TÜRKİYE İÇİN ERKEN UYARI ENDEKSİ ÖNERİLERİ *

Transkript

1 TÜRKİYE İÇİN ERKEN UYARI ENDEKSİ ÖNERİLERİ * Alper GÜRLER İktisat Uzman Yardımcısı T. İş Bankası A.Ş. İktisadi Araştırmalar Müdürlüğü İş Kuleleri Levent/İstanbul (212) alper.gurler@isbank.com.tr Duygu KAPLAN İktisat Uzman Yardımcısı T. İş Bankası A.Ş. İktisadi Araştırmalar Müdürlüğü İş Kuleleri Levent/İstanbul (212) duygu.kaplan@isbank.com.tr * Bu çalışmada yer alan görüşler yazarlarına ait olup, T. İş Bankası A.Ş. nin görüşlerini yansıtmamaktadır.

2 TÜRKİYE İÇİN ERKEN UYARI ENDEKSİ ÖNERİLERİ Özet Türkiye ekonomisinin krize girme olasılığının ölçülmesi amacıyla iki endeks oluşturulmuştur. İlk endekste kriz dönemleri öncesinde sistematik olarak farklı hareket eden ekonomik göstergeler arasından 12 tane öncü gösterge tespit edilerek bileşik bir endeks oluşturulmuştur. Bu şekilde oluşturulan endeksin tahmin gücünün sınanması amacıyla quadratic probability score ölçümü de yapılmıştır. İkinci endekste ise, bir logit model temel alınmış ve önümüzdeki 12 ay içinde kriz çıkma olasılığının belirlenmesi amaçlanmıştır. Doğrusal olmayan bu model ile herhangi bir verideki bozulmanın derecesi ölçülebilmekte ve sonuca bu şekilde yansıtılabilmektedir. Anahtar Sözcükler Erken uyarı endeksi, logit model, öncü gösterge, ekonomik kriz, kur baskısı, hata-sinyal oranı, kritik seviye, quadratic probability score. Abstract Two separate indices are constructed to develop a consistent measure of the probability of a crisis in the Turkish economy. The first index is constructed as a composite index of 12 leading indicators which systematically behave erratic in a signalling manner prior to crises. The signalling power of the composite index is assessed by quadratic probability score. The alternative is based on a logit regression model that yields the probability of a crisis within a 12-month period. The non-linear regression model facilitates the interpretation of the degree of distortion in any given variable and its impact on the probability. Keywords Early warning system, logit model, leading indicator, economic crisis, exchange market pressure, noise-to-signal ratio, critical treshold, quadratic probability score. 1

3 İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ ÖNCÜ GÖSTERGELER YAKLAŞIMI İLE ERKEN UYARI ENDEKSİ YÖNTEMSEL AÇIKLAMA Kriz Tanımı Tahmin Dönemi Veri Seti Öncü Göstergeler Bileşik Endeks DEĞERLENDİRME VE SONUÇLAR KESİKLİ BAĞIMLI DEĞİŞKENLER YAKLAŞIMI İLE ERKEN UYARI ENDEKSİ YÖNTEMSEL AÇIKLAMA Veri Seti DEĞERLENDİRME VE SONUÇLAR Endeks Endeks Endeks GENEL DEĞERLENDİRME EK 1. LOGIT MODELLERDE KATSAYILARIN YORUMLANMASI KAYNAKLAR

4 1. GİRİŞ 1990 ların başından itibaren, özellikle gelişmekte olan ülkelerde yaşanan finansal krizlerin sıklaştığı ve ciddi ekonomik, sosyal ve siyasi sonuçlar yarattığı görülmektedir. Örneğin, yıllarında Latin Amerika ülkelerinde, yıllarında ise Asya ülkelerinde yaşanan krizler, tüm global ekonomiyi derinden etkilemiştir. Bu çerçevede, sözkonusu krizlerin önceden tahmin edilmesine yönelik çalışmalar hız kazanmıştır. Krizleri önceden tahmin etmeyi amaçlayan erken uyarı sistemlerinde genel olarak döviz kuru krizleri ele alınmaktadır. Bununla birlikte, döviz kuru krizlerinin bankacılık, borç veya diğer krizlerle aynı anda veya peşpeşe gerçekleşmesi, modellerin sadece döviz kuru krizlerinin tahminiyle sınırlı kalmasını engellemektedir. Erken uyarı sistemleri oluşturulurken genel olarak iki yöntem benimsenmektedir: (i) öncü göstergeler yaklaşımı (leading indicator approach) ve (ii) kesikli bağımlı değişkenler yaklaşımı (discrete-dependent-variable approach). Bu yöntemlerden ilki olan öncü göstergeler yaklaşımı çerçevesinde oluşturulan erken uyarı endekslerinde, kriz dönemleri öncesinde sistematik olarak farklı hareket eden ekonomik göstergelerin belirlenmesi ve bu göstergelerdeki değişimlerin izlenmesi amaçlanmaktadır. Kesikli bağımlı değişkenler yaklaşımında ise, doğrusal olmayan logit ve probit modeller kullanılmaktadır. Doğrusal olmayan olasılık modellerini temel alan bu yöntemin öncü göstergeler yaklaşımına göre en önemli üstünlüğü, göstergelerdeki bozulmanın derecesini ölçebilmesi ve bunu sonuca yansıtabilmesidir. Çalışmanın ilk bölümünde, öncü göstergeler yaklaşımı yöntemiyle oluşturulan erken uyarı endeksi incelenmektedir. Daha sonraki bölümde ise, kesikli bağımlı değişkenler yaklaşımı kullanılarak oluşturulan 3 erken uyarı endeksi ele alınmaktadır. 2. ÖNCÜ GÖSTERGELER YAKLAŞIMI İLE ERKEN UYARI ENDEKSİ İlk olarak 1996 yılında Kaminsky ve Reinhart tarafından geliştirilen bu yaklaşımda, referans bir veri seti belirlenmekte ve tüm göstergeler için bir kritik seviye tespit edilmektedir. Herhangi bir tarihte bir göstergenin kendisi için belirlenmiş olan kritik seviyeyi aşması, sözkonusu göstergenin ekonomide bir sorun olasılığına işaret ettiği şeklinde yorumlanmaktadır. Ancak, kritik seviyenin düşüklüğü yanlış alarm ihtimalini de artırmaktadır. Ayrıca, bu yaklaşımda örneğin cari işlemler açığı/gsmh oranının kritik seviyeyi %1, %5 veya %10 oranında aşması aynı şekilde değerlendirilmektedir. Dolayısıyla, göstergedeki bozulma derecelendirilememektedir. Sadece bazı göstergelerin kritik seviyeyi aştığı durumlarda da ülkenin kırılganlığını değerlendirmek zorlaşmaktadır. Bununla birlikte, geniş bir veri setinin kullanımına imkân sağlaması bu yöntemin en önemli avantajlarından birisidir. Türkiye için oluşturulan erken uyarı endekslerinin ilkinde bu yaklaşım temel alınmıştır. 3

5 2.1. YÖNTEMSEL AÇIKLAMA Kriz Tanımı Türkiye de yaşanan döviz kuru krizlerinin belirlenmesi için kur baskısı nı ölçmeye yönelik bir değişken hesaplanmıştır. Kur baskısının (KB) ölçülmesinde reel kur endeksi (RKE), ortalama bileşik iç borçlanma faizleri (F) ve uluslararası rezervler (UR) dikkate alınmıştır. a 1, a 2 ve a 3, Temmuz 1996-Aralık 2004 döneminde sözkonusu değişkenlerin varyanslarının tersidir: KB t = a 1 [(RKE t / RKE t-1 )-1] + a 2 [F t F t-1 ] + a 3 [(UR t / UR t-1 )-1] (1) Bu çerçevede döviz kuru krizi (DK), kur baskısının, ortalama kur baskısının (OKB) iki standart sapması (SS) kadar üstüne çıktığı dönemler olarak tanımlanmıştır. 1 eğer KB t > OKB +2 SS (KB) DK t = (2) 0 diğer durumlarda Bu tanım, başka çalışmalarda kullanılan tanımlarla da uyumludur. Döviz kuru krizinin tanımlanmasında, Bussiere ve Fratzscher 1 (2002) 2 standart sapmayı dikkate alırken, Kaminsky, Lizondo ve Reinhart 2 (1998) 3 standart sapmayı, Edison 3 (2003) ise 2,5 standart sapmayı esas almıştır. Türkiye de kriz dönemleri dikkate alındığında, 2 standart sapmayı içeren tanım en uygun sonuçları vermektedir. Yapılan hesaplama sonucunda, Temmuz 1996-Aralık 2004 döneminde Türkiye de Eylül 1998, Ocak 2001, Şubat 2001 ve Mart 2001 tarihlerinin yukarıdaki kriz tanımına uygun olduğu görülmüştür. Ancak, Eylül 1998 ile 2001 in ilk üç ayı ekonomik verilerin seyri açısından önemli ölçüde farklılık göstermektedir. Özellikle, bu dönemlerde uygulamada olan kur rejimleri farklıdır. Bu çerçevede, analizde kriz etkisinin daha yoğun hissedildiği Ocak- Mart 2001 tarihlerine ağırlık verilmiştir. Ocak-Mart 2001 aynı zamanda, Türkiye de dalgalı döviz kuru rejiminin uygulanmaya başladığı dönemdir Tahmin Dönemi Bir krizin zamanının tam olarak belirlenmesinin zorluğu dikkate alındığında, yapılan analizde önümüzdeki 12 ay içerisinde kriz çıkma olasılığının belirlenmesi hedeflenmiştir. 12 aylık süreç, değişkenlerdeki değişimin izlenebilmesi ve gerekli kararların alınabilmesi için yeterli zamanın sağlanması amacıyla tercih edilmiştir. Bu çerçevede, kriz değişkeni Y t aşağıdaki şekilde tanımlanmıştır. 1 DK t+k = 1 olması halinde tüm k = dönemi için Y t = (3) 0 diğer durumlarda 1 Bussiere M., Fratzscher M. Towards A New Early Warning System of Financial Crises, European Central Bank Working Paper Series, Kaminsky G., Lizondo S., Reinhart C.M. Leading Indicators of Currency Crises, IMF Staff Papers, Edison H.J. Do Indicators of Financial Crises Work?, International Journal of Financial Economics,

6 Veri Seti Kaminsky, Lizondo ve Reinhart, 1998 tarihli çalışmalarında erken uyarı sistemleri konusunda 25 araştırmayı incelemiş ve bu çalışmalarda kullanılan göstergelerin performanslarını değerlendirmişlerdir. Bu değerlendirme sonucunda, en çok kullanılan ve anlamlı sonuç veren değişkenler belirlenmiştir. Erken uyarı endeksi için veri seti oluşturulurken de, bu çalışmanın sonuçları dikkate alınmıştır. Bu çerçevede, Temmuz 1996-Aralık 2004 dönemi için 24 değişkeni içeren aylık bazda veri tabanı oluşturulmuştur. Veri tabanına, Merkez Bankası nın piyasanın beklentilerini yansıtan İktisadi Yönelim Anketi nin sonuçları da dahil edilmiştir. Reel Kesim Sınai üretim artışı (aylar itibariyle yıllık artış) TÜFE (aylık artış) TEFE (aylık artış) Ara malı ithalatı/toplam ithalat Kamu Maliyesi İç borç stoku İç borçlanma faiz oranları (aylık) Mali Kesim Para tabanı (aylık bazda nominal artış) Kredi hacmi (mali kesim dahil, aylık artış) M2 M2/uluslararası rezervler Global Etkenler Petrol fiyatları (aylık değişim) Dış Denge Reel kur endeksi (TÜFE bazlı) Cari işlemler dengesi/gsmh İhracat İthalat Dış ticaret dengesi (12 aylık) Uluslararası rezervler Tüketim malı ithalatı/toplam ithalat Volatilite Beklentiler TCMB İktisadi Yönelim Anketi - sanayi TCMB İktisadi Yönelim Anketi - ihracat TCMB İktisadi Yönelim Anketi - yatırım TCMB İktisadi Yönelim Anketi - kapasite TCMB Reel Kesim Güven Endeksi Öncü Göstergeler Ekonomik verilerin bir kriz öncesinde sistematik olarak farklı hareket edip etmediklerinin ölçülmesi, her bir gösterge için kritik seviye tespitini gerektirmektedir. Bu çerçevede, veri setindeki 24 değişkenin her birinin dönemsel ortalaması (µ) ve standart sapması (σ) hesaplanmıştır. Kritik seviyenin belirlenmesi amacıyla, hesaplanan ortalamalar ve standart sapmalar ilişkilendirilmiştir. Kritik Seviye i = µ i + γ σ i i = 1,..., 24 ; γ Є [0, ) (4) Veri setindeki her değişken için, farklı γ değerleri kullanılarak birden fazla kritik seviye belirlenmiştir. Bunların içinde, hata-sinyal oranı (noise-to-signal ratio) asgari düzeyde olan kritik seviye, o gösterge için geçerli kabul edilmiştir. Herhangi bir dönemde, göstergenin (G) kritik seviyeyi aşması 1, kritik seviyenin altında kalması ise 0 ile ifade edilmektedir. 1 G i,t > Kritik Seviye i Sinyal i,t = (5) 0 diğer durumlarda Hata-sinyal oranı, temel olarak göstergelerin yanlış alarm verme oranını ifade etmektedir: 5

7 Sinyal var A B Sinyal yok C D Yukarıdaki matrikse göre, toplam gözlem sayısı A + B + C + D dir. A ve D göstergenin doğru sinyal verdiği, B ve C ise yanlış sinyal verdiği zamanları göstermektedir. Buna göre, iki tip hata tanımlanmaktadır. Hata 1, kriz varken göstergenin sinyal vermemesi, Hata 2 ise kriz yokken sinyal vermesidir. Hata 1 = C / (A + C) α (6) Hata 2 = B / (B + D) β (7) Bu çerçevede, hata-sinyal oranı β / (1- α) olarak tanımlanmaktadır. Veri setinde tanımlanmış olan 24 değişken için hata-sinyal oranını en aza indiren kritik seviyelerin belirlenmesi sırasında iki tür sorunla karşılaşılmıştır: - bazı değişkenler hiçbir zaman doğru sinyal vermemektedir. - bazı değişkenler için hata-sinyal oranını en aza indiren kritik seviye çok yüksek bir düzeydedir. Örneğin, Hazine nin ortalama iç borçlanma bileşik faizleri için geçerli olan kritik seviye %136,3 düzeyindedir. Bu oran, geçmiş yıllar dikkate alındığında kriz dönemlerini ifade eden bir değer olmakla birlikte, günümüzde faiz oranlarının %20 nin altında seyretmesi nedeniyle anlamlı değildir. Bu kapsamda, yapılan analiz sonucunda 12 değişkenin anlamlı sonuçlar verdiği görülmüştür. Reel Kesim Sınai üretim artışı (aylar itibariyle yıllık artış) TEFE (aylık artış) Dış Denge Reel kur endeksi (TÜFE bazlı) Cari işlemler dengesi/gsmh Dış ticaret dengesi (12 aylık) Mali Kesim Kredi hacmi (mali kesim dahil, aylık artış) M2/uluslararası rezervler Beklentiler TCMB İktisadi Yönelim Anketi - sanayi TCMB İktisadi Yönelim Anketi - ihracat TCMB İktisadi Yönelim Anketi - yatırım TCMB İktisadi Yönelim Anketi - kapasite TCMB Reel Kesim Güven Endeksi Bileşik Endeks Öncü göstergelerden sadece bazılarında bozulma olması halinde, ekonominin kırılganlığının ölçülmesi zorlaşmaktadır. Bu çerçevede, belirlenen 12 öncü göstergenin aynı anda değerlendirilebilmesi amacıyla bileşik bir endeks oluşturulmuştur. Ancak, göstergelerin Temmuz 1996 dan bu yana seyri incelendiğinde, krizleri önceden tahmin etme performanslarının (hata-sinyal oranlarının) farklı olduğu görülmektedir. Tüm göstergelere aynı ağırlığın verilmesi, oluşturulan endeksin tahmin gücünü olumsuz yönde etkileyecektir. Bu nedenle, endeks oluşturulurken tüm göstergeler hata-sinyal oranlarıyla 6

8 ağırlıklandırılmıştır. Böylece, yüksek hata-sinyal oranına sahip göstergelerin bileşik endeksi etkileme gücü azaltılmıştır. Σ 12 Endeks t = (S i,t / HSO i ) (8) i = 1 S i,t : Sinyal; HSO i : Hata-sinyal oranı 2.2. DEĞERLENDİRME VE SONUÇLAR Türkiye için oluşturulan Bileşik Öncü Göstergeler Endeksi ndeki göstergelerin performansı aşağıda incelenmektedir. Sınai üretim ve reel kesim güven endeksinde, göstergenin kritik seviyenin altında kalması kriz sinyali olarak değerlendirilmektedir. - Sınai üretim Sinyal var Sinyal yok 3 33 Hata-sinyal oranı: 0,78 Kritik seviye: %8,33 Sınai üretim artışının, 2001 krizi öncesinde Ocak 2000 den itibaren belirli aralıklarla kriz sinyali verdiği görülmektedir yılında ise, sınai üretim artışının yıl geneline göre nispeten düşük gerçekleştiği Ocak, Ağustos, Eylül, Ekim ve Aralık aylarında kriz sinyali vermiştir. - TEFE Sinyal var 1 1 Sinyal yok Hata-sinyal oranı: 0,17 Kritik seviye: %6,86 Aylık bazda TEFE artışı, sadece 2001 krizi sırasında sinyal vermiştir. - Kredi hacmi Sinyal var 6 31 Sinyal yok 9 56 Hata-sinyal oranı: 0,89 Kritik seviye: %4,60 Aylık bazda kredi hacmi artışı, 2001 krizi öncesinde Mayıs 2000 den itibaren aralıklarla kriz sinyali vermiştir yılında ise, Mart ve Mayıs ayları arasında kritik seviyenin üzerine çıkmıştır. 7

9 - M2/Uluslararası rezervler Sinyal var 3 12 Sinyal yok Hata-sinyal oranı: 0,70 Kritik seviye: %131,49 M2/uluslararası rezervler, 2001 krizi öncesinde Kasım 2000-Ocak 2001 döneminde kriz sinyali vermiştir. Aralık 2003 ten bu yana kritik seviyenin üzerinde seyretmektedir. - Reel kur endeksi (TÜFE bazlı) Sinyal var Sinyal yok 1 62 Hata-sinyal oranı: 0,31 Kritik seviye: 127,97 Reel kur endeksi, 2001 krizi öncesinde Ocak 2000 den itibaren kriz sinyali vermeye başlamıştır. Aralık 2004 itibariyle de, son 20 aydır kritik seviyenin üzerinde seyretmektedir. - Cari denge/gsmh Sinyal var 5 6 Sinyal yok Hata-sinyal oranı: 0,21 Kritik seviye: %-10,18 Cari dengenin milli gelire oranı, 2001 krizi öncesinde Ocak 2000 den itibaren belirli aralıklarla kriz sinyali vermiştir yılında ise, Şubat, Mart ve Aralık aylarında kritik seviyenin üzerine yükselmiştir. - Dış ticaret dengesi Sinyal var 6 10 Sinyal yok 9 77 Hata-sinyal oranı: 0,29 Kritik seviye: $ milyon Son 12 aylık dış ticaret dengesi, 2001 krizi sırasında Ekim 2000-Mart 2001 döneminde kriz sinyali vermiştir yılında ise, Mart ayından itibaren kritik seviyenin üzerindedir. - TCMB İktisadi Yönelim Anketi sanayi (kötümser/toplam katılımcı sayısı) Sinyal var 2 2 Sinyal yok Hata-sinyal oranı: 0,17 Kritik seviye: %9,25 Bu gösterge sadece 2001 krizi sırasında sinyal vermiştir. 8

10 - TCMB İktisadi Yönelim Anketi ihracat (kötümser/toplam katılımcı sayısı) Sinyal var 4 6 Sinyal yok Hata-sinyal oranı: 0,26 Kritik seviye: %4,95 Bu gösterge sadece 2000/2001 krizleri sırasında sinyal vermiştir. - TCMB İktisadi Yönelim Anketi yatırım (daha az/toplam katılımcı sayısı) Sinyal var 1 2 Sinyal yok Hata-sinyal oranı: 0,34 Kritik seviye: %14,23 Bu gösterge sadece 2001 krizi sırasında sinyal vermiştir. - TCMB İktisadi Yönelim Anketi kapasite (daha az/toplam katılımcı sayısı) Sinyal var 2 2 Sinyal yok Hata-sinyal oranı: 0,17 Kritik seviye: %9,17 Bu gösterge sadece 2001 krizi sırasında sinyal vermiştir. - TCMB Reel Kesim Güven Endeksi Sinyal var Sinyal yok 5 37 Hata-sinyal oranı: 0,86 Kritik seviye: 102,74 Reel kesim güven endeksi, 2001 krizi öncesinde Ocak 2000 den itibaren belirli aralıklarla kriz sinyali vermiştir. Bu gösterge 2004 yılı genelinde kriz sinyali vermemiştir. Ocak 2004 Şubat 2004 Mart 2004 Nisan 2004 Mayıs 2004 Haziran 2004 Temmuz 2004 Ağustos 2004 Eylül 2004 Ekim 2004 Kasım 2004 Aralık Yılında Sinyal Veren Göstergeler Reel kur endeksi, M2/uluslararası rezervler, sınai üretim, Reel kur endeksi, M2/uluslararası rezervler, cari denge/gsmh Reel kur endeksi, M2/uluslararası rezervler, kredi hacmi, cari denge/gsmh, dış ticaret dengesi Reel kur endeksi, M2/uluslararası rezervler, kredi hacmi, dış ticaret dengesi Reel kur endeksi, M2/uluslararası rezervler, kredi hacmi, dış ticaret dengesi Reel kur endeksi, M2/uluslararası rezervler, dış ticaret dengesi Reel kur endeksi, M2/uluslararası rezervler, dış ticaret dengesi Reel kur endeksi, sınai üretim, M2/uluslararası rezervler, dış ticaret dengesi Reel kur endeksi, sınai üretim, M2/uluslararası rezervler, dış ticaret dengesi Reel kur endeksi, sınai üretim, M2/uluslararası rezervler, dış ticaret dengesi Reel kur endeksi, M2/uluslararası rezervler, dış ticaret dengesi Reel kur endeksi, sınai üretim, M2/uluslararası rezervler, cari denge/gsmh, dış ticaret dengesi 9

11 Göstergelerin hata-sinyal oranlarıyla ağırlıklandırılarak oluşturulan Bileşik Öncü Göstergeler Endeksi nin kritik seviyesinin belirlenmesinde, göstergeler için kullanılana benzer bir yöntem benimsenmiş ve hata-sinyal oranının en düşük olduğu kritik seviye temel alınmıştır. Bununla birlikte, kritik seviyenin altında kalsa bile endeksin yükselme eğilimi göstermesi, ekonomide dengelerin bozulduğuna işaret etmektedir. Şekil 1: Bileşik Öncü Göstergeler Endeksi Bileşik Öncü Göstergeler Endeksi Kritik Seviye Mart Aylık Hareketli Ortalama 12 Aylık Hareketli Ortalama Aralık 1998 Mart Bileşik Öncü Göstergeler Endeksi, 2004 sonu itibariyle kritik seviyenin altında seyretmektedir. Bununla birlikte endeks, dip noktasına ulaştığı Ekim 2002 den bu yana yükselme trendini sürdürmektedir. Endeks, Aralık 1999 dan itibaren tepe noktasına ulaştığı 2001 krizine kadar da benzer bir trend izlemiştir. Endeksin yükselmeye başladığı Aralık 1999 tarihi ile Ocak 2001 arasında 14 ay bulunmaktadır. Hatırlanacağı üzere, endeks oluşturulurken tahmin dönemi 12 ay olarak öngörülmüştür. Bileşik Öncü Göstergeler Endeksi, 2001 krizi öncesinde 14 ay boyunca sürekli artış eğilimindedir. Dolayısıyla, endeks 2000/2001 krizini önceden tahmin etmekte başarılı olmuştur. Günümüzde ise, endeksin Ekim 2002 den bu yana süren ana trendinin yukarı yönlü olduğu görülmektedir yılında endeks, yaz ayları boyunca bir miktar gerilemekle birlikte yılın son aylarında tekrar yükselmiş ancak, Aralık 2004 itibariyle kritik seviyenin altında kalmıştır. Endeksin ana trendinin yukarı yönlü olması Türkiye ekonomisinin kırılganlığının sürdüğüne işaret etmektedir. Bileşik Öncü Göstergeler Endeksi nin tahmin gücünün sınanması amacıyla quadratic probability score (QPS) ölçümü de yapılmıştır. Ölçüm denklemi: Σ 103 QPS = (1/T) 2(P t R t ) 2 (9) t= 1 10

