmasıyla ortaya çıkan igücü açıı, yakın çevreden balayarak göçleri kendine çekmitir. Bu sektörde çalıacak nüfusun kent ve çevresinden tam olarak karılanamaması nedeniyle Uluda ve çevresindeki kırsal yerlemelerden igücü temini yoluna gidilmitir. Nitekim geçmite Söüt (Bilecik) ten getirilen içiler için fabrikanın yanında lojmanların yapılması, o dönemde içi bulma konusunda güçlüklerin bir göstergesidir (BURSAV, 2008: 229). Uluda üzerinden kurulan bu balantı ilerleyen yıllarda güçlü bir göç yoluna dönümütür. Böylece Bursa nın önemli endüstri etkinlii durumundaki ipekçilik, Uluda ve çevresinden kente yönelen göçleri ve ilk gecekonduların yamaçlar üzerindeki yer seçimini yönlendiren esas faktör olmutur. Uluda ve çevresinin Bursa ile balantısını salayan yol güzergahı geçmiten günümüze deiiklikler geçirmise de, öteden beri Bursa dan Uluda a ayrılan yol aratırmanın örneklem mahalleleri olan Pınarbaı, vazpaa, Alacahırka mahallelerinden geçmektedir yılında Bursa- Uluda balantısını salayan yeni yolların yapılmasıyla ortadan kalkan kervan yolları da yine bu çevreden geçmekteydi. vazpaa Mahallesinde Kutepe Kervanyolu olarak bilinen bu yol Tahtakale, vazpaa, Kutepe, Abdalmurat, Devetarlası, Yeiltarla, Soukpınar, Karaislâ, Keles, Orhaneli, Harmancık tan geçerek Tavanlı ya ulamaktaydı. Bata Keles, Orhaneli olmak üzere Harmancık ve Büyükorhan gibi Bursa nın Uluda üzerinde yer alan ilçelerinden kente göç edenler, kentin yamaçlarında Alacahırka, Pınarbaı ve vazpaa mahallelerinde ilk gecekonduları kurmutur. nceleme alanının batısındaki bu mahalleler, göç aldıkları çevrelerin benzerliinin yanı sıra gecekondulama bakımından da ortak bir sürece sahip olmutur. Cumhuriyetin kuruluundan sonra Balkanlardan kente yönelen göçler, özellikle 1950 lerde younlaarak kentleme sürecinde bir kırılma noktası oluturmutur. Bu göç dalgalarına balı olarak kentsel yerleim kuzey yönünde Bursa Ovasına doru genilemeye balamıtır. Burada göçmenler için oluturulan yeni mahallelerin çevresinde ortaya çıkan ilk gecekondular, kısa bir süre sonra bu çevrede kontrolün ve yıkımların artması ile denetimin güç olduu, arsa bedeli de ödemeyecekleri Uluda yamaçlarına yönelmitir. Böylece yamaçlar üzerinde gecekondulama hızlı bir büyüme sürecine girmitir. Yamaçlar üzerindeki gecekondu alanları dikey dorultuda sınırlı genileme göstermesine karılık, yatay yönde hızlı yayılı göstererek kesintisiz bir uzanı oluturmaktadır. Yamaçlar üzerindeki genileme günümüzde bu kuaın dousunda Fidyekızık ve Akçalayan mahalleleri çevresinde meydana gelmektedir. Uluda yamaçlarında kenti çevreleyen kaçak yapılama, eim derecesi daha yüksek alanlara doru ilerleyiini sürdürmektedir. Bursa nın Nüfuslanma Sürecinde Etkileimli ki Faktör: Sanayileme ve Göçler Bursa, gerek gelimilik özellikleri bakımından gerekse nüfus büyüklüü açısından, öteden beri Türkiye nin ilk sıralarda yer alan illerinden biri olmutur döneminde Bursa, nüfus bakımından ilk altı ilin arasında mutlaka yer almıtır. Her ne kadar Bursa, sanayilemeye balı olarak aldıı göçlerle özellikle 1960 tan sonra hızlı bir nüfuslanma sürecine girmise de daha önceleri de büyük göç akınlarına uramıtır (93 Göçmenleri, Balkan Savaı göçmenleri vd). Cumhuriyet döneminin en youn göç dalgalarından ilki Lozan Antlaması kapsamındaki Nüfus Mübadelesi ile olmutur

6 120 yılları arasında Bursa ya gelen göçmenlerin sayısı kiidir (Altun vd., 2001: 31). kinci büyük göç dalgası ise bata Bulgaristan olmak üzere yine Balkanlar dan kaynaklanmıtır. Özellikle 1951 ve 1968 yıllarındaki youn göçler, büyük ölçekli endüstri kurulularının yer seçimi için Bursa nın tercih edilmesinde etkili olmutur. Bilindii gibi kente gelen Balkan göçmenleri çounlukla vasıflı igücü özellii taıyordu. Ancak esas sorun Balkanlardan gelen bu kütlesinin dourduu istihdam gereksinimini karılayabilecek i alanlarının oluturulmasıydı. Otomotiv endüstrisi ile bu sorunun aılması öngörülmütür. Ancak otomotiv endüstrisine balı gelien büyük ölçekli bir sanayileme ile birlikte Bursa nın kendi kırından aldıı göçlerin yanı sıra Anadolu nun çeitli kesimlerinden aldıı göçler de giderek artmıtır. Böylece 1960 öncesindeki göçler sanayilemenin yer seçimini etkilerken, gelien sanayi de 1970 lerden itibaren göçleri kendine çekmeye balamıtır. Göçlerin süreklilii, kentin nüfuslanma sürecinde bir kırılma noktası oluturmutur. Bu tarihlerden sonra Bursa da kentsel geliimin kontrolü büyük ölçüde zayıflamıtır. Çizelge 1: Bursa Merkez lçede kentsel ve kırsal nüfus miktarının yıllar göre deiimi ( ) Sayım yılları Kent Kır Toplam Kaynak: TUK ten talep yolu ile salanan veriler, sonrası nüfus yapısında görülen deiiklikler daha çok Bursa nın ekonomik yapısındaki deiiklikleri yansıtır. Nitekim Bursa Merkez lçenin nüfusu yılları arasında genel olarak düzenli artılara sahiptir (Çizelge 1). Büyük oranlardaki nüfus artıının daha çok 1960 dan sonra meydana gelmesi, sanayi yatırımlarına balı olarak kentin aldıı göçlerle açıklanabilir. ekil 2 de izlenebildii üzere Merkez lçenin nüfus artıı her zaman Bursa li ve Türkiye ortalamasından yüksek olmutur. Dier taraftan döneminde ve dönemlerinde Türkiye de nüfus artı hızı düü eilimi gösterirken, Bursa li ve Merkez lçede belirgin artılar meydana gelmesi dikkat çekicidir. Özellikle ve dönemlerinde merkez ilçenin nüfus artı hızı en yüksek seviyelerine ulamıtır. Bursa ilinin kentsel nüfus oranı da, kentsel alanlara aldıı göçler nedeniyle yüksek düzeydedir yılında Bursa ilinde yaayan kentli nüfus oranı % 28.6 iken, yine 1960 dan itibaren hızlı bir artı yaanmı ve 2007 yılında kentte yaayanların oranı % 81.5'e ulamıtır tarihleri arasındaki 30 yıllık süreçte Bursa linin nüfusu 2,5 kat artarken; Merkez lçe nüfusu aynı dönemde 5,5 kat artmıtır. Benzer ekilde aynı dönemde Bursa li kent nüfusu yaklaık 4,5 kat artarken; Merkez lçenin kent nüfusunda 5,5 katlık bir artı meydana gelmitir (Çizelge 1). Kırsal ve kentsel nüfustaki deiimler Bursa da 1960 öncesinde güçlü bir kentleme hareketinin bulunmadıını ve il dıına göçlerin yaandıına iaret etmektedir ler aslında Bursa ilinin göç verdii ve net nüfus kaybına uradıı bir dönemdir. Bu dönemde Bursa, dier büyük kentlerden farklı olarak sanayileme sürecinin dıında kalmı ve genelde ekonomisi tarıma dayanan geleneksel yapısını sürdürmütür (Çalıkan, 1994: 43). Bursa da gözlenen göç hareketlerinde kentteki youn sanayileme hareketlerinin belirgin izleri bulunur. Örnein 1950 li yıllarla 1960 lı yıllar arasında bu açıdan önemli farklar görülür lara gelindiinde Bursa da göçün tümüyle nitelik deitirdii gözlenmektedir. Bu yıllardan itibaren ilin ekonomik yapısal özellikleri de bir deiim sürecine girmitir. Sanayi etkinliklerinin, ölçek olarak büyümesinin yanı sıra, bu etkinliklere balı olarak ticaret ve hizmetler sektöründe meydana gelen canlılık, youn bir igücü talebi oluturmaya balamıtır. Yine de 1960 ların baında Bursa, hem göç alan hem de

7 121 baka illere göç vermeyi sürdüren bir ildir ların baında Bursa dan baka illere göç eden kiiye karılık, kii Bursa ya baka illerden göç etmitir. Böylece o tarihte net göç kii olmutur döneminde ise net göç kiiye çıkmıtır döneminde % net göç hızı ile Türkiye deki tüm iller arasında 7. sırada bulunan Bursa, dönemi içinde ilk bete yer almıtır (Çizelge 2) döneminde %0 61.6, döneminde de % net göç hızı ile 6. sıralarda yer almıtır. Net göç miktarına göre ise döneminde 3. sırada yer alan Bursa, döneminde 4. sırada, döneminde 3. sırada, döneminde ise 5. sırada yer almıtır (DPT, 2008: 23) yılında Bursa nın kır nüfusunda belirgin bir düü söz konusudur. Bunun nedeni, Bursa nın kendi kırından Bursa kent merkezine yönelen göçlerin 1960 lı yıllarda artarak sürmesidir. Bu göçler esasen sanayilemenin nüfus çekmesinden çok kırın nüfusu itmesinden kaynaklanmıtır. Tarımda makineleme ve kırsal kesiminde görülen yüksek nüfus artıı da, il içindeki kırsal alanlardan kent merkezine yönelen göçleri tevik etmitir. Bursa nın 1970 lerin baından itibaren en az göç veren iller arasında ilk sıralarda alması kukusuz bu dönemde Organize Sanayi Bölgesi nin kurulması ve otomotiv endüstrisinin kurulu yeri olarak Bursa nın seçilmesi ile yakından ilgilidir. Böylece kendi kırından Bursa ya yönelen sınırlı göçler, 1970 lerden itibaren yerini yurt içinden gelen güçlü iç göçlere bırakmıtır. % Türkiye Bursa Bursa Merkez lçe ekil 2: Nüfus sayımı dönemlerine göre Türkiye geneli, Bursa ili ve Bursa merkez ilçenin nüfus artı hızlarının karılatırılması. Çizelge 2: Türkiye de daimi ikametgaha göre net göç hızı en yüksek olan be il ve net göç hızları (%0) Kocaeli (112.9) Kocaeli (67.0) Kocaeli (108.2) Tekirda (96.8) 2 zmir (73.7) stanbul (60.5) stanbul (107.6) Mula (70.2) 3 stanbul (73.4) çel (56.5) Antalya (89.7) Antalya (64.3) 4 Bursa (61.0) zmir (41.9) çel (68.3) Bilecik (57.9) 5 çel (57.5) Bursa (41.1) zmir (63.8) stanbul (46.1) Kaynak: DPT, li yıllarda Bursa daki güçlü sanayileme hareketi dier bazı büyük ehirlerden göç almasına da neden olmutur. Örnein döneminde zmir in net göçünde negatif etkiye sahip tek il, dönemin hızla sanayileen kenti Bursa olmutur (Iık, 2009: 13). Göçle gelen nüfus, sanayi yatırımlarının hızlı bir ekilde arttıı 1980 li yıllarda da artıını sürdürmütür. Bursa zaman içinde kazandıı metropol karakteri ile kısa ve uzun mesafeli olmak üzere ülke genelindeki çeitli ölçeklerdeki yerlemelerden göç almaya balamıtır. Bursa da tarım kesiminin igücü talebi daha çok çevre illerden

8 122 nüfus çekerken; sanayi ve hizmetler sektörünün yarattıı i olanakları da uzak illerden göç almasına yol açmıtır. Nitekim gecekondulamanın sürdüü örneklem alana ait nüfus verileri, bu çevrede göçlere balı olarak yüksek bir nüfus artıının varlıını ortaya koymaktadır. Özellikle Akçalayan, Fidyekızık ve vazpaa mahallelerinde durum daha belirgindir (Çizelge 3). Aratırma alanındaki örneklem mahallelerin toplam nüfusu 2007 de kiidir. En fazla nüfusa sahip mahalleler kentin dousunda yer alan, Yıldırım ilçesindeki Akçalayan ve Fidyekızık tır. Sadece bu iki mahallenin toplam nüfusu dir ve çalıma alanındaki nüfusun % 56 sını oluturmaktadır. Söz konusu iki mahalle, kent nüfusuna katılan yeni göçmenlerin tercih ettii, kaçak yapılamanın yamaçlardaki orman arazileri içinde sürdüü bir alandır. Çizelge 3: Örneklem mahallelerin 2000 ve 2007 yıllarındaki nüfusları ve yıllık nüfus artı hızları Mahalle Nüfus miktarındaki Yıllık nüfus artı nüfusu nüfusu deiim ( ) hızı (%) Akçalayan Alacahırka Demirkapı vazpaa Fidyekızık Pınarbaı Toplam Kaynak: TUK ten talep yolu ile salanan veriler, Göçlerin Uluda Yamaçlarındaki Gecekondulamaya Etkileri Daha önce de ifade edildii gibi, 1960 yılı öncesinde Bursa da güçlü bir kentleme hareketi olmamıtır ve o dönemde kente yönelen göçler daha çok Bursa nın kendi kırından kaynaklanmıtır. Bu döneme ait ilk gecekondu yerlemeleri, sanayilemenin çektii göçlerden ziyade Balkanlar dan yönelen youn göçlerle alakalıdır yılında kentsel geliimin daha çok kentin tarihsel yerleim alanı çevresinde ve ova yönünde olduu izlenmektedir (ekil 3). Kenti kuzeyden çevreleyen bu kesim daha çok Balkan göçmenlerinin iskanı için hazırlanan mahalleleri kapsamaktadır. Bu tarihte yerleim alanlarının ovaya doru yayılmaya balamasına karın, yerlemeler henüz kuzeydeki Ankara ve Mudanya yollarına kadar ulamamıtır. Özellikle bugünkü Yıldırım ilçesi sınırları içinde bulunan alanda yerleimlerin oldukça sınırlı olduu izlenmektedir. Eim derecesi yüksek alanlardaki yerlemelerin bu tarihte daha çok Gökdere çevresindeki Maksem ve Mollaarap mahalleleri çevresinde görülmektedir dönemi, ekonomik hareketlerin niteliinde ve hacminde meydana gelen artılara kout olarak kentsel gelime açısından patlama yaanan bir dönem olmutur. Sanayilemeye balı olarak kırdan kente yönelen göçler ile kent merkezine yakın alanlarda yeni konut alanları olumaya balamıtır. Bu süreç içinde olaan durumlara göre hazırlanan bölge ve kent planları geçerliliini kaybetmi, yeterli arsa olmadıı için konut sunumunda sıkıntı balamıtır. Kentteki mevcut konut alanlarında barınabilecek ekonomik güce sahip olmayan grupların, kent çevresindeki imarsız ve yasal olmayan alanlarda düük kaliteli konutlar ina etmeleri ile gecekondulama hız kazanmıtır ve 1977 yıllarında aratırma alanındaki kentsel geliim kıyaslandıında, önemli deiimlerin olduu görülür. Aradan geçen 18 yıllık sürede kentin çok geni bir alanı kapsayan büyüme gösterdii görülmektedir. Bu süreçte Osmangazi ilçesinde yeni yerleim alanlarının yüksek eimli yamaçlar üzerinde dikey ve yatay yönde ilerlemesi artmıtır. Gecekonduların yamaçlar üzerinde kenti kuatan görünümü belirginlemitir. Esasen 1959 yılından sonraki kentsel büyümenin hemen her yerde eski yerleim alanlarını halka eklinde çevreledii izlenmektedir. Aratırma alanının Osmangazi lçesi sınırları içindeki kalan kesimi 1977 de tamamen yerleik alan durumuna gelmitir. Daha o tarihlerde meydana gelen bu doygunluk, ileri tarihlerde yeni yerlemeler ile yamaçlar üzerinde baskı ve tahribatın artacaına iaret etmitir. Bugünkü Yıldırım lçesinin sınırları içinde kalan alanda ise, yerleim alanlarının bir önceki döneme kıyasla dou yönünde kesintisiz uzanarak, geni bir alan kapladıı gözlenir. Aratırma alanını kuzeyde sınırlayan Ankara ve Mudanya yollarına kadar uzanan alanda ve bu yollar çevresinde dou-batı yönünde kesintisiz uzanan yerleim alanları dikkati çekmektedir (ekil 3).

9 123 ekil 3: Aratırma alanında yıllara göre yerleim alanlarının geliimi ( ) Sanayi, göçler için günümüzde de çekim oluturmayı sürdürmektedir. Nitekim aratırmanın gerçekletirildii 2007 yılında, kentsel geliimin yeni göçlerle kaçak yapılamanın etkisi altında bulunduu izlenmektedir. Bu tarihte yamaçlar üzerindeki gecekondu kuaının aratırma alanı boyunca dou-batı yönünde, sadece dere yatakları ve park alanlarında küçük boluklar bırakarak bütünletii izlenmektedir. Kentsel alanın genilemesi açısından bir baka önemli nokta ise dou yönündeki büyümenin bu dönemde çok yüksek bir seviyeye ulamı olmasıdır yılında aratırma alanının tamamına yakını yerleim alanı haline gelmi ve Uluda ın yüksek eim derecesine sahip yamaçları ile sınırlanmıtır (ekil 4, ekil 5) döneminde yerleim alanlarının Kaplıkaya vadisinin dousuna geçtii ve esasen bu dönemin douya doru muazzam bir büyüme gösterdii saptanmaktadır. Bu dönemde kentsel büyüme, Yıldırım lçesi üzerinden kentin douya doru açılması ile karakterize olmutur. Doal eikler tarafından sınırlanan kentsel alandaki yapılama zamanla eim derecesi daha yüksek alanlara doru genileme göstermitir. Tarihsel süreç incelendiinde bu durum açıkça saptanmaktadır. Kentte yerlemeye uygun olmayan eim derecesi yüksek alanlarda her geçen gün yapılamanın artması, nüfusun yerleim alanları üzerindeki baskısını göstermektedir. Dier yandan eim derecesi yüksek alanlardaki yapılamanın genellikle imara aykırı olarak gerçeklemesi, kentsel alanda gecekondulamanın boyutlarını göstermesi bakımından önem taımaktadır (Foto 1). Çizelge 4 den anlaılacaı gibi, aratırma alanı olarak belirlenen sahadaki yerleim alanları sürekli olarak genilemitir. Yerlemelerin kapladıı alanlar ile eim sınıfları arasındaki ilikiye göz atıldıında, yerleim alanlarında yaanan artı tüm eim sınıfları üzerinde gerçeklemitir. Dier bir ifadeyle 1959 dan 2007 yılına kadar geçen sürede ehrin kapladıı alan tüm eim sınıflarında mutlak deer olarak artı göstermitir (Çizelge 4). 5º-10º arasında eime sahip olan alanlar tüm yıllarda en fazla yerleilen kesimleri meydana getirmektedir. Eimi 30º nin üzerinde olan kesimlerde ise özellikle 1970 li yıllardan itibaren yapılama hızının arttıı görülmektedir (Çizelge 4). Nitekim, bu eim sınıfı üzerindeki yerleim alanlarının yüzölçümü 1959 yılında m 2 iken, 1977 yılında m 2 ye, 2007 yılında ise m 2 ye yükselmitir. Böylece yılları arasında, 30º den fazla eime sahip olan alanlar üzerindeki yerlemelerin yüzölçümü yaklaık % 954 oranında genilemitir. Yerleim alanlarının genilemesi 45º den daha eimli alanlarda ise yaklaık 20 kata ulamıtır (ekil 6). Sonuç itibariyle incelemeye konu olan alandaki yapılama tüm eim sınıfları üzerinde artı göstermitir, ancak oransal olarak en hızlı deiim 45º den daha eimli alanlarda gerçeklemitir. ekil 5 incelendiinde 45º nin üzerinde eime sahip alanların daha çok örneklem alan çevresindeki gecekondu alanları olduu izlenmektedir.

10 124 ekil 4: Aratırma alanı ile örneklem mahallelerin lokasyonu ve eim sınıfları ile ilikisi (2007). ekil 5: Aratırma alanındaki yapılamanın yıllar itibariyle yükselti kademelerine göre geliimi ( )

11 125 Foto 1: Uluda ın eimli yamaçlarında giderek daha geni alanlarda yayılı gösteren gecekondular (Demirkapı Mahallesinden kentin güneydousuna bakı) Çizelge 4: nceleme alanında yıllara göre yerleim alanlarının eim sınıfları bakımından daılıı Eim sınıfı ( o ) m 2 % m 2 % m 2 % Toplam alan Alan (m 2 ) ekil 6: Eimin 45º den fazla olduu kesimlerde, yerlemeye açılan alanların yüzölçümündeki deiim.

