TORAKS DERNE E T M K TAPLARI SER S Toraks Derne i Yay n d r

Transkript

1

2 Toraks Derne i Yay n d r Toraks Derne i E itim Kitaplar Serisi, solunum hastal klar konusundaki güncel bilgiler ile hastal klardan korunma, önlem ve tedavi bilgilerinin, anlafl l r ve kolay uygulan r flekilde hastalara ve birinci basamak sa l k hizmeti veren görevlilere aktar ld bir kitap serisidir. Sahibi: Toraks Derne i ad na Prof. Dr. Ali Kocabafl Sorumlu Yaz flleri Müdürü: Prof. Dr. Lütfi Çöplü Editörler Prof. Dr. Muzaffer Metintafl Osmangazi Üniversitesi T p Fakültesi Gö üs Hastal klar Anabilim Dal, Eskiflehir Tel: (0222) / Faks: (0222) e-posta: metintas@ada.net.tr Prof. Dr. Mecit Süerdem Selçuk Üniversitesi Meram T p Fakültesi Gö üs Hastal klar Anabilim Dal, Konya Tel: (0332) e-posta: msuerdem@ttnet.net.tr Editör Yard mc lar Doç. Dr. Sinan Erginel, Doç. Dr. Öznur Akkoca, Doç. Dr. Esin Tuncay Yay n Kurulu Prof. Dr. Gazanfer Aksako lu, Prof. Dr. Metin Görgüner, Doç. Dr. Celal Karl kaya, Yrd. Doç. Dr. Tu rul Erbaydar, Yrd. Doç. Dr. Tansu Ulukavak Çiftçi Toraks Derne i Turan Günefl Bulvar, No: 175/19 Oran, Ankara Tel: (0312) , Faks: (0312) e-posta: toraks@toraks.org.tr; web sitesi: Yay n ve Bas m Haz rl : Turgut Yay nc l k 2004 Yay n Koordinatörü: Sumru A ryürüyen Çizimler: shak Öztürk Turgut Yay nc l k ve Ticaret A.fi. Bomonti F r n Sk. No: 61/ fiiflli/ stanbul Tel: (0212) , Faks: (0212) E-posta: turyay@turyay.com.tr; Web sitesi: Ofset Haz rl k: Mavi (0212) Bask ve Cilt: Golden Print; 100 Y l Matbaac lar Sitesi 1. Cadde No: 88 Ba c lar/ stanbul; Tel: (0212) /25 Bask tarihi: Ekim 2004 Toraks Derne i E itim Kitaplar Serisi nde yay mlanan tüm kitaplar n bas m ve yay n hakk Toraks Derne i ne aittir. Toraks Derne i nin yaz l izni olmaks z n bu kitaplar n hiçbir bölümü bas lamaz, elektronik ve mekanik bir flekilde ço alt lamaz ve kaynak gösterilmeden al nt yap lamaz. Toraks Derne i E itim Kitaplar Serisi nin yay mlanmas için koflulsuz e itim ba fl yapan GlaxoSmithKline a teflekkür eder.

3 SAYI A4 Zatürree: Nedir? Nas l Korunulur? Haz rlayanlar (Alfabetik s raya göre) Aykut Çilli Osman Nuri Hatipo lu O uz K l nç Tevfik Özlü Ayflin fiakar Erhan Tabako lu Esin Tuncay Toraks Derne i Solunum Sistemi nfeksiyonlar Çal flma Grubu ve Pediatrik Akci er Hastal klar Çal flma Grubu

4 Ç NDEK LER ZATÜRREE NED R? Bulaflma S kl k ve Önem Risk Faktörleri Zatürree Belirtileri Ne Zaman Doktora Baflvurmal? Zatürree Teflhisi Ay r c Tan Zatürree Tedavisi ZATÜRREEDEN KORUNMA Zatürree ve Grip liflkisi Grip Afl lar Pnömokok Afl s Afl lar n Güvenilirli i