12 T: Temmuz 1996-Aralık 2004 dönemindeki ay sayısı (örneklem büyüklüğü) P: Herhangi bir aydaki endeks değerinin 12 ay içinde öngördüğü kriz olasılığı 1 kriz varsa R = (10) 0 diğer durumlarda [0,2] arasında herhangi bir değer alabilen QPS in 0 a yaklaşması, endeksin tahmin gücünün yüksekliğine işaret ederken, 2 ye yaklaşması tahmin gücünün zayıf olduğunu göstermektedir. Endeks Değeri 12 Ay İçinde Kriz Çıkma Olasılığı (%) 0,0-3,1 0,0 3,1-6,2 15,6 6,2-9,4 18,2 9,4-12,5 27,3 12,5-15,6 40,0 15,6-18,7 60,0 18,7-21,8 60,0 21,8-24,9 100,0 24,9-28,0 100,0 28,0 ve üzeri 100,0 Bileşik Öncü Göstergeler Endeksi için yapılan hesaplama sonucunda, oluşturulan endeksin QPS değerinin 0,137 düzeyinde olduğu ve dolayısıyla tahmin gücünün yüksek olduğu anlaşılmıştır. QPS değeri hesaplanırken ulaşılan endeks düzeyi ve kriz olasılığı ilişkisi yandaki tabloda verilmektedir. Aralık 2004 itibariyle endeks değeri 12,9 ile [12,5-15,6] aralığında olup, 12 ay içinde kriz çıkma olasılığı %40 düzeyindedir. 3. KESİKLİ BAĞIMLI DEĞİŞKENLER YAKLAŞIMI İLE ERKEN UYARI ENDEKSİ Doğrusal olmayan olasılık modellerini temel alan yöntemlerle oluşturulan erken uyarı endeksleri, göstergelerdeki bozulmanın derecesini ölçebilmekte ve bunu sonuca yansıtabilmektedir. Bu bölümde, bir logit model temel alınarak oluşturulan erken uyarı endeksleri incelenmektedir. (Model denklemine Ek 1 de yer verilmektedir.) Yapılan hesaplama sonucunda 3 farklı erken uyarı endeksi belirlenmiştir YÖNTEMSEL AÇIKLAMA Endekslerin oluşturulmasında temel alınan kriz tanımı ve tahmin dönemi, Bileşik Öncü Göstergeler Endeksi için kullanılan yöntemle aynı şekilde hesaplanmıştır. Dolayısıyla, Ocak- Mart 2001 ayları kriz dönemi olarak belirlenmiş ve 12 ay içinde kriz çıkma olasılığının hesaplanması hedeflenmiştir Veri Seti Temmuz 1996 dan günümüze 21 değişken için aylık bazda veri tabanı oluşturulmuştur. Modelde test edilen değişkenler aşağıdadır: 11

13 Reel Kesim Uluslararası Rekabet Gücü Sınai üretim artışı (aylar itibariyle yıllık artış) Reel kur endeksi (TÜFE bazlı, aylık değişim) TÜFE (aylık artış) Cari işlemler dengesi/gsmh (1) (2) (3) TEFE (aylık artış) İhracat artışı (aylık) İç borç stoku/gsmh (2) İthalat artışı (aylık) İç borçlanma faiz oranları (aylık) Dış ticaret dengesi/gsmh Dış borçlanma (ödemeler dengesinden alınmıştır) Dış ticaret hadleri Ara malı ithalatı/toplam ithalat (2) (3) Tüketim malı ithalatı/toplam ithalat (2) (3) Mali Kesim Uluslararası rezervler Para tabanı (aylık bazda reel ve nominal artış) Sermaye hareketleri (3) Kredi hacmi (mali kesim dahil, aylık artış) (1) Volatilite ($/TL ve 1$+0,77 dan oluşan sepet) Global Etkenler Kısa vadeli faiz oranları (ABD) Petrol fiyatları (aylık değişim) Yapılan regresyon sonucunda (regresyonda E-views 4.0 kullanılmıştır), kullanılan 21 değişken arasından anlamlı sonuçlar veren üç farklı grup belirlenmiştir. Bu kapsamda, üç farklı endeks oluşturulmuştur. Üç endekste de cari işlemler dengesinin önemli bir rol oynadığı görülmektedir. Yukarıdaki tabloda, birinci endeksi oluşturan değişkenler (1) ile, ikinci endeksi oluşturan değişkenler (2) ile, üçüncü endeksi oluşturan değişkenler ise (3) ile gösterilmektedir. Bazı değişkenler birden fazla endekste yer almaktadır. Regresyon sonucunda elde edilen olasılık tahminlerinde gözlenen dönemsel dalgalanmaları önlemek ve ana trendi izleyebilmek amacıyla 12 aylık hareketli ortalamalar kullanılmıştır. Kritik seviye, ortalama olasılıklara bir standart sapmanın eklenmesi ve çıkarılmasıyla oluşturulan banda göre belirlenmiştir. Buna göre, endeksin oluşturulan bandın üst limitini aşması kriz olasılığının arttığına işaret ederken, alt ve üst limit arasında yükselen bir seyir izlemesi de riskin arttığını göstermektedir DEĞERLENDİRME VE SONUÇLAR Endeks 1 Y 1 = (-0,243161) KH + (-0,164454) CD (11) Değişken Katsayı Standart Hata Z İstatistiği Olasılık KH -0, , , ,0001 CD -0, , , ,0139 Bankacılık sektörü kredi hacmindeki gelişmeleri (KH) ve cari işlemler dengesinin milli gelire oranını (CD) içermektedir. Denkleme göre, cari işlemler açığının büyümesi kriz ihtimalini artırırken, toplam kredi hacminin genişlemesi bu ihtimali azaltmaktadır. Endeks 1 de alt ve üst limitler [%28,5; %49,6] olarak belirlenmiştir. Analiz sonuçlarına göre, Kasım 1999 da %29,5 düzeyindeki önümüzdeki 12 ayda kriz çıkma olasılığı Mart 2000 de %40 ın üzerine yükselmiş, Ocak 2001 de ise %50 ile üst limiti aşmıştır. Şubat 2001 den itibaren düşmeye başlayan olasılık, 2002 nin başından itibaren tekrar yükselme eğilimine girmiş ve 2004 sonuna kadar yüksek seviyedeki seyrini sürdürmüştür. Aralık 2004 itibariyle, önümüzdeki 12 ay içinde kriz çıkma olasılığı %51,5 düzeyindedir. 12

