BARAJ HAVZALARI YEŞİL KUŞAK AĞAÇLANDIRMA EYLEM PLANI

Transkript

1 T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI BARAJ HAVZALARI YEŞİL KUŞAK AĞAÇLANDIRMA EYLEM PLANI

2 Elazığ - Keban Barajı Kapak Fotoğrafı: Sivas - 4 Eylül Barajı Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü

3 İnsanoğlu var olduğu günden bu yana yaşadığı tabii çevreye müdahale ederek hayatını idame ettirmiş, ihtiyaçlarının hemen hemen tamamını buradan temin etmiş, tabiatı cömertçe kullanarak medeniyetler kurmayı başarmıştır. Çevreye yapılan bu müdahaleler özellikle 19. yüzyıldaki sanayi devrimiyle had safhaya ulaşmıştır. Daha önce medeniyetler kuran bu güç, bugün kurduğu medeniyetleri yok edebilecek, değiştirilebilecek noktaya ulaşmıştır. Gelinen noktada bütün bilim adamlarının üzerinde uzlaştığı konuların başında, dünyamızı tehdit eden Çevre meseleleri teşkil etmektedir. Ozon tabakasının incelmesi, küresel iklim değişikliği, radyoaktif kirlilik, çölleşme, ormanların yok edilmesi, toprak ve hava kirliliği, asit yağmurları gibi çevre meseleleri günümüzde önem kazanmakta iken temiz ve güvenilir içme suyuna erişim de insan hayatının olmazsa olmazları arasında yer almaktadır. Recep Tayyip ERDOĞAN Başbakan Öte yandan tabii kaynakların sınırsız olmadığı gerçeğinin anlaşılması yeni tartışmalara yol açmış, özellikle enerji kaynaklarının kıtlığı, yenilenebilir enerji kaynaklarının verimli kullanımını gündeme getirmiştir. Dünyada su tüketimindeki artışın genel nüfus artışından daha yüksek olması, su kaynaklarının sosyo-ekonomik ve stratejik önemini giderek artırmaktadır. Talebin sürekli olarak karşılanabilmesi için suyun akarsular üzerinde kurulan, içme ve kullanma suyu, sulama, taşkın ve sel kontrolü, enerji üretimi, balıkçılık, rekreasyon, yaban hayatı ve diğer çevresel gayelere yönelik önemli hizmetler sunan baraj ve göletlerde depolanması ve bir program dahilinde hizmete sunulması gerekmekte, bu maksatla her yıl milyarlarca liralık yatırım yapılmaktadır. Ne var ki, erozyon neticesi baraj ve göletlere taşınan rüsubat, su yapılarının aktif hacimlerini ve ömürlerini azaltmaktadır yıllarını kapsayan, 5 yılda 2 milyon 300 bin hektarlık hedefin aşılarak, 2 milyon 429 bin hektarla tamamlandığı, Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Seferberliği Eylem Planı ndan sonra içme ve kullanma suyu, sulama, taşkın ve sel kontrolü, balıkçılık, rekreasyon ve yenilenebilir temiz enerji üretimi kaynaklarımız durumundaki barajların ele alınması ehemmiyet arz etmektedir. Bu çerçevede; Baraj Havzaları Yeşil Kuşak Ağaçlandırma Eylem Planı ile atıl durumda bulunan baraj kenarları süratle ağaçlandırılmak suretiyle su kalitesi ve miktarı arttırılacak, mevcut erozyon önlenerek barajların ekonomik ömrü uzatılacak, ülke ekonomisine katma değer sağlanacaktır. Ayrıca, yaban hayatı için yeni barınma alanları ve yöre halkı için alternatif gelir kaynakları oluşturulacaktır. Bu vesileyle, Orman ve Su İşleri Bakanlığı nın bütün mensublarını üstün gayretleri sebebiyle şimdiden tebrik ediyor, yıllarını kapsayan Baraj Havzaları Yeşil Kuşak Ağaçlandırma Eylem Planı nın muvaffakiyetle neticelenmesini temenni ediyorum. 1

4 2 Karaman - Ermenek Barajı

5 İklim değişikliği, bugün Dünya nın karşılaştığı küresel ölçekte en büyük meselelerden birisidir. Gelinen nokta itibariyle iklim değişikliği; fiziksel ve tabii çevre, şehir hayatı, kalkınma ve ekonomi, teknoloji, ziraat ve gıda, temiz su ve sağlık olmak üzere hayatımızın her safhasına tesir etmekte ve çözüm bulmamızı zorunlu kılmaktadır. Ülke olarak yarı kurak iklim özelliklerine ve düzensiz yağış rejimine sahip olmamız sebebiyle suyu, baraj ve göletlerde depolamaya ihtiyaç duymaktayız. Prof. Dr. Veysel EROĞLU Orman ve Su İşleri Bakanı Barajlar, insanlık tarihinin başlangıcından beri suyun fazla olduğu dönemlerde depolanması ve düzensiz akarsuların akım rejimlerinin düzenlenerek, kurak dönemlerdeki su ihtiyacının karşılanması maksadına hizmet vermektedir. Akarsuların asgari verimleri, çoğu zaman ihtiyaçların karşılanmasında yetersiz kalmaktadır. Suyun depolanmasına ihtiyaç duyulmasının yanında akarsuların taşkın zararlarının önlenmesi içinde diğer tedbirlerle birlikte, depolama tesislerinin inşaası gerekmektedir. Diğer bir ifade ile barajlar vasıtasıyla, tabii hidrolojik rejim ile su ihtiyacı arasındaki fark dengelenmekte ve yağışlı dönemlerde biriktirilen suyun, kurak dönemlerde kullanımına sunulması sağlanmaktadır. Yeni barajların inşaa edilmesi kadar, eski yapılarımızın da korunması önem arz etmektedir. Bu sebeple, barajları yapmakla kalmıyor, etrafını da ağaçlandırarak ömrünü uzatıyoruz. Cumhuriyet tarihinin en büyük ağaçlandırma projesi olan yıllarını kapsayan Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Seferberliği Eylem Planı nda hedeflerimizi aşarak başarıyla tamamladık ve 2 milyon 429 bin hektar alanda 2 milyar adet fidanı toprakla buluşturduk. Bakanlık olarak ağaçlandırma alanında ikinci eylem planımızı hayata geçiriyoruz yıllarını kapsayacak olan Baraj Havzaları Yeşil Kuşak Ağaçlandırma Eylem Planı nı hazırladık. Bu eylem planıyla beş yılda işletmede, inşaat ve proje safhasında halinde olan toplam 400 adet barajımızda ağaçlandırma çalışması gerçekleştireceğiz. Baraj Havzaları Yeşil Kuşak Ağaçlandırmaları Eylem Planı ile; barajlardaki su kalitesi ve miktarının arttırılması, koruma kuşaklarında bulunan ağaçsız alanlar ile zaman zaman su altında kalan su basar alanların değerlendirilmesi, erozyonun ve rüsubat taşınımının önlenmesi, yeni rekreasyon, turizm alanlarının, yeni karbon yutaklarının, oksijen kaynaklarının teşkili, yaban hayatı için yeni barınma alanları meydana getirilmesi, yapılacak olan ağaçlandırmalarda gelir getirici türler kullanılarak yöre halkı ekonomisine katkıda bulunulması hedeflenmektedir. Eylem Planı nın hazırlanmasında emeği geçenleri tebrik ediyor, milletimize ve ülkemize hayırlı olmasını diliyorum. 3

6 KISALTMALAR OSİB : Orman ve Su İşleri Bakanlığı ÇEM : Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü OGM : Orman Genel Müdürlüğü DSİ HES STK : Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü : Hidro Elektrik Santrali : Sivil Toplum Kuruluşları EYDB : Eğitim Yayın Daire Başkanlığı CBS : Coğrafi Bilgi Sistemi 1984 Uluborlu Barajı

