Aleksitimi: Psikolojik Belirtiler ve Baðlanma Stilleri

Transkript

1 ARAÞTIRMA Aleksitimi: Psikolojik Belirtiler ve Baðlanma Stilleri Ayþegül Durak Batýgün 1, Ayda Büyükþahin 2 1 Doç.Dr., 2 Yrd.Doç.Dr., Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coðrafya Fakültesi Psikoloji Bölümü, Ankara ÖZET Amaç: Bu çalýþmanýn temel amacý, normal bireylerdeki aleksitimi ile psikolojik belirtiler ve baðlanma stilleri arasýndaki iliþkileri incelemektir. Ayrýca, cinsiyet ve eðitim gibi sosyodemografik deðiþkenler ile aleksitimi arasýndaki iliþkilerin araþtýrýlmasý da çalýþmanýn diðer bir amacýdýr. Yöntem: Çalýþmaya yaþ aralýðý arasý olan 300 kiþi katýlmýþtýr. Katýlýmcýlarýn yaþ ortalamasý 26.71'dir (ss=7.00). Veri toplama aracý olarak Toronto Aleksitimi Ölçeði, Yakýn Ýliþkilerde Yaþantýlar Envanteri ve Kýsa Semptom Envanteri kullanýlmýþtýr. Bulgular: Örneklem aleksitimi puanlarýna göre iki uç gruba ayrýlmýþ ve aleksitimi puaný yüksek olan grubun, psikolojik semptomlarý daha fazla sergiledikleri görülmüþtür. Ayrýca kaçýnmacý ve kaygýlý baðlanma puanlarýnýn da daha yüksek olduðu belirlenmiþtir. Regresyon analizleri sonucunda da, eðitim, kaygýlý baðlanma ve psikolojik belirti deðiþkenlerinin aleksitimi puanlarýný yordadýðý gözlenmektedir. Sonuç: Bu çalýþma normal bireylerde psikolojik belirtiler, baðlanma stilleri ve eðitim düzeyi gibi deðiþkenlerin aleksitimi puanlarý ile nasýl bir iliþki içerisinde olduðuna iliþkin bilgiler vermektedir. Bu bilgiler klinik psikoloji uygulamalarýnda yararlý olabilir. Terapiye baþvuran hastalarýn psikolojik semptomlarý deðerlendirilirken, bunlarýn aleksitimik özellikleri olabileceði göz önünde bulundurulmalýdýr. Ayrýca, bu özellilerin de düþük eðitim düzeyi ve güvensiz baðlanma ile iliþkisinin göz önünde bulundurulmasý, hem uygulanacak olan terapi türünün hem de terapide kullanýlacak tekniklerin belirlenmesinde yararlý olabilir. Anahtar Sözcükler: Aleksitimi, baðlanma stilleri, psikolojik belirtiler. () SUMMARY Alexityhmia: Psychological Symptoms and Attachment Styles Objective: The main objective of this study was to investigate the relationship between alexithymia, psychological symptoms and attachment styles in normal individuals. Another purpose of the present study was to examine the associations between sosyodemografic variables such as sex and educational level and alexithymia. Method: Three hundred individuals between 18 to 40 years of age participated. The mean age of participants was years (ss= 7.00). Toronto Alexithymia Scale (TAS), Experience in Close Relationships (ECR), and Brief Symptom Inventory (BIS) were used for data collection. Results: The sample was divided into two different groups in terms of alexithymia scores. Alexithymic individuals had significantly higher scores on the psychological symptoms, avoidant and anxious attachment styles. The regression analysis also revealed that educational level, anxious attachment style and psycholocial symptoms were important predictors of alexithymia scores. Conclusion: According to the results of the current study, high psycholocial symptoms, anxious attachment style and low levels of education were important predictors of alexithymia scores. Thus, these findings may be useful for clinical psychological practices. When psychological symptoms of clients seeking therapy are being evaluated, it is important to note that these may be the characteristics of alexithymia. In addition, taking into consideration the relationships between these features of alexithymia and low levels of education and unsecure attachment styles might help to determine both the type of therapy and techniques which will be used in this therapy. Key Words: Alexityhmia, attachment styles, psychological symptoms. Makalenin geliþ tarihi: , Yayýna kabul tarihi:

2 Durak Batýgün A, Büyükþahin A. GÝRÝÞ Yunanca kökenli bir kelime olan Aleksitimi, "duygular için söz yokluðu" þeklinde dilimize çevrilmiþtir (Dereboy 1990). Baþlangýçta psikosomatik hastalarda görülen belirtileri açýklamak amacýyla ortaya atýlmýþsa da (Blanchard ve ark. 1981), günümüzde yalnýzca bu hastalarda deðil, diðer ruhsal ve fiziksel hastalýklarda (Kooiman 1998, Lumley ve ark. 1996, Madenci ve ark. 2007, Sayar ve ark. 2004, Taymur ve ark. 2007, Yazýcý ve ark. 2006) ve saðlýklý bireylerde de (Aslan ve Alparslan 2001, Bengi 1996, Taylor ve ark. 1985) sýklýkla görüldüðü vurgulanmaktadýr. Aleksitimiklerin en belirgin özellikleri duygularýný fark edip bunlarý ifade etmede güçlük çekmeleridir. Duygusal iþlevlerinde ve kiþilerarasý iliþkilerinde güçlük çekerler. Baþka bir dünyadan gelmiþ gibidirler. Duygu ve düþünce arasýnda bað kurup bunlarý ifade etmekte sorun yaþarlar (Sifneos 1988). Yapýlan çalýþmalar sonucunda aleksitimik özellikler ve belirtiler; "duygularý tanýma, ayýrt etme ve ifade de güçlük", "hayal kurmaktan yoksun olma", iþlemsel düþünme" ve "dýþ merkezli biliþsel yapý" olmak üzere dört ana baþlýk altýnda toplanmaktadýr (Lesser 1981, Taylor ve ark. 1991). Konuya çeþitli kuramlar açýsýndan yaklaþýlmaktadýr. Bunlardan biri olan baðlanma kuramýnda (Bowlby 1969, Bowlby 1973) kiþinin erken yaþlarda ilgi ve bakýmýný üstlenen kiþiyle kurduðu iliþkinin, ileriki dönemlerde onun duygu, düþünce ve davranýþlarýnda belirleyici rol oynadýðý öne sürülmektedir. Hazan ve Shaver (1987), Bowlby'nin baðlanma yaklaþýmý temel alýnarak, yetiþkinlikteki romantik iliþkilerin açýklanabileceðini öne sürmüþlerdir. Bu araþtýrmacýlara göre bireyler bebeklik ya da çocukluk döneminde ebeveyn ile kurulan baðlanmanýn bir benzerini, yetiþkinlikte romantik eþleriyle kurduklarý iliþkide deneyimlerler. Araþtýrmacýlar, temelde güvenli ve güvensiz olmak üzere iki baðlanma stilinden söz etmektedirler (Ainsworth ve ark. 1978). Güvenli baðlanma, çocuðun duygu ve ihtiyaçlarýna duyarlý olan ve bu ihtiyaçlara yerinde ve zamanýnda cevap veren ebeveyne karþý geliþtirilen baðlanma türü iken; güvensiz baðlanma bunun tam tersi özellikler taþýyan ebeveynlere karþý geliþtirilen baðlanma türü olarak adlandýrýlmaktadýr. Ergenler ve yetiþkinlerle yapýlan çalýþmalar, güvenli baðlanan kiþilerin olumsuz duygu ve davranýþlarý daha az gösterdiklerini, diðer kiþilerle daha güçlü iliþkiler kurduklarýný ve diðer bireylerin duygusal sýkýntýlarýna daha duyarlý olduklarýný göstermektedir (Rothbard ve Shaver 1994). Güvensiz baðlanan bireylerin ise daha az pozitif duygular deneyimledikleri; anksiyete ve depresyon gibi negatif duygulanýmlarýný dengelemekte daha baþarýsýz olduklarý bildirilmektedir (Parker 1982). Baðlanma stili ile duygularý aktarabilme ve dengeleyebilme arasýnda yakýn iliþki olduðu bildirilmektedir (Cassidy 1994). Geç ergenlik dönemindeki bireylerle yapýlan bir çalýþmada, aile ve arkadