Devletin Uluslararası İnsancıl Hukukun İhlalinden Doğan Sorumluluğu

Transkript

1 Yrd. Doç. Dr. Kenan Dülger Beykent Üniversitesi Hukuk Fakültesi Devletler Genel Hukuku Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Devletin Uluslararası İnsancıl Hukukun İhlalinden Doğan Sorumluluğu

2 Yayın No : 3224 Hukuk Dizisi : Baskı - Mayıs İSTANBUL ISBN Copyright Bu kitabın Türkiye deki yayın hakları BETA Basım Yayım Dağıtım A.Ş. ye aittir. Her hakkı saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi Baskı - Cilt Kapak Tasarım : Beta Basım A.Ş. : Birlik Fotokopi Baskı Ozalit ve Büro Malz. San. Tic. Ltd. fiti. Yıldız Mah. Çırağan Cad. No: 5 1 Nolu Mağaza Beşiktaş/ ST. Tel: (0-212) (Sertifika No ) : Gülgonca Çarpık Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. (Sertifika No: 16136) Narlıbahçe Sok Damga Binası No: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) Fax: (0-212)

3 Bugünlere ulaşmamda en çok emeği geçen ve benim için maddi, manevi her türlü fedakarlığı gösteren sevgili annem Saadet DÜLGER ile sevgili babam Şaban DÜLGER e ithaf edilmiştir.

4

5 ÖNSÖZ Devletin Uluslararası İnsancıl Hukukun İhlalinden Doğan Sorumluluğu başlığını taşıyan bu eser, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Doktora Programı çerçevesinde hazırlanan doktora tezinin küçük düzeltmeler içeren basımıdır. Tez savunmasında değerli jüri üyeleri Prof. Dr. Ayşe Nur Tütüncü, Prof. Dr. İbrahim Kaya, Prof. Dr. A. Emre Öktem, Doç. Dr. Ahmet Hamdi Topal ve Yrd. Doç. Dr. Galip Engin Şimşek e ufkumu genişleten görüşleri, eleştirileri ve katkılarından ötürü gönülden teşekkürlerimi sunarım. Bu çalışmanın başlangıcından itibaren hazırlanmasında ve yürütülmesinde, en büyük katkıyı sunan tez danışmanım değerli hocam Prof. Dr. Ayşe Nur Tütüncü ye teşekkürü bir borç bilirim. Tez çalışmasının getirdiği yoğun stres ve sıkıntıyı, kendisinin gösterdiği anlayış ve destek sayesinde aşabildim. Prof. Dr. A. Emre Öktem ve Yrd. Doç. Dr. G. Engin Şimşek, tez izleme komitesi üyeleri olarak, tez çalışmasının her aşamasında hazırladığım raporları titizlikle inceleyerek değerli görüşleriyle büyük katkıda bulundular. Kendilerine ihtiyaç duyduğum her fırsatta, samimi bir şekilde ilgilerini hiç esirgemediler. Elinizdeki eserde, uluslararası hukukun belki de en tartışmalı konusu olan sorumluluk hukuku, devletin uluslararası sorumluluğu, insancıl hukukun ihlalinden doğan sorumluluğu ve söz konusu sorumluluğun hukuki sonuçları incelenmektedir. Bu çalışmanın amacı, devletin sorumluluğuna dair taslak maddeler projesinin önemini ortaya koymak, devletin genel sorumluluğunun yanı sıra insancıl hukukun ihlalinden doğan sorumluluğuna da dikkat çekmektir. İnsancıl hukuk ihlalleri denildiğinde, ilk akla gelen cezai sorumluluk olmakta, yapılan tartışmalar ve akademik çalışmalar, bireylerin cezai sorumluluğu çerçevesinde yoğunlaşmaktadır. İnsancıl hukuk ihlallerini işleyen bireylerin yanında, belirli şartların yerine gelmesi kaydıyla, devletin de sorumluluğunun bulunduğunu daha fazla ön plana çıkarmak amacıyla yukarıdaki başlık altında ilgili konular ele alınmıştır. Bu çalışmanın ortaya çıkmasında pay sahibi olan tüm hocalarımın yaptıkları yardımları elbette unutmak mümkün değildir. Bu bağlamda mevcut eserin hazırlanmasında akademik çalışmaları ve bilgi birikimlerinden istifade ettiğim fikir üstatları ve seçkin bilim insanları Prof. Dr. Edip Çelik, Prof. Dr. Seha Meray, Prof. Dr. Sevin Toluner, Prof. Dr. Aslan Gündüz, Prof. Dr. Hüseyin Pazarcı ve ismini sayamadığım birçok kişiye bizlere bıraktıkları örnek ilmi çalışmalardan dolayı derin şükran borçlu olduğumu ifade etmek isterim. Akademik hayata başladığım günden bu yana çok değerli akademisyenler ile tanışma ve çalışma imkanı buldum. Başta Beykent Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı Prof. Dr. S. Binnur Çelik, Dekan Yardımcısı Yrd. Doç. Dr. Bünyamin Gürpınar, Prof. Dr. Abdullah V