7 İÇİNDEKİLER 1. Giriş Gaye Baraj Havzaları Yeşil Kuşak Ağaçlandırmalarında Genel Prensipler Baraj ve Göletlerde Çalışma Öncelikleri Baraj Havzaları Yeşil Kuşak Ağaçlandırmalarında Kullanılacak Türler Baraj ve Gölet Havzalarında Ağaçlandırma Çalışmaları ve Erozyon Kontrol Tedbirler Yamaç Islahı Tesisleri Toprak İşleme Tam alanda makineli toprak işleme Lastik tekerlekli traktör ile gradoniler şeklinde toprak işleme Teraslar Eğimli (Akıtıcı) Teraslar Eğimsiz Teraslar (Gradoni Tipi Teras) Çalı Demetli Teras Makine İle Yapılan Teraslar Buror Teraslar (Paletli Mini Ekskavatör ile Yapılan Teraslar) Lastik Tekerlekli Ekskavatör (örümcek) ile Yapılan Teraslar Meror Tipi Teraslar Çizgi Ot ekimi Örme Çit Kafes Tel veya Geosentetik Çit Taş Kordon Oyuntu Islahı Tesisleri Çevirme Hendeği (Saptırma Kanalı) Tahliye Kanalları (Su Yolları) Sınai Tesisler (Enine Yapılar) Kuru Duvar Eşikler Miks Eşikler ve Harçlı Duvar Eşikler Çuvallı Toprak Sedde Kafes Tel Eşikler Biyolojik Yapılar Örme Canlı Eşikler Çalı Demetli Canlı Eşikler Mecra Islahı Tesisleri Britler Taban Kuşakları Islah Sekileri (Islah Barajı-Taşıntı Barajı) Tersip Bentleri (Biriktirme Barajları) Geçirgen ve Süzücü Yapılar Eylem Planının Uygulanması Eğitim ve Tanıtım Faaliyetleri İzleme ve Değerlendirme Havzalara Göre Eylem Planı

8 GİRİŞ Tabiatta bulunan suyu, insanların ihtiyaçlarına cevap verebilecek hale getirecek en önemli su yapılarından birisi barajlardır. Barajlar ülkemizin en önde gelen altyapı yatırımlarından olup içme ve kullanma suyu, sulama, sanayide faydalanma, taşkın ve sel kontrolü, enerji üretimi, balıkçılık, rekreasyon, yaban hayatı ve diğer çevresel gayelere yönelik önemli hizmetler sunmaktadır. Tabii hayatın devamı için zaruri bir ihtiyaç olan suyun sürdürülebilir yönetilmesi şarttır. Bu sebeplerden dolayı su kaynaklarının tahsisinde, kullanılmasında ve korunmasında havza esaslı planlamaya özen gösterilmelidir. Su, hem bölgemizde hem de Dünya da son derece değerli, ekonomik ve stratejik bir kaynaktır. Yağış rejimine bağlı olarak, taşıdığı su debilerinin mevsimlere göre büyük değişiklik gösteren ülkemizde, su talebinin sürekli olarak karşılanabilmesi için suyun akarsular üzerinde kurulan barajlarda depolanması ve programlı bir şekilde hizmete sunulması gerekmektedir. Su kaynaklarının geliştirilerek insanlığın hizmetine sunulması yönündeki çabalar binlerce yıl önce başlamış ve günümüze kadar teknolojik gelişmelere paralel olarak artarak devam etmiştir. Bu gelişmeler, özellikle 20. yüzyılda tarihi rekorlara ulaşmıştır. Uluslararası Büyük Barajlar Komisyonu nun tespitine göre, 20. yüzyıl başlarında çeşitli ülkelerde 420 adet baraj varken bu rakam 20. yüzyıl sonlarında e ulaşmış ve bu sayının %90 ı 1950 yılından sonra inşa edilmiştir. Bu artışa paralel olarak sulanan alanlar 1950 yılında 74 milyon hektar iken, 20. yüzyıl sonunda 274 milyon hektara ulaşmıştır. Yeryüzüne düşen yağış yılda km 3 olup, bunun km 3 ü yüzeysel akışa geçerek nehirlerle denizlere ve kapalı havzalardaki göllere ulaşmaktadır. Bu miktarın yılda km 3 ü teknik ve ekonomik olarak kullanılabilir durumdadır. Dünyada kişi başına su tüketimi yılda ortalama 800 m 3 civarındadır. Dünya nüfusunun yaklaşık % 20 sine karşılık gelen 1,4 milyar insan yeterli içme suyundan mahrum olup, 2,3 milyar kişi sağlıklı suya hasrettir. Bazı tahminler, 2025 yılından itibaren 3 milyardan fazla insanın su kıtlığı ile yüz yüze geleceğini göstermektedir (Sekizinci 5 yıllık kalkınma planı OİKR). WWF ya göre (2006) m 3 kişi/yıl miktarından daha az kullanılabilir suyu olan ülkeler su fakiri olarak, m 3 ten az suyu olan ülkeler su stresi ve m 3 ten fazla suyu olan ülkeler su zengini olarak sınıflandırılmaktadır. Türkiye de kişi başına düşen yıllık kullanılabilir su miktarı m 3 civarındadır. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) 2030 yılı için nüfusumuzun 100 milyon olacağını öngörmüştür. Bu durumda 2030 yılı için kişi başına düşen kullanılabilir su miktarının m 3 /yıl civarında olacağı söylenebilir ve bu durum da Türkiye yi su fakiri ülke durumuna getirecektir. Türkiye su zengini bir ülke değildir. Kişi başına düşen yıllık su miktarına göre ülkemiz su azlığı yaşayan bir ülke konumundadır. Bütün bu tahminler mevcut kaynakların 20 yıl sonrasına hiç tahrip edilmeden aktarılması durumunda söz konusu olabilecektir. Bu sebeple Türkiye nin gelecek nesillerine sağlıklı ve yeterli su bırakabilmesi için kaynakların çok iyi korunup, akılcı kullanılması gerekmektedir. Türkiye nin sahip olduğu iklimsel ve bölgesel farklılıklar ile bölgesel talepler dikkate alındığında, su kaynaklarını barajlar vasıtasıyla yönettiği takdirde, su meselelerini en az boyutta yaşayacağı söylenebilir. Türkiye de 112 milyar m 3 kullanılabilir su kaynağı mevcuttur. Ülkemiz su kaynaklarının yaklaşık % 74 ü sulama, % 11 i sanayi, % 15 i kentsel tüketim için kullanılmakta iken bu oranlar Dünyada % 70, % 22, % 8, Avrupa da ise % 33, % 51 ve % 16 dır (DSİ 2011). Bu şartlar göz önünde bulundurulduğunda, kullanma suyunun oldukça kıt bir kaynak olduğu ve yanlış insan müdahalelerinin de içinde bulunduğu sebeplerle giderek azaldığı görülmektedir. Bu durumda gerek içme ve kullanma suyu temini, gerek ziraat alanlarındaki üretimin gerçekleştirilebilmesi için suya ihtiyaç olduğu açıktır. Bu kıt kaynağı en verimli şekilde kullanabilmek içinse doğru biçimde yönetmek şarttır. Temiz ve kaliteli su üretimini sağlayan en önemli kaynak ormanlardır. Ormanın en önemli fonksiyonlarından biri su rejiminin düzenlenmesi, suyun az olduğu dönemlerde su kaynaklarının beslenmesinin teminat altına alınması ve suyun temizlenerek kalitesinin arttırılmasıdır. Bu konuda yapılmış bir araştırma ormanla kaplı yukarı havzaların daha fazla yağış aldığını ve daha fazla kullanılabilir su ürettiğini ortaya koymuştur. 6

9 Sivas - 4 Eylül Barajı Orman ekosistemi tahrip olmamış ve sağlıklı ise havzanın üst kısımlarından aşağı doğru toprak içi ve toprak üstünden inen suyun debisi, ormansız haldeki duruma göre daha az fakat akış süresi daha uzun olur, bunun yanında orman ekosisteminin içindeki ve daha aşağı havza kısımlarındaki bütün canlılar için su kalitesi daha yüksek olmaktadır. Suyu temizleyen, iyileştiren mikro organizmalara en iyi beslenme ve barınma ortamını sağlayan orman ekosistemidir. Hidrolojik fonksiyon gören ormanlar, taban suyunun, akarsu, tatlı su gölü, gölet ve barajlardaki suların temiz tutulmasını, su kaynaklarının sürekli ve düzenli olmasını sağlamaktadır. Ormana düşen yağış suyunun ortalama olarak; % 15 i yağış anında orman örtüsü ve toprak yüzeyinde tutularak tekrar buharlaşmaktadır. %30 luk kısmının toprak içindeki seyri esnasında bitki kökleri tarafından emilerek tekrar yaprakları ile buharlaşmakta, geri kalan %55 inin ise bir kısmı toprak içinden hareketle toprak suyunu ve yer altı sularını, yüzeysel akışla da yerüstü su kaynaklarını beslediğini söylenebilir. Genelde yüksek rakımlı bölgeler ve dağlık mıntıkalar daha fazla yağış alan bölgeler olarak bir ülkenin esas su üretim alanlarını oluşturmaktadır. Depolama şartlarından başlayarak suyun kalitesine kadar tesiri olan pek çok sebepten dolayı, yukarı havzalar bütün dünyada ana su üretim alanlarını oluşturmaktadır. Bu alanların hakim bitki örtüsü ise genelde ormanlardır. Bu sebepledir ki yeryüzüne ulaşan yağışın toprağa girmesi, toprak içinde aşağılara sızarak derelere ve kanallara ulaşması olgusunda ormanlar önemli bir tesire sahip bulunmaktadır. Barajların ömrünü artırmak, baraj göllerine gelen rusubatları azaltmak, barajların ve su havzalarının korunmasını sağlamak gayesiyle özellikle üst havzalarda, ağaçlandırma, erozyon kontrolü ve rehabilitasyon çalışmaları yapılmalıdır. Bu faaliyetlerle su kalitesinin ve veriminin artmasını da sağlanacaktır. Bakanlığımız tarafından 2003 yılından itibaren baraj ve göletlerin su toplama havzalarında ağaçlandırma, erozyon kontrolü, mera ıslahı çalışmalarına yeni bir ivme kazandırılmış, geniş alanlarda başarılı çalışmalar yapılmıştır. Bu Eylem planı ile, baraj ve göletlerin göl aynası çevresinde yapılacak yeşil kuşak ağaçlandırmaları; Ülkemizde büyük emek ve paralar harcanarak tesis edilen barajlarımızın ömrünü artırılması, baraj göllerine gelen rusubatın azaltılmasını, baraj ve su havzalarının korunmasını sağlayacak, aynı zamanda yapılacak ağaçlandırma erozyon kontrolü ve rehabilitasyon çalışmaları su kalitesinin ve veriminin artmasını da sağlayacaktır. 7

10 GAYE Türkiye deki baraj havzalarının önemli kısmı, bitki örtüsünden mahrum yüksek eğimli arazilerden oluşmaktadır. Erozyon Kontrolü açısından, baraj havzalarının büyük bir bölümünün orman örtüsüyle kaplı olması tercih edilir. Bitki örtüsüyle kaplı olmayan havzalarda, rüsubat taşınımından dolayı barajlar hızla dolmaktadır. Ülkemizde büyük emek ve paralar harcanarak tesis edilen barajlarımızda erozyonu önleyerek baraj göllerine gelen katı maddeleri azaltmak, barajların ömrünü artırmak, barajların ve su havzalarının korunmasını sağlamak için ağaçlandırma ve erozyon kontrol çalışmaları yapılması gerekmektedir. Türkiye, coğrafi konumu sebebiyle değişik özelliklere sahip bir ülkedir. Türkiye nin üç tarafının denizlerle çevrili olması, yüksek sıradağların kıyılar boyunca uzanışı, ani yükselti değişiklikleri ve kıyıya olan uzaklık, iklim özelliklerinin kısa mesafelerde farklılaşmasına sebep olmaktadır. Ülkemizin ortalama yıllık yağışı 643 mm. dir. Ancak bölgeler arasında büyük farklar vardır. Rize de yıllık yağış 2250 mm. iken Iğdır da 250 mm. civarındadır yılı sonu itibariyle ülkemizde DSİ tarafından 733 adet baraj ve gölet inşa edilmiştir. Yağışların düzensizliği ve yıllara göre değişen işletme şartları sebebiyle baraj ve göletlerin su aynası işletme kodundan daha aşağılara inmekte ve baraj ve göletler etrafında maksimum kotla göl aynası arasındaki alanlar boş kalmaktadır. Baraj, göl aynası çevresindeki koruma zonunda bulunan üzeri ağaçsız boş alanlar ile barajlar ve göletlerin çevresindeki alanların boş kalması, baraj ve göletlerin rüsubatla dolarak ömrünün kısalmasına, ülke ekonomisine, çevreye ve tabii dengeye zarar vermektedir. Baraj Havzaları Yeşil Kuşak Ağaçlandırmaları Eylem Planı ile; havza koruma alanında bulunan ağaçsız alanlar ile, zaman zaman su altında kalan ve baraj koruma alanında bulunan arazilerin değerlendirilmesi, erozyonun ve rüsubat taşınımının önlenmesi, su miktarının ve kalitesinin artırılması, yeni rekreasyon ve turizm alanlarının oluşturulması, yaban hayatı için Sivas 8

11 yeni barınma alanları meydana getirilmesi, yapılacak olan ağaçlandırmalarda gelir getirici türler kullanılarak yöre halkı ekonomisine katkıda bulunulması hedeflenmektedir. Bu eylem planı ile yapılacak ağaçlandırma çalışmalarında öncelikli olarak baraj ve göletlerin göl aynası çevresinde yeşil kuşaklar meydana getirilmesi ve 2017 yılına kadar mevcut barajlar ve göletlerin göl aynası çevresindeki havza koruma alanların ağaçlandırılması hedeflenmektedir. Isparta - Uluborlu Karaman - Ermenek 9

12 Baraj Havzaları Yeşil Kuşak Ağaçlandırmalarında Genel Prensipler Baraj ve Göletlerde Çalışma Öncelikleri İçme suyu temini maksatlı baraj ve gölet havzaları Erozyona çok hassas baraj ve gölet havzaları Şehirler çevresinde bulunup rekreasyon ihtiyacı olan yerlerdeki baraj ve gölet havzaları Ziraat alanlarını sulama için tesis edilen baraj ve gölet havzaları Enerji üretimine yönelik baraj havzaları Eylem Planı kapsamında yeşil kuşak ağaçlandırması yapılacak alanlarda; öncelikle barajların sosyal ve mülkiyet meselelerinin olmadığı, kuruluşlarca koordineli çalışma imkânı bulunan kısımlarda çalışmaya başlanacaktır. Ülkemizde işletmeye açılmış, inşa halinde ve proje safhasında olan 427 adet baraj ve 650 adet gölet olmak üzere toplam 1077 adet tesis bulunmaktadır. Bu baraj ve göletlerin azami su kotu ile işletme kotu (normal su kotu) arasında kalan alanlar ile havza koruma alanları eylem planı çerçevesinde ağaçlandırma, erozyon kontrolü ve rehabilitasyon çalışmaları yapılarak baraj ve göletlerin çevresinde yeşil kuşaklar oluşturulacaktır. Baraj Havzaları Yeşil Kuşak Ağaçlandırma yapılacak alanlardan, baraj ve göletlerin azami su kotu ile işletme kotu arasında kalan alanlar, yılın belli dönemlerinde ya da bazı yıllarda geçici su basar alanlar özelliği gösterebilmektedir. Bu sebeple; Tür seçiminde yörenin toprak, iklim, topografya, yaban hayatı, barajın yeri, kullanım maksadı gibi özelliklerinin yanı sıra su basar kısımlar için suya dayanıklı türlerin kullanımı dikkate alınacaktır. Yeşil Kuşak Ağaçlandırması yapılacak baraj havzalarında, yetişme ortamı şartları tespit edilerek, su üretimine miktar ve kalite bakımından en iyi katkıda bulunacak türler kullanılacaktır. Ormanların suyun kalitesi, miktarı ve rejimi üzerinde tesirleri oldukça fazladır. Ormanlar, genel olarak aldığı yağışın yaklaşık % 40 ını tutarak yeraltı suyunu beslemekte, orman dışındaki alanlarda bu oran % 14 olarak kabul edilmektedir. Ormanlık alanlarda toprak üzerindeki dal ve yaprak gibi artıklardan oluşan diri örtü; yüksek su tutma kapasitesi ile yağış suyunu depolayıp, toprağa yavaş ileterek erozyonu önlemekte ve toprağa kazandırdığı gözenekli yapı ile daha fazla suyun toprağa nüfuz etmesini ve yeraltı suyunu beslemesini sağlamaktadır. Toprağın absorbe edemediği fazla su ise, erozyona sebep olmadan ölü örtünün altında eğim yönünde hareket etmektedir. Bu şekilde toprak altına geçerek yeraltı sularına ulaşan yağış suyu, dereler ve baraj gölünü her mevsim düzenli olarak beslemekte ve sel oluşumunu azaltmaktadır. 10