12 Gecekondulama Sürecinde mar Planlarının Etkisi Salıklı bir kentsel geliim sürecinde, gecekonduların önlenmesi önem taıyan bir konudur. Bu süreçte ulusal ölçekteki politikaların dıında yerel yönetimlerin de çeitli politikalar ile, imar planları ve uygulama araçları ile sürece müdahale olanakları bulunur. Bursa da kentsel alanın planlanması çalımaları öteden beri titiz bir ekilde ele alınmıtır. Ancak bu süreç içinde, farklı dönemlerde birbirinden oldukça farklı anlayılarla oluturulan çok sayıda imar planı ortaya çıkmıtır. Örnein Cumhuriyetin ilanından sonra Türkiye ye davet edilen yabancı mimar ve plancılardan üçü, Bursa nın planlama dönemlerine de imzalarını atmıtır. Ancak Alman Lörcher (1924), Fransız Prost (1940) ve talyan Piccinato (1960) nun hazırladıı planların hiçbiri tümüyle hayata geçirilememitir. Bu planlardan sonra Bursa Belediyesi tarafından 1976 da 1/25.000, 1986 yılında ise 1/5.000 planları hazırlanmıtır. Bu planlar 1995 ve 1998 yıllarında revize edilmi, 1998 yılında ise 1/ ölçekli plan kabul edilmitir. Bu plandan sonra 2006 yılında Bursa Büyükehir Belediyesi tarafından 1/ ölçekli yeni bir imar planı hazırlanmıtır. Luigi Piccinato nun yılları arasında hazırladıı plan aynı zamanda gecekondulamanın belirginletii dönem ile kesiir. Söz konusu plan, temelde kentin sahip olduu doal ve tarihi deerleri korumayı, bunun yanında youn bir kentsel gelimeyi hedeflemitir. Yeni sanayi alanları öneren planda buna balı olarak kentin kuzey, dou ve batı yönlerinde youn yerleim alanları ile genilemesi öngörülüyordu. Ancak kent, bu planda nüfusa göre planlanmıtı. Oysa o yıllar, Bursa nüfusunun iç ve dı göçler nedeniyle hızla artmaya baladıı bir dönemin balangıcıydı. Dolayısı ile bu plan ihtiyaçlara yanıt veremediinden uygulanma olanaı elde edememitir. Esasen izleyen yıllarda da temel sanayi kolları ile balantılı olarak gelien yan sanayinin, göçler için büyük çekim etkisi oluturacaı öngörülememitir. Böylece sanayileme sürecine paralel olarak sürekli nüfus artıının gerisinde kalan planlama çalımaları, imar dıı alanlarda yapılamanın artmasına engel olamamıtır. Gerek 1976 yılında hazırlanan Bursa Kent Bütünü ve Yakın Çevre Planı olsun, gerekse 1977 yılındaki Ova Koruma Protokolu olsun, yamaçlar üzerindeki çarpık yapılamayı görmezden gelerek ovanın olabildiince korunmasına odaklanmıtır. Ancak bu önlemler kaçak yapıların ve sanayi kurulularının ovaya yayılmasını önleyemedii gibi, yamaçlar üzerindeki gecekondu alanlarının giderek büyümesine yol açmıtır Bursa Nazım Planında ise kentsel yerlemenin Ankara-zmir karayolu boyunca yayılması ana karar olarak belirlenmitir. Bunun temel nedeni kentin güneyde Uluda eteklerindeki doal sit alanları ile kuzeyde ise ova koruma kapsamındaki sulu tarım arazileri ile sınırlanmı olmasıdır yılında hazırlanan 1/5.000 Ölçekli Nazım mar Planı ile kentin geliim kentsel geliim batıya doru yönlendirilmi; kentin dousunda yer alan Yıldırım ilçesinde ise Ankara yolu kuzeyi yeni geliim alanı olarak belirlenmitir. Söz konusu gelimeler yamaçlar üzerindeki baskıyı azalmakla birlikte, bu kez de yerleime açılan yeni imarlı alanlar çevresinde kaçak yapılama hız kazanmıtır. Son olarak 2006 yılında Bursa Büyükehir Belediyesince 1/ ölçekli Nazım mar Planı hazırlanmıtır. Bu son plana dein Uluda yamaçlarının kaçak yapılamadan korunması konusunun daha önce ele alınmadıını da belirtmek gerekir. Çalımada incelediimiz alanın bir bölümü de söz konusu planın merkez planlama bölgesi içinde yer almaktadır. Plan için belirlenen koruma ilkeleri arasında Uluda yamaçlarında orman nitelii taımayan 1. derece doal sit alanlarının doası ve kent silueti açısından önemli olduundan buraların korunacaı ifade edilmektedir. Bu hedefe göre düzenlenen planlama alanı Uluda yamaçlarında yer alan Demirkapı, Alacahırka, vazpaa, Mollafenari mahallerinin 1. derece doal sit alanında kalan kısımları ile Uluda a Kireç Ocakları mevkii çevresine kadar olan Bursa Büyükehir Belediyesi sınırları içindeki 1. derece doal sit alanlarını kapsamaktadır. Buradaki planlama çalımalarını Bursa Büyükehir Belediyesi ve Osmangazi Belediyesi birlikte yürütecektir. Oysa yamaçlardaki söz konusu alanlar, çalımada da gösterilmeye çalııldıı gibi Yıldırım lçesi sınırları içinde de devam ederek, adeta bir kuak olarak bütünlük oluturmaktadır. Dolayısı ile Uluda yamaçlarındaki doal sit alanlarını kaçak yapılamadan koruyabilmek için Osmangazi, Yıldırım ve Büyükehir belediyeleri arasında koordinasyonu salayacak bir birime gereksinim vardır. Güncel planın koruma ve gelitirme hedefleri oldukça önemli noktaları kavramaktadır. Örnein kentsel alanda dere kenarları ve vadilerin doal karakterinin korunması ile vadi tabanlarının yeil alanlar olarak kentsel mekâna katılması planlanmaktadır. Oysa kent içinden geçi yapan derelerin yatakları ve vadileri aratırma alanı çevresinde tamamen kaçak yapılama ile kaplanmı durumdadır. Belirtilen plan hedefi ile söz konusu alanlardaki gecekonduların tasfiyesinin birlikte ele alınması gereklidir. Aksi halde plan hedefi kenti bir bütün olarak deerlendirmemi olacaktır. Güncel plan raporunda kaçak yapılamaya yönelik deerlendirmeler de önemli bir eksiklik içermektedir. Aynen geçmi örneklerde olduu gibi burada da koruma alanı durumundaki tarımsal nitelikli alanlarda kaçak yapılamanın tasfiyesi

13 116 öngörülmütür. Ancak kentteki kaçak yapılama sadece bu özellie sahip alanlar ile sınırlı deildir. Örnein Uluda yamaçlarında orman arazisi içinde kaçak yapılamanın yükselti sınırı ve kat sayısı her geçen artmaktadır. Dier yandan aratırma alanının dousunda, yamaçlardaki orman sınırı içinde yapılama etkinliine belediyelerin öncülük yaptıkları gözlenmektedir. Örnein Akçalayan mahallesinde, TOK ve Yıldırım Belediyesi ibirlii içinde üretilen üst gelir grubuna yönelik Akçalayan Bahçelievleri 2008 yılında tamamlanmıtır. Oysa bu çevre daha önceki planlarda kentsel dönüüm ve toplu konut çalımaları için planlanmıtı. Nitekim söz konusu proje de adeta bir toplu konut projesi gibi sunulmutur. Ancak Burada planlanan 774 konutun 60 adeti ikiz villadır. Dier konutlar deien büyüklüklerde olmakla birlikte üst gelir grubuna yöneliktir. Bu projenin yamaçlardaki yapılama sınırını yukarıya çekecei ve yakın çevresindeki kaçak yapılamayı tevik edici rolü olacaı kesindir. Yerel yönetimler gecekondu alanlarının tasfiyesi için kent içinde arsa bulamamaktan sık sık ikayetçi olurken, bir yandan da kentsel ranttan yararlanma amacıyla kentsel geliim için olumsuz örnekler üretmektedirler. Kentsel planlama çalımalarında bir yandan gecekondu alanlarındaki büyümenin önüne geçilmesi gerektii gibi dier yandan da imar afları ile yasallamı gecekondu alanların yaanabilir kent parçaları halinde kent ile bütünlemesini salamak gerekmektedir. Bu nedenle yeni kaçak yapıların daha yapım aamasında saptanması ve yıkım kararlarının uygulanması yamaçlar üzerindeki genilemenin durdurulmasının tek yoludur. Özellikle yamaçlar üzerindeki kaçak yapılamanın teknolojik olanaklar kullanılarak titizlikle izlenmesi gerekmektedir. Esasen yıkımların çou günümüzde artık sembolik bir düzeyde olmaktadır. Gerçekten de belediyelerin yıkım ekiplerinin artık gecekondu yapım hızına ne kadar yetiebilecei bile tartımalı bir hal almıtır. Nitekim Yıldırım Belediyesi, tespit ettii binaların yıkım ileri için 2006 yılında bir ihale hazırlamıtı. Ancak firmalar, yıkılacak bölgelerde insanların tepkisinden çekindiklerini açıklamı ve ihaleye katılan firma olmamıtı. Caydırıcı bir dier önlem olarak, kaçak yapılama ile ilgili ceza konusunda, Türk Ceza Kanunu nda yapılan yeni düzenlemelerin yürürlüe girmesi ile bazı gelimeler salamıtır. Örnein, Türkiye'de ilk kez Bursa mahkemeleri, 2006 yılında Yıldırım Belediyesi'nce haklarında kaçak yapılar nedeniyle dava açılan be kiiyi "imar kirliliine sebep olma" suçundan hapis cezasına çarptırmıtır. Bulgular ve Tartıma Gecekonduların dünya ölçeinde yaygınlaması genel olarak 2. Dünya Savaını izleyen dönemde, az gelimi ülkelerin kentlerinde artan sanayi faaliyetlerine balı olarak göçlerin kentsel büyümeyi zorlamasıyla balamıtır. Birçok aratırmanın sonuçları da, gecekondulama sürecinin Türkiye de genellikle 1940 lardan itibaren ortaya çıktıını göstermektedir (Yasa, 1966; Sevgi,1988; Kele, 1990; Erman, 1997; Baharolu ve Leitmann, 1998). Bununla birlikte Türkiye nin balıca büyük ehirlerindeki gecekondu mahallelerinin kurulu ve geliim tarihleri birbirinden oldukça farklılık gösterebilmektedir. Örnein stanbul da ilk youn gecekondulama 1947 yılında Zeytinburnu nda gerçeklemitir (enyapılı, 1998: 302). Yasa (1966) ya göre Ankara da, kurulu yılları yılları arasında deien çok sayıda gecekondu mahallesi söz konusudur (Yasa, 1966:52). zmir de ise ilk gecekondulama hareketleri 1950 den sonra balamıtır (Sevgi, 1988: 21). Aratırma alanında saptadıımız bulgular da kentin batısında yer alan mahallerde gecekonduların 1950 öncesinde ortaya çıktıını, gecekondulamanın esas olarak 1960 lardan itibaren hız kazandıını göstermektedir. Zaten 1960 lı yıllara gelindiinde gecekondular, Türkiye de çok sayıda kentte gözlenir hale gelmiti. Nitekim yıllarında Bursa daki toplam gecekondu sayısı 8,713 olarak hesaplanırken; gecekondular, Bursa daki yapıların % 21 ini oluturmakta, gecekondulu nüfusun kent nüfusuna oranı ise % 31 i bulmaktaydı (mar ve skan Bakanlıı, 1965: 3-5). Bu tarihlerden balayarak kentin dou yönünde genilemesine paralel bir ekilde yamaçlardaki gecekondu alanları da genileme göstermitir. Böylece en yeni tarihli gecekondu alanları kentin güneydousundaki yamaçlar üzerinde yer almaktadır. Anket sonuçları, örneklem mahallelerdeki anket birimlerinin 133 ünün Bursa li dıından, 91 inin ise Bursa nın merkez ilçeleri (Osmangazi, Nilüfer ve Yıldırım) dıındaki dier ilçelerden geldiklerini göstermektedir. Böylece toplam 224 ailenin Bursa dıındaki illerden ya da Bursa nın merkez ilçeler dıındaki ilçelerinden göç ederek, örneklem mahallelere yerletikleri anlaılmaktadır (Çizelge 5). Görüme yapılan 74 hane temsilcisi ise Bursa nın merkez ilçeleri doumludur. Aratırma alanı genelinde doum yerleri ile ilgili bilgiler deerlendirildiinde ilk sırada Bursa doumlular yer almaktadır (% 55.3). Bu ortalama Bursa ili ortalaması (%57.5) ile uyumlu görünmektedir (TUK, 2000). Alpar ve Yener (1991) in çalıması stanbul da gecekondu alanlarında yaayan nüfus

14 117 içinde stanbul doumlu örnek sayısının çok az olduunu; buna karılık Ankara daki gecekondulu nüfusun % 33 ünün Ankaralı, zmir de ise % 23 ünün zmirli olduunu ortaya koymaktadır. Nitekim Sevgi (1988) de zmir gecekondularında yaayan nüfus içinde zmir doumluların oranının yüksek olmadıını (% 17.3) saptamıtır. (Sevgi, 1988:156). Kukusuz aratırma alanının gelimesinde Bursa nın kırsal alanlarından aldıı göçlerin büyük etkisi olmutur. Bu özelliin Bursa doumluların oranını artırdıını düünmek gerekir. Nitekim Bursa doumlu nüfusun oranı mahalleler ölçeinde önemli farklar göstermektedir Çünkü ortalama % 55.3 olarak saptadıımız bu ortalama deer, örneklem mahallelerde % 2 ile % 86 arasında deimektedir. Kentin batısındaki dört mahallede Bursa doumluların oranı % arasında deiirken, bu oran douda yer alan Akçalayan da % 18 e, Fidyekızık ta % 2 ye kadar dümektedir. Bu sonuçlar douda yer alan örneklem mahallelerin daha çok il dıından göç almalarını en açık ekilde yansıtmaktadır. Anketi yanıtlayanların Türkiye nin 40 ayrı ilinden oldukları saptanmıtır. Sevgi (1988) ise zmir büyükkent alanındaki gecekondu mahallerine göç eden nüfusun Türkiye nin 17 ilinden geldiini belirlemitir (Sevgi, 1988:156). Buna göre Bursa daki gecekondu alanlarının Türkiye de çok geni bir alandan göç aldıı belirtilebilir. Ancak Sevgi nin aratırmasından günümüze dein Türkiye deki il sayısının yaklaık % 25 oranında arttıını da eklemek gerekecektir. Örneklem mahallelerde Bursa doumlulardan sonra ikinci sırada Tunceli (% 6), üçüncü sırada Erzurum doumlular (% 4) bulunurken dördüncü sırayı yurt dıı doumlular ve Sivas doumlular almaktadır (% 3.7). Bunları sırasıyla Diyarbakır ve Van illerinden gelenler izlemektedir. Dou Anadolu ve Karadeniz Bölgesindeki illerden gelenler daha çok Akçalayan ve Fidyekızık mahallelerini tercih etmilerdir. Anketi yanıtlayanlar arasında Artvin, Arı, Batman, Bingöl, Elazı, Mu, Malatya, Rize, Erzurum, Ardahan, Trabzon illerinden gelenlerin tamamının bu iki mahalleyi tercih ettii belirlenmitir. Çeitli illerden göç edenlerin belirli gecekondu alanlarını tercih etmeleri durumu genellikle gecekondu alanlarında saptanan bir özelliktir. Karada (1999) bu konuya kentlilik bilinci önünde engel oluturması ve sosyal gruplamalar meydana getirmesi nedeniyle dikkat çekerken Sevgi (1988) nin aratırması da zmir deki farklı gecekondu alanlarındaki nüfusun geldikleri illere göre kümelendiklerini ortaya koymutur (Sevgi, 1988:154). Aratırma