ktisadi Büyüme Paul M. Romer Bileik Büyüme Oranlar

Transkript

1 ktisadi Büyüme Paul M. Romer The Fortune Encyclopedia of Economics David R. Henderson (ed) New York, Warner Books Inc. (1993) te yaynlanan bu makale yazarn internet sayfasndan alnmtr. Bileik Büyüme Oranlar Eski bir hikayenin modern uyarlamasnda, kurupye kumar masasnn ilk karesine bir, ikinci karesine iki, üçüncü karesine dört vs. için kendisine ödeme yaplmasn ister. Eer kurupye sadece beyaz karelerin kullanlmasn isterse, ilk peni deer olarak 31 defa katlanr ve son kareye 21.5 milyon $ brakr. Hem siyah hem beyaz karelerin kullanlmas Peni nin milyar dolara yükselmesini salar. *nsanlar doalar gerei toplama dayal tahminlerde oldukça iyidirler, fakat tekrarlanan çarpma dayal ilemlerde, sistematik olarak büyümeyi olduundan daha düük alglarlar. Sonuç olarak, genellikle ekonomi için ortalama büyüme oranlarnn ne kadar önemli olduunu alglayamayz. Bir kurupye için, kumar masasnn her karesinde kazanc ikiye katlayan seçenekle, her iki karede bir kazancn ikiye katlayan seçenek arasndaki karar, oyunun dier safhalarnn hepsinden önemlidir. Ödemelerin peni, peso veya pound ile yaplmasn kim takar? Bir ulus için gelirin her kuakta ya da iki kuakta bir, ikiye katlanacana ilikin karar, geri kalan tüm politika kararlarn gölgede brakr. Kii Bana Gelirdeki Büyüme Japonya 1960 ta ABD deki, kii bana gelirin üçte biri düzeyindeyken, arasnda kii bana geliri ylda ortalama %5.8 büyümütür. Ayn dönemde Hindistan ABD nin 15 te biri düzeyinden balayarak ylda 1.5 % artmtr. ABD de kii bana gelir yllk %2.1 büyüdüü için, Japonya ABD yi yakalarken, Hindistan çok geride kalmtr. Gelirin kaç ylda ikiye katlandn bulmak için 72 saysn büyüme oranna bölmemiz yeterlidir. Eer ABD deki büyüme % 2.1 düzeyinde devam ederse ((72/2.1) = 34) gelir her 34 ylda ikiye katlanacaktr. 102 ylda gelir 8 kat artacaktr. Bu art büyük fakat imkansz deildir. ABD de son 100 ylda gelir yaklak olarak % 2.1 orannda büyümütür. Japonya nn büyüme oran olan % 5.8 orannda büyüyen bir ekonomide gelir her 12 ylda ikiye katlanacaktr. Eer Japonya daki bu büyüme oran 96 yl sürdürülebilirse, Japonya da ortalama gelir 256 kat artacaktr. Japonya nn bu ekilde hzl büyümesinin bir dier nedeni yara çok geriden balamasdr. Hzl büyüme Dünyann önde giden ülkelerinin sanayi deneyimlerini kopyalayarak büyük ölçüde gerçekletirilebilir. Burada ilginç soru neden Hindistan bu yöntemi kullanma da baar salayamamtr (Bkz. Third World Economic Development). Önde giden ülkelere yaklatkça, kaçnlmaz olarak Japonya nn büyüme oran yavalayacaktr. Gelecek yüzyl için 8 faktöründe büyümesi inanlr gibi görünmekte fakat 256 faktöründe büyümek pek mümkün görünmemektedir. Kuzey Amerika, yaam maliyetleri ile düzeltildikten sonra, dünyada refah düzeyi en yüksek olan bölge özelliini hala sürdürmektedir. Fakat bu konumunu çok uzun süre sürdürmeyebilir. Japonya daki büyüme, dramatik bir ekilde yavalasa da, Amerika nn bu yüzyln banda *ngiltere yi geçtii gibi Japonya liderlii ele geçirebilir.

2 2 Japonya nn % 2.6 orannda büyüdüünü (ABD nin son dönemdeki büyüme oranndan %.5 daha fazla) ve ABD nin büyüme orannn.5% azalarak %1.6 olacan varsayalm. Yüzyl içinde Japonya daki kii bana gelir ABD deki gelirin iki katndan fazla olacaktr. Büyüme ve Reçeteler *nsanlar, kaynaklar ele alp daha deerli ekillerde yeniden bir araya getirdikleri sürece ekonomik büyüme gerçekleecektir. Ekonomideki üretimi biraz da mecazi bir ekilde anlatmak amacyla, mutfakla ilgili bir örnek kullanl olmaktadr. Güzel yemekler yapmak için, yemek tariflerine göre, pahal olmayan girdiler bir araya getirilir. Yaplabilecek yiyecekler bu malzemelerin arz (miktar) ile snrl olacak ve piirilen bu yiyeceklerin çou ayn zamanda ekonomide istenmeyen yan etkiler de douracaktr. Eer iktisadi büyüme ayn yiyeceklerden daha çok yaparak elde ediliyorsa, eninde sonunda kaynaklar tükenecek ve insanlar kabul edilemez derecede kirlilik ve çöple yaamaya maruz kalacaklar demektir. Bununla birlikte, tarih ekonomik büyümenin, ayn yiyecekleri fazla piirmekten çok daha iyi yemek tariflerinden geldiini öretmitir. Yeni tarifler genellikle daha az istenmeyen yan etkiler yaratr ve ham malzeme bana daha çok iktisadi deer yaratmay olanakl hale getirir. (Bkz. Natural Resources ). Bütün kuaklar, yeni yemek tarifleri veya fikirler kefedilmedii zaman, kt kaynaklarn ve arzu edilmeyen yan etkilerin, büyümeyi snrlayacann farknda olmutur. Ayn zamanda, her kuak yeni tariflerin ve fikirlerin bulunmas potansiyelini azmsamtr. Biz sürekli olarak kefedilmeyi bekleyen ne kadar fikir ve tarif olduunu kavramada baarsz olmaktayz. Bu zorluk bileik faiz hesaplarken karlalan zorluun aynsdr. Olaslklarn etkileri, toplam olarak ekonomiyi etkilememekte çarpm olarak etkilemektedir. Fiziksel kimyann, aratrmac sentez diye bilinen bir dalnda, kimyagerler seçilen elementleri farkl s derecelerinde ve farkl basnçlarda bir araya getirerek ortaya ne çkacan aratrmaktadrlar. Yllar önce, herkesin mümkün olmadn düündüü bir sda, yüzlerce bileimden biri olarak, bir süperiletken kefedilmitir. Eninde sonunda daha önce transistorun kefedilmesinde olduu gibi, bu buluun iktisadi etkileri ortaya çkacaktr. Bu tip bulularn ne kadar çok çeitli olabileceini anlamak için aadaki hesaplamalar inceleyelim. Elementler tablosu yaklak 100 deiik atom içermektedir, bu atomlardan dört tanesini kullanarak, elde edilebilecek farkl bileimlerin says 100x99x98x97 ya da yaklak doksan dört milyondur. Benzer ekilde bir yemek tarifinde kullanlacak malzeme oranlarn ifade etmek için 1,2,3,7 gibi saylar kullanabiliriz. Hesaplamalar basit tutmak amacyla listedeki saylarn bir ile on arasnda tutmaya ve kesirlere yer vermemeye özen gösterelim. Bu artlar altnda seçilen her dört element için 3500 malzeme oran seti (kullanlan miktarlar açsndan) vardr ve toplam olarak 3500x94(milyon) yani 330 milyar farkl yemek tarifi elde etmek mümkün olacaktr. Eer dünyadaki laboratuarlar, her gün 1000 tarifi deerlendirebiliyorsa bu tariflerin hepsinin gözden geçirilmesi yaklak bir milyon yl alacaktr. (Aslnda bu hesaplamalar yaplmas olas olan bulularn saysn, önemli ölçüde yadsmaktadr çünkü örneimizde sadece 4 element aldk bu say deitirilebilir, kesirli oranlarda miktarlar kullanlabilir ve bu elementlerin farkl s ve basnçlarda bileimine baklabilir). Bu ek faktörler için düzeltmeler yapmasak da, bu tip hesaplamalar sadece mümkün olabilecek olaslklar yelpazesinin ne kadar geni olduu hakknda fikir vermek için yeterlidir. Sadece elementlerin bileimini rasgele seçmek yerine elementleri kimyasal reaksiyonlarla birletirme yoluna gidilebilir. Örnein bu kimyasal reaksiyonlar hidrojen ve karbon gibi elementleri birletirerek, protein veya polimer gibi düzenli yaplar elde etmek için kullanlabilir. Bu sürecin bizi nerelere götürebileceini gözümüzde