13 Elazığ - Keban Barajı Yılın belli dönemlerinde su basar özelliği taşıyan alanlarda, bu şartlara uygun türlerin boylu fidanları kullanılacaktır. Ağaçlandırmalarda, içme suyu temin edilen baraj havzalarına öncelik verilecek, bu alanlarda kaliteli içme suyu elde etmek önemli olduğundan suyun kalitesini bozmayacak türlere ağırlık verilecektir. Baraj Havzaları etüt edilerek değerlendirilecek, uygun sahalarda baraj havzaları yeşil kuşak ağaçlandırmaları, yerleşim yerlerine yakın bulunan yerlere ise rekreasyon veya sportif maksatlı ağaçlandırma projeleri yapılacaktır. Toprak işleme çalışmaları arazinin ve örtünün durumuna göre işçi gücü ile yapılabileceği gibi makineli toprak işleme metodları da kullanılabilecektir. Bitkilerin toprak üstü kısmı tarafından tutulan yağış sularının toprağa ulaşmadan buharlaşarak tekrar atmosfere dönmesi intersepsiyon olarak tanımlanmaktadır. İntersepsiyonla kaybolan yağış miktarı ağaç türlerine bağlı olarak % 30 a kadar yükselebilmektedir. Bu kayıp miktarı herdem yeşil olan iğne yapraklı türlerde, kışın yapraklarını döken geniş yapraklı türlere oranla ortalama bir kat daha fazla olmaktadır. İğne ve geniş yapraklı türlerin kullanıldığı karışık ağaçlandırma alanlarında toprağa ulaşan yağış miktarı, sadece ibreli türlerle kurulan tesislere kıyasla daha fazladır. 11

14 Baraj Havzaları Yeşil Kuşak Ağaçlandırmalarında Kullanılacak Türler Baraj Havzaları Yeşil Kuşak Ağaçlandırması yapılacak alanlar baraj ve göletlerin göl aynası etrafından maksimum su kotu ile göl aynası arasında kalan alanlar ve bu alanların çevresinde bulunan açıklık alanlardır. Göl aynası ile maksimum kod arasında kalan alan kısa süreli su altında kalmaktadır. Bu sebeple yapılacak olan ağaçlandırmalarda kullanılacak türlerde alanların bu özellikleri de dikkate alınacaktır. Eylem planı kapsamında ağaçlandırma yapılacak yerlerde kullanılacak türler; a) Azami su kodu üzerindeki açıklık alanlar da yetişme ortamı özelliklerine göre yöreye uygun türler, b) Azami su kotu altında kalan yerler için ise yine yöreye yetişme ortamına uygun ancak suya dayanıklı türler kullanılacaktır. Ağaçlandırmalarda, içme suyu üretimi yapılan baraj havzalarına öncelik verilecek, bu alanlarda kaliteli içme suyu elde etmek önemli olduğundan suyun kalitesini bozmayacak türlere ağırlık verilecektir. Saf tür dikimleri yerine tabi türlerin de içinde bulunduğu özellikle yapraklı ve ibreli türlerimizle karışık, sıra ve gruplar halinde dikimler yapılacaktır. Su basar alanlar özelliği taşıyan alanlarda bu şartlara uygun tür ve boylu fidanlar kullanılmalıdır. Baraj Havzaları Yeşil Kuşak Ağaçlandırmalarında yöredeki mevcut tabii türler aynen muhafaza edilecektir. Yeşil kuşak ağaçlandırmalarında yaban hayatının ve yöredeki insanların faydalanabileceği yetişme ortamı şartlarına uygun meyveli ve insanlara ekonomik olarak katkı sağlayabilecek türlere ağırlık verilecektir. Misal olarak arıcılığa destek olacak yalancı akasya, söğüt, dişbudak, okaliptüs, iğde gibi çiçekli türler, ipek böcekçiliğinde faydalanılan dut, sepetçilikte kullanılan söğüt ve bunlar gibi gelir getirici türler kullanılacaktır. Ülkemizin ekolojik yetişme bölgelerine göre, lerde kullanılacak türler aşağıda verilmiştir. 1. Akdeniz Ekolojik Bölgesi A) Subasar bölüm: Taxodium distichum (Amerikan Bataklık Servisi), Liquidambar orientalis (Sığla), Alnus glutinosa orientalis (Kızılağaç), tabii Salix spp., (Söğüt), Salix babylonica (Salkım Söğüt), B) Nemli ya da kısa süreli (geçici) su basar bölüm: Platanus orientalis (Doğu Çınarı), Liquidambar styraciflua (Amerikan sığla Ağacı), Liquidambar orientalis (Sığla), Nerium oleander (Zakkum), Populus nigra (Kara Kavak), Populus alba (Ak Kavak), Eucalyptus camaldulensis (Kırmızı Okaliptüs), Mrytus communis (Mersin), Vitexangus-cactus (Hayıt), Ulmus spp. (Karaağaç), Washington robusta (Palmiye), Washington filifera (Palmiye), 2. Akdeniz Ardı Ekolojik Bölgesi C) Subasar bölüm: Tabii Salix spp., (Söğüt) Salix babylonica (Salkım Söğüt), D) Nemli ya da kısa süreli subasar bölüm: Platanus orientalis (Doğu Çınarı), Populus nigra (Kara Kavak), Populus alba (Ak Kavak), Ulmus spp, (Karaağaç), Fraxinus excelsior (Yaygın Dışbudak), Fraxinus angustifolia (Sivri Meyveli Dişbudak), Aesculus hippocastanum (At Kestanesi), Acer negundo (Dişbudak Yapraklı Akçaağaç), Elaeagnus angustifolia (İğde), Morus alba (Beyaz Dut), Robinia pseudoacacia (Yalancı Akasya), Tuzlu kısımlarda Tamarix spp (Ilgın) Doğu Çınarı (Platanus orientalis) 12