14 (%) Şekil 2: Endeks 1 Ocak 2001 Eylül 2002 Mayıs 2003 Mart 2004 Aralık Haz.97 Kas.97 Nis.98 Eyl.98 Şub.99 Tem.99 Ara.99 May.00 Eki.00 Mar.01 Ağu.01 Oca.02 Haz.02 Kas.02 Nis.03 Eyl.03 Şub.04 Tem.04 Ara Endeks 2 Y 2 = (-0,330493) CD + (-0,113494) ARA + (0,399791) TUK + (0,023238) IB (12) Değişken Katsayı Standart Hata Z İstatistiği Olasılık CD -0, , , ,0027 ARA -0, , , ,0010 TUK 0, , , ,0250 IB 0, , , ,0380 Cari işlemler dengesinin milli gelire oranını (CD), ara malı ithalatının toplam ithalata oranını (ARA), tüketim malı ithalatının toplam ithalata oranını (TUK) ve iç borç stokunun milli gelire oranını (IB) içermektedir. Bu endeksin birinci endeksten temel farkı, uluslararası rekabet gücünün önemli bir ağırlığa sahip olmasıdır. Ara malı ithalatının toplam ithalata oranı ile, ekonomideki üretim potansiyelinin de endekse dahil edilmesi amaçlanmıştır. İç borç stokunun milli gelire oranının katsayısı diğer değişkenlere göre gözardı edilebilir düzeydedir. Endeks 2 de alt ve üst limitler [%5,5; %35,4] olarak belirlenmiştir. Analiz sonuçlarına göre, Kasım 1999 da %17 düzeyindeki önümüzdeki 12 ayda kriz çıkma olasılığı Mayıs 2000 de %35,8 e yükselerek üst limiti aşmıştır. Olasılık, yükseliş trendini izleyen aylarda da sürdürmüş ve Kasım 2000 de %49,8 e, Ocak 2001 de %50,1 e ulaşmıştır. Şubat 2001 den itibaren azalmaya başlayan önümüzdeki 12 ay içinde kriz çıkma olasılığı, 2003 sonundan itibaren tekrar yükselme eğilimine girmiştir. Aralık 2004 itibariyle, önümüzdeki 12 ay içinde kriz çıkma olasılığı %52 düzeyindedir. 13

15 (%) Şekil 3: Endeks 2 Ocak 2001 Aralık Haz.97 Kas.97 Nis.98 Eyl.98 Şub.99 Tem.99 Ara.99 May.00 Eki.00 Mar.01 Ağu.01 Oca.02 Haz.02 Kas.02 Nis.03 Eyl.03 Şub.04 Tem.04 Ara Endeks 3 Y 3 = (-0,352611) CD + (-0,099105) ARA + (0,347970) TUK + (-0,070205) SER (13) Değişken Katsayı Standart Hata Z İstatistiği Olasılık CD -0, , , ,0020 ARA -0, , , ,0016 TUK 0, , , ,0387 SER -0, , , ,0469 Cari işlemler dengesinin milli gelire oranını (CD), ara malı ithalatının toplam ithalata oranını (ARA), tüketim malı ithalatının toplam ithalata oranını (TUK) ve sermaye hareketlerini (SER) içermektedir. Endeks 3 ün Endeks 2 ile benzer olduğu görülmektedir. Tek fark olarak iç borç stoku yerine sermaye hareketleri denkleme dahil edilmiştir. Sermaye hareketleri değişkeni, portföy yatırımları ile net hata noksan kaleminin toplamından oluşmaktadır. Bununla birlikte, sermaye hareketlerinin katsayısının düşüklüğü, bu değişkenin endeksi etkileme gücünü azaltmaktadır. Dolayısıyla, ikinci endeks ile benzer sonuçlar vermektedir. Endeks 3 te alt ve üst limitler [%5,5; %34,7] olarak belirlenmiştir. Analiz sonuçlarına göre, Kasım 1999 da %14,5 düzeyindeki önümüzdeki 12 ayda kriz çıkma olasılığı Haziran 2000 de %35,9 a yükselerek üst limiti aşmıştır. Olasılık, yükseliş trendini izleyen aylarda da sürdürmüş ve Kasım 2000 de %49,8 e ulaşmıştır. Olasılık Aralık 2000 ve Ocak 2001 de %47,7 düzeyinde seyretmiş, Şubat 2001 de ise %48,5 e yükselmiştir. Şubat 2001 den itibaren azalmaya başlayan önümüzdeki 12 ay içinde kriz çıkma olasılığı, 2003 sonundan itibaren tekrar yükselme eğilimine girmiştir. Aralık 2004 itibariyle, önümüzdeki 12 ay içinde kriz çıkma olasılığı %50,5 düzeyindedir. 14

16 (%) Şekil 4: Endeks 3 Kasım 2000 Aralık Haz.97 Kas.97 Nis.98 Eyl.98 Şub.99 Tem.99 Ara.99 May.00 Eki.00 Mar.01 Ağu.01 Oca.02 Haz.02 Kas.02 Nis.03 Eyl.03 Şub.04 Tem.04 Ara.04 Kesikli bağımlı değişkenler yaklaşımıyla oluşturulan üç endeksin birlikte değerlendirilmesi daha fazla değişkenin dikkate alınmasına ve ekonominin farklı perspektiflerden incelenmesine olanak sağlamaktadır. Üç endeks eş zamanlı olarak değerlendirildiğinde, 2003 ün son çeyreğinden itibaren ekonomik göstergelerde bir bozulma gözlendiği, dolayısıyla önümüzdeki 12 ay içerisinde bir kriz çıkma olasılığının arttığı görülmektedir. (%) Endeks 1 Endeks 2 Endeks 3 Şekil 5: Kesikli Bağımlı Değişkenler Yaklaşımına Göre Endeksler Haz.97 Kas.97 Nis.98 Eyl.98 Şub.99 Tem.99 Ara.99 May.00 Eki.00 Mar.01 Ağu.01 Oca.02 Haz.02 Kas.02 Nis.03 Eyl.03 Şub.04 Tem.04 Ara.04 15