3 3 canlandrmak için ideal bir kimyasal rafineri düünelim. Bu rafineri, yenilenebilir kaynaklar kullanarak insanlarn kullanabilecei ürünler üretmektedir. Bir arabadan küçük ve hareket edebilen bu rafineri kendi kullanaca girdileri seçmekte, uygun artlar yaratmakta, üretimi gerçekletirmekte ve sistem hatalarn kendi kendine düzeltmektedir. Bunlarn hepsini çok küçük bir insan yönlendirmesiyle gerçekletirmektedir. Dolaysyla bize bir pipo yakp arkamza yaslanmak ve üretilen çktlar tüketmek kalmaktadr. Bu rafineri günümüzde zaten varln sürdürmektedir, söz konusu rafineri süt ine,idir. Eer doa hidrojen, karbon ve dier atomlar kullanarak uzun bir evrim süreci içinde bu tip çok deerli yaplar (süt ine,i) yaratabiliyorsa, atomlar birletirerek olaanüstü sayda deerli yaplar bulmak neden olas olmasn? Nesneler ve Fikirler Fikirler ve reçeteler hakknda kafa yormak kiinin, ekonomik politikalar ve inekler hakkndaki düünce tarzn deitirmektedir. Yoksulluun yaand çok sayda az gelimi ülkenin, yoksulluk nedenlerini açklamak için sermaye ve doal kaynaklar gibi nesnelerin olmad ileri sürülür. Fakat Japonya, 1950 de ve de günümüzde çok az doal kaynaa sahip olmutur. Dolaysyla bu durumu açklayabilecek baka unsurlar olmaldr. Az gelimi ülkelerin nesneler açsndan çok fikirler açsndan eksikleri olduu giderek genel kabul görmektedir. Gelimi ülkelerde, az gelimilerin hayat standartlarn yükseltecek gerekli bilgiler vardr. Yoksul bir ülke, vatandalarnn dünyada zaten varolan fikirleri edinmelerini tevik eden unsurlar tahrip etmezse ve eitim yatrmlarna önem verirse, dünyada varolan bilgi stokundan hzl bir ekilde faydalanabilir. Buna ek olarak, ülke snrlar içinde yabanc patent, telif haklar ve lisanslar koruyarak, bireysel fikirleri korur ve yabanc dolaysz yatrmlar tevik ederse, vatandalar ksa sürede en verimli üretken faaliyetlerle urar hale gelecektir. Gelimi ülkelerdeki baz fikirler, az gelimiler tarafndan kolayca kendi üretim süreçlerine uyarlanmaktadr. Örnein, daha önce ishalden yüz binlerce çocuk ölürken, imdi ishal tedavisi pek çok insann hayatn korumaktadr. Günümüzde dahi baz hükümetler özellikle ticari deeri olan baz fikirlerin akna engeller koymaktadr. Kuzey Amerika daki otomobil üreticileri dahi dünyann dier bölgelerinde üretilen fikirlerden örenebilecekleri eyler olduunu kabul etmeye balamlardr. Fakat Hindistan daki araba üreticileri devletin korumas altnda eski yöntemlerle üretime devam etmektedir. Bugün, 1950 de *ngiltere de üretilmi olan Austin ve Hillman araçlarnn üretimi devam etmektedir. Hindistan n da kapanp kendi kendine yeterli olmaya çalma azmi ile Japonya nn yabanc fikirleri alp uygulama azmi yaklak olarak ayn güçtedir. Fakat sonuçlar, yoksulluk içindeki Hindistan ile bolluk içindeki Japonya arasndaki farkn ancak bu kadar büyük olabileceini göstermektedir. Hindistan gibi gelimekte olan bir ülke, yalnzca sanayilemi ülke firmalarnn sahip olduklar bilginin ülkeye akna izin vererek, yaam standartlarnda olaanüstü artlar salayabilir. Fakat ABD ve Kanada gibi öncü ülkeler ile Japonya gibi yeni lider konumundaki ülkeler, yalnzca baka yerlerde gelitirilen yeni fikirleri uygulayarak ön saflardaki yerlerini koruyamazlar. Kendi ülkelerinde yeni fikirlerin yaratlmasn tevik etmek zorundadrlar, bunu yapmak da kolay deildir. Bir yaratc düünceyi önemli klan özellik (ayn anda farkl kiilerce kullanlabilmesi), ayn zamanda yaratc düünceye yaplan yatrma uygun bir getirinin elde edilmesini zorlatrmaktadr. Yeni bir bilgiden faydalanan pek çok kii dierlerinin çabalarndan bedava faydalanmaktadr. Örnein, Bell laboratuarlarnda transistor kefedildikten sonra, bu temel bilimsel buluun ticari bir deer tamas için, çok uygulamal fikrin gelitirilmesi gerekmitir. Jimdi ise özel firmalar, transistorun fiyatn bir milyon faktöründe düüren gelimi reçeteler gelitirmilerdir. Bununla birlikte bu