15 3. Karadeniz Ekolojik Bölgesi E) Subasar bölüm: Taxodium distichum (Amerikan Bataklık Servisi), Liquidambar orientalis (Sığla), Alnus glutinosa glutinosa, Alnus glutinosa barbata (Sakallı Kızılağaç) Fraxinus angustifolia (Sivri Meyveli Dişbudak), tabii Salixspp., (Söğüt) Salix babylonica (Salkım Söğüt), F) Nemli ya da kısa süreli subasar bölüm: Platanus orientalis (Doğu Çınarı), Liquidambar styraciflua (Amerikan sığla Ağacı), Liquidambar orientalis (Sığla), Acer negundo (Dişbudak Yapraklı Akçaağaç), Acer pseudoplatanus, (Çınar Yapraklı Akçaağaç), Acer campestre (Ova Aklçaağacı), Populus nigra (Kara Kavak), Populus alba (Ak Kavak), Ulmus spp (Karaağaç), Ginkgo biloba (Mabet Ağacı), Betula alba (Huş), Liriodendron tulipifera (Amerikan Lale Ağacı), Fraxinus excelsior (Yaygın Dişbudak), Fraxinus angustifolia (Sivri Meyveli Dişbudak), 4. Karadeniz Ardı Ekolojik Bölgesi G) Subasar bölüm: Tabii Salix spp., (Söğüt) Salix babylonica (Salkım Söğüt) H) Nemli ya da kısa süreli subasar bölüm: Platanus orientalis (Doğu Çınarı), Populus nigra (Kara Kavak), Populus alba (Ak Kavak), Ulmus spp (Karaağaç), Fraxinus excelsior (Yaygın Dışbudak), Fraxinus angustifolia (Sivri Meyveli Dişbudak), Aesculus hippocastanum (At Kestanesi), Betula alba (Huş), Acer negundo (Dişbudak Yapraklı Akçaağaç), Acer pseudoplatanus (Çınar Yapraklı Akçaağaç) Elaagnus angustifolia (İğde), Morus alba (Beyaz Dut), Robinia pseudoacacia (Yalancı Akasya), Tuzlu kısımlarda Tamarix spp (Ilgın), 5. İç Anadolu Ekoloji Bölgesi I) Subasar bölüm: Tabii Salix spp. (Söğüt) J) Nemli ya da kısa süreli subasar bölüm: Populus nigra (Kara Kavak), Populus alba (Huş), Ulmus spp (Karaağaç), Fraxinus excelsior (Yaygın Dişbudak), Fraxinus angustifolia (Sivri Meyveli Dişbudak), Fraxinus americana (Amerikan Dişbudak), Aesculus hippocastanum (At Kestanesi), Betula alba (Huş), Acer negundo (Dişbudak Yapraklı Akçaağaç), Elaagnus angustifolia (Iğde), Morus alba (Beyaz Dut), Robinia pseudoacacia (Yalancı Akasya), Tuzlu kısımlarda Tamarix spp (Ilgın), 6. Kuzey Doğu Anadolu Ekoloji Bölgesi (Erzurum, Erzincan, Kars, Bayburt, Agrı, Sivas, Van, Hakkâri vb) K) Subasar bölüm: Tabii Salix spp. (Söğüt) L) Nemli ya da kısa süreli su basar bölüm: Populus nigra (Kara Kavak), Populus alba (Ak Kavak), Ulmus spp (Karaağaç), Fraxinus excelsior (Yaygın Dişbudak), Fraxinus americana( Amerikan Dışbudak), Betula alba ( Huş), Betula nigra (Huş), Betula pumila( Huş), Betula pubescens (Tüylü Huş), Betula medwediewi (Kızılağaç Yapraklı Huş), Betula litwinowii (Kafkas Tüylü Huş) Hippophae rhamnoides (Yalancı İğde), Viburnum lantana (Tüylü Kartopu) Ribes spp ( Firenk Üzümü), Elaeagnus angustifolia (iğde), Tuzlu kısımlarda Tamarix spp (Ilgın), 7. Doğu Anadolu Güney Bölümü (Tunceli, Malatya; Adıyaman, Diyarbakır, Bitlis vb) M) Subasar bölüm: Tabii Salix spp. (Söğüt) Liquidambar orientalis (Sığla) N) Nemli ya da kısa süreli su basar bölüm: Platanus orientalis (Çınar), Populus nigra (Kara Kavak), Populus alba ( Ak Kavak), Populus eufratica (Fırat Kavağı), Ulmus spp, (Karaağaç), Fraxinus excelsior (Yaygın Dışbudak), Fraxinus angustifolia (Sivri Meyveli Dişbudak), Morus alba (Beyaz Dut), Elaeagnus angustifolia (İğde), Aesculus hippocastanum (At Kestanesi), Acer negundo (Dişbudak Yapraklı Akçaağaç), Robinia pseudoacacia ( Yalancı Akasya), Tuzlu kısımlarda Tamarix spp, (Ilgın) 13

16 Baraj ve Gölet Havzalarında Ağaçlandırma Çalışmaları ve Erozyon Kontrol Tedbirleri 1. İdari Tedbirler: Bitki, toprak ve su arasındaki tabii dengenin bozulmasına yol açan yanlış insan müdahaleleri olduğundan, bu olumsuz faaliyetlerin durdurulmasına yönelik tedbirlerdir. Yanlış insan müdahalelerinin önlenmesi için uygulamaya konacak faaliyetlerin, halk tarafından benimsenmesi ve desteklenmesi gerekmektedir. Bu maksatla, baraj ve gölet çevrelerinde devletin hüküm ve tasarrufu altında olan yerlerde yapılacak ağaçlandırmaların, yörede yaşayan halk tarafından benimsenmesi, katılımı ve desteği sağlanacaktır. Eylem Planı kapsamında yeşil kuşak ağaçlandırması yapılacak alanlarda; öncelikle barajların, sosyal ve mülkiyet meselelerinin olmadığı, alakalı kuruluşlarca koordineli çalışma imkânı bulunan kısımlarında çalışmaya başlanacaktır. İçme suyu baraj havzalarında; mutlak koruma bölgesi içerisinde kalan özel mülkiyete konu tapulu alanlar, içme suyunu kullanan belediyeler tarafından istimlak edildikten sonra ağaçlandırılacaktır. Baraj havzası koruma alanı içerisinde kalan özel mülkiyete konu tapulu arazilerde, özellikle meyili yüksek ve erozyona maruz olan yerlerde, toprak işlemesini en aza indirecek usuller teşvik edilecektir. Tarla sahiplerinin kabul etmesi durumunda, mülkiyet hakkı değiştirilmeden bu alanlar tamamen gelir getirici türlerle ya da zirai-ormancılık şeklinde ağaçlandırılacaktır. Bu alanlarda erozyon ve rusubat taşınmasının önlenmesine yönelik çalışmalara ağırlık verilecektir. Eylem planı kapsamında ağaçlandırma yapılacak yerlerde, aşırı otlatmaya engel olunması veya bitki örtüsünü bozmayacak şekilde otlatmanın düzenlenmesi Orman Genel Müdürlüğü nce sağlanacaktır. Meselelerin çözümü için halkın katılımını sağlayacak usuller belirlenerek uygulamaya konacaktır. Otlamanın mecburi olduğu yerlerde uygun aralıklarla fidan dikimi ve fidanların çevrelerinde koruyucu mekanik tedbirler alınarak, kontrollü otlatmanın yapılması sağlanacaktır. Ağaçlandıracak sahalardan geçimini temin eden insanların gelir kayıplarının telafi edilmesi için yörede yaşayan ve buradan faydalanan halkın refah düzeyinin yükseltilmesi gerekmektedir. Bu maksatla OR- KÖY projeleri ile yörede yaşayan halkın gelir seviyesi artırılacaktır. Otlakların kullanılamamasından doğan yem ihtiyacının karşılanması için uygun arazilerde yem üretiminin artırılması teşvik edilerek, tabii kaynaklara olan baskının azaltılması sağlanacaktır. 2. Kültürel Tedbirler: Bitki örtüsü tesis etmek veya mevcut bitki örtüsünü geliştirmek gayesiyle yapılan çalışmalardır. Kültürel tedbirler, bitkilendirme yada ağaçlandırma biçiminde yapılır. Ağaçlandırmada, ağaç yada çalı fidanları kullanılır. Baraj havzaları yeşil kuşak ağaçlandırmalarında, yöredeki mevcut tabii türler aynen muhafaza edilerek rehabilite edilecektir. Yaban hayatının ve yöredeki insanların faydalanabileceği, yetişme ortamı şartlarına uygun meyveli ve insanlara ekonomik katkı verecek türler kullanılarak ağaçlandırma yapılacaktır. Ağaçlandırmalarda, yapraklı ve ibreli türlerle saf veya karışık dikimler uygulanacak, su basar kısımlar için suya dayanıklı türler kullanılacaktır. 3. Mekanik Tedbirler: Yamaç ve oyuntu ıslahına yönelik yapısal faaliyetleri ihtiva etmektedir. Türkiye nin topoğrafik yapısının eğimli ve dağlık olması, çok sayıda baraj ve göletlerin göl aynası çevresinin, eğimli arazilerden oluşması sebebiyle erozyona açık bulunmaktadır. Bu yüzden yamaç ve oyuntu ıslah tedbirlerine ihtiyaç duyulmaktadır Yamaç Islahı Tesisleri Çevirme hendekleri (saptırma kanalları) Toprak İşleme a) Tam alanda makineli toprak işleme b) Lastik tekerlekli traktör ile gradoniler şeklinde toprak işleme c) Teraslar halinde toprak işleme Çizgi Ot ekimi Örme Çit Kafes Tel ve Geosentetik Çit Taş kordon 14

