NESLİ TEHLİKEDEKİ AĞAÇ: EHRAMİ KARAÇAM (PİNUS NİGRA SSP. PALLASİANA VAR. PYRAMİDATA)

Transkript

1 Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Fırat University Journal of Social Science Cilt: 14, Sayı: 1, Sayfa: 67-80, ELAZIĞ-2004 NESLİ TEHLİKEDEKİ AĞAÇ: EHRAMİ KARAÇAM (PİNUS NİGRA SSP. PALLASİANA VAR. PYRAMİDATA) The Ehrami Black Pine (Pinus nigra ssp. pallasiana var. pyramidata): A Tree To Become Extinct Ülkü ESER ÜNALDI Gazi Üniv. Gazi Eğitim Fakültesi, Orta Öğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Böl. Ankara, unaldi@gazi.edu.tr Özet Türkiye de 3000 kadar endemik bitki türü bulunup, endemizm oranı %30 civarındadır. Endemik bitkilerimizden biri de Anadolu Karaçamın bir varyetesi olan Ehrami Karaçam (Pinus nigra ssp. pallasiana var.pyramidata)dır. Varyetenin dünya üzerindeki doğal ve en yoğun yayılış alanı Kütahya ili Tavşanlı ilçesine bağlı Vakıfköy dür. Ancak alanda çeşitli sorunlar vardır. Nitekim 1999 yılındaki arazi çalışmalarında sahanın ökse otları ile kaplandığı dikkati çekmiştir de yapılan arazi çalışmalarında ise ökse otlarının temizlendiği gözlemlenmekle birlikte, bu kez de yer yer kuruma ve devrikler saptanmıştır. Bu nedenle önemli biyolojik zenginliklerimizden olan Ehrami Karaçamın korunması ve gerekli önlemlerin alınması neslin devamı için kaçınılmazdır. Anahtar Kelimeler: Ehrami Karaçam, Vakıfköy, yok olma tehlikesi Abstract There are nearly 3000 species of endemic plants and the rate of endemism is about %30 in Turkey. One of Turkey s (Anatolia) endemic plants is Pyramidal Black Pine (Pinus nigra ssp. pallasiana var.pyramidata) which is a variety of the Anatolian Black Pine.Vakıfköy of Tavşanlı, Kütahya (Western Anatolia) is the most natural and widespread field of the variety on earth. Yet there are some problems in the field. For instance, it was understood as a result of the regional research in 1999 that the field was covered with mistletoe. In the research alone in 2002, although it was observed that the mistletoe was cleared, there were die outs and fall downs here and there. Therefore, it is essential that the Pyramidal Black Pine, which is one of the prominent biological richnesses of Turkey, should be protected and necessary procautions taken for the survival of the species. Key Words: Ehrami Karaçam (Pyramidal Black Pine, Pinus nigra ssp. pallasiana var.pyramidata), Vakıfköy, the danger of extinction.