4 4 bulularn faydalar yalnzca bunlar gelitiren firmalarca elde edilmemekte, bu ürünleri tüketenler bu faydalarn önemli bir ksmn elde etmektedir. Örnein, bilgisayarmn hafzasndaki çipte buluna bir milyon transistor bana birkaç yl önce bin dolar öderken imdi, bir milyon transistor bana yüz dolardan daha az ödemekteyim ve hala bu düüü hak etmek için herhangi bir çaba içine girmiyorum. Ana bululardan elde edilen petrolün büyük bir ksmna, hükümet el koyup tüketicilere verecek olursa, petrol irketleri daha az petrol arama faaliyetine girieceklerdir. Baz petrol yataklar tesadüfen bulunabilir, ancak petrol aramann sunaca pek çok frsat kaçrlm olacaktr. Bu nedenle pek çok iktisatç, yaratc fikirlerin üretimini, transferini ve uygulanmasn tevik edecek üç hükümet politikasn güçlü bir ekilde desteklemektedir: Bunlar; eitim için evrensel destekler, temel aratrmalarn desteklenmesi ve geçici bir süre yaratc fikri kefedene tekelci kar salayan, fikri ve mülkiyet haklarnn korunmasdr. Bununla birlikte iktisatçlar, bu tür politikalarn, temel bir fikrin, örnein transistorun bir bilgisayar hafzasna dönütürecek uygulamal spesifik bir fikre dönümesi, ya da video kaydedici gibi yeni bir ürünün ucuz bir tüketim malna dönütürülmesi için yeterli tevikleri salamayabileceklerinin farkna varmlardr. *malat sanayiin pek çok alannda Japonlarn, Kuzey Amerikan firmalarn yakalamas, hatta geçmesi sonucu harekete geçen ABD deki politika yapclar yaratc fikirlerin üretimini tevik edecek ek tedbirleri ele almaya balamlardr. Önerilen deiiklikler, temel bilimlerin desteklenmesinden, aratrma konsorsiyumlarna, anti-tröst istisnalar tannmasna; sermaye kazançlarna uygulanan vergi oranlarnn düürülmesinden, bir hükümet kurumunun belli endüstrileri dorudan doruya destekledii sanayi politikasna kadar uzanmaktadr. Japonya dan kurumlar alp, farkl bir sosyal ve politik iklimin farkl olduu Kuzey Amerika ya tamaya kalkmamalyz, fakat Japon deneyiminden faydalanmasn bilmeliyiz. Karmak ve yeterince anlalmam uygulamalardan, firmalar arasnda birleme, ihalelere hile kartrmak, yabanclarn sistematik olarak dlanmas, hükümetin yetkilerini kötüye kullanmas, firma yöneticilerinin hisse sahiplerinin kontrolünden çkarlmas ve firma büyümesinin hisse sahibi getirilerinden önde tutulmas gibi kötü uygulamalar kopyalamak istememekteyiz. Ancak Japonlarn, ABD ye göre firma baznda daha yüksek aratrma gelitirme düzeyine erimelerini almak istemeliyiz. Örnein, inaat sanayiinde Japon firmalar ABD firmalarnn be katndan fazla aratrma harcamalar yapmaktadrlar. Japonya da en büyük alt firma, ilevi, bütçesi ve kapsam itibariyle ABD deki en büyük üniversite laboratuarlarndan daha büyük aratrma laboratuarlarn faaliyette tutmaktadrlar. Hiçbir büyük ABD firmas benzer bir enstitüye sahip deildir. ABD ile zt olan bir dier özellik ise, firmalarda yaplan aratrmalarn çok küçük bir ksm dorudan veya dolayl olarak devlet tarafndan desteklenmekte veya üniversitelerde gerçekletirilmektedir. Japon sisteminin baarl olduunun bir iareti de udur: Dünya inaat piyasasnda Japonlarn pay yükselirken, Kuzey Amerika nn pay giderek azalmaktadr. Bu tür karlatrmalara sk verilen tepki daha çok Japonya da üniversitelerin zayf olduu ve ABD de aratrmalarn gerek miktar, gerekse kalite açsndan daha yüksek olduu yönündedir. Ulusal çkarlarmz açsndan bu tepki iki kat daha yanltcdr. ABD deki pür temel bilimlerin faydalar dünyadaki herhangi bir ülke tarafndan elde edilebilir. Bir derginin abonelik fiyatna, Japon firmalar yüksek-sda çalabilen süper-iletkenlerin tarifini elde edebilirler. Ek olarak, inaat sektörü GSY*H içinde önemli bir paya sahip olduundan (ABD de %9, Japonya da %18) inaat tekniklerindeki küçük iyiletirmeler dahi ulusal gelir üzerinde, temel bilimlerdeki göz alc gelimelerden daha büyük bir etki yaratabilecektir.