17 3.2. Oyuntu Islahı Tesisleri Çevirme hendekleri (saptırma kanalları) Tahliye kanalları (su yolları ) Sınai tesisler (enine yapılar), a) Kuru duvar eşikler b) Miks veya harçlı duvar eşikler c) Çuvallı Toprak Sedde d) Kafes tel eşikler e) Biyolojik yapılar Örme canlı eşikler Çalı demetli canlı eşikler 3.3. Mecra Islahı Tesisleri 1. Britler 2. Taban Kuşakları 3. Islah Sekileri (Islah Barajı-Taşıntı Barajı) 4. Tersip Bentleri (Biriktirme Barajları) 5. Geçirgen ve Süzücü Yapılar Yamaç Islahı Tesisleri Toprak İşleme Tam alanda makineli toprak işleme HP paletli traktörle çekilen kaz ayaksız 2 li veya 3 lü riper ile cm. derinlikte tesviye eğrilerine paralel olarak tam alanda toprak işlemesidir. Meyil ve mikro topoğrafyanın makineli çalışmaya uygun olduğu sahalarda toprağın işlem derinliğinde yarı ayrışmış veya yumuşamış ana kayanın toprak derinliğini kısıtlayan sert ve yatay bir tabakanın bulunduğu ve/veya ağır bünyeli toprakların işlenmesinde 2 li riper kullanılır. Meyil ve mikro topoğrafyanın makineli çalışmaya uygun olduğu sahalarda toprağın anakayanın toprak derinliğini kısıtlamadığı, sert ve yatay tabakanın bulunmadığı ve/ veya orta ve hafif bünyeli toprakların işlenmesinde 3 lü riper kullanılır. Tam alanda makinalı toprak işleme Lastik tekerlekli traktör ile gradoniler şeklinde toprak işleme Meyili % 40 a kadar olan sahalarda; HP gücünde, 4 x 4 lastik tekerlekli traktörle çekilen 2 soklu riper pulluk ile tesviye eğrilerine paralel, bir geçişte cm. derinlikte cm. genişlikte veya HP gücünde, 4 x 4 lastik tekerlekli traktörle çekilen 2 soklu riper pulluk ile tesviye eğrilerine paralel bir geçişte cm. derinlikte, cm. genişlikte, gradoniler şeklinde toprağın işlemesidir. Lastik tekerlekli traktör ile gradoniler şeklinde toprak işleme 15

18 Teraslar Toprak ve suyu satıh üzerinde tutmaya yarayan, tesviye eğrilerine paralel ya da boşaltıcı tesislerdir. Suyun yüzeysel akışa geçmesini önler ve toprağa süzülmesini sağlar. Terasların aralık veya en kesitlerinin hesaplanmasında, azami yağış miktarı, meyil, bitki örtüsü, toprak yapısı gibi unsurlar tesirli olmaktadır. Bu unsurları dikkate alan formüllerle teras aralıklarını veya teras boyutlarını hesaplamak gerekmektedir. Eğimli (Akıtıcı) Teraslar Esas itibariyle eğimli yamaçlar üzerinde, yağışların devamlı olarak yaşandığı bölgelerde ani sel tahribatının ve toprak erozyonunun önlenmesi gayesi ile tesis edilen teraslardır. Yağış sularını kısa mesafelerde tutarak, yamaç dışına akıtmak için kullanılır. Yağışlı yörelerde toprağın geçirimsiz olduğu dik eğimli yerlerde uygulanır. %1-%0,5 meyillidir, oyulmaların büyümesini önlerler, akış hızını düşürerek güvenli akışı sağlarlar. Eğimli Teras Eğimsiz Teraslar Tesviye eğrilerine paralel sıfır meyilli teraslardır. Yüzeysel akışa geçen suların tamamen tutulması ve arazinin ön görülen bitkilendirmeye hazır hale getirilmesi için tesis edilirler. Eğimsiz teraslar için sızma kabiliyeti yüksek, erozyona karşı hassas toprak şartları daha uygundur. Uygulamalarda genellikle Gradoni (açık V) tipi teras inşa edilmektedir. Üçgen kesitli olan bu tip teraslar değişik eğimli yamaçlarda uygulanabilmektedir. İşçi gücü ile yapılan bu tip eğimsiz terasların genişliği cm. derinliği cm. arasında değişir. Makina gücü ile yapılan terasların genişliği cm. derinliği cm. arasında değişir. Eğimsiz Teras Teras yüzeyine içe (yamaç tarafına) doğru % arasında meyil verilmelidir. Eğimsiz teraslar su tutma özelliği dolayısıyla toprağın su ekonomisini düzenlemede tesirli olduklarından kurak ve yarı kurak iklim bölgeleri için çok uygun tesislerdir. Yukarıda bahsedilen özelliklerin yanı sıra, kolay inşa edilmeleri ve dayanıklı olmaları sebebiyle gradoni tipi teraslar hidrolojik ağaçlandırmalar için en uygun teras tipidir. Kurak bölgelerde yüzeysel akışı ve erozyonu önlemede, yamaç stabilizasyonunda, gerek teknik, gerekse ekonomik açıdan maksada daha uygun olduğu için tercih edilmelidir. 16

19 Çalı Demetli Teras Meyilli, kumlu yapıdaki çürük yamaçların stabilizasyonunda, çalı temininde güçlük çekilmeyen yerlerde kullanılır. Kazı tabanına ters meyil verilerek bir kanal kazılır. Bu kanala temin edilen her türlü dallar demetler halinde yatırılır. Toprak çekilerek teras formu verilerek sıkıştırılır ve %35-40 içe doğru (yamaç tarafına) meyil verilir. Fidan dikilecek yerler çalı demetiyle kapatılmaz. Çalı Demetli Teras Makine İle Yapılan Teraslar Buror Teraslar (Paletli Mini Ekskavatör ile Yapılan Teraslar) Değişik özelliklere sahip toprak işleme makinelerinden yararlanılarak genişliği cm, derinliği cm ebatlarında yapılan teraslardır. Ağaçlandırma maksatlı dikim yapılacak sahalarda, münhani eğrilerine paralel yatay aralıklarla cm eninde 60-80cm derinliğinde, içe doğru % 25 eğim olacak şekilde, şeritler halinde toprak işlemesi yapılır. Orman kurma dışında, sel kontrolü gayesiyle yapılacak çalışmalarda, ekskavatör ile cm genişliğinde, cm derinliğinde, 6-25 m yatay aralıklar ile eğimsiz teras şeklinde toprak işlemesi yapılır. Mini ekskavatörle Teras 17

20 Lastik Tekerlekli Ekskavatör (Örümcek) ile Yapılan Teraslar Hektardaki teras miktarının daha yoğun olması gereken sahalar ile topoğrafyanın ve toprak türünün erozyona daha hassas olduğu yerlerde toprağın ve topoğrafyanın daha az etkilenmesini sağlamak gayesi ile tesis edilen teraslardır. Kuruluş gayesine uygun olarak dar aralık mesafede dikim yapılacak sahalar ile erozyona hassas sahalarda tercih edilmelidir. Örümcek tipi ekskavatörle teras Dar teras yapabilme kabiliyetinde olan en az 24 HP gücündeki lastik tekerlekli ekskavatörle cm. genişliğinde, cm. derinliğinde şeritler halinde yan kazı şeklinde alt toprak işlemesi yapılması, şeridin üst sınırından yukarı kısmındaki toprağa kırıntı bünye vererek kazı yapılmış şerit üzerine toprak çekilmesi, böylece cm. derinlik, cm. genişlikte içeriye doğru % eğim olacak şekilde teras yapılması. Meror Tipi Teraslar Paletli traktör ile tam alanda, mini ekskavatör ile gradoni şeklinde toprak işlemenin yapılamadığı, parçalı anakayanın hakim olduğu yerlerde; HP motor gününde paletli ekskavatör ile kırıcı yerine monte edilmiş tekli riper (20-25 cm genişlikte 7-10 cm kalınlıkta, cm uzunlukta, cm tırnak uzunluğunda ve 8-10 cm tırnak genişliğinde) ile tesviye eğrilerine dik ortalama 1 metre uzunluğunda ve 0,25 metre aralıklarla yan kazı yapıldıktan sonra bunların tesviye eğrilerine paralel birleştirilerek cm derinlikte alt toprak işlemesi yapılması ve teras formu verilmesidir. Meror tipi teras 18