2 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi (1) GİRİŞ Türkiye de çam cinsinin sarıçam (Pinus sylvestris), karaçam (P. nigra), kızılçam (P. brutia), fıstık çamı (P. pinea) ve halep çamı (P. halapensis) olmak üzere beş türü bulunmaktadır. Bunlardan karaçam, Kuzeybatı Afrika da iki küçük alan halinde Cezayir ve Fas ta; Avrupa da ise Güney ve Doğu İspanya dan başlayarak parçalar halinde Pireneler, Güney Fransa, Korsika, Güney ve Kuzeydoğu İtalya, Avustralya, Yugoslavya, Balkanlar, Kırım, Kıbrıs ve nihayet asıl yayılışını yaptığı Anadolu da yer alır. Bu alan dahilinde tür, 1- Pinus nigra ssp. salzmannii 2- Pinus nigra ssp. laricio 3- Pinus nigra ssp. nigra 4- Pinus nigra ssp. pallasiana olmak üzere dört alt türe ayrılır. Bunlardan Türkiye de yayılış göstereni Pinus nigra ssp. pallasiana dır (Şimşek, Erkuloğlu, Tosun 1995 ). Pinus nigra ssp. pallasiana hektarlık yayılış alanı (Karadağ, 1999) ile en geniş yayılışa sahip olan çamımızdır. Türkiye de dört varyetesi mevcuttur. Bunlar: Anadolu Karaçamı (Pinus nigra ssp. pallasiana var. pallasiana), Ebe karaçamı (P. n. ssp. pallasiana var. şeneriana), 3- Büyük Kozalıklı Karaçam ( P. n. ssp. pallasiana var. yaltirikiana) 4- Ehrami Karaçam ( P. n. ssp. pallasiana var. pyramidata) dır. Bunlardan çalışmamıza konu olan Ehrami Karaçam ilk kez Acatay tarafından Kütahya Tavşanlı Vakıfköy civarında tespit edilerek Pinus nigra ssp. pallasiana var. pyramidata (Acatay) olarak isimlendirilmiştir (Acatay. 1956). Daha sonra yapılan araştırmalarda varyetenin Kütahya ya bağlı Dulkadir, Karakişi, Çukurca, Merkez Kozluca, Esatlar, Aydıncık, Kızık, Çerte, İkibaşlı, Pullar ve Yeniköy yerleşim yerleri civarında m ler arasında da yayılış gösterdiği saptanmıştır (Yücel, 1995). Bu alan dahilinde türün en yoğun olarak bulunduğu yer Vakıfköy civarıdır (Şekil. 1). Ayrıca Kastamonu civarında Kilisecik sırtı mevkiinde iki adet, Oyrak deresi mevkiinde adet ve Geyrek mevkiinde de bir adet olmak üzere Ehrami Karaçamlar tespit edilmiştir (Karadağ 1999). Ehrami Karaçam sütunvari ve piramidal bir forma sahip olup, 20 m ye kadar boylanabilen, yan dalları gövdeden yukarıya doğru dar açılar yaparak çıkan, fazla kalın gövde yapamayan, kesilince sürgün vermeyen ve yavaş büyüyen bir ağaçtır. Karşıdan bakıldığında Akdeniz Piramidal Servisi (Cupressus sempervirens var. sempervirens) ni 68

3 Nesli Tehlikedeki Ağaç: Ehrami Karaçam andırmaktadır ve bu görünüşü ile diğer çam türlerinden ayrılmaktadır (Foto. 1-2). Ehrami Karaçama yerel olarak selvi (servi) çamı, uzun çam, mihrap çamı, ardıç çamı gibi isimler de verilmektedir. Foto. 1. Vakıfköy civarında yayılış gösteren Ehrami Karaçamlara bir örnek. Foto.2: Vakıfköy civarında Ehrami Karaçamların Anadolu Karaçamları ile birlikte görünüşü. MATERYAL VE METOD Çalışma iki aşamada yapılmıştır. Bunlardan ilk aşamayı arazi, ikinci aşamayı büro çalışması oluşturmaktadır. Birinci aşama için saha 1999 ve 2002 yılında gezilerek incelenmiştir. İkinci aşamada ise, iklim özellikleri için DMİGM den alınan Tavşanlı meteoroloji istasyonunun dönemine ait verileri, toprak özellikleri için Tarım 69

4 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi (1) Orman ve Köyişleri Bakanlığının yayımladığı Kütahya İli Arazi Varlığı İl Raporu kullanılmış ve mevcut literatürden de faydalanılarak Ehrami Karaçamın özellikleri, alanın özellikleri ve mevcut durum ortaya konulmaya çalışılmıştır Km Şekil.1: İnceleme alanının yeri. BULGULAR ve TARTIŞMA Malazgirt Savaşı sonrasında ilerleyen Türk askerlerinden biri Tavşanlı Vakıfköy civarında düşmanla yapılan bir çatışma sonucunda şehit olur. Arkadaşları yanına geldiklerinde, bu askerin avuçlarının arasında kabın içinde donan alçı gibi şekil almış bir çam filizinin olduğunu görürler ve onu çeşme ayağının içine akseden hilal ve yıldızın kenarına gelecek şekilde şehit askerin baş ucuna dikerler. Bu küçük çam filizi, yerdeki bu manzarayı bozmamak için, dallarını sağa-sola yaymadan öylece büyür ve tohumlarını çevreye saçarak bir orman oluşturur. Halk, Vakıfköy de kulaktan kulağa anlattığı bu çama Mehmetçik Çamı adını verir ve onu kesenlerin hepsinin delirerek intihar ettiğine inanır (Tatlı, Küçükkaraca, Akan, Çelik, Coşgun 2000). 70