alanındaki nüfusun yarıdan fazlasının kır kökenli olduu (% 60.4), yarıya yakın bir bölümünün ise kent kökenli olduu (% 39.6) saptanmıtır. Aratırma alanındaki kır kökenli nüfusun oranının, Sevgi (1988) nin zmir gecekondularında saptadıı orandan (%53.9) biraz yüksek olduu görülmütür (Sevgi, 1988:156). Ancak Alpar ve Yener in 1991 yılında stanbul, Ankara ve zmir deki gecekondu alanlarında yaptıı çalımada kırsal kökenli nüfus oranları sırasıyla % 60.89, % ve % olarak bulunmutur (Alpar ve Yener, 1991). Buna göre aratırma alanı için saptanan kırsal kökenli nüfus oranı Ankara ve stanbul dan düük, zmir den ise yüksektir. Burada dikkati çeken bir baka nokta ise birbirine yakın yıllarda yapılan iki ayrı çalımada zmir için verilen oranların büyük farklar göstermesidir. Kır kökenli nüfus daha çok Fidyekızık, Demirkapı ve Akçalayan mahallelerindedir. Kır kökenli nüfusun nereden geldii incelendiinde önemli sonuçlar elde edilmektedir. Buna göre gecekondu mahalleleri hem Bursa nın kendi kırından hem de dier illerin kırsal alanlarından göç almıtır. Burada dikkat çekici nokta, Bursa nın kırından göç edenlerin daha çok kentin batısındaki mahallelere yerlemi olmaları; Bursa dıındaki illerin kırsal alanlarından göç edenlerin ise daha çok, kentin güneydousunda bulunan Fidyekızık ve Akçalayan mahallelerini tercih etmeleridir. Göçlerin dönemselliini belirlemeye yönelik soruda toplam 198 yanıt alınmıtır. Buna göre, 1950 yılı ve öncesinde Bursa ya göç eden nüfus, örneklem alanda çok düük bulunmutur (ekil 7). Genel olarak 1950 den sonra artan göçler, yılları arasındaki dönemde en yüksek seviyeye ulamı, 1990 yılından günümüze dein görece azalarak sürmütür arasındaki dönemde Bursa nın kendi kırından ve il dıından gelenlerin sayısı birbirine yakındır. Ancak 1970 ten sonra baka illerden Bursa ya gelenlerin önceki döneme göre yaklaık 3 kat arttıı görülmektedir. Aratırma alanında muhtarlıklarla yapılan görümeler, mahallelerdeki gecekonduların ilk olarak 1960 lı yıllarda görüldüünü; yamaçlardaki eimli arazilere doru tırmanıın ise 1970 li yıllarda baladıını dorulamaktadır. Esasen göçlerin younlatıı dönemlerde kaçak yapılamanın oldukça elverisiz alanları da kapsamaya balaması genel olarak izlenen bir durumdur. Örnein 1960 lar ve 1970 lerin baında Rio de

15 118 Janerio (Brezilya) nın kuzeydeki kesimi, sanayi faaliyetlerinin younlamasına balı olarak düük gelirli nüfusu kendine çekmitir nüfusun yaklaık % 20 si burada favela olarak adlandırılan gecekondularda yaamaktadır. Söz konusu alanlar caddelerden, su ve kanalizasyon sisteminden yoksun ve ehir merkezine oldukça uzak bir konuma sahiptir (Pamuk ve Cavallieri,1998:453). Kore de 1960 ve 1970 lerdeki hızlı ekonomik kalkınma sürecinde Seul kentine kırsal alanlardan muazzam göç dalgası kentin çok büyük ölçüde genilemesine yol açmıtır. Bu süreçte oluan konut yetersizlii ve yükselen konut fiyatları dalık alanların yamaçlarında daldongnes ya da sandongnes olarak adlandırılan gecekonduların ortaya çıkıına zemin hazırlamıtır (Ha, 2001:387). Benzer olarak Hindistan da da Island City de demiryolu hatları ve su nakli salayan boru hatları boyunca uzanan; Bombay de ise takın düzlüklerinde kurulu gecekondu alanları ortaya çıkmıtır (O Hare ve Abbott, 1998: 270). ekil 7: Örneklem alana göçle gelenlerin geli dönemlerine ve geldikleri yere göre daılımı. Mahalleler ölçeinde göçlerin dönemselliine bakıldıında Demirkapı ve Pınarbaı mahallelerinin döneminde en fazla göçü aldıı izlenmektedir (ekil 8). Bu mahallelere yönelen göç 1970 den sonra düü trendine girmitir. Dier mahallere olan göçler ise 1980 lerin sonuna kadar artarak devam etmi ve bu tarihten sonra azalmaya balamıtır. Buna göre geçmite youn göçleri en erken alan mahallelerin, doygunlua balı olarak döneminde en az göç alan mahalleler olduu görülmektedir. Karıt bir örnek olarak ise Fidyekızık verilebilir. Göç almaya en geç balayan bu mahallenin günümüze yakın dönemlerde dier örneklem mahallelere göre daha fazla göç aldıı görülmektedir. Ancak tablodaki dikkat çekici dier bir nokta olarak örneklem mahallelerin tamamında son dönemde alınan göçlerin bir önceki döneme göre azalmı olmasıdır. Genel olarak dönemi ile döneminde kentlerden örneklem mahallelere yönelen göç miktarında önemli bir deiiklik görülmez. Ancak aynı dönemler arasında kır kökenli nüfusun göç hareketinde belirgin bir artı yaanmıtır (Çizelge 5). Bu durum kentlerde gelien sanayinin çekim etkisinin artması ile kırsal alanlardaki çözülmeye balı olarak yaanan nüfus kopmaları ile ilgilidir. Çizelge 5: Örneklem mahallelerde uygulanan anket sonuçlarına göre göçle gelen nüfusun dönemler itibariyle kırsal ve kentsel kökenli olma durumu Göç etme dönemi Nüfusun Kökeni Toplam 1950 öncesi Kır kökenli 3 (1,5)* 32 (16,2) 78 (39,4) 31 (15,7) 144 (72.7) Kent kökenli 1 (0,5) 19 (9,6) 20 (10.1) 14 (7,1) 54 (27,3) Toplam 4 (2,0) 51 (25,8) 98 (49,5) 45 (22,7) 198 (100) *Parantezin içi yüzde deerlerini gösterir.

16 119! "#!$ %&$ '!( )* & ekil 8: Örneklem mahallelere göçle gelen nüfusun göç dönemi ve miktarı Mahallelere göre gecekondulu nüfusun kökeni deerlendirildiinde dou-batı dorultusunda oldukça önemli farklılıklar ortaya çıkmaktadır. Bursa ilçelerinden göç edenler hemen hemen tamamen batıdaki mahalleleri tercih ederken, Bursa li dıından göç edenler douda bulunan mahalleleri tercih etmektedir. Örnein Fidyekızık Mahallesinde Bursa nın ilçelerinden göç eden hiçbir birime rastlanmamıtır. Genellikle göç edenlerin Bursa ya ilk varı noktasındaki yönlerde belirgin bir younlama söz konusudur. Örnein Türkiye nin dousundan Bursa ya yönelen göçler daha çok douda Ankara Yolu çevresindeki gecekondu mahallelerine yerlemektedir. Benzer olarak Bursa nın Keles, Orhaneli gibi Uluda da yer alan ilçelerinden göç edenlerin de Bursa-Uluda yolu çevresindeki gecekondu mahallelerini tercih ettikleri saptanmıtır. Bu yer seçiminin açıklanabilir nedenleri bulunmaktadır. Uluda da yer alan Keles, Orhaneli, Büyükorhan ve Harmancık ilçeleri ekonomik kaynaklarının sınırlı oluu nedeniyle geçmiten günümüze Bursa kentine sürekli göç vermektedirler. Geçmite bu kesimlerden göç edenler, Bursa-Uluda yolu üzerinde yer alan ve Bursa ehrinin sınırını oluturan batıdaki mahallerin büyümesinde önemli bir rol üstlenmilerdir. Orhaneli ve Keles ten Bursa ya gidip gelenlerin yolu üzerinde bulunan bu kesimlerin aynı zamanda kent çevresindeki kırsal alanlara en yakın mekân