5 ZATÜRREE: NED R? NASIL KORUNULUR? Zatürree Nedir? Zatürree (pnömoni) akci er dokusunun iltihaplanmas d r. Bakteriler baflta olmak üzere çeflitli mikroorganizmalara ba l olarak meydana gelir. Bulaflma Baz zatürree türlerinde hasta kifliden sa lam kiflilere do rudan bulaflma riski vard r. Ama, hastal k ço unlukla, hastan n kendi a z, bo az veya sindirim kanal nda bulunan mikroplar n akci ere ulaflmas yla meydana gelmektedir. Normal durumlarda hastal a neden olmayan bu mikroplar, vücut savunmas zay f düflmüfl kiflilerde zatürree oluflturur. Dolay s yla zatürreenin ortaya ç kmas nda bulaflmadan çok, kiflinin vücut direncini k ran risk faktörleri rol oynar. Zatürreeye zemin haz rlayan grip ve benzeri viral solunum yolu infeksiyonlar ise çok bulafl c d r. Hapfl r k ve öksürükle yay labildikleri gibi, a z ve burun sekresyonlar yla bulaflm fl bardak, mendil, çatal-kafl k, kap kolu gibi eflyalar arac l yla di er kiflilere geçebilirler. S kl k ve Önem Zatürreeler tüm dünyada ve ülkemizde en s k görülen ve en fazla ölüme neden olan hastal klar aras ndad r. Türkiye de beflinci s radaki ölüm sebebidir. Özellikle, bebeklerde, çocuklarda, yafll larda ve bilinen baflka bir hastal olan kiflilerde zatürreeler daha ölümcül olabilmektedir. 3

6 Dünyada her y l 5 yafl n alt nda 10 ile 12 milyon çocuk zatürree nedeniyle ölmektedir. Bu ölümlerin %90 geliflmekte olan ülkelerde olmaktad r. Ülkemizde 1-12 ayl k bebek ölümlerinin %48 inden zatürree sorumludur. Bir ile dört yafl grubunda bu oran %42 dir. Risk Faktörleri Bir kiflinin zatürreeye yakalanmas n kolaylaflt ran çeflitli risk faktörleri vard r. Bunlardan korunmak mümkün olabilirse, zatürreeler önlenebilir. Tablo I. Zatürree oluflumunu kolaylaflt ran risk faktörleri Eriflkinler leri yafl Müzmin (kronik) hastal klar Akci er hastal klar (KOAH, bronflektazi, akci er kanseri) Kalp hastal klar Böbrek hastal klar Karaci er hastal klar fieker hastal Sinir sistemi hastal klar (Kas hastal klar, inmeler, bunama) Yutma güçlü ü yapan durumlar (çene, kas, sinir hastal klar, tümörler, yemek borusu hastal klar ) Ba fl kl k sistemi hastal klar (AIDS, kan ve lenf bezi kanserleri) Sigara kullan m Alkol al m Kusmalar Geçirilmifl uzun süren ameliyatlar Grip salg nlar Çocuklar <2 yafl Düflük do um a rl Erken do um Anne sütü ile beslenememe Yeterli beslenememe D vitamini eksikli i Düflük sosyoekonomik düzey Kalabal k yaflam koflullar Sa l k hizmetlerinden yeterince yararlanamama Altta yatan kronik hastal klar n varl Do umsal kalp, akci er hastal, fleker hastal vb Yetersiz afl lanma K zam k ve bo maca afl lar n n etkin bir flekilde uygulanmamas Baflta sigara olmak üzere hava kirlili i K fl mevsimi Anne yafl ve e itimi 4

7 ZATÜRREE: NED R? NASIL KORUNULUR? Zatürree Belirtileri Baz zatürree türleri üflüme-titreme, C ye varan yüksek atefl, öksürük, kirli, iltihapl (yeflil, sar, pasrengi) balgam ç karma ve yan a r s yla ani olarak ortaya ç kar. Baz lar nda ise, sinsi bir bafllang ç söz konusudur. Birkaç gün devam eden ifltahs zl k, halsizlik, eklem ve kas a r lar n takiben kuru öksürük, atefl yükselmesi, bulant, kusma, bafl a r s gibi belirtiler görülebilir. Çocuklarda zatürree belirtileri çocu un yafl na ve zatürreeye yol açan etkene göre de iflim gösterebilir. Zatürreesi olan çocuklarda bazen tek bulgu h zl soluma olabilir! Zatürree akci erlerin karna yak n alt k s mlar n etkiledi inde, solunum sistemi ile ilgili hiçbir bulgu olmaks z n çocuklarda sadece atefl, kar n a r s ve kusma flikâyeti olabilir! Tablo II. Çocuklarda zatürree belirtileri Atefl Titreme Öksürük Balgam H zl soluma Nefes darl, çekilmelerin varl (gö üs kafesinin alt ndaki ve kaburgalar n aras ndaki kaslar n her nefes alma ile içeri çekilmesi) Gö üs a r s Bafl a r s Kas a r s Azalm fl aktivite Büyük çocuklarda ifltah azl ya da küçük çocuklarda beslenememe! Kusma Kar n a r s Nadiren dudaklarda ve t rnaklarda morarma 5