5 Nesli Tehlikedeki Ağaç: Ehrami Karaçam Çalışmamıza konu olan ve efsanelerimize bu şekilde geçen Ehrami Karaçamlar, Ege Bölgesi nin İç Batı Anadolu Bölümü nde Kütahya ilinin Tavşanlı ilçesine bağlı Vakıfköy ün güneydoğusunda, köye 2 km uzaklıkta ve m yükseltiler arasında yayılış göstermektedir. Saha morfolojik olarak Değirmendere tarafından yarılmış bir plato alanına tekabül etmektedir. Bitki coğrafyası bakımında Akdeniz Fitocoğraya Bölgesi ne giren bu alan, 2873 sayılı Milli Parklar Kanunun 3. Maddesine istinaden Orman Bakanlığınca1993 yılında tabiat koruma alanı olarak düzenlenmiştir (Foto.3). Vakıf Ormanı olarak da anılan saha 685 hektarlık bir alan kaplamakla birlikte, Ehrami Karaçamların yoğun olarak bulunduğu alan yaklaşık hektardır. Burası, dünyada sadece Kütahya ili sınırları içinde bulunan ve nesli tehlikeye maruz kalan endemik Ehrami Karaçamların dünya üzerindeki doğal ve en yoğun yayılış alanıdır (Foto.4). Alanın dikkati çeken bir diğer özelliği de yine endemik bir karaçam varyetesi olan Ebe Karaçamı (Pinus nigra ssp. pallasiana var. şeneriana)nın buradaki varlığıdır (Foto.5). Foto.3. Tabiatı koruma alanı olan Vakıf Çamlığının girişi. Saha, Tavşanlı meteoroloji istasyonunun verilerine göre, 11 o C olan yıllık ortalama sıcaklık, 0.9 o C olan en soğuk ay (Ocak) ortalama sıcaklığı, 20.8 o C olan en sıcak ay (Temmuz) ortalama sıcaklığının yanı sıra, yaz mevsiminde Temmuz ve Ağustos olmak üzere iki ayın ortalama sıcaklığının 20 o C nin üzerinde olması ve yaklaşık 20 0 C lik sıcaklık amplitudu ile termik rejim olarak Karasal Geçiş Tipi ne dahildir. Yağış rejim tipi olarak ise, Akdeniz - İç Anadolu Geçiş Tipi içerisindedir. Nitekim bu yağış rejiminin özelliği olarak Ekimden itibaren artan yağışlar Aralık ve Ocak ta maksimum 71

6 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi (1) seviyeye ulaşmakta, Mart ta nispeten azalan yağış miktarı Mayıs ta nispeten artmakta, Haziran dan itibaren ise belirgin bir azalma görülmektedir. En kurak ay Ağustos tur. Alan, de Martonne yıllık kuraklık indis formülüne göre 13.4 olan indis değeriyle yarı kurak sahalarla nemli bölgeler arasında yer alıp, bitki. örtüsü açısından ağaçlı step kategorisine girmektedir. Thorthwaite metoduna göre C 1 B 1 sb 3! harfleri ile ifade edilen kurak-az nemli, mezotermal, su fazlası kışın ve orta derecede olan deniz tesirine yakın iklim tipine dahildir ve bitki örtüsü ağaçlı steptir. Erinç metoduna göre ise 26.5 olan indis değeriyle yarı nemli iklim tipi içerisinde olup, bitki örtüsü park görünümlü kuru ormandır. Foto. 4. İnceleme alanının genel görünüşü ( Kızıl renkli ağaçlar kurumuş olan Ehrami Karaçamlardır). Çalışma alanı Neojen kireçtaşlarından oluşmaktadır ve Kütahya İli Toprak Kaynağı Envanter Raporlarına göre sahadaki toprak grubu kahverengi orman toprağıdır. Varyete bu alan dahilinde 1000 m.den itibaren Anadolu Karaçamı hakimiyetinde, yer yer saçlı meşe (Quercus cerris) ve yine endemik bir varyete olan Ebe Karaçamı (Pinus nigra ssp. pallasiana var. şeneriana) ile tek tük görülmeye başlamakta, m.ler arasında yoğunlaşmakta, 1250 m.den itibaren tekrar azalarak 1300 m.lerden itibaren ortadan kalkmaktadır. Bu alan dahilinde orman altındaki hakim türleri katran ardıcı (Juniperus oxycedrus) ve adi ardıç (J. communis) oluşturmaktadır. 72