5 5 Japon deneyiminden çkarlacak ders udur: Tasarm çalmalar, ürün veya süreç mühendislii gibi sradan uygulamal aratrma türleri bu faaliyetleri gerçekletiren firmaya büyük birikimli faydalar salayabilir. Üstelik uygulamal aratrmalar, devlet birimlerinin öncülüünde yada akademik çkarlar tarafndan yönlendirildiinde deil, firma ile entegre bir ekilde firmann karlat sorunlar ve frsatlar tarafndan yönlendirilince en büyük faydalar salamaktadr. Meta-Fikirler Belki en önemli fikirler meta fikirlerdir. Bu fikirler daha çok dier fikirlerin üretimini ve yaylmasn destekleyenlerdir. *ngilizlerin 17. yüzylda patent ve mülkiyet haklarn kefetmesi, Kuzey Amerikallarn 19. yüzylda tarma dayal hizmetleri ve 20. yüzylda temel bilimlere rekabetçi destekleri bulmas gibi. Japon ekonomik politikalar son otuz ylda oldukça baarl olmutur fakat rüvet alan politikaclarla ilgili baz skandallar, Japon kurumlarn körü körüne kopyalamann doru olmayaca konusunda bizi uyarmaktadr. Japonlar, ABD kongre üyeleri tasarruf ve borçlarn denetimine müdahale ettiinde bizim örenmemiz gereken dersi örenmilerdir: Ekonomik faaliyetler üzerinde hükümet önemli bir güce sahipse, hükümet üyeleri bu gücü kolaylkla, asl olan kamusal amacndan saptrp özel kullanma kaydrabilirler. Japonya dahil bütün sanayilemi ülkelerin uramak durumunda olduu asl engel, özel sektörde yüksek düzeyde uygulamaya dönük, ticari aratrmalar destekleyecek yeni kurumlarn kefedilmesidir. Bu kurumlarn yüksek etkinlik maliyetleri olmamal ve en önemlisi, dar çkarlara teslim olma zaaf hiç olmamaldr. Yaratc fikirleri destekleyecek bir sonraki meta-fikrin ne olacan bilmiyoruz. Ne zaman ortaya çkacan da bilmiyoruz. Bununla birlikte, iki salkl tahminde bulunabiliriz: Birincisi, yirmi birinci yüzyln lideri, özel sektörde ticari deeri olan fikirleri destekleyecek, yenilikleri uygulayan ülke olacaktr. *kincisi, bu tür yeni meta-fikirlerin kefedilmesi sürecektir. Sokaktaki adam, kefedilebilecek her eyin kefedilmi olduunu düünmesine sevk eden; bizim de, bütün ilgili kurumlarn tasarlandn ve bütün politika kaldraçlarnn kefedilmi olduunu düünmemize neden olan, yanl bir hayalden baka bir ey deildir. Pozitif bilimciler için olduu kadar sosyal bilimciler için de kefedilecek geni alanlar ve harika sürprizler varln sürdürmektedir. Okuma Kaynaklar "A survey of India," The Economist, May 4, "Exploring the New Material World," Science 252 (May 3, 1991): Japanese Technology Evaluation Center, "Construction Technologies in Japan," National Technical Information Service report no. PB , North, Douglass C. Institutions, Institutional Change, and Economic Performance, Romer, Paul. "Increasing Returns and New Development in the Theory of Growth." In Equilibrium Theory and Applications: Proceedings of the 6th International Symposium in Economic Theory and Econometrics, edited by William Barnett et al Rosenberg, Nathan. Inside the Black Box: Technology and Economics World Bank. The Challenge of Development: World Development Report 1991.