iber YARIMADASI'NDA HlRiSTiYAN, YAHUDi VE MÜSLÜMAN MÜZiK KÜLTÜRLERiNiN BULUŞMASI (1492'den Önce)*

Transkript

1 tem Yıl:7 Sayı: BR YARIADASI'NDA HlRSYAN, YAHUD V ÜSLÜAN ÜZK KÜLÜRLRNN BULUŞASI (1492'den Önce)* Am non SHILOAH /Çev.: Barış KARALA Gaz Ünverte Gaz gtm Fakülte ÖZ Yazar, bu çalışmaında ndülü'te 700 yıl boyunca br arada yaşayan ülüman, Hırtyan ve Yahudlern gerek kend müzk kültürlerne gereke ortak müzk kültürüne yapmış oldukları katkılardan bahetmektedr. Çalışmada ayrıca ülümanların ndülü'ü fethyle brlkte ber Yarımadaı'nda başlayan yen müzkel ve şrel değşklklere yer verlmektedr. Anahtar Kelmeler: ndülü üzğ, ndülü üzk Kültürü, ndülü Şr ABSRAC he eetng of Chrtan, Jewh and ulm ucal Culture n the lberan Pennula (Before 1492) In th tudy, the author menton the contrbuton of the ulm, Chrtan and Jew who lved together for 700 year n Andalua to ther own mucal culture and comman muc culture. In th tudy, t alo ncluded new mucal and poetc change n the lberan Pennula bagnnng wth the ulm' conquet of Andalua. Key Word: Andaluan uc, Andaluan uc Culture, Andaluan Poem. GRŞ ülüman ordularının Nar krallığının 710 yılındak fethnden Granada'dak on kale olan düşmene ve 1492'de Yahudlern kovulmaına kadar geçen 700 yılı aşkın br üre boyunca, ber Yarımadaı kültürler araı temaların en büyüleyc vakalarından brne ahne olmuştur. Alında ırk, dn ve oyal ınıf açıından farklı olan çeştl nan grupları brbrleryle etkleşme grmş ve karışmıştır, ta k eşz br kültürel ülupla yen br ndülü türü yoğrulana kadar. Fethten hemen onra bu toplumun çok çeştllk kazanmış bleşk majı, hakm ülüman bleşen ble etkleyen br gerçekt; bunlardan knc yen ülümanlardan, yan lamyet'e geçmş olan panyo-ülümanlardan, güçlü Bu çalışma 1991 yılında Acta ucologca derg 63. ayıında yayınlanmıştır. Yayın kuruluşu ve yazardan gerekl znler alınmıştır.

2 398 Arnnon Sh/oahjÇev: Banş Karaelma br Kuzey Afrkalı Berberler'den, öneml ayıda Zenclerden ve Doğu ve Batı Avrupa'dan erbet bırakılmış kölelerden oluşuyordu. Saf ırk Araplar küçük br azınlığı, ancak artokratların öneml br kımını teşkl edyordu. Şöyle k bunlar dn değştrmey reddedenler, yan ozarablar dye blnen Hırtyan ve Yahudlerdr. Buna nüfuun dğer unurları da eklenmeldr. Her k topluluğa badet özgürlüğü ve kııtlı ç ayrıcalıklar verld. Şu blnen br gerçektr k ozarablar, oluşumları ülüman fethnden önce gelen eşz ayn ve müzklern gelştrmeye devam ettler. Saygın alm H. Angel'e göre Yahudlern de o zamanlarda kend müzkler vardı fakat omut müzkal belgeler ekklğ nedenyle ken ntelğn ayırt edemyoruz. Bununla brlkte Yahudler yen ndülü ülubunun kuruluşunda öneml rol oynarnalarına rağmen, X. yüzyılda da kend kültürel benlklern götermeye aşırı derecede teklydler. Gelşen Cordoba şehrne btşk olan küçük Lucana kaabaı panyol Yahudlğnn metropol şehr halne geld. O dönemde Araplara yol göteren deallerle uyum çnde olan bran edebyatı ve dl blmnn parçaları ezc br çoğunlukla öneml rol oynamıştır. üzk her aydın kültürlerde ahp olmaı umulan blg toplamının br parçaıydı. Söylenenler göz önüne alındığında şu onuca varılablr: ülüman fethn takp eden onlarca yıl