durumunda olmasının etkili olduu ifade edilebilir. Üstelik bu eimli ve engebeli arazide, bu tür çevreye alıık olmayanların yaamakta çok zorlanacaı açıktır. Keles ve Orhaneli deki birçok yerleim biriminin engebeli ve yüksek araziler üzerinde kurulu olması bu iki kesim arasında önemli benzerlikler oluturmaktadır. Göç edenlerin daha önce yaadıkları mekân ile göç ettikten sonra yerletikleri mekânın benzer topografik koullara sahip olması, yerleim alanı seçiminde önemli bir etken olmutur. SONUÇ Göçlerle birlikte kentsel alanda artan nüfusun yerleim alanları üzerindeki baskısı uygun alanlarda yapılamanın younlaıp, yükselmesine; kaçak yapılamanın da yamaçlara doru ilerlemesine neden olmaktadır. Kentsel büyüme süreci içinde kaçak yapılamanın her geçen gün daha yüksek eim derecelerine sahip alanlara yönelmesi bu durumu göstermektedir (ekil 4). Günümüzde kentsel alanda izlenen çarpık yapılama ve gecekondulama salıklı bir kent yapısına ulaılamadıının bir kanıtı durumundadır. Aratırma alanında gecekondu yapımının hazine arazileri üzerinde sürüyor olması, yerel yönetimlerin bu araziler üzerinde etkin rolleri bulunmadıını göstermektedir. Bununla birlikte gecekondulamanın doal sit ve orman alanları içindeki ilerleyii de sürmektedir. Bu alanlarda yerleim baskısı ve ekolojik tahribat her geçen artmaktadır. Buna ek olarak yamaçlardaki gecekondu alanlarının kentin doa ile bütünlemesinin önünde önemli bir engel oluturduu da belirtilebilir. Bu yönüyle

17 120 yamaçlarda genileyen gecekondu alanları, kentsel planlama çalımalarında ekolojik temelli yaklaımlar göz önünde bulundurularak deerlendirilmelidir. Gecekondulamanın özellikle kentin dousunda sürdüü ve younlama gösterdii anlaılmaktadır. Osmangazi ve Yıldırım ilçelerinde gecekondulama öncelikli olarak çözüm bekleyen önemli bir sorun durumundadır. Bu konuda ilgili yerel yönetimlerin bünyelerinde Büyükehir Belediyesi ile koordinasyon içinde çalıan mesken ve gecekondu birimleri oluturulmalıdır. Bu kesimlerdeki kaçak yapılamayı önlemek için belediyeler özel birimler kurmalı ve bu sorun teknolojik olanaklarla yakından izlenmelidir. Bununla birlikte kentte düük gelir gruplarının barınma sorunu öncelikle ve kapsamlı bir ekilde ele alınmalıdır. Gecekondulama sorunu ile karı karıya bulunan tüm gelimi kentlerde olması gerektii gibi, Bursa da da sosyal konut formundaki konut üretimi artırılmalıdır. Youn göç alan alanlarda göçleri engelleyebilmek açısından yapılabilecekler sınırlıdır. Daha dorusu göçlerin kente ulatıı kesimlerde yetkili olan yerel yönetimlerin yapabilecekleri azalmaktadır. Bununla birlikte kendi il sınırları içinden göç almayı sürdüren bir kent olması nedeniyle, Bursa nın kendi kırsalındaki nüfusu göçe zorlayan nedenleri ortadan kaldırmaya çalımak göçü azaltıcı etki yapacaktır. Örneklem mahallelerde Bursa dan alınan göçler daha çok Uluda ın üzerinde ve yakın çevresinde yer alan ilçelerindeki orman köylerinden kaynaklanmaktadır. Bu nedenle söz konusu ilçelerde orman ve çevresinde yer alan köylerde yeni ekonomik olanakların gelitirilmesine gereksinim vardır. Bursa nın bu tür özelliklere sahip kırsal çevrelerine özgü istihdam politikaları oluturularak, gelir artırıcı çalımalara aırlık verilmesi önem taımaktadır. Bursa ya güçlü bir ekilde göç vermeyi sürdüren büyükehir dıındaki ilçelerin kırsal alanlarında ekonomik ve sosyal yaamın gelitirilmesi gerekli görünmektedir. Kırsal alandaki yaam koullarının daha iyi olması, köylerde de kentlerdeki olanakların bulunması durumunda, kırdan kente göçün önemli ölçüde azalacaı anlaılmaktadır (Kurt, 2003:29). Bunun için söz konusu alanlarda kırsal kalkınma projelerinin gelitirilmesi, kooperatifçiliin yaygınlatırılması, merkez köylerin oluturulması, salık, eitim vb hizmetlere eriilebilirliin kolaylatırılması vb hedefler yer almalıdır. Karaboran ın önerdii gibi bu tür kırsal çevrelerde kentsel nitelii gelimi iskânların, kent-köy (stadtdorf) lerin gelitirilmesi yararlı olabilir (Karaboran, 1980: 86). Daha önce tarımsal üretimle uraan gecekondulu nüfus için Bursa nın kırsal çevresinde tarım ve hayvancılık kent-köyleri kurulabilir. Ancak kentte uzun süre geçiren gecekondulu nüfusun, zamanla çiftçilik bilgisi ve yeteneinden de uzaklamı olduu da göz önünde bulundurulmalıdır. Kaçak yapı inaatları genellikle yerel seçimler öncesinde artı göstermektedir. Bu dönemlerde kaçak yapılamaya yönelik takip ve uygulamalarda esnemeler olduu izlenmektedir. Gecekonducuların elektrik, su ve ulaım talepleri de genellikle seçim kampanyaları dönemlerinde karılanmaktadır. Yerel yönetime talip olan politikacılar bir yandan kentin sorunlarını çözme konusunda kentlilere taahhütte bulunurken, dier yandan da bir oy potansiyeli olarak gördükleri gecekondu bölgelerinde, yeni yapılama için ödün vermektedirler. Böylece sorunun çözümü için önemli bir engeli kendi elleriyle oluturmaktadırlar. Yerel yöneticiler gecekondulamayı tevik edecek her türlü popülist yaklaımdan özenle kaçınmalıdır. Bu nedenle yerel seçimlerde belediye bakanlarının yanı sıra, tüm adayların kaçak yapılamaya göz yummayacaklarını seçimler öncesi açıklamaları ve bu konuda ortak bir deklarasyon yayınlamaları, popülizmin aılmasına önemli katkı salayacaktır. Zaten TCK'nun "mar kirliliine sebep olma" balıklı 185. maddesi, yerel yönetimlerin bu konudaki inisiyatifini sınırlandırmı ve 'ruhsatı olmadan balatılan inaatlar ve kurulan antiyelere elektrik, su veya telefon balantısı yapan ya da bu hizmetlerden yararlanmasına izin veren kiilerin de cezalandırılmasını'öngörmütür. Göçlerin ve gecekondulamanın olumsuz etkilerinin izlendii alanlar, bu sorunun daha çok büyük kentlere özgü olduunu ortaya koymaktadır. Bununla birlikte gecekondulama her ne kadar batıda yer alan bazı kentlerde younlasa da ülke genelinde yaanan, çok boyutlu bir olgudur. Bu nedenle göçleri düzenleyecek ve kontrol altına alarak yönlendirebilecek ulusal politikalar gecekondu sorununu çözmeye yardımcı olabilir. Gecekondulamanın çözüm bekleyen kentsel sorunlar içinde öncelikle ele alınması; doal çevre üzerinde tahribatın önlenmesi için gelecee dönük kesin kararların süratle alınması, kuaklararası adalet için kaçınılmaz bir zorunluluk olarak önümüzde duruyor. Katkı Belirtme Bu çalıma Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Bilimsel Aratırmalar Komisyonu Bakanlıı nca 2008/16 kodlu bilimsel aratırma projesi ile desteklenmitir. Teekkür ederiz.