6 ÖNSÖZ Dinçkol, Prof. Dr. Mesut Hakkı Caşın, Prof. Dr. Ahmet Kızıl, Prof. Dr. Fehmi Kızıl, Doç. Dr. Naim Demirel ve Fakülte bünyesinde beraber çalıştığım tüm asistan arkadaşlarıma teşekkür akademik bir onurdur. Bununla beraber, bu çalışmanın hazırlık sürecinde ve kaynak araştırmasında büyük katkıları olan yerli ve yabancı kaynaklara ulaşmamda yardımlarını esirgemeyen Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Kütüphane sorumlusu değerli öğrencim Abdülhalim Gümüş e gönülden teşekkürü bir borç bilirim. Nihayet, bütün akademik hayatım boyunca arkamda sarsılmaz bir güç olarak var olan, maddi ve manevi her türlü desteği bir an olsun esirgemeyen büyük ailemin tüm fertlerine borcumu asla ödeyemem. Başta babam Şaban Dülger, annem Saadet Dülger, amcalarım Nafi Dülger, İsmail Dülger ve ağabeylerim Ercan Dülger, Erkan Dülger, Nurselin Yıldırım bugünlere ulaşmamda bana en fazla emeği geçmiş kişilerdir. Özellikle bu çalışmanın her aşamasında yaşadığım bütün sıkıntıları, başarıları, sevincimi, üzüntümü benimle beraber yaşayan ve paylaşan vefalı eşim Selma Dülger e ve manevi desteklerini esirgemeyen değerli ailesine candan teşekkür ederim. Bu çalışmaya başladığım zaman ailemize yeni katılan oğlum Ali Dülger e, yoğun çalışma temposunda neşesi, sevgisi ve bana olan özlemi ile kolaylık sağlayan, beni hırslandıran biricik oğluma katkılarından ötürü teşekkür ederim. Kitabın hazırlanmasında ve basılmasında emeği geçen başta BETA Yayınevi sahibi Seyhan Satar olmak üzere tüm çalışanlarına titiz çalışmalarından ötürü teşekkür ederim. Bilimsel çalışmada gelişimin bir sonu olmadığının bilincinde olarak eserdeki muhtemel eksikliklerin sorumluluğu elbette şahsıma aittir. Eserin tüm akademik camiaya faydalı olmasını temenni ederim. İstanbul, Mayıs 2015 Dr. Kenan Dülger VI