çernde ber toplumunun farklı bleşenler oyal ve kültürel ortak yaşamı krtalze etme ürecnde öyle ya da böyle aktft. Bu ortak yaşam çerçevende müzk öneml br yer ednmştr. Arap azınlığı bu üreçte, homojenlklern değerlendrmek ve ek Arap değerlernn egemenlğn ağlayacak yollarda gerekl homojenlğe erşmek çn enerjk br şeklde çabaladılar. Böyle yaparken akıllarında muhtemelen, lam'ın yükelşnden onra ataları tarafından kurulan model vardı. Alında ortaya çıkan büyük müzkal gelenek ürecnde ülüman fathler, kend anatal hegemonyalarını en başta Arap dl ve ölçüü üzerne, yen müzğn krterlern ortaya koyan ve renklendrmen oluşturan Arap klak şrnn çerk ve değerler üzerne kurarken, kontrol altına alıp hükmettkler halkların müzğnden br şeyler de blnçl olarak aldılar. Öyle görünüyor k, ber yarımadaını tanımlayan term olan ndülü'te, öncek üreç kendn aynı etknlk ve başarıyla tekrarlamadı. Bu adece zaman ve mekandak farklılıklardan değl, aynı zamanda fathler ve fethedlenler de dahl olmak üzere baş kahramanların dğer türlernn varlığından da dolayıydı. lam'ın yükelşnden onra ülümanların orjnal çekrdeğ eaen, on derece şehrleşmş ve gelşmş kültürlerle, yan Saanler ve Bzanlılarla ıkı tema halne grmş olan Bedevlerd. Böylece Araplaştırma, kültürel etkleşmn gderek artan etkne karşı koymanın ve hegemonyaya ve hegemonyalaştırmaya ulaşmanın vazgeçlmez br yolu olarak ortaya çıktı. ndülü'te fethten kıa üre onra, dğer azınlıkları br yana koyun, ülümanların büyük kımı ek Arap değerlerne aynı bağlılığı veya lşky hetmedler. örnek olarak ndülülü ünlü yazar bn Hazm, hakm duyguyu fade ederken, "avku'/ Hamame" adlı eernn grşnde şunları yazdı: "k Arap hkayelern-

3 ber Yanmada'nda Hrtyan, Yahud ve ülüman üzk Kültürlernn Buluşma 399 den ve de uzak dönemlerdek halklardan kendm kurtarablem keşke; onların yolu hçbr şeklde bzm değldr ve onlara lşkn belgeler gerçekten çok fazla olmuştur." Drekt olarak müzkle lgl olan br başka örnekte, üretken yazar et faş bze, farklı ülupların br arada bulunmaından şu şeklde baheder: "k zamanda ndülülülern şarkıları ya Hırtyan ülubundaydı ya da Arap deve ürücülernn ülubundaydı." Cordoba'dak ervan yönetclern emr altında, büyük Doğulu müzk geleneğ o yarımadada etkl bçmde ortaya çıkmış, Zryab takma adıyla blnen oldukça yetenekl Bağdatlı müzyen bu-i-haan bn Naf'nn varışıyla zrvene tırmanmıştı. Zryab'ın ndülü müzk ekolünün kurucuu ve lerletc gücü olduğu öylenmektedr. ndülü üzk kolü: 755 yılına kadar, mev hanedanlığının hayatta kalan br üye olan Abdurrahman ndülü'e ayak batı ve Cordoba'da, anat ve blmn ndülü'te gelştğ parıltılı ervan krallığını kurdu. Br ürelğne, yönetcler edne'den şarkıcı deallernn çoğalmaını ve devamını ağladılar. getrtıneye devam ettler ve böylece ek Arap müzk ndülü ülubunun gelşmendek dönüm noktaı, 822 yılında unu'ta Kayravan yolunu kullanarak Cordoba'ya gelen ünlü şar ve müzyen Zryab'ın oraya varışından kaynaklandı. Onun öyküü ağrpl edebyatçı ve byograf yazarı e-akkar ( ) tarafından oldukça renkl br ülupla kaleme alınmıştır. e-akkar'nn detaylı raporu ndülü müzğ üzernde daha onra çalışan tüm yazarlar çn çıkış temel noktaı olmuştur. Bu yazarlar daha ler boyutta ncelkler katarak bu türü ortaya koymuşlardır. Bu yenlkç kşye lşkn en öneml huular araında şu durum vardı: ll. Abdurrahman'ın araya varışından hemen onra Zryab arayın baş müzyen olmuş ve kendne tüm müzkal aktvteler gelştrme ve yen evyelere yükelme çn yetk verlmştr. Onun çok nce zevk ayende bu anatçı daha 30'1u yaşların başındayken moda, aç kem, parfüm, mutfak anatı ve benzer konularda br otorte kabul edlmştr. üzk alanında e udun tel ayıını beşnc br tel devreye okarak ve mızrabı karta! tüyü le yer değştrerek gelştrdğ kabul edlmştr. Ayrıca bazı müzkal bçm ve türlern yan neşd-bat-ahzaç dznn gelştrhp yenlenme ve nuba adlı brleşk formun ortaya konmaı da onun katkıları araındadır. Son olarak onun özel eğtm metodu, kavramı ve müzk eğtmn kurumallaştırılma Bunlara eşlk eden şarkılar zyafet ahnelernn bahçelern, manzaraları, çeşf ı da göz ardı edlemeyecek yenlkler araındaydı. Sonuç olarak 852 yılında ölene kadar ndülü'tek anat müzğ zrveye çıkmış ve yaklaşık olarak oryantal modellern boyunduruğundan kurtulmuştu. Alında muhteşem br yerel anatı şekllendrme yolunda gayet y lerlyordu. Bu gelşme hçbr uretle onun rehber ruhu olmaya devam eden büyük Doğu müzk geleneğnden kopuş anlamına gelmed. ervan yönetclern ve elt kemn dğer üyelernn h maye ve aktf deteğyle anat müzğ gelşmştr. deb toplantılarda ve zyafetlerde kadın ve erkek şarkıcılar, müzyenler ve dançılar ter olo ter grup olarak, coşkulu ve hevel eyrcler çn yeteneklernn meyvelern cra etmşlerdr.

4 400 Arnnon ShloahjÇev: Bartş Karaelma meler, şarapları ve güzel öten kuşları anlatmışlardır. Bu toplantılara güzellk katan danlar, elnde eşarp ve kılıçla oynayan olo kadın dançılar tarafından ya da ndülülüler araında çok popüler gözde olan Kurrac (atlıkarınca) gb koro grafk ahneler ergleyen gruplar tarafından cra edlmştr. üm bunlar br kerende tarhç ve oyolog bn Haldun ( ) tarafından da detınlen özel br etılence türünü nşa etmştr. Cordoba halfeltınn 912'de yıkılışından onra ndülü br dz küçük kralıkara bölünmüştür. Bu olay ndülü'ü yenden ele geçrme çabalarıyla aynı ana denk gelmştr. Bununla beraber rekabetler, avaşlar ve poltk kargaşalar araında anat ve blm yerel müzk ülubuna yen br boyut getren ve büyük müzk küçük krallıkların geleneğn enledkler dğer kaynaklardan aldıkları unurlarla brleştren yönetclernn hmayende gelşmeye devam etmştr. faşl'nn yukarıda bahedlen çalışmaından dolayı bu açıdan elmzde öneml br dell bulunmaktadır. Büyük ndülü flozofu bn Bacce:nn (ö. 1139) müzkal başarılarını göklere çıkaran faş1 şunları yazar: "Brkaç yıl boyunca yetenekl köle müzyenlerle çalışmak üzere kendn kapattıktan onra Hırtyanların şarkılarıyla Doğu şarkılarını entezleyerek 'thlal' ve 'amel' gb k müzk bçm oluşturmuştur". Burada şunu belrtmek yernde olacaktır k bn Bacce çağdaşları tarafından başarıları büyük flozof Farab'nnkne benzetlen büyük br kurarncı olarak kabul edlmekteyd. Yen Şrel ürler: üm uzmanlar tarafından kabul edlmektedr k, ndülü kültüründek Arapça ala kullanılan tek dl olmamış çft dlllk yan Latnce ve Arapça daha çok öz konuu olmuştur. Hatta ea olarak kıral kemlerde kullanılan Berber lehçeler de düşünüldüğünde üç dllkten ble bahedleblr. Dğer yandan zengn ndülü şr anatı, klak ve günlük konuşma Arapçaıyla, Latnce ve Latnce-Arapça karışımı br dlle yazılmış, Yahudler tarafından da Arapça ve brance le yazılmıştır. Öyle görünüyor k farklı grupların yen oluşan türlerden faydalanmaıyla ortak paydaya ulaşılmıştı: Bu türler klak Arapçayı kullanan 'uvaşşah' ve okak lehçeyle yazılan 'Zaca/'dır. Bu türlerdek temel brm k kıımdan oluşan kıtadır; Her br kıtada ayrı br kafye olan bazı atırlar ve şlev nakarata gden yolu açmak olan ortak br atıra şr boyunca ahp olan dğer atırlar bu k kımı oluşturmaktadır. Bunlardan knc br peşrev ya da matla olarak ık ık şrn başında yer alır. Bu tü rlern müzkle ıkı lşk tar~çler, dlblmcler, müzkologlar ve şr uzmanlarını da çeren günümüz yazarlarının dkkatn çekmektedr. ndülülü ünlü flozof ve Arto yorumcuu bn Rüşd (ö. 1198) "elhl" adlı çalışmaında şunları öyler: "Şarkı özü olarak öylenen şrde taklt üç şeyle lşkldr: Notaların armon (melod), rtmk bleşen (rtm) ve taklt eden unurun kend (özler). Bu üç şeyden her br kend başına var olablr. Üflemel çalgıların çıkardıtıı melod, dantak rtm ve özlü fadedek takltçlk yan şrel öylemn bu üç rtmz ütü kapalı kımı. Bu üçünün hepnn br arada toplanmaı da mümkündür. Bzm yermzde moda olan ve muvaşşah ve Zacal adı altında blnen, yanma-

5 ber Yanmadaı'nda Hırtyan, Yahud ve ülüman üzk Kültürlernn Buluşmaı 401 d anın nanları tarafından bu dlde yan Arapça da ortaya konan şrler tanımlayan türde olduğu gb. Koronun ve oltlern yer değştrdğ aktüel performan uygulamaına göndermede bulunan ünlü alm Samuel Stern, panyo-arap şrleryle lgl ktabında genelde ıırlı Yahudler tarafından cra edlen muvaşşahın br türünden baheder. XIV. yüzyıla dek uzanan dell anhum Yeruhalm'nn Pzmon özlüğünde yer alır: "Şarkı öyleyen kş her qjr kıtayı btrdğnde orada bulunanlar betenn lk kıtaı olan matla le koro halnde ona cevap verrler." Bu tanıklıktan daha erken br tarhte ve ndülü'te Rabb lbn gaş ( ) Pzmona özel br Rejonum adamıştır ve aşağı yukarı aynı tanımla onuçlandırmıştır. Bu dell öz konuu k türün müzkle ıkı ıkıya lntl olduğu şeklndek genel olarak kabul edlen görüşü doğrulamaktadır. Bu halyle bunlar adece panya'da değl Kuzey Afrka'da, ayrıca anat ve halk müzğnde etkleşme devam ettkler öneml yakın doğu merkezlernde de oldukça popülerd. uvaşşaha yakın lşkl olan ateşl br tartışma da Samuel Stern tarafından ortaya atılmıştır. Şrn onundak şaşırtıcı bu ayrı brm, k türün kökennn çok daha ötene uzanan br tartışmaya yol açmıştır. Bunlardan knc ZacHın dkkat çekc betekarı olan lbn Kuzman (ö. 1160) le lşkl olarak bundan 80 yıl kadar önce ünlü panyol blm adamı J. Rbera y arrago tarafından atılmıştı. Rbera, Santa ara Cantgaı'nın üzernde Arap etknn olduğunu ler üren lk kşyd. Rbera, Brkaç yıl onra Arap etknn varlığını ateşl br şeklde avunan H. G. Farmer gb ünlü br taraftar bulmuştur. Sonuca kavuşturulmak br yana tartışma hala açıkça devam etmektedr. Halk lhamı: Daha önce bahedlen k türün cadını kenlkle artokrat Arap olan ama popüler halk anatlarının amatörler olan