Tuzla Çayý ve Tercan Baraj Gölü ndeki Capoeta capoeta umbla

Transkript

1 Ekoloji 19, 73, (2009) Tuzla Çayý ve Tercan Baraj Gölü ndeki Capoeta capoeta umbla HECKEL,1843'nýn Bazý Biyo-Ekolojik Özellikleri ile Total Yað ve Yað Asitleri Kompozisyonlarýnýn Karþýlaþtýrýlmasý N. Mevlüt ARAS 1*, Muharrem GÜNEÞ 2, Abdulkadir BAYIR 1, A. Necdet SÝRKECÝOÐLU 1, H. Ýbrahim HALÝLOÐLU 1 1Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Su Ürünleri Bölümü, 25240, Erzurum-TÜRKÝYE 2Erzincan Üniversitesi Tercan Meslek Yüksek Okulu Su Ürünleri Bölümü, 24800, Erzincan-TÜRKÝYE *Corresponding author: mevlutaras@hotmail.com Özet Çalýþma Þubat Ocak 2007 tarihleri arasýnda siraz (Capoeta capoeta umbla)'ýn göl ve gölü besleyen akarsudaki populasyonlarýndan toplam 630 birey üzerinde yürütüldü. Karþýlaþtýrýlmasý yapýlan akarsu ve gölden alýnan balýk materyaline ait boy daðýlýmlarý sýrasýyla (9,6-34,5; 9,5-35,3 cm), boy-aðýrlýk iliþkisine ait ''b'' sabiti (2,45-2,67), kondisyon faktörü (1,18±0,01-1,17 ± 0,01), Von-Bertalanffy sabitleri L, K, t o (52,15-0, ,351; 41,11-0, ,54) birbirlerine paralel çýkmýþ ve istatistiki olarak ta fark önemsiz bulunmuþtur. Biyo-ekolojik karakter olarak en fazla balýklarýn üreme zamanlarý etkilenmiþtir. Total yað miktarlarý % olarak diþi bireylerin erkeklerden daha fazla olmasýna karþýn, mevsimsel deðiþimler erkek bireylerde (%38) diþilerden (%27) daha fazla olmuþtur. Karþýlaþtýrmasý yapýlan yað asitlerine ait toplam olarak, SFA (doymuþ yað asitleri), MUFA (tekli doymamýþ yað asitleri), n-3 - n-6 PUFA (n-3, n-6 çoklu doymamýþ yað asitleri) miktarlarý mevsimsel olarak önemli seviyede farklý çýkmýþtýr (p < 0,05). Anahtar Kelimeler: Capoeta capoeta umbla, Tercan Barajý, Tuzla Çayý, Yað Asitleri. The comparison of total fat and fatty acid profiles with some bio-ecological features of Capoeta capoeta umbla HECKEL,1843 living in Tuzla Stream and Tercan Dam Lake Abstract This study was carried out in 630 individual of Capoeta capoeta umbla populations caught from Tercan Dam Lake and Tuzla Stream between February 2006 and January It was determined that there were similiarities with respect to lenght distributions ( ; ), b value from length - weight relationships ( ), condition factors (1.18± ± 0.01), Von Bertalanffy constants L, K, t o ( ; ) of lake and stream populations respectively, the differencs were also not significant in all compared properties. The most affected bio-ecological trait was reproduction times. Total fat values were hihger in females than in males, but seasonally it was vice versa (38% - 27%). Significant seasonal differences were determined with respect to total SFA (saturated fatty acids), MUFA (monoenoic unsaturated fatty acids, n-3, n-6 PUFA (polyunsaturated fatty acids) (p < 0.05). Keywords: Fatty Acids, Capoeta capoeta umbla, Tercan Dam,Tuzla Stream. Aras NM, Güneþ M, Bayýr A, Sirkecioðlu AN, Haliloðlu HÝ (2009) Tuzla Çayý ve Tercan Baraj Gölündeki Capoeta capoeta umbla HECKEL,1843'nýn Bazý Biyo-Ekolojik Özellikleri Ýle Total Yað ve Yað asitleri Kompozisyonlarýnýn Karþýlaþtýrýlmasý. Ekoloji 19, 73, GÝRÝÞ Ülkemizde 400'e yakýn baraj gölü bulunmaktadýr. Yapýmý devam edenlerle beraber kazanýlacak göl alaný Marmara Denizi'nden daha büyük olacaktýr. Bu potansiyelin kullanýlmasý ülkemiz için oldukça önemlidir. Ancak daha da önemlisi akarsularýn üzerinde inþa edilen barajlarýn sucul fauna ve floraya etkilerinin üzerinde durulmamasýdýr. Ülkeler sahip olduklarý akarsu potansiyelini sulama, içme, kullanma ve enerji amaçlý elbette deðerlendireceklerdir. Bütün bunlar yapýlýrken bu sularýn asýl sahipleri olan gen kaynaklarýmýzýn muhafaza edilmesi gerekmektedir. Maalesef bu konudaki araþtýrmalarýmýz istenilen seviyeye ulaþmamýþtýr. Bu açýdan yürütülen çalýþma ve sonuçlarýnýn önemli olduðu düþünülmektedir. Bilindiði üzere doðal balýk türlerinin izlenmesinde, stoklarýnýn iþletilmesinde, avlanma sezonlarý- Geliþ: / Kabul: No: 73,

2 nýn belirlenmesinde, tür içi ve türler arasý iliþkilerin ortaya konmasýnda, göçler ve göç yollarý gibi benzeri konularda populasyon dinamiðine ait parametreler öne çýkarýlmaktadýr. Bunlar, üreme (cinsiyet oraný, fekundite, gonadosomatik indeks, üreme zamaný ve yeri), büyüme (büyümenin özellikleri, þekli, tarifi, boy, aðýrlýk, sayýca artýþ, boy-aðýrlýk iliþkisi, kondisyon faktörü, büyümenin matematik modelleri), ölüm (gerçek ölüm oraný, anlýk ölüm, avcýlýk ölümleri ve tabi ölümler) ve stok tahminleridir (Nikolsky 1969). Materyal balýk (Capoeta capoeta umbla) Cyprinidae familyasýna mensup Capoeta genusu Asya Kýtasý'nýn önemli bir bölümüne yayýlmýþ durumdadýr. Türkiye'de 5 tür (Capoeta capoeta, Capoeta trutta, Capoeta barroisi, Capoeta pestai, Capoeta tinca) ve 6 alt türü (Capoeta capoeta umbla, Capoeta capoeta sieboldi, Capoeta capoeta bergamae, Capoeta capoeta kosswigi, Capoeta capoeta angorae, Capoeta capoeta capoeta) ile temsil edilmektedir (Kuru 1975, Geldiay ve Balýk 1988). Materyal balýða iliþkin ülkemizde ve özellikle bölgede biyo-ekolojik parametrelere ait pek çok araþtýrma yürütülmüþtür. Bu çalýþmalardan bazýlarý Geldiay ve Balýk (1977), Özdemir (1982), Yanar (1984), Þen (1985), Akyurt (1986), Ünlü (1991), Demirkalp (1992), Korkmaz (1996), Erdoðan (1998), Yýldýrým (2000) ve Bayýr (2005)'e aittir. Balýklarýn toplam yað oranlarý ve yaðlarýn yapý taþý yað asitlerinin kompozisyonu pek çok faktörün etkisi (sýcaklýk, rakým, akýntý, tuzluluk, basýnç, göçler gibi) altýnda deðiþmektedir (Dutta ve ark. 1985, Suzuki ve ark. 1986, Dayhuff ve Wells 2005). Dolayýsýyla bu araþtýrmada Capoeta capoeta umbla'nýn hem akarsu ve göl örneklerine ait meristik özellikler hem de adaptasyon da önemli rol üstlenen balýklarýn yað asitlerinin profilinin belirlenmesi bulgularýn güvenilirliðini artýracaktýr. Özellikle n-3 yað asitlerinin insan saðlýðý açýsýndan koruyucu nitelikleri (kalp hastalýklarý, hipertansiyon, þeker, beyin geliþmesi, kanser, bebek ölümleri, cilt problemleri, anemi, görme bozukluklarý gibi) üzerindeki çalýþmalarý yoðunlaþtýrmýþtýr (Sidhu 2003, Mahaffey 2004, Çelik 2008). Balýk kas dokusu yað asidi profili kültüre alýnacak türlerde yem formulasyonuna da yardýmcý bilgiler verdiðinden bulgularýn çok boyutlu kullanýlabileceði düþünülmektedir. MATERYAL VE METOT Bu çalýþma Tercan Baraj Gölü ile onu besleyen ana kollarýndan Tuzla Çayý'nda yaþayan hakim balýk türü (Capoeta capoeta umbla) üzerinde yürütülmüþtür (Þekil 1). Tuzla Çayý kaynaðýný Erzurum Çat Daðlarý'ndan alan ve güney batýya doðru Karasu Irmaðý'na karýþmadan Tercan Ýlçesi'ne 5 km mesafede kurulu bulunan Tercan Barajý'nýn ana kaynaðýný oluþturmaktadýr. Ayrýca baraj gölüne Bülbül, Çirkiz ve Pýnarþil Çaylarý da karýþmaktadýr (Þekil 2). Materyal balýk Capoeta capoeta umbla Heckel,1843 (siraz) ülkemiz sularýnda yaygýn olarak özellikle ekolojik deðeri yüksek, eti yerel koþullarda tüketilen ancak fazlaca sevilmeyen bir türdür. Ýyi büyümesi, yüksek adaptasyon kabiliyeti ve üretim potansiyeli ile iþlenerek (balýk unu ve surumi) kullanýlabilecek bir türdür (Þekil 1). Diagnostik özellikleri; D: III - IV 8-9, A: III 5, L. lateral: 52-62, solungaç dikenlerinin sayýsý: 18-25'tir (Kuru 1975, Geldiay ve Balýk 1988). Balýklar Tuzla Çayý'ndan 6 kg lýk 12 x 12 mm göz açýklýðýna sahip serpme aðlarla barajdan ise fanyalý uzatma aðlar (50 m uzunluðunda 15 mm göz açýklýðýnda ve 70 m uzunluðunda 30 mm göz açýklýðýnda) ile yakalanmýþtýr. Su örnekleri her ayýn 15-16'sýnda ve saat 14:00 da alýnmýþtýr. Ayný zamanda baraj gölünün yüzeyinden ve takiben m derinliklerinden sýcaklýk deðerleri alýnmýþ, kýþ aylarýnda ise donan gölün buz tabakasýnýn hemen altýndan ölçümler yapýlmýþtýr. Tuzla Çayý'nda ise sýcaklýk ölçümleri yüzeyden 10 cm derinlikten yapýlmýþtýr. Balýklara ait meristik (boy ve aðýrlýk) ölçümler laboratuarda alýnmýþ ve yaþ tayinlerinde anahtar pullar kullanýlmýþtýr (Nikolsky 1963, Ambrose 1989). Balýklarýn üreme ve büyüme parametreleri (GSÝ, üreme zamaný, cinsiyet tayini, ölüm oranlarý) Atay (1989)'a göre belirlenmiþtir. Örneklerde yað asitlerinin ekstrakte edilmesi Folch ve ark. (1957) ve Czesny ve Dabrowski (1998)'e göre yað asitleri için metil esterlerinin hazýrlanmasý (FAME) ise Metcalfe ve Schmitz (1961) metoduyla hazýrlanarak gaz kromatografisinde (GC) analiz edilmiþtir. Elde edilen sonuçlarýn istatistiki karþýlaþtýrýlmasý STATISTICA ve SPSS adlý paket programý ile yapýlmýþtýr. BULGULAR Karþýlaþtýrýlmasý yapýlan materyal balýklarda en dikkati çeken sonuç üreme zamanýný belirlenmesinde dikkate alýnan GSÝ deðerlerinde görülmüþtür (Þekil 3). Tuzla Çayý örneklerinde üreme zamaný nisan sonu haziran ortalarýna kadar devam 56 No: 73, 2009

3 Tuzla Çayý ve Tercan Baraj Gölündeki Capoeta capoeta umbla... Ekoloji Þekil 1. Balýk Materyali (Capoeta capoeta umbla, Heckel 1843) Þekil 3. Tuzla Çayý (a) ve Tercan Barajý (b) populasyonlarýna ait GSÝ deðerleri Þekil 4. Tercan Barajý (a) Tuzla Çayý (b) Populasyonlarýnda yaþ ve olgunluk dönemi Þekil 2. Araþtýrma Bölgesi(Google Earth). ederken baraj gölünden alýnan örneklerin üreme dönemlerine iliþkin belirgin bir sonuca ulaþýlamamýþtýr. Balýk populasyonlarýna ait cinsiyet oranlarýnýn birbirine yakýn çýktýðý ancak Tercan Barajý'nda diþilerin (%1) Tuzla Çayý'nda ise erkeklerin (%2) daha fazla olduðu, olgunluk dönemlerine ise her iki habitatda erkelerin 2 yaþlarýnda diþilerin ise 3 yaþlarýnda girdiði anlaþýlmaktadýr (Þekil 4). Þekil 5'den de görüleceði üzere avlanma kompozisyonuna giren balýklar I - VI yaþ grubuna dahil olduklarý baraj gölü populasyonlarýnda daha yaþlý, Tuzla Çayý populasyonlarýnda ise daha genç bireyler yoðunlaþmýþ olduðu anlaþýlmaktadýr. Boy gruplarý olarak baraj gölü ve Tuzla Çayý populasyonlarýnýn birbirine yakýn kompozisyonlar gösterdiði farklýlýðýn istatistiki olarak önemsiz çýktýðý ancak Tuzla Çayý bireylerinin cm'lik boy daðýlýmýnda daha baskýn olduðu cm arasýnda ise baraj gölüne ait populasyonlarýn % frekanslarýnýn öne çýktýðý görülmektedir (Þekil 6). Þekil 5'den görüleceði üzere Capoeta capoeta umbla populasyonunun göl ve Tuzla Çayý örneklerinin spesifik büyüme oranlarý (specific growth rate - SGR) yaþ gruplarýna göre paralel bir diðer ifadeyle birbirine benzer çýkmýþtýr. Bu paralel durum istatistiki olarak da önemli bir farkýn olmayýþý ile Þekil 5. Tuzla Çayý (a) ve Tercan Barajý (b) populasyonlarýna ait yaþ kompozisyonlarý ayrýca teyit edilmiþtir. Materyal balýklarýn göl ve gölü besleyen ana kol durumundaki Tuzla Çayý'na ait fertlerin beslenme durumunun ifadesi olan kondisyon faktörü (K) deðerleri de birbirlerine yakýn bulunmuþtur (Þekil 8). Bu sonuçlar ayný zamanda her iki ortamýn besin arzýnýn birbirine yakýn olduðu kanaatini akla getirmektedir Özellikle göçlerin olmadýðý durumlarda bu varsayým daha da güçlü olmaktadýr. Aþaðýda Þekil 9 a ve b'de örneklerin alýndýðý her iki ortama ait yýllýk genel boy - aðýrlýk iliþkileri ve bu iliþkilere ait denklemler verilmiþtir. Anlaþýlacaðý üzere her iki ortama ait katsayýlar (a, b) arasýnda önemli bir farkýn olmadýðý anlaþýlmaktadýr. Karþýlaþtýrýlan parametrelerden populasyonlara ait büyüme sabitleri arasýnda istatistiki olarak fark çýkmamasýna karþýn en önemli deðer balýklarýn teorik olarak ulaþabilecekleri maksimum boylarýnda (L ) görülmüþtür (Tablo 1-2). Boy daðýlým kompozisyonunda yaþça ve boyca büyük balýklarýn görülme sýklýðý baraj gölünde daha fazla olmasýna karþýn (Þekil 4), L deðeri balýklarýn doðal populasyonu olan Tuzla Çayý'nda daha büyük bulunmuþtur. No: 73,

4 Ekoloji Aras ve ark. Þekil 8. Tuzla Çayý ve Tercan Barajý populasyonlarýnda yaþlara göre kondisyon faktörleri. Þekil 6. Tercan Baraj Gölü ve Tuzla Çayý populasyonlarýna ait boy kompozisyonlarý Þekil 9. Tuzla Çayý (a) ve Tercan Barajý (b) populasyonlarýnda boy - aðýrlýk iliþkileri. Þekil 7. Tuzla Çayý ve Tercan Baraj Gölü populasyonlarýna ait boyca spesifik büyüme deðerleri Tuzla Çayý populasyonlarýna ait toplam anlýk (Z) ve gerçek (A) ölüm oranlarý %34 ve %28 yaþama oraný (S) ise %71 olarak tahmin edilmiþtir. Benzer þekilde Tercan Baraj Gölü örneklerinde ise % olarak sýrasýyla Z, A, S; 34, 29 ve 72 hesaplanmýþtýr. Populasyonlara ait ölüm ve yaþama oranlarýnýn da birbirine yakýn çýktýðý