17 4. GENEL DEĞERLENDİRME Dünya genelinde yaşanan finansal krizlerin ciddi ekonomik, sosyal ve siyasi sonuçlar yaratması, sözkonusu krizlerin önceden tahmin edilmesinin giderek daha fazla önemli bir hale gelmesine neden olmaktadır. Bu çalışmada, iki farklı yöntem kullanılarak Türkiye için anlamlı sonuçlar veren erken uyarı endekslerinin oluşturulması amaçlanmıştır. Bu çerçevede, öncü göstergeler yaklaşımıyla 1, kesikli bağımlı değişkenler yaklaşımıyla da 3 endeks belirlenmiştir. Öncü göstergeler yaklaşımıyla hesaplanan bileşik endekste 12 değişken incelenmiştir. QPS ölçümüne göre tahmin gücü yüksek bulunan endeksi oluşturan değişkenlerden reel kur endeksi, sınai üretim, M2/uluslararası rezervler, dış ticaret dengesi ve cari denge/gsmh, 2004 yılında Türkiye ekonomisindeki kırılganlığın devam ettiğine işaret etmektedir. Endekse göre, 2004 sonu itibariyle Türkiye ekonomisinde önümüzdeki 12 ay içinde kriz çıkma olasılığı %40 düzeyindedir. Kesikli bağımlı değişkenler yaklaşımına göre hesaplanan 3 endeks de Türkiye nin ekonomik göstergelerinde gözlenen bozulmaya işaret etmektedir. Endekslerde kredi hacmi, cari denge/gsmh, ara malı ithalatı/toplam ithalat, tüketim malı ithalatı/toplam ithalat, iç borç stoku/gsmh ve sermaye hareketleri/gsmh değişkenleri izlenmektedir sonu itibariyle, Türkiye de önümüzdeki 12 ay içinde kriz çıkma olasılığı birinci endekse göre %51,5, ikinci endeksi göre %52 ve üçüncü endekse göre %50,5 düzeyindedir. Endekslerin Türkiye de önümüzdeki 12 ay içinde bir kriz çıkma olasılığının arttığına işaret etmesinde, genişleyen cari işlemler açığının önemli bir rol oynadığı düşünülmektedir. Öte yandan, IMF ile ilişkilerin sürdürülmesi ve Avrupa Birliği ne üyelik perspektifi Türkiye ekonomisine yönelik olumlu bekleyişleri de artırmaktadır. Avrupa Birliği ile üyelik müzakerelerinin başlamasının ardından artması beklenen doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının, cari açığının finansmanını kolaylaştıracağı tahmin edilmektedir. Türkiye ye benzer ülkelerin tecrübeleri dikkate alındığında, Avrupa Birliği ne üyelik sürecinin büyümeyi, dış ticaret hacmini, enflasyonu, reel faizleri ve doğrudan yabancı sermaye yatırımlarını olumlu yönde etkilediği görülmektedir. Bu çerçevede, özellikle Avrupa Birliği ne üyelik sürecinin Türkiye ekonomisi için önemli bir çıpa olacağı ve ekonominin istikrar kazanmasına yardım edeceği düşünülmektedir. 16

18 EK 1. LOGIT MODELLERDE KATSAYILARIN YORUMLANMASI Logit modellerde doğrusal olmayan olasılık fonksiyonu aşağıdaki gibi verilmektedir: P kriz çıkma olasılığını ifade etmekte ve [0,1] aralığında bir değer almaktadır. P(Y=1) = F(Xβ) = e Xβ / (1 + e Xβ ) Bu denklemden e Xβ = P / (1-P) ifadesine ulaşılmaktadır. Dolayısıyla, modelden elde edilen değişkenlerin olasılık üzerindeki etkisi üssel bir fonksiyon aracılığıyla değerlendirilebilmektedir. Bu durumda, Xβ nin negatif olması halinde üssel sayı sıfıra yaklaşmakta, bu çerçevede kriz çıkma olasılığı azalmaktadır. Örneğin, cari işlemler açığına ilişkin değişkenin katsayısı tüm analizlerde negatif çıkmıştır. Cari işlemler açığının doğal olarak negatif olduğu da dikkate alındığında, Xβ her zaman pozitif olmakta ve cari işlemler açığı büyüdükçe artmaktadır. Dolayısıyla, üssel sayının büyümesi kriz olasılığını yükseltmektedir. 17

19 KAYNAKLAR Bussiere M., Fratzscher M. Towards A New Early Warning System of Financial Crises, European Central Bank Working Paper Series, Edison H.J. Do Indicators of Financial Crises Work?, International Journal of Financial Economics, Kaminsky G., Lizondo S., Reinhart C.M. Leading Indicators of Currency Crises, IMF Staff Papers, Çeşitli DİE, Hazine Müsteşarlığı ve TCMB istatistikleri. 18