folklorcuların br grşm olarak ele alan. Garca- Gomez harca.le lgl olarak şunu yazmıştır: "Son derece katı br çft dllğe ve özenl br doğurmaya tanıklık eder." Çft dllğn etk ve avam eğlm tam faden, daha çok okak ağzıyla yazılmış olan Zacalda bulmuştur. Çağdaşları tarafından Zacalın pren olarak ntelendrlen lbn Kuzman'ın başlangıçta klak bçmler ve dl kullandığı ancak çağının büyük şarleryle baş edemeyeceğn fark etme üzerne konuşma dlne ve popüler bçmlerne dönmeye karar verdğ öylenmektedr. Kend fadeyle Avrupa kökenl olmuş olablecek lbn Kuzman heyecan verc şarkılarıyla hem elt kem hem de halk araında büyük beğen kazanmıştır. Zacalın müzkal performanıyla lgl delller öneml boyuttadır. Buna dar br göterge, panyol kökenl olmaı muhtemel olan Zacalcı Bahbado'nun byografk notunda görülmektedr: "O genellkle buk eşlğnde öylenen türde Zacallar betelemştr. Aşağıda onun anatının hoş br örneğ vardır: wallah nnak malhe/la wa-amna bahal bcella (avcella) wa-khaffa bahal pawlela Hn tatr l ma'al- ryab Allah adına, en güzel br kadmm ve küçük br güvercn gb yürekl ve br kelebek gb haff, rüzgarın eşyle benden uzaklara kanat çırptığm zaman.

6 402 Arnnon ShloahjÇev: Banş Karaelma Şmd bu tür şre eşlk ettğ öylenen buk'a dörıüyoruz. Buk alında ale eğlenceler, törenler ve zambralar (popüler halk şarkı ve dan göter) gb halk olaylarıyla lşkl olarak ık ık fade edlr. Bununla beraber bu k ayrıca ndülü anat müzğnn br parçaıydı. Lev-Provençal tarafından bn Hayyan'dan (ö. 1075) alınan br paajda "1. mr uhammed'n kend hzmetnde brkaç buk vrtüözü olduğu ve kendnn de kendne at olan altından yapılmış abanoz ağacı buku çalmada uzmanlaştığı öylenr. Bu tanıklık açıkça bukun anat müzğne katıldığını götermektedr. Daha başka br onay br tarhç ve oyolog bn Haldun'un ukaddme'nde bulunan müzkle lgl bölümde bulunablr. üzk aletler öz konuu olduğunda buk'a özel br yer ayrılır ve o zamanın en y entrümanlarından br olarak ntelendrlr." ükemmel nglzce çevrnde F. Roenthal onu Farmer'ın görüşü üzerne nşa edlmş br borazan olarak tanımlanmıştır. Ancak tanımdak "küçük br kamış aracılığıyla çne üflenr" veya "brkaç delğ vardır" gb detaylar bu aletn alında br "Şavm" olduğunu şüphez ortaya koyar. ndülü anat müzğnde buk'un varlığının alışılmışın dışında görülebleceğ doğrudur. Çünkü Yakın Doğu ve Kuzey Afrka müzğnde şavm halk müzğne dama özel olarak dahl edlmştr. Şavmın anat topluluğunda bulunmaı ve buna br davul ve udun eşlk etme 1005 tarhl küçük br tldş kaanın üzerndek temlde de görülmektedr. Bu ve daha önce bahedlen dğer gerçekler, ndülü anat ülubunun halk lhamından enlendğ ve halk ve anat fadenn karşılıklı brbrne nüfuz edlş ürecnde belrgnleştğne dar benm varayımıının temeldr. Bu genel arka plana karşı bazıları özel öneme ahp büyük çaplı orular bulunmaktadır: farklı ülupların brleşme ürec ve onucunda ortak yaşam yapıı, bakın ndülü ülubuyla brlkte bell geleneklern muhtemel olarak br arada bulunmaı, kıta kıta yazılan şrn köken ve yapıı, bu şrn uvaşşah ve Zacal türlernn köken ve yapıı, Contga de Santa ara'nın repertuar ve lutrayonları çeren Arap etkne dar çnden çıkılınayan orulardır.