7 Nesli Tehlikedeki Ağaç: Ehrami Karaçam Foto 5. Sahada bulunan ve diğer bir endemik karaçam varyetesi olan Ebe Karaçam. Yukarıda genel özellikleri bahsedilen saha, yöre halkının gerek efsane gerekse tekke adını verdiği taşlık bir alana olan inançlarına bağlı olarak uğursuzluk getirir korkusuyla ağaç kesmemesi hatta bir dal bile kullanmamasına rağmen, ne yazık ki çeşitli sorunlar ile karşı karşıyadır. Nitekim 1998 yılındaki arazi incelemelerinde aşağı yukarı tüm Ehrami Karaçamların, asalak bir bitki olan ve halk arasında burç, purç, gökçe, gevele, güvelek ve gövelek olarak isimlendirdiği ökse otu (Viscum album ) ile istila edildiği gözlemlenmiştir. Ancak 2001 yılında mekanik yolla yapılan mücadele sonucunda ökse otları işçi ve makineler yardımıyla toplanmıştır yılı Temmuz ayında yapılan arazi çalışmalarında, sahanın ökse otlarından temizlendiği olumlu bir gelişme olarak dikkati çekmesine rağmen, bu kez de Ehrami Karaçamlar üzerinde yer yer kurumaların başladığı, bazı ağaçların ise tamamen kuruduğu saptanmıştır (Foto ). Bu konu ile ilgili olarak Ormancılık Araştırma Enstitüsü tarafından çalışmalar yapılmış ve kuruma 73

8 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi (1) geçmiş yıllardaki kuraklığa bağlanmıştır. Ancak Tavşanlı nın dönemine ait gerek yıllık gerekse vejetasyon devresine (Nisan Kasım dönemi) ait yağış miktarları incelendiğinde, değerlerin kurumaya neden olacak kadar düşmediği dikkati çekmektedir. Ayrıca 35 yıllık bu dönemde vejetasyon devresindeki yağışlar, yıllık yağış miktarının yaklaşık % nini oluşturduğu gibi, son 15 yıl boyunca da % 35 in altına düşmemiştir (Şekil.2-3). Tavşanlı (yağış miktarları mm) Yıllık Vejetasyon devresi Şekil.2. Tavşanlı meteoroloji istasyonunda yıllık ve vejetasyon devresine ait yağış miktarları ( ). Tavşanlı (Vejetasyon devresine ait yağış miktarının yıllık yağış miktarına oranı %) Şekil 3. Tavşanlı meteoroloji istasyonunda vejetasyon devresine ait yağış miktarının yıllık yağış miktarına oranı % ( ). 74

9 Nesli Tehlikedeki Ağaç: Ehrami Karaçam Bu nedenle civarda bulunan ETİ Gümüş Tesisleri ile, Seyitömer ve Tunçbilek Termik Santrallerinin bu kurumalar üzerinde birinci derecede etkili olduğunu düşünmek yanlış değildir (Foto. 9). Nitekim Tavşanlı da rüzgârlar kışın S 85 o E, yazın S 81 o E ile N 49.5 o W ve yıllık durumda ise S 81 o E ve N 76.5 o W yönlerinden esmektedir. Tavşanlı ya göre Tunçbilek termik santralinin kuzeyde, Seyitömer termik santralinin ise doğuda olduğu göz önünde tutulduğunda bu santrallerin bacalarından çıkan kirleticilerin Tavşanlı ve dolayısıyla inceleme alanına ulaşacağı muhakkaktır. Özellikle alanın kuzeybatısında yer alan Tunçbilek termik santralinden çıkan kirleticilerin Kocasu ile onun bir kolu olan ve inceleme sahası içinde bulunan Değirmendere vadisi boyunca Vakıf Çamlığı na kanalize olması bu hava kirliliğinde ve dolayısıyla Ehrami Karaçamların kurumasında önemli rol oynamaktadır. Çünkü, örneğin Çamlığa yaklaşık 49 km uzaklıktaki Seyitömer kömür havzasında kurulan termik santralde, yılda yaklaşık 5.5 milyon ton ticari değeri oldukça düşük linyit kömürü tüketilmektedir. Bunun sonucunda günde yaklaşık ton kömürün yakılması karşılığında doğaya 400 ton dolayında SO 2 gazı salınmakta, ayrıca da yaklaşık 7000 ton dolayında kül + cürufun kül vadisine nakli ve depolanması gerekmektedir. Santralin 1989 da en son hizmete giren 4. ünitesine ait baca gazı analiz sonuçlarına göre SO 2 ve toz emisyonlarının bu konudaki yönetmelikte ön görülen sınır değerlerinin 2-3 kat aştığı anlaşılmaktadır (Oruç 1999). Bilindiği gibi, SO 2, kirleticiler içinde en fazla tahrip edici güce sahip olanıdır. Bitkilerde SO 2 hasarı genellikle yaprakların her iki yüzünde de meydana gelmekte ve etki tepeden başlayarak aşağılara doğru ilerlemektedir. SO 2 e bağlı olarak yapraklarda klorofil parçalanması, plazmanın parçalanması gibi sonuçlara rastlanılmakta, kirleticinin etkisiyle kloroplastlardaki demirlerin yerlerinden koparılmasıyla bitkide savunma reaksiyonu gelişmekte ve bunun sonucunda solunum ve terleme artmaktadır. İlerleyen süre içerisinde CO 2 =SO 2 dengesinin bozulması oranında bitki kurumaya doğru gitmektedir. Yine kirliliğin orman alanlarındaki zararlı etkisi, özellikle meşcere kenarlarındaki ağaçlarda kendini belli etmektedir (Ünaldı Eser 1998). Ancak burada hasarın hemen değil bir birikim sonucu ortaya çıktığı unutulmamalıdır. Sahadaki Ehrami Karaçamlarda belirtilen bu bozulmaların görülmesi, 1956 da kurulan ve Garp Linyit İşletmeleri (G.İ.L) ne bağlı olan Tunçbilek Termik Santralinin yaklaşık 47 yıl, 1. ünitesi 1973, 2. ünitesi 1974, 3. ünitesi 1977 ve 4. ünitesi 1989 da devreye giren Seyitömer Termik Santrali nin yaklaşık 30 yıl, ve 1988 de üretime geçen ETİ Gümüş Madeni Tesislerinin yaklaşık 15 yıl boyunca süren olumsuz etkilerinin çamlarda kurumaya neden olduğu, kurak geçen dönemlerin de bu etkiyi şiddetlendirdiği ihtimalini kuvvetlendirmektedir. 75