21 Çizgi Ot ekimi Eğimin çok dik ve yüzeysel taşınmanın fazla olmadığı iyi topraklı çürük yamaçların ıslahında, ot ekimleri faydalı neticeler vermektedir. Tesviye eğrilerine paralel olarak cm. aralıkla, kazma ucu ile 4-5 cm.derinlikte açılan çizgilere Gramineae (Buğdaygil) veya Leguminosae (Baklagiller) familyasına dahil bitkiler bu gayeyle ekilir. Ekim yapıldıkdan sonra çizgilerin üzeri kapatılmalı fakat yamaç üzerinde ekim çıkıntısı bırakılmamaya gayret edilmelidir. Aksi halde meydana gelen küçük teraslarda biriken yağmur suları erozyona sebep olabilmektedir. Örme Çit Toprağı gevşek çürük yamaçlarda, toprağın taşınmasını önlemek için yapılan tesislerdir. Bu çitler, yağmur sularının akışını yavaşlatarak toprağın aşınmasını ve taşınmasını önlerler. Çapları 4-6 cm. ve cm. boyunda kazıklar 2/3 oranında cm arayla çakılırlar, o mıntıkada yetişen türlerden, tercihen meşe kullanılır, çakılan kazık araları çalılarla örülür. Arkasına teras yapılarak dikime hazır hale getirilir. Yamaç meyli az ve toprağın çok gevşek olmadığı durumlarda aralıklı ve şaşırtmalı yapılabilmektedir. Kafes Tel veya Geosentetik Çit Örme Çit Toprağı gevşek çürük yamaçlarda, toprağın taşınmasını önlemek için yapılan tesislerdir. Bu çitler, yağmur sularının akışını yavaşlatarak toprağın aşınmasını ve taşınmasını önlerler. Uygulama tekniği örme çit ile aynı olup, ahşap kazık yerine profil demir kullanılabilmektedir. Çalı yerine galnavizli kafes tel veya geosentetik ürünler kullanılmaktadır. Yamaç meyli az ve toprağın çok gevşek olmadığı durumlarda aralıklı ve şaşırtmalı yapılabilir. Kafes Tel Çit 19

22 Taş Kordon Toprağı gevşek çürük yamaçlarda, toprağın taşınmasını önlemek, yağmur suyunun hızını kesmek gayesiyle yapılan tesislerdir. Yüzeysel taşların fazla olduğu yamaçlarda taşların toplanıp, ençok 30 cm. yüksekliğinde kuru duvar şeklinde örülerek tesis edilirler. Duvarın üst kısmında bulunan toprak, işlenerek duvara doğru çekilmek suretiyle teras formu verilir. Yağmur sularının akışını yavaşlatarak toprağın aşınmasını ve taşınmasını önlerler. Mera ve ormanlık alanlarda kullanılır. Taş Kordon Oyuntu Islahı Tesisleri Çevirme Hendeği (Saptırma Kanalı) Oyuntu ıslahı yapılacak yerlerde suların oyuntu alanına gelmeden akıtıcı bir hendekte toplayarak bir tahliye kanalına veya bir dereye akıtılması gayesi ile tesis edilirler. Teraslanmış yamaç araziyi, aşırı yüzeysel akışın zararlarından korurlar. 20

23 Tahliye Kanalları (Su Yolları) Tahliye kanalları, eğimli teras şebekesi tesis edilen yamaçlardaki teras kanallarından gelen fazla suları veya teraslama gibi herhangi bir su tutucu tesis çalışması yapılmayan arazilerde yüzeysel akışa geçen suları toplayarak zararsız bir şekilde tabii bir su kanalına (dere, ırmak v.b.) veya oyuntu ve yüzey erozyonuna karşı güvenli olan bir alana ya da suni bir su kanalına ulaştıran kanallardır. Tahliye kanallarının bitki örtüsü ile takviyesi, yapılan eşiklerin tesirini artırır. Bazen canlı barajlar veya otlandırmalar da tahliye kanallarının oyulmasını önleyebilir. Eğimi az ve geniş tabanlı tahliye kanallarının enine şeritler şeklinde otlandırılması suretiyle kanalın oyulması önlenebilir. Bu şekilde tahkim edilen kanal birkaç yıl sonra tamamen otlanarak otlu kanal teşekkül eder. Sınai Tesisler (Enine Yapılar) Islahı yapılacak bir derede, tesisin türü çok önemlidir. Şayet, derede bol miktarda taş mevcut ise ıslah sekileri kuru duvar eşik şeklinde yapılmalıdır. Civarda taş bulunmuyorsa ve sahada bol miktarda bitki örtüsü varsa ıslah sekilerin yapılmasında bu malzemeden faydalanılmalıdır. Oyuntu ıslahında kullanılan sınai tesisler, oyuntularda, taban oyulmasının önlenmesi ve böylece taban meyilinin düşürülerek, su hızının azaltılması için su akım doğrultusuna dik gelecek şekilde inşa edilen canlı ve cansız tesislerdir. Bu sayede, taban ve kıyı oyulmaları önlenmekte ve dikilmesi düşünülen bitkilere iyi bir ortam sağlanmış olmaktadır. Islah sekileri sistematik olarak yapıldığı takdirde, yukarı havzadan gelen materyalin tamamını tutarlar. Aynı zamanda, taban ve yan oyulmalarına mani olurlar. Birbirini takip eden düşüşler dolayısıyla suların süratini azaltan yeni bir mecra meydana geldiği için de su akıntısını düzene sokarlar. Kuru Duvar Eşikler Kuru duvar eşikler, harçsız olarak inşa edilen enine yapılardır. Fazla su taşımayan mecralarda, küçük oyuntularda inşa edilirler. Kuru duvar eşikler, genel olarak su toplama havzası 100 hektardan küçük olan derelerin (sel yarıntısı, sel dereciği) ıslahında kullanılır. Islah edilecek dere civarında bol miktarda ve maksada uygun, sağlam taş varsa sel yarıntılarının ve dereciklerinin kuru duvar eşiklerle ıslah edilmesi uygun olur. Kullanılacak taşların mahallinde bulunması gerekir. Uzak mesafelerden taş taşınarak eşik yapılmasında maliyet çok yükselir. Bu gibi hallerde, daha ekonomik olan kafes tel eşik vb. metodlar düşünülmelidir. Kuru Duvar Eşik 21