7 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...V KISALTMALAR... XI GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM ULUSLARARASI İNSANCIL HUKUKUN ORTAYA ÇIKIŞI: TANIM, KAPSAM, KAYNAKLAR VE UYGULAMA ALANI I. Uluslararası İnsancıl Hukuk Kurallarının Uluslararası Hukuktaki Yeri... 7 A. İnsancıl Hukukun Tanımı... 8 B. İnsancıl Hukuk ile İnsan Hakları Hukuku Arasındaki İlişki II. Uluslararası İnsancıl Hukukun Kaynakları A. Lahey Sözleşmeleri B. Cenevre Sözleşmeleri C. İlgili Diğer Sözleşmeler D. Uluslararası İnsancıl Hukukun Temel İlkeleri III. Uluslararası İnsancıl Hukukun Uygulama Alanı A. Genel Olarak Silahlı Çatışmalar B. Silahlı Çatışmaların Türleri Uluslararası Nitelikte Olan Silahlı Çatışmalar Uluslararası Nitelikte Olmayan Silahlı Çatışmalar İKİNCİ BÖLÜM ULUSLARARASI HUKUKTA SORUMLULUK I. Uluslararası Hukukta Sorumluluk Kavramı ve Devletin Sorumluluğu VII

8 GİRİŞ II. Devletin Uluslararası Sorumluluğunun Şartları A. Uluslararası Hukukun İhlal Edilmesi B. Uluslararası Hukuka Aykırı Fiilin Devlete Atfedilebilmesi Doğrudan Devlet Organlarının Fiilleri Nedeniyle Sorumluluk a. Yasama Organı b. Yürütme Organı c. Yargı Organı Devlete Dolaylı Olarak Atfedilebilen Fiiller Nedeniyle Sorumluluk C. Uluslararası Sorumluluğun Ortaya Çıkmasında Kusur Faktörü D. Uluslararası Sorumluluğun Ortaya Çıkmasında Zararın Varlığı III. Uluslararası Hukuk Kişiliğinin Sorumluluk Hukukundaki Yansımaları A. Uluslararası Hukukta Bireysel Sorumluluk B. Uluslararası Örgütlerin Sorumluluğu C. Devlet Niteliğinde Olmayan Aktörlerin Sorumluluğu D. Uluslararası Hukukta Hukuki Sorumluluk ve Cezai Sorumluluk Ayrımı IV. Uluslararası Hukukta Hukuka Aykırılığı Ortadan Kaldıran Durumlar A. Rıza B. Meşru Müdafaa C. Karşı Önlem D. Mücbir Sebep E. Tehlike Hali F. Zaruret Hali ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ULUSLARARASI İNSANCIL HUKUK KURALLARININ İHLALİNDEN DOĞAN DEVLET SORUMLULUĞU I. Devletin Sorumluluğunun Genel Olarak Kabul Edilmesi II. Devletin Uluslararası İnsancıl Hukuk İhlallerinden Sorumlu Tutulduğu Durumlar A. Doğrudan Devlet Organları Tarafından İşlenen İhlaller Nedeniyle Sorumluluk Devletin Yasama, Yürütme ve Yargı Organlarının Faaliyetleri Nedeniyle Sorumluluk VIII

9 GİRİŞ 2. Devletin Silahlı Kuvvetlerinin Faaliyetleri Nedeniyle Sorumluluk B. Kamu Gücü Unsurlarını Kullanmaya Yetkili Kişi veya Kuruluşlar Tarafından İşlenen İhlaller Nedeniyle Sorumluluk Özel Askeri ve Güvenlik Şirketleri a. Özel Askeri ve Güvenlik Şirketlerinin Sınıflandırılması b. Özel Askeri ve Güvenlik Şirketleri ve Çalışanlarının Hukuki Statüsü c. Özel Askeri ve Güvenlik Şirketlerinin Faaliyetleri Nedeniyle Devletin Sorumluluğu Paralı Askerler a. Paralı Askerlik Kavramı ve Ortaya Çıkışı b. Paralı Askerliğin Hukuki Niteliği C. Devletin Talimatları, Yönlendirmesi veya Kontrolü Altında Hareket Eden Kişi ya da Gruplar Tarafından İşlenen İhlaller Nedeniyle Sorumluluk D. Devletin Kendi Davranışı Olarak Onayladığı ve Benimsediği, Özel Kişiler veya Gruplar Tarafından İşlenen İhlaller Nedeniyle Sorumluluk III. Uluslararası İnsancıl Hukukun İhlali A. Sorumluluğun Kapsamı: İnsancıl Hukuk İhlallerinin Türleri İnsanlığa Karşı Suçlar a. Kavramın Ortaya Çıkışı ve Uluslararası Hukuk Alanındaki Yeri b. İnsanlığa Karşı Suçların Ortak Özellikleri c. İnsanlığa Karşı Suçlar ile Bağlantılı Uluslararası Hukuk Belgeleri Soykırım a. Kavramın Ortaya Çıkışı ve Uluslararası Hukuk Alanındaki Yeri b. Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılmasına İlişkin Sözleşme c. Soykırım Suçunun Uluslararası Hukuk Açısından Özellikleri Barışa Karşı Suçlar-Saldırı Suçu Savaş Suçları a. Savaş Suçlarının Uluslararası Hukuk Alanındaki Yeri b. Savaş Suçlarının Şartları B. Uluslararası İnsancıl Hukuka Riayetin Sağlanması IX