10 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi (1) Foto.6. Sahada kurumaya başlayan Ehrami Karaçamlar. Foto. 7. Sahada kurmaya başlayan Ehrami Karaçamlara bir diğer örnek. 76

11 Nesli Tehlikedeki Ağaç: Ehrami Karaçam Foto. 8. Sahada tamamıyla kuruyan bir Ehrami Karaçam. Foto. 9. Kurumalarda etkili olduğu düşünülen termik santrallerden Tunçbilek termik santrali. Yine 2002 yılı itibariyle alanda dikkati çeken bir diğer sorun da, ağır geçen kış şartlarına bağlı olarak ağaçlarda rüzgâr ve kar devriğinin saptanmasıdır (Foto 10-11). 77

12 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi (1) Ancak buranın tabiat koruma alanı statüsünde olması müdahaleyi engellemektedir. Bu durumda temizlenemeyen devriklerden üreyen böceklerin Ehrami Karaçamlar üzerinde onarılması güç sorunlar yaratacağını söylemek yanlış değildir. Foto. 10. Ehrami Karaçamlardaki kar ve rüzgâr devriği. Foto. 11. Sahadaki kar ve rüzgâr devriklerine bir başka örnek. 78

13 Nesli Tehlikedeki Ağaç: Ehrami Karaçam SONUÇ VE ÖNERİLER Ehrami Karaçamlar, Anadolu Karaçamı nın endemik bir varyetesidir. Dünya üzerindeki doğal ve en yoğun yayılış alanı, Kütahya ili, Tavşanlı ilçesi sınırları içerisindeki Vakıfköy civarıdır. Tabiatı koruma alanı statüsünde olan saha, kuruma ve devrik gibi sorunlarla karşı karşıyadır. Bu nedenle gerek dünya gerekse Türkiye de biyolojik zenginliğin hızla azaldığı göz önüne alındığında, önemli biyolojik zenginliklerimizden olan ve nesli yok olma tehlikesi ile karşı karşıya bulunan, ancak çok fazla tanınmayan Ehrami Karaçamlar ve Vakıf Çamlığı için şu önerilerde bulunulabilir: 1- Ehrami Karaçamlar başta yöre halkı olmak üzere, Türkiye ve dünyaya tanıtılmalıdır. Bu tanıtımda Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya Valiliği, Kütahya Orman Bölge Müdürlüğü ve Kütahya Milli Parklar Baş Mühendisliği işbirliği içinde olmalıdır. 2- Kütahya nın akla ilk gelen turizm ve ekonomik kaynağı çinicilik ve seramiktir. İkinci alternatif kaynak olarak termal turizm önem kazanmaktadır. Üçüncü alternatif kaynak olarak Ehrami Karaçamlar üzerinde durulmalıdır 3- Ehrami Karaçamların, hem yavaş büyüdüğü hem de kerestesi değerli olmadığı için ekonomik bir değeri olmadığı düşünülebilir Ancak estetik bir ağaç olduğu için park ve bahçe süslemelerinde, ayrıca herdem yeşil olduğu yerleşim yerlerinde kavak ağaçlarının yerlerine kullanılarak ekonomik bir değer kazandırılabilir. Bu nedenle özellikle Vakıfköy halkı başta olmak üzere diğer yerleşmeler, Ehrami Karaçam fidanlığı kurmak için teşvik edilmeli ve pazar olanağı yaratılmalıdır. Böylece halkın ekonomik seviyesini de yükseltmek mümkündür. 