8 Ne Zaman Doktora Baflvurmal? Zatürree düflündüren yukar daki flikâyetlerin bir veya birkaç n n varl nda doktora baflvurulmal d r. Çocuklar söz konusu oldu unda özellikle afla daki bulgular n varl nda, bebek veya çocuk acil olarak doktora götürülmelidir: nefes darl, h zl nefes al p verme, ateflin 38.9 C den, 6 aydan küçük çocuklarda ise 38 C den yüksek olmas. Zatürree Teflhisi Zatürree ihmal edilmemesi gereken bir sa l k sorunudur. Erken teflhis edilmesi ve gecikmeden tedaviye bafllanmas n n ölümleri azaltt bilinmektedir. Hastan n yak nmalar zatürreeyle uyumlu ise, genellikle yap lan muayene ve akci er röntgenindeki bulgularla teflhis konulabilir. Gerekli durumlarda kan ve balgam tahlilleri yap labilir. Ay r c Tan Zatürree bazen grip, so uk alg nl ve bronflit gibi hastal klarla kar flt r labilir. Bu gibi hastalarda, ateflin üflüme-titremeyle yükselmesi ve C ye kadar ç kmas, hastan n genel durumunun bozulmas, hastal n a r seyredip uzun sürmesi, koyu renkli, kanl balgam ve gö üs a r s n n efllik etmesi durumunda, mutlaka zatürree olas l dikkate al narak araflt rma yap lmal d r. 6

9 ZATÜRREE: NED R? NASIL KORUNULUR? Zatürree Tedavisi Birçok vakada zatürree evde tedavi edilebilir. A r olgular n, yafll hastalar n, oksijen tedavisi veya yo un bak m deste i gerektiren hastalar n hastaneye yatmas gerekir. Tedavi hastaya göre de iflir. Tedaviye erken baflland nda ve ayaktan tedavi edilebilen olgularda, sonuçlar yüz güldürücüdür. Ancak, teflhis ve tedavisi gecikmifl, a r zatürree olgular nda ölüm oran yüksektir. Zatürreeden Korunma Zatürreeden korunmak için zatürree oluflumunu kolaylaflt ran olumsuz faktörler düzeltilmelidir. Bu amaçla müzmin hastal klar n uygun flekilde takip ve tedavisi, stresten kaç nma, dengeli beslenme ve hijyenik bar nma koflullar n n sa lanmas, alkol, tütün ve ilaç ba ml l n n kontrolü ile a z ve mide içeri inin solunum yollar na kaçmas na (aspirasyon) yol açan risk faktörlerinin azalt lmas gerekir. Yüksek riskli kiflinin zatürreeye karfl ba fl kl n n art r lmas na yönelik olarak, pnömokok afl lar, y ll k grip afl lar ve ba fl k serum uygulamalar da zatürreeden korunma stratejileri aras nda yer al r. Zatürreeye yol açabilen veya kolaylaflt r c olan grip salg nlar s ras nda kalabal kla temas n azalt lmas, maske kullan lmas 7

10 ve özellikle yüksek riskli gruba grip bulaflt rabilecek kiflilerin afl lanmas, korunma için önerilen hususlardan baz lar d r. Yeterli beslenememe çocuklarda zatürree geliflimini kolaylaflt ran en önemli faktördür. Ülkemizde bebeklerin %10 dan az, do umu izleyen üç ay içinde sadece anne sütüyle beslenebilmektedir. Anne sütü bebeklerin ba fl kl k sistemini güçlendirmekte ve afl lara daha iyi yan t verilmesini sa lamaktad r. Bu nedenle, yeterli anne sütü al m n n teflvik edilmesi gerekmektedir. Ülkemizde afl lanma oranlar oldukça düflüktür (%54,2). K zam k, bo maca ve tüberküloz çocuklarda en önemli zatürree etkenleridir. Bu nedenle, söz konusu hastal klara ait afl lar n yap lmas zatürree s kl n azaltacakt r. Yine çocuklarda zatürree nedenleri aras nda s k rastlanan bir bakteri olan Haemophilus influenzae ye karfl gelifltirilen H. influenzae tip b afl s n n çocuklardaki rutin afl lama program na dahil edilmesi gerekmektedir. Çocuklar n sigaraya maruz kalmas zatürree s kl n, bu nedenle hastaneye yat fllar ve ölümü art rmaktad r. Ülkemizde çocuklar n yaklafl k %70 i sigaraya maruz kalmaktad r. Çocuklar n sigaraya maruz kalmas n n önlenmesi zatürree ile iliflkili sa l k sorunlar n azaltacakt r. 8