10 GİRİŞ 1. Saygı Gösterme ve Saygı Gösterilmesini Sağlama Yükümlülüğü Koruyucu Güç Uluslararası Soruşturma Komisyonu Uluslararası Kızılhaç Komitesi (ICRC) DÖRDÜNCÜ BÖLÜM DEVLETİN ULUSLARARASI SORUMLULUĞUNUN HUKUKİ SONUÇLARI I. Uluslararası Hukuk Kurallarına Aykırılığın Genel Olarak Hukuki Sonuçları A. Uluslararası Hukuktan Kaynaklanan Yükümlülüklerin İhlallerinin Sonuçları İhlale Son Verme ve Tekrar Etmeme Yükümlülüğü İhlal Edilen Yükümlülüğü Yerine Getirme Görevinin Devam Etmesi Onarım Yükümlülüğü B. Onarım Türleri Eski Hale İade Tazminat Ödeme Manevi Olarak Tatmin Etme (Tarziye) II. Uluslararası Hukukun Emredici Kurallarına Aykırılığın Hukuki Sonuçları A. Uluslararası Hukukun Emredici Kuralları B. Emredici Hukuk Kurallarından Kaynaklanan Yükümlülüklerin İhlalleri ve Ciddi İhlal Kavramı C. Emredici Hukuk Kurallarından Kaynaklanan Yükümlülüklerin Ciddi İhlallerinin Özel Sonuçları İşbirliği Yapma Yükümlülüğü Hukuka Aykırı Durumu Tanımama Yükümlülüğü Yardım Etmeme Yükümlülüğü SONUÇ KAYNAKÇA X

11 KISALTMALAR a.e. : Aynı eser a.g.e. : Adı geçen eser AJIL : The American Journal of International Law aş. : Aşağı AÜHFD : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi AÜSBFD : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi AÜSBFY : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları Bkz. : Bakınız bs. : Bası C. : Cilt dn. : Dipnot Ed. : Edition/edited by EJIL : The European Journal of International Law et.al. : ve diğerleri ICC : The International Criminal Court ICJ : The International Court of Justice ICRC : The International Committee of the Red Cross ICTR : The International Criminal Tribunal For Rwanda ICTY : The International Criminal Tribunal For the Former Yugoslavia ILC : The International Law Commission IRRC : The International Review of the Red Cross İÜHFD : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi İÜHFM : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası İÜHFY : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları m. : Madde MHB : Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Özel Hukuk Bülteni Para. : Paragraf XI

12 KISALTMALAR PCIJ : Permanent Court of International Justice Res. : Resolution s. : Sayfa ss. : Sayfa aralığı t.y. : Tarih yok TAAD : Türkiye Adalet Akademisi Dergisi TBB : Türkiye Barolar Birliği UNTC : The United Nations Treaty Collection UNTS : The United Nations Treaty Series USAK : Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu v. : Versus v.b. : ve benzeri v.d. : ve diğerleri Vol. : Volume yuk. : Yukarı XII