24 Miks Eşikler ve Harçlı Duvar Eşikler Kuru duvar eşiklerin yeterli olmayacağı daha derin veya geniş oyuntuların (Q max=15-20 m 3 /sn. taşkın debileri bulunan oyuntu ve yan derelerin) tahkiminde miks eşikler kullanılır. Miks eşikler, sel deresinin yan kollarında, taban ve yan oyulmalarının devam ettiği oyuntularda harçlı kargir ve kuru olarak inşa edilir. Üst sıra taşları 250 doz çimento harçla örülür. Ön ve arka yüzleri harçla derz yapılır. Miks eşiklerin yeterli olamayacağı daha geniş dere yataklarında tamamen harçlı olarak harçlı duvar eşikler kullanılmaktadır. Çok dik yamaçlardaki eşikler merdiven basamakları gibi birbirini takip edecek şekilde inşa edilmelidir. Miks Eşik Deredeki yapılar tamamlandıktan sonra, enine yapıların menba taraflarının dolmasını bekleyerek 2-3 sene sonra yeniden sahaya girmek ve tesislerin arka kısımlarının ağaçlandırılması esastır. Tesisten sonra beklenilmeden dikim yapmak gerekirse, kazıdan çıkan ve mecra şevlerinden sıyrılan toprak menba tarafına doldurulmalıdır. Çuvallı Toprak Sedde Çuvallı Toprak Sedde Arazi üzerinde yeterli miktarda taş bulunmadığı durumlarda, toprak derinliliğinin fazla, kil oranının yüksek olduğu meyilli stabilizasyon malzemesi bulunmayan alanlarda, dayanıklı çuvallara dere yatağından veya çevreden toplanan toprak, moloz, taş doldurulur. Duvar şeklinde üst üste istiflenmek şekliyle çuvallı seddeler oluşturulur. Yüzeysel akışın fazla olduğu alanlarda, rusubat birikmesinin yoğun olması sebebiyle aşırı birikme, yapılan seddelerin kısa sürede tahrip olmasına sebep olduğundan bu tür alanlarda kullanılmamalıdır. Bu tesis geçici bir tesis olup, arkasının bitkilendirilmesi ile devamlılığı sağlanmalıdır. Kafes Tel Eşikler Kafes Tel Eşik Fazla su taşımayan mecralarda, küçük oyuntularda inşa edilirler. Bu tip eşikler 70 cm. den daha yüksek olmazlar. İnşaası için kazık, 3 mm.lik çelik tel ve kafes tel kullanılır. Kazıklar arasına 1 m. mesafe verilir. 140 cm. boyunda L profil demirden (4 mm. kalınlık, 4 cm. kol uzunluğu, antipaslı-alttan 40 cm.si deliksiz, üst bölümü 10 cm aralıkla ve 0,6 cm. çapında delinmiş) uçları sivriltilmiş kazıklar 1 metre ara ile ½ sine kadar çakılır. Çakılan kazıklar menba yönünde, dolgu içerisinde kalacak şekilde tesbit kazıklarına bağlanır. 2,5x2,5 cm. aralıklı 105 cm. genişliğindeki galvanizli kafes tel, 3 mm.lik gergi teli kullanılarak kazıklara bağlanır. Kafes telin 70 cm.den fazla kısmı kıvrılarak menba yönüne yatırılarak ve toprakla kapatılarak tesis edilir. 22

25 Biyolojik Yapılar Dere yataklarında kullanılacak enine yapıların tesisinde sürgün verme kabiliyeti yüksek canlı bitki malzemesi kullanılır. Bu durumda, kullanılan malzeme sürgün vererek canlı bir tesis ortaya çıkar ki bunlara biyolojik yapılar denilmektedir. Islahı söz konusu olan sel yarıntısının veya sel dereciklerinin civarında, kullanıma müsait yeterli bitki örtüsü bulunması durumlarında, dere yatağının biyolojik yapılarla tahkimi düşünülmelidir. Biyolojik tesislerden, dere yatağı ıslahında başarılı ve kalıcı netice alınmaktadır. Biyolojik yapılar canlı eşikler olarak da adlandırılmaktadır. Biyolojik yapılar; örme canlı eşikler ve çalı demetli canlı eşikler olarak iki türlü tesis edilirler. Örme Canlı Eşikler Taban ve yanlarda oyulmalarının devam ettiği derecikler örme canlı eşiklerle tahkim edilebilir. Oyuntu kenarları tabii şev açısına uygun düzeltilir. Örme Canlı Eşik Oyuntu eksenine dik olarak cm. derinliğinde ve 30 cm. genişliğinde bir hendek açılır. Bu hendeğin içerisine m. uzunluğunda, çapları 6-15 cm. olan kazıklar, m. ara ile çakılır, bozuk meşe baltalıklarının imarında, seyreltme ve teklemelerden elde edilen Meşe, Söğüt veya Kavak dalları ile kazıkların arası örülür. Kazıkların en az üçte biri sürgün verecek ağaç türlerinden seçilmelidir. Kazıklar en az 1/3 ü toprağa girecek şekilde çakıldıktan sonra araları örülür ve sonra çitin arkası doldurulur ve gerekirse kazıklar latalarla veya tellerle birbirlerine bağlanır ve mansap tarafına çakılacak payandalarla kuvvetlendirilir. Çalı Demetli Canlı Eşikler Örmeye elverişli olmayan materyal, cm. çaplı demetler halinde bağlanır. Bu dal demetleri, örme canlı eşikteki gibi sürgün verme özelliği olan türlerden hazırlanan kazıkların arkasına üst üste konmak ve toprakla desteklemek suretiyle eşik tesis edilir. Buna, Çalı Demetli Canlı Eşik denilir. Çalı Demetli Canlı Eşik Çalı demetli eşiklerde kazıkların ince çapları en az 8-12 cm., boyları m. olmalıdır. Kazıklar, en az 1/3 ü toprağa girecek ve toprak üzerinde kalan kısmın yüksekliği 1 metreyi geçmeyecek şekilde çakılmalıdır. Kazıkların mümkün olduğu kadar sürgün verme kabiliyeti yüksek ağaç türlerinden olması tercih edilmelidir. 23

26 Mecra Islahı Tesisleri Britler Rüsubat akımı mesele oluşturacak seviyede olmayan, ancak oyulma meselesi olan, tabi veya suni mecralarda suyun enerjisini kırmak maksadıyla inşa edilen alçak enine yapılardır. Brit Isparta-Senirkent-Yassıören Taban Kuşakları Geniş tabanlı tabii dere yataklarında, önceki yıllarda birikmiş olan rüsubatın, oyularak mansaba taşınmasını önlemek ve bu rüsubatı yerinde tutmak gayesiyle inşa edilen enine yapılardır. Taban Kuşakları Manisa-Salihli-Kurşunlu Dere Islah Sekileri Aydın-Buharkent-Çağlayan Dere Islah Sekileri Mecra ıslahında kullanılan dere eksenine dik olarak inşa edilen enine yapılardan en tesirli olanıdır. Çoğu kez tersip bentleri ile karıştırılan ıslah sekilerinin esas vazifeleri, inşa edildikleri yerde ve menbaya doğru belirli bir mesafede dere taban ve kıyılarını erozyona karşı korumak, bu oyulmalar sonucu oluşan yamaç göçmesi ve heyelanları kontrol altına almaktır. Bu esas vazifelerinin yanında daha menba da yapılmış ve yapılacak olan diğer tesislere mesnet oluşturur, mecra içinde birikmiş olan rüsubatı olduğu yerde tutarlar ve menbadan gelen rüsubatın bir kısmını da depolarlar. 24

27 Tersip Bentleri (Biriktirme Barajları) Yukarı havzadaki rüsubat oluşumu çeşitli sebeplerle önlenemezse, bu takdirde oluşan rüsubatın mansaba taşınmadan yatakta depolanması düşünülür. Rüsubatı depolamak gayesi ile inşa edilen enine yapılar olan tersip bentlerinin esas olarak koruyucu vazifeleri vardır. Ancak, arkalarında biriktirdikleri rüsubatla eğimi kırmak ve su yükünü azaltmak suretiyle suyun aşındırma gücünü düşürdüklerinden, belirli bir yatak uzunluğunca oyulmaları da önledikleri için dolaylı olarak ıslah edici vazifeleri de olabilmektedir. Tersip Bentleri Osmaniye-Karaçay Geçirgen ve Süzücü Yapılar Sel kapanları, havzadan gelen sel sularını depolayarak yüksek akışları hafifleten ve mansaba planlanan miktarda su bırakmak suretiyle belirli zamanda oluşan selin, daha uzun bir devreye yayarak sel akımını ayarlayan alçak bir barajdır. Ayrıca geçirgen yapılar, dere mecralarında iri taşıntıyı (ağaç, dal, kaya v.b.) tutup daha küçüklerini bırakmak üzere gövdesinde açıklık bulunan, bu açıklığın bazen yatay ya da düşey doğrultudaki tutucu elemanlarla bölündüğü geçirgen barajlarda denilen enine yapılardır. Geçirgen ve Süzücü Yapılar 25