18 121 KAYNAKÇA ALTABAN, Özcan ve ENYAPILI Tansı (2002). Konut Politikası Gelitirme Çalıması: Ruhsatsız Yapılamanın Dönüüm ve yiletirme Sorunları, Bulgular, Öneriler Konut Kurultayı, Yıldız Teknik Üniversitesi. ALTUN, Metin ve ÜNLÜ, Hasan (2001). Cumhuriyetin Kurulu Yıllarında Bursa ve Merinos, Bursa: Uluda Üniversitesi Atatürk lkeleri ve nkılap Tarihi Uygulama ve Aratırma Merkezi Yayınları, Yayın No:3. ALPAR, stiklal ve YENER, Samira (1991). Gecekondu Aratırması, DPT, Sosyal Planlama Bakanlıı, Ankara. ARI, Ouz (1982). Türkiye de Nüfus Hareketleri ve Gecekondular, stanbul:.ü. ktisat Fakültesi Yayınları. ASLANOLU, Rana. A. (1998). Kent, Kimlik, Küreselleme, Bursa: Asa yayınları. AYTAÇ, Serpil (2004). Bursa'da Kültür Deiimi: Göç Olgusuna Sayısal Bir Bakı,, Güç Endüstri likileri ve nsan Kaynakları Dergisi, Cilt:6 Sayı:2. BAHAROLU, D. ve LEITMANN, J (1998). Coping Strategies for Infrastructure: How Turkey s Spontaneous Settlements Operate in the Absence of Formal Rules, Habitat International, 22, pp BURSAV (2008). Bursa Muradiye Semti, Bursa: BURSAV ve Osmangazi Belediyesi Yayınları. CEZM, Sevgi (1988). Kentleme Sürecinde zmir ve Gecekondular, zmir: Konak Belediyesi Yayınları. ÇALIKAN, Vedat (1994). Bursa da Kentsel Gelime ve Gecekondulama, Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, stanbul: stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. DE (2000) Yılı Genel Nüfus Sayımı, Ankara: Devlet statistik Enstitüsü Yayınları. DOANAY, Hayati (1994). Türkiye Beeri Corafyası, Ankara: Gazi Kitabevi. DOSTOLU, Neslihan (2004). Bursa nın Kentsel Geliimi, Bursa da Yaam, Mayıs sayısı, s DPT (2008). Türkiye de ç Göçler ve Göç Edenlerin Nitelikleri ( ), Ankara: Sosyal Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüü. EKNC, Oktay (1998). Kaçak Yapılama ve Arazi Spekülasyonu 75 yılda Deien Kent ve Mimarlık, stanbul: Tarih Vakfı Yayınları. ERMAN, Tahire (1997). Squatter (Gecekondu) Housing Versus Apartment Housing: Turkish Ruralto-Urban Migrant Residents Perspectives, Habitat International., 28 (1), pp ERMAN, Tahire (1998). Kentteki Kırsal Kökenli Göçmenlerin Yaamında Gecekondu ve Apartman 75 Yılda Deien Kent ve Mimarlık, stanbul: Tarih Vakfı Yayınları. GÖNEY, Süha (1984). ehir Corafyası I, stanbul: stanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayın No: GÜÇLÜ, S.Ö. (2002). Kentlileme ve Göç Sürecinde Antalya da Kent Kültürü ve Kentlilik Bilinci, Ankara: Kültür Bakanlıı Yayın No HA, Seong-Kyu (2001). Substandard settlements and joint redevelopment projects in Seoul, Habitat International 25, pp HA, Seong-Kyu (2004). New Shantytowns and the Urban Marginalized in Seoul Metropolitan Region, Habitat International 28, pp IIK, evket (2009) Döneminde zmir e Yönelik Göçler, Türk Corafya Dergisi, S. 52, s MAR VE SKAN BAKANLII (1965). 13 Büyük ehirde Gecekondu, Ankara: Mesken Genel Müdürlüü, Aratırma Dairesi Yayınları. SBR, Eyüp ve AÇMA, Bülent (2001). Kentleme ve Çevre Sorunları, Eskiehir: Anadolu Üniversitesi Yayın No: 926. KARABORAN, Hilmi (1980). Yeryüzünde Kontrol Altına Alınamayan Yerleimler (Gecekondular, Slamlar, Bidonevler Sorununa Bir Bakı), Corafya Aratırmaları Dergisi, S.9, s KARADA, Arife (1999). zmir Anakent Bütününde Kentlileme Bilinci ve Sosyal Gruplamalar, Editör: Cengiz, H., Metropoliten Alanlar Planlama Sorunları, 1. Sempozyumu, YTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları. KELE, Ruen (1983). Türkiye de ehirleme, Konut ve Gecekondu, stanbul: Gerçek Yayınevi. KELE, Ruen (1990). Kentleme Politikası, Ankara: mge Yayınevi. KIRAY, Mübeccel (1972). Az Gelimi Ülkelerde Hızla Topraktan Kopma ve Kentle Bütünleememe, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 27, ss KIGOCHIE, Petronella W (2001). Squatter Rehabilitation Projects that Support Home-based Enterprises Create Jobs and Housing: The Case of Mathare 4A, Nairobi, Cities, Vol. 18, No. 4, pp KOÇ, Ercan (1999). Metropoliten Alanlarda Kentsel Dönüüm Sürecinde Planlamanın Etkinlii, Editör: Cengiz, H., Metropoliten Alanlar Planlama Sorunları, 1. Sempozyumu, YTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları KURT, Hacı (2003). Türkiye de Kent-Köy Çelikisi, Ankara: Siyasal Kitabevi.

19 122 MASSEY, Doreen (1993). Power Geometry and Progressive Ssense of Place in J.Bird, B. Curtis (ed) Mapping the Futures, London: Routledge. MOFFAT, Tina and FINNIS, Elizabeth (2005). Considering Social and Material Resources: The Political Ecology of a Peri-urban Squatter Comminity in Nepal, Habitat International, 29, pp OKSAL, Mustafa (1999). Kentleri Tehdit Eden ki Olgu: Göç ve Gecekondulama, Belediye Dergisi, 6 (4). DUCH, R. M. and LEYENDECKER, A. and LEMMER, O. and ESSER, S. and O HARE, G and ABBOTT, D. and BARKE, M. (1998). A review of slum housing policies in Mumbai, Cities, Vol 15, No: 4, pp PAMUK, Aye; CAVALLIERI, Paula Fernando A (1998). Alleviating Urban Poverty in a Global City: New Trends in Upgrading Rio-de Janerio s Favelas, Habitat International. 22, (4). pp TRUNBULL, Geoffrey K (2008). Squatting, Eviction and Development, Regional Science and Urban Economics, S.38 (1), s TEKEL, lhan (1996). Türkiye de Yaamda ve Yazında Konut Sorununun Geliimi, Ankara: Konut Aratırmaları Dizisi:2, TOK. TEKEL, lhan (2001). Modernite Aılırken Kent Planlaması, Ankara: mge Kitabevi. TEKEL, lhan (1998). Türkiye de Cumhuriyet Döneminde Kentsel Gelime ve Kent Planlaması, 75 Yılda Deien Kent ve Mimarlık, stanbul: Tarih Vakfı Yayınları. AHN, Yusuf (1998). Türkiye de Gecekondulara Sunulan Hizmetlerin Düzeyi, Yerel Yönetim ve Denetim, Cilt:3, S.6, s ENYAPILI, Tansı (1998). Cumhuriyetin 75 Yılı, Gecekondunun 50 Yılı, 75 yılda Deien Kent ve Mimarlık, stanbul: Tarih Vakfı Yayınları. ENYAPILI, Tansı (2004). Barakadan Gecekonduya, stanbul: letiim Yayınları. TANOLU, Ali (1953). Bulgaristan Türklerinin Son Göç Hareketi ( ), stanbul Üniversitesi. ktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt 14, s TANOLU, Ali (1969). Nüfus ve Yerleme, stanbul Üniversitesi Yayın No:1183. TUK (2007). ADNKS, (Eriim tarihi ) TUNA, Rait (2007). Salıklı Kent Planlaması Açısından Bursa Örnei, Bursa: II. Kent ve Salıı Sempozyumu, Bildiriler Kitabı. TÜMERTEKN, Erol (1973). Türkiye de ehirleme ve ehirsel Fonksiyonlar, stanbul: stanbul Üniversitesi Yayın no TÜMERTEKN, Erol (1977). Türkiye de ç Göçler Üzerine, stanbul Üniversitesi Corafya Enstitüsü Dergisi, S. 22.