11 ZATÜRREE: NED R? NASIL KORUNULUR? Zatürree ve Grip liflkisi Grip virüsünün bizzat kendisi zatürreeye yol açabildi i gibi, di er mikroorganizmalara ba l zatürree türlerinin ortaya ç kmas n da kolaylaflt rabilir. Gribin a r seyretti i ve ölümcül oldu u olgular, ço unlukla zatürreenin gribe efllik etti i olgulard r. Bu nedenle, zatürreelerin ve buna ba l ölümlerin önlenmesi için grip salg nlar n n da önlenmesi gerekmektedir. Grip Afl lar Gripten korunmak üzere afl lar gelifltirilmifltir. Bu afl lar bir y l süreyle korunma sa lar. Grip afl lar her y l eylül, ekim aylar nda ya da en geç kas m ay nda, bir doz, kas içine yap lmal d r. Çocuklara ilk kez afl lama yap l yorsa, bir ay arayla iki doz uygulan r. Grip afl s sa l kl ve genç eriflkinler ile çocuklara önerilmez. Ancak, gribe yakalanma riski yüksek veya grip oldu unda gribin a r ve ölümcül seyredebilece i kiflilere uygulanmal d r. Yine, bu risk grubundaki kiflilere grip virüsünü tafl yabilecek olan kifliler de afl lanmal d r. Arka sayfadaki tabloda grip afl s yap lmas önerilen gruplar görülmektedir. 9

12 Tablo III. Y ll k grip afl s yap lmas önerilen, gribe yakalanma riski yüksek ve gribin a r seyredebilece i kifliler Eriflkinler 65 yafl ve üzerinde olan kifliler Müzmin akci er-kalp hastal olanlar Müzmin böbrek hastal olanlar Hastal k veya tedaviye ba l olarak ba fl kl bask lanm fl olanlar Baz kan hastal klar na yakalanm fl olanlar fieker hastalar Huzurevi sakinleri Çocuklar Müzmin akci er ve kalp hastal olanlar Uzun süre aspirin tedavisi almakta olan çocuklar Müzmin metabolik hastal klar olan çocuklar Ayr ca, yüksek risk grubundaki kiflilere hastal tafl ma potansiyeli olan yak nlar, sa l k ve huzurevi personeli ile kalabal klarla sürekli temas olan kifliler ve afl lama mevsiminde 4-9 ayl k gebe olanlar veya s k seyahat etmesi gereken kifliler de grip afl s yapt rabilirler. Pnömokok Afl s Zatürree nedenleri aras nda tüm dünyada en s k rastlanan mikroorganizma Streptococcus pneumoniae dir. K saca pnömokok dedi imiz bu bakteriye karfl haz rlanm fl bir afl bulunmaktad r. Pnömokoklar, baflta üst solunum yollar nda olmak üzere, zatürree d fl nda enfeksiyonlara da yol açabilir. Bu afl tamamen olmasa da, yüksek riskli kiflilere uyguland nda, k smen koruma sa layabilmektedir. Afl bir kez, kas içine yap lmaktad r. Befl y l sonra bir kez tekrar yap labilir. Daha fazla tekrar önerilmez. 10

13 ZATÜRREE: NED R? NASIL KORUNULUR? Tablo IV. Pnömokok afl s önerilen kifliler Eriflkinler Ba fl kl k sistemi normal olup kalp hastal, akci er hastal, fleker hastal, alkolizm, siroz, beyin-omurilik s v kaça gibi müzmin hastal olanlar Ba fl kl k sistemi yetersiz olup, pnömokoksik hastal k riskinin artm fl oldu u dala al nm fl kifliler, baz kan hastal klar, müzmin böbrek hastal bulunanlar ve organ nakli yap lm fl olanlar AIDS tafl y c s eriflkinler 65 yafl ve üzerindekiler Çocuklar Akci er, kalp ve böbrek hastal, orak hücre hastal, nefrotik sendrom, dala n al nm fl olmas, beyin-omurilik s v s kaça, ba fl kl bask layan durumlar gibi müzmin bir hastal olan 2 yafl ndan büyük çocuklar (benzer durumdaki 2 yafl ndan küçüklere ise konjüge afl önerilir) 2 yafl ndan küçük AIDS tafl y c lar Afl lar n Güvenilirli i Grip ve pnömokok afl lar yüksek ateflli bir hastal n seyri s ras nda yap lmaz. Grip afl s, yumurta allerjisi olanlara uygulanmamal d r. Bunun d fl nda her iki afl da oldukça güvenlidir. Afl uygulanan yerde a r ve k zar kl k geliflebilir. Ayr ca, atefl, halsizlik, k r kl k gibi baz yan etkiler görülebilir. Ancak, bunlar geçici ve hafiftir. 11