görülmektedir. Karþýlaþtýrýlmasý yapýlan toplam lipid deðerlerinin her iki beslenme habitatýnda da birbirlerine paralel olduðu anlaþýlmaktadýr (Þekil 10). Ayrýca ilkbaharda toplam yað miktarý populasyonun erkek ve diþi bireylerinde belirgin bir þekilde düþük çýkmýþtýr. Genel olarak ise diþi bireylerde toplam yað oraný erkek bireylerden daha yüksek çýkmýþtýr. Gerek Tuzla Çayý'ndan alýnan sýcaklýk bulgularý ve gerekse baraja ait sýcaklýk verileri birbirine en düþük 3 ve en yüksek 21ºC ile benzer bulunmuþtur. Populasyonlara ait sonuçlarý etkileyecek farkýn olmadýðý anlaþýlmaktadýr. Çevre þartlarýnýn deðiþimine ilk tepkiyi total yað ve ona baðlý olarak özellikle yað asitlerinin verdiði bilinmektedir (Crowford ve ark. 1986). Bu açýdan Tablo 3'ün sonuçlarýnýn mukayesesi daha önemli ve anlamlý olmaktadýr. Tabloya göre mukayese edilen Tuzla Çayý ve Tercan Barajý populasyonlarýnýn kaslarýnda bulunan yað asitlerinin kompozisyonu kendi içerisinde ve habitatlar arasýnda da farklýlýk göstermiþtir. Bu farklýlýk bazý yað asitlerinde istatistikî olarak önemli bazýlarýnda ise çok önemli seviyede gerçekleþmiþtir. Mesela toplam SFA deðerleri Tuzla Çayý populasyonunda sezonal olarak farklý bulunmuþ, bu farklýlýk göl göl populasyonunda da görülmüþtür. En yüksek SFA Tuzla Çayý'nda yaz ayýnda %42,05 çýkarken baraj populasyonunda tam tersi ilkbaharda (%37,37) daha yüksek bulunmuþtur. Toplam MUFA genelde göl populasyonunda daha yüksek çýkarken en düþük deðerler Tuzla Çayý yaz örneklerinde (%28) kaydedilmiþtir. En yüksek n-3 PUFA deðeri Tuzla Çayý sonbahar örneklerinde (%18,71) en düþük oran ise ayný habitatýn yaz dönemi bireylerinde (%7,62) bulunmuþtur. Bu deðiþiklik %100'ün üzerinde olurken baraj populasyonu farklý olsa da deðiþim daha düþük ve birbirine yakýn hesaplanmýþtýr. n-3 PUFA/n-6 PUFA oranlarý her iki habitatta birbirine yakýn çýkarken en büyük deðiþiklik Tuzla Çayý yaz (%0,37) ve sonbahar (%1,14) örneklerinde 3 kat farkla bulunmuþtur. EPA deðerleri kararlý ve birbirine yakýn çýkarken DHA istatistiki olarak hem habitat hem de sezonal olarak farklý bulunmuþtur. 58 No: 73, 2009

5 Tuzla Çayý ve Tercan Baraj Gölündeki Capoeta capoeta umbla... Ekoloji Table 1. Tuzla Çayý'nda yaþayan Capoeta capoeta umbla populasyonun da boyca Von Bertalanffy sabitleri ve denklemleri Table 2. Tercan Baraj Gölü'nde yaþayan Capoeta capoeta umbla populasyonunda boyca Von Bertalanffy sabitleri ve denklemleri. Table 3. Tuzla Çayý ve Tercan Baraj Gölü'nde yaþayan Capoeta capoeta umbla populasyonlarýnýn mevsimlere göre kas dokusu yað asidi profilleri (%) oranlarý Þekil 10. Tuzla Çayý (a) ve Tercan Barajý (b) Capoeta capoeta umbla populasyonlarýna ait sezonal toplam lipid miktarlarý. TARTIÞMA Tercan Çayý üzerine 1988 yýlýnda sulama ve enerji amaçlý kurulan Tercan Barajý 65 m dolgu yüksekliðine ve 8,85 km 2 göl alanýna sahiptir. Bu çalýþma baraj yapýmýndan yaklaþýk 20 yýl sonra yürütülmüþtür. Barajýn materyal balýk populasyonu üzerindeki etkilerini belirlemek amacýyla yürütülen bu çalýþmanýn sonuçlarý benzeri populasyonlara ve baraj inþasýna yönelik olumlu veya olumsuz Þekil 11. Tuzla Çayý ve Tercan Barajý'na ait yýllýk sýcaklýk deðerleri. sonuçlarýn ortaya konmasý bakýmýndan da önemli görülmektedir. Bu araþtýrmada balýklarýn biyo-ekolojik özelliklerine ait üreme zamanlarý, boy ve yaþ kompozisyonlarý, spesifik büyüme oranlarý, beslenme durumunu veren kondisyon faktörleri, boy - aðýrlýk iliþkileri ve katsayýlarý, büyüme denklemleri ve katsayýlarý, populasyonlarýn ölüm ihtimalleri ayrý ayrý hesaplanarak karþýlaþtýrýlmýþtýr. Balýklarýn No: 73,