4- Saha dört karaçam varyetemizden endemik olan ikisini barındırması ve aynı anda Ehrami Karaçam, Ebe Karaçamı ve Anadolu Karaçamının yan yana bulunması nedeniyle son derece önemlidir. Bu nedenle alana özgü envanter ve amenajman planı yapılma, saha kesin olarak korunmalı ve neslin devamını tehlikeye sokacak yangın ve benzeri olaylar için alınacak önlemler arttırılmalıdır. Dikim yoluyla da doğal ortam desteklenmelidir. Ehrami Karaçamlardaki kuruma nedeni tam olarak saptanarak gerekli önlemler alınmalıdır. Hava kirliliğinin olumsuz etkilerini azaltmak için her alanda enerji tasarrufuna gidilmeli, örneğin binalarda çok iyi ısı yalıtımı yapılmalıdır. Ayrıca termik santrallerin bacalarına takılan ve atıkları zararsız hale getiren elektro filtrelerinin bakımları düzenli olarak yaptırılmalı ve gerekiyorsa yenilenmelidir. 79

14 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi (1) KAYNAKÇA Acatay A. 1956, Ehrami Karaçam (Pinus nigra ssp. Pallasiana var. Pyramidata (Acatay) Orman Fakültesi Dergisi, Cilt. 6, Seri.A, Sayı. 2, Ankara DMİGM, Tavşanlı Meteoroloji İstasyonuna Ait Veriler Dönmez Y., 1972, Kütahya Ovasının ve Çevresinin Fiziki Coğrafyası, İstanbul Üniv. Yayın No. 1759, İstanbul Karadağ M. 1999, Ehrami Karaçamın Kastamonu-Oyrak Mikro Havzasındaki Yayılışı, 1 st International Symposium On Protection Of Natural Environment & Ehrami Karaçam ( Pinus nigra Arnold. ssp pallasiana (Lamb.) Holmboe var. Pyramidata (Acat.) Yaltırık) Sempozyumu Bildirileri,, th September 1999, s , Kütahya. Koçman A. 1993, Türkiye İklimi, Ege Üniv. Edebiyat Fakültesi Yayınları No. 72, İzmir Oruç N. 1999, Seyitömer Termik Santralinin Çevreye Etkisi, 1 st International Symposium On Protection Of Natural Environment & Ehrami Karaçam ( Pinus nigra Arnold. ssp pallasiana (Lamb.) Holmboe var. Pyramidata (Acat.) Yaltırık Sempozyumu Bildiriler), th September 1999, s , Kütahya. Şimşek Y, Erkuloğlu Ö.S, Tosun.S. 1995, Türkiye de Karaçam (Pinus nigra Arn. ssp. pallasiana (Lamb.) Holmboe) Orijin Denemelerinin İlk Sonuçları, Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları, Teknik Bülten No. 247, Ankara. Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı,(1993), Kütahya İli arazi Varlığı, Ankara Tatlı A, Küçükkaraca B, Akan H, Çelik H, Coşgun F. 2000, Kütahya nın Anıt Ağaçları, Kütahya Valiliği Çevre Koruma Vakfı Yayını, Kütahya. Ünaldı Eser Ü. 1998, Hava Kirliliğinin Bitki Örtüsü Üzerindeki Etkisi, G.Ü Kastamonu Eğitim Dergisi, Mart 1998, Yıl. 4, Sayı. 5, s , Kastamonu. Yücel E. 1995, Ehrami Karaçamın Doğal Yayılışı Ve Ekolojik Özellikleri, Anadolu Üniv. Fen Fak Yayınları No. 2, Eskişehir. 80