6 Ekoloji Aras ve ark. akarsudaki ve durgun su olan barajdaki populasyonlarýnýn kas dokularýna ait yað asidi profilleri de mukayese edilmiþtir. Bu þekilde balýklarýn üreme, büyüme davranýþlarý ve adaptasyonda en önemli deðiþken kriter olan yað asidi profillerinde baraj gölünün rolü ortaya konmaya çalýþýlmýþtýr. Ýncelenen bu özellikler arasýnda en belirgin etki balýklarýn GSÝ deðerlerinde görülmüþtür (Þekil 1). Tuzla Çayý GSÝ deðerleri (nisan - haziran) ile Ünlü (1991) ve Bayýr (2005)'in bulgularý paralel çýkmýþtýr. Ancak göle ait GSÝ deðerleri anlamlý bir sonuç vermediði gibi yaz ortasýnda GSÝ'ye ait verilerde yükselme olmuþtur. Sonuçlarýn bu kadar farklý olmasýnýn en önemli sebebi balýklarýn üremek için Tuzla Çayý'na geçmelerine baðlanmýþ, yaz ortasýnda belirlenen yüksek GSÝ deðerleri ise bazý balýklarýn yumurtalarýný býrakamadan geriye soðurduklarýný göstermiþtir. Baþarýlý bir þekilde yumurtasýný býrakmayan balýklarýn ertesi yýl fekunditelerinin düþtüðü gerçeði de dikkate alýnýr ise üreme dönemi olan nisan ve haziran ortalarýnda göl ile onu besleyen kaynak arasýndaki göçü engelleyecek faktörlerin ortadan kaldýrýlmasý gerekli ve zorunlu görünmektedir. Balýklarýn üreme yaþlarýnýn her iki populasyonda da erkelerde II - III yaþlarýnda diþilerde III - IV yaþlarýnda olduðu tespit edilmiþtir (Þekil 2). Ayný tür üzerinde yapýlan çalýþmalarda benzer bulgular elde edilmiþtir (Özdemir 1982). Yýldýrým (2000) ise olgunluk dönemlerini 1 yaþ daha erken olarak kaydetmiþtir. Bu farklýlýk yürütülen çalýþmanýn ve havzalarýn rakým farkýndan ve yýllýk ortalama sýcaklýk deðerlerinin daha yüksek olmasýndan kaynaklanmaktadýr. Bilindiði üzere materyal balýklar ve benzeri türlerde beslenme, rakým, sýcaklýk gibi koþullar olgunluk dönemini doðrudan etkileyebilmektedir. Ayrýca cinsiyet oranýnýn 1:1 olmasý gerektiðine dair bulgular (Nikolsky 1969) araþtýrma sonuçlarý ile paralellik arz etmektedir. Zira çalýþmamýzda D:E oranlarýnýn %50'ye çok yakýn çýktýðý Þekil 2'den görülebilmektedir. Populasyonlara ait yaþ gruplarýnýn I - VI yaþ arasýnda çýktýðý ve her iki habitatýn bulgularýnýn paralel olduðu istatistiki olarak da aralarýndaki farkýn önemsiz bulunduðu anlaþýlmýþtýr (Þekil 3). Yaþ daðýlým frekansýnda küçüklerin daha az olmasý av aracý materyaline baðlanmýþtýr. Belirli bir seçiciliði olan aðlarda bu ihtimalin hep olduðu unutulmamalýdýr. Ayrýca mevcut veriler Yanar (1984) ve Þevik 60 (1993)'ün sonuçlarý ile de benzer çýkmýþtýr. Boy gruplarýnda ise genç bireylerin % olarak Tuzla Çayý'nda daha fazla olgun balýklarýn ise gölde baskýn olduðu ancak bu farkýn istatistiki olarak önemsiz bulunduðu görülmüþtür (Þekil 4). Elde edilen veriler literatürle paralel (Erdoðan 1998, Yýldýrým 2000) olduðu gibi mukayesesini yaptýðýmýz iki habitat arasýnda da birbirine yakýn olduðu görülmüþtür. Balýklarýn gölde ve Tuzla Çayý'nda büyüme deðerleri de birbirine yakýn bulunmuþtur (Þekil 5). Sürekli akýntýya karþý daha fazla enerji harcayan ve gölden daha düþük büyüme verilerinin beklenmesine karþýn sonuçlarýn benzer çýkmasý populasyonlarýn sürekli yer deðiþtirmesine ve göl ile Tuzla Çayý arasýndaki göçe baðlanmýþtýr. Nitekim benzer bulgular balýklarýn besililik durumlarýný veren kondisyon faktörü ile de paralel olmuþtur (Þekil 6). Populasyonlara ait boy aðýrlýk iliþkisi ve bu iliþkinin katsayýlarý birbirine yakýn ve benzer bulunmuþtur. Bütün bu sonuçlar Gül ve ark. (1996) ve Ünlü (1991)'in bulgularý ile benzer Yanar (1984), Þen (1985) ve Erdoðan (1998)'in sonuçlarýndan daha düþüktür. Ayný türün farklý habitatlardan elde edilen bulgularýndaki oynamalarýn beklenen bir durum olduðunu ifade etmek hata olmayacaktýr. Ayný durum balýklara ait büyüme denklemleri içinde geçerlidir. Ayrýca diþilerin erkeklere oranla daha büyük bulunmasý da beklenen bir durumdur. Diþi balýklar daha geç olgunlaþtýðýndan boyca daha büyük olmakta ve fekunditeleri daha yüksek çýkmaktadýr (Tablo 1, 2). Ancak mevcut bulgularýmýzda bu farklýlýðýn bariz olmadýðý da bir gerçektir. Tablo 1 ve 2'de en çarpýcý olan ise Tuzla Çayý'na ait populasyonlar da teorik asimtotik veya maksimum boyun büyük çýkmasýdýr. Mevcut büyüklüðün diþilerde olmasý yukarýda ifade edildiði üzere beklenen bir durum olmasýna karþýn göl ve Tuzla Çayý'ndaki farklýlýðýn bir diðer sebebi de daha önce vurgulandýðý üzere genç balýklar Tuzla Çayý'nda olgun ve büyük balýklar gölde hakim olmalarý (Þekil 4) Tablo 1 ve 2'nin sonuçlarýna da yansýmýþ gözükmektedir. Stoklara ait ölüm oranlarýnýn kabul edilebilir sýnýrlar içerisinde olduðu söylenebilir. Çünkü avcýlýk sebebiyle ölüm, sömürülme oranýný da vereceðinden mevcut deðerler stoklarýn muhafazasý için yeterli kabul edilmektedir. Araþtýrmada toplam yað oraný %1,40 ila %2,49 arasýnda bulunmuþtur. Bulunan total yað miktarlarý No: 73, 2009

7 Tuzla Çayý ve Tercan Baraj Gölündeki Capoeta capoeta umbla... Ekoloji literatür bildiriþleri ile paralel çýkmýþtýr. Henderson ve Tocher (1987) Capoeta türü ve benzeri tatlý su balýklarý için toplam yað oranýný %1-4 civarýnda vermektedir. Ayrýca balýklarýn total yað oranlarý büyüklüklerine, üreme dönemleri gibi faktörlere baðlý olarakta deðiþebilmektedir. Nitekim çalýþmamýzda nispeten diþi bireylerde yað oraný daha fazla çýkarken üreme öncesi gonadal geliþim ve yumurta teþekkülünden dolayý ilkbaharda diðer sezonlardan çok daha düþük seviyede hesaplanmýþtýr. Kemikli balýklarda total SFA içerisinde palmitik asitin baskýn olduðu hatta deðerinin %60'lara çýktýðý bildirilmektedir (Ashton ve ark. 1993, Czesny ve Dobrowski 1998). Araþtýrmamýzda total SFA hem sezonal olarak hem de baraj ve Tuzla Çayý örnekleri birbirlerinden istatistiki olarak önemli seviyede farklý çýkmýþtýr. Ayrýca SFA içerisinde en önemli yað asidi yukarýda verilen literatürlerde olduðu þekilde Palmitik asit (16:0) olmuþtur. Baraja ait örneklerdeki deðiþkenlik yukarýda boy kompozisyonu gibi üreme zamanlarýný veren GSÝ'de olduðu gibi balýklarýn sürekli yer deðiþtirmesi ve bazýlarýnýn düzenli yumurta býrakamamasýna baðlanmýþtýr. Total MUFA deðerleri baraja ait örneklerde bir birine paralel çýkarken Tuzla Çayý bireylerinde önemli seviyede farklýlýk bulunmuþtur (p < 0,05). Yaz aylarýnda %26, sonbaharda %28, kýþ aylarýnda %32, ilkbaharda %28'e gerilemiþtir. Balýklar MUFA'yý desaturaz enzim aktivitesi ile n-3 ve n-6 yað asitlerine dönüþtürebilmektedirler (Skuladottir ve ark. 1990). Nitekim ayný aylarda total n-3 ve n-6 deðerlerinde artýþ söz konusudur. Bu durum desaturaz enzim aktivitesinin yaz aylarýnda arttýðýnýn bir diðer ifadesi olmaktadýr. Benzer duruma Aras ve ark. (2003) dere alabalýklarýnda da dikkat çekmiþlerdir. Balýklar için olduðu kadar insan saðlýðý açýsýndan da önemli kabul edilen ve pek çok hastalýðýn tedavisinde iyileþtirici rolü üzerinde durulan EPA ve DHA deðerleri ve birbirlerine oranlarýda önemli göstergelerden biri kabul edilmektedir (Navarro ve Sargent 1992). Ayný araþtýrýcýlar DHA'nýn eksikliðinde davranýþ bozukluklarý, sinirsel anormallikler ve görmede yetersizliklere dikkat çekmektedirler. Çalýþmamýzda her iki yað asidi hem sezonal olarak hem de göl ve çay populasyonlarý arasýnda önemli seviyede farklýlýk göstermiþtir. Özellikle 22:6 n-3 hücre membranlarýnda elastikiyeti geçirgenliði aktif kýldýðýndan balýklarýn adaptasyonunda sürekli deðiþerek aktif rol üstlenmektedir (Skalli ve ark. 2006). Dolayýsýyla mevsimsel olarak farklýlýklarý zaten beklenen bir durumdur. Çalýþmamýzda da toplam n-3 PUFA dolayýsýyla DHA özellikle kýþýn ve sonbahar aylarýnda oldukça yüksek çýkmýþtýr. Bu sayede balýklar kýþýn soðuða karþý adapte olabilmekte hücreler arasý aktiviteyi sürekli kýlabilmektedirler. Bu yönü ile ilgili yað asitlerinin antifiriz gibi rol üstlendiðini iddia etmek yanlýþ olmayacaktýr. Deniz balýklarýnda total n-3 PUFA tatlý su balýklarýnda ise total n-6 PUFA daha yüksek çýkmaktadýr (Tocher 2003, Özoðul ve ark. 2007). Materyal balýðýmýz tipik bir tatlý su balýðý olduðundan total n-6 deðerinin total n-3 deðerinden en az 2 kat olmak üzere 3 kat daha fazla çýkmasý beklenen bir sonuçtur. Ayrýca sevilerek tüketilmemesine raðmen total n-3 PUFA miktarýnýn kýþ aylarýnda %14'e kadar çýkmasý balýk eti deðerinin kötü olmadýðýný göstermektedir. Bu sonuçlara göre n-3/n-6 oranýnýn düþük çýkmasý ve sonuçlarýnýn da birbirinden farklý seviyede bulunmasý materyal balýðýmýzýn tatlý su balýðý olmasýnýn bir sonucudur. Sonuç olarak bu araþtýrma, üzerinde inþa edilen Tuzla Çayý'nýn en önemli türü olan siraz balýðýnýn tabi örneklerinin barajdan alýnan örneklere göre daha çok türünün özelliklerini yansýtmakta olduðunu göstermiþtir. Bu çalýþma baraj gölünün altýndaki populasyonlarý ile de karþýlaþtýrýlmalý ayrýca sürekli baraj gölü ile Tuzla Çayý arasýndaki hareketini kýsýtlayan engellerin kaldýrýlmasý gerektiðini ortaya çýkarmýþtýr. Baraj gölündeki su seviyesinin stabil olmamasý bahar ve yaz aylarýndaki üreme dönemindeki muhtemel engeller bazý yetiþkin balýklarýn yumurtalarýný býrakamamasýna yol açtýðýndan populasyona ait üreme faaliyetlerinde düzensizliklere yol açmaktadýr. Daha saðlýklý sonuçlara ulaþmak için çalýþmanýn diðer deðiþkenleri de içine alacak þekilde devam etmesinin gerekli olduðu kanaatindeyiz. TEÞEKKÜR Bu araþtýrmanýn yürütülmesinde TUBÝTAK 105Y094 nolu proje alt yapýsýndan yararlanýlmýþtýr. Proje desteði dolayýsýyla TUBÝTAK kurumuna, proje çalýþanlarýna ve doktora çalýþmasý olarak tamamlanan ve bir bölümünü sunduðumuz verilerin her aþamasýnda yakýn ilgi ve emeði olan Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Su Ürünleri Mühendisliði Bölümü'ne teþekkür ederiz. No: 73,

8 Ekoloji Aras ve ark. KAYNAKLAR Akyurt Ý (1986) Iðdýr Ovasý Karasu Çayý'nda yaþayan caner balýklarýnýn (Barbus capito capito) doðal ortamdaki büyümesi, gonad geliþimi, yumurta verimi ve bazý, vücut özellikleri üzerinde bir çalýþma. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 17, Ambrose JJR (1989) Age determination. In: Larry A, Nielson LA and Johnson DL (eds), Fisheries Techniques, Southern Printing Company, Virgina, Aras NM, Haliloðlu HÝ, Bayýr A, Atamanalp M ve Sirkecioðlu AN (2003) Karasu Havzasý Yeþildere Çayý olgun dere alabalýklarý (Salmo trutta macrostigma, Dumeril, 1858)'nda Farklý Dokularýn Yað Asidi Kompozisyonlarýnýn Karþýlaþtýrýlmasý. Turkish Journal of Veterinary and Animal Sciences 27, Ashton HJ, Farkvan DO and March BE (1993) Fatty acid composition of lipids in the eggs and alevins from wild and cultured chinook salmon (Oncorhynchus tshawytscha). Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences 50, Atay D (1989) Populasyon Dinamiði. Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Yayýnlarý, Ankara. Bayýr A (2005) Hýnýs Çayý (Murta Havzasý)'nda yaþayan siraz balýðý (Capoeta capoeta umbla)'nýn antioksidan enzim aktiviteleri, serum lipidleri, lipoproteinleri ve hematolojik parametrelerinin mevsimsel deðiþimlerinin incelenmesi. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Su Ürünleri Anabilim Dalý, Erzurum. Czesny S and Dobrowski K (1998) The effect of egg fatty acid concentrations on embryo viability in wild and domesticated walleye (Stizostedion vitreum). Aquatic Living Resources 11, Çelik M (2008) Seasonal changes in the proximate chemical compositions and fatty acids of chub mackerel (Scomber japonicus) and horse mackerel (Trachurus trachurus) from the North eastern Mediterranen Sea. International Journal of Food Science and Technology 43, Dayhuff Le-E and Wells MJM (2005) Identification on fatty acids in fishes collected from the Ohio River using gas chromatography- mass spectrometry in chemical ionization and electron impact modes. Journal of Chromatography A 1098, Demirkalp FY (1992) Bafra Balýk Gölleri (Balýk Gölü - Uzun Göl)'nde yaþayan Cyprinus carpio Linnaeus, 1758, Mugil cephalus Linnaeus, 1758, Stizostedion lucioperca Linnaeus, 1758)'nýn üreme biyolojileri. Turkish Journal of Zoology 16, Dutta H, Das AB and Farkas T (1985) Role of enviromental temperature in seasonal changes of fatty acid composition of hepatic lipid in an air breathing Indian teleost, Channa punctatus (Bloch). Comparative Biochemistry and Physiology 81 B, Erdoðan O (1998) Aras Nehri'nde yaþayan Capoeta capoeta capoeta (Güldenstant, 1772) balýðýnýn büyüme ve üreme özellikleri ile avlanma bölgesi suyunun bazý fiziko-kimyasal özelliklerinin araþtýrýlmasý. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Su Ürünleri Anabilim Dalý, Erzurum. Folch J, Less M and Stanley GHS (1957) A simple method for the isolation and prification of total lipids from annimal tissue. Journal of Biological Chemistry 226, Geldiay R ve Balýk S (1988) Türkiye Tatlý Su Balýklarý. Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Ders Kitaplarý Serisi, Ýzmir. Geldiay R ve Kocataþ A (1988) Deniz Biyolojisine Giriþ. Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Ders Kitaplarý Serisi, Ýzmir. Gül A, Yýlmaz M ve Solak K (1996) Fýrat Nehri Tohma Suvu'nda yaþayan Capeta turutta (Heckel, 1843)'nýn büyüme özellikleri. Turkish Journal of Zoology, No: 73, 2009

9 Tuzla Çayý ve Tercan Baraj Gölündeki Capoeta capoeta umbla... Ekoloji Henderson RJ and Tocher DR (1987) The lipid composition and biochemistr freshwater fish. Progressive Lipid Research 26, Tocher DR (2003) Metabolism and functions of lipids and fatty acids in teleost fish. Fisheries Science 11, Korkmaz AÞ (1996) Þuðul Deresi'ndeki Balýk Populasyonlarýnýn Dinamiðinin Ýncelenmesi. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Su Ürünleri Anabilim Dalý, Ankara. Kuru M (1975) Doðu Anadolu Balýk Faunasý. Atatürk Üniversitesi Yayýnlarý No: 348, Erzurum. Özdemir N (1982) Elazýð - Hazar Gölü'nde bulunan Capoeta capoeta umbla (Heckel, 1843)'nýn ekonomik deðeri ve yetiþtirilme olanaklarýna iliþkin biyolojik özellikleri. Doða Veterinerlik ve Hayvancýlýk Dergisi 6, Özoðul Y, Özoðul F ve Alagöz S (2007) Fatty acids profiles and fat contents of commercially important seawater fish species of Turkey: A comparative study. Food Chemistry 103, Mahaffey KR (2004) Fish and shellfish as dietary sources of methylemercury and the n-3 fatty acids, eicosahexaenoic acid and docosahexaenoic acid: risks and benefits. Environmental Researh 95, Metcalfe LD and Schmitz AA (1961) The rapid prepation of fatt acid esters for gass chromatographic analysis. Journal of Analytical Chemistry 33, Navarro JC and Sargent JR (1992) Behavioural differences in starving herring Clupea harengus L. larva correlate with body levels of essential fatty acids. Journal of Fish Biology 41, Nikolsky GW (1963) The Ecology of Fishes. Academic Press, London. Nikolsky GW (1969) Thory of Fish Population Dynamics. T. and A. Constable Ltd., Edinburg. Sidhu KS (2003) Health benefits and potential risk related to consumption of fish or fish oil. Regulatory Toxicology and Pharmacology 38, Skalli A, Robin JH, Bayon N Le, Delliou HL and JLR Person (2006) Impact of essential fatty acis deficiency and temperature on tissues fatty acid composition of Europen sea bass (Dichentaracus labrax). Aquaculture 255, Skuladottir GV, Schithe, HB, Gudmundsdottir E, Richards B, Gardarsson F and Jonsson L (1990) Fatty acid composition of muscle, heart and liver lipids in Atlantic Salmon (Salmo salar) at extremely low environmental temperature. Aquaculture 84, Suzuki H, Okazaki K, Hayakawa S, Wada S and Tmura S (1986) Influence of commercial dietary fatty acid on polyunsaturated fatty acid of cultured freswater fish and composition with those of wild fish of the some species. Journal of Agricultural and Food Chemistry 34, Þen D (1985) Karakoçan-Kalecik Sulama Göleti'nin Balýk Faunasýnýn Ýncelenmesi. Doktora Tezi, Fýrat Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Elazýð. Þevik R (1993) Atatürk Barajý ile Suriye Sýnýrý Arasýndaki Fýrat Sularýnda Yaþayan Chondrostoma regium ve Capoeta turutta Türlerinin Biyo-ekolojileri ve Et Verimleri Üzerine Araþtýrmalar. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Zootekni Anabilim Dalý, Erzurum. Ünlü E (1991) Dicle Nehri'nde yaþayan Capoeta trutta (Heckel, 1843)'nýn biyolojik özellikleri üzerine çalýþmalar. Turkish Journal of Zoology 15, Yanar M (1984) Karasu Irmaðý'nýn Memba Kýsmýný Oluþturan Derelerde Yaþayan Leuciscus cephalus orientalis (Nordman, 1840) ile Capoeta capoeta umbla (Heckel,1843)'nýn Biyo-ekolojileri Üzerinde Araþtýrmalar. Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Zootekni Anabilim Dalý, Erzurum. No: 73,

10 Ekoloji Aras ve ark. Yýldýrým A (2000) Oltu Çayý (Çoruh Nehri)' nýn bazý parametrelerinde yýllýk deðiþmeler ve bu suda yaþayan Capoeta tinca (Heckel, 1843) (Pisces - Siraz balýðý) balýðý'nýn biyo-ekolojisi ile et analizleri üzerine araþtýrmalar. Turkish Journal of Zoology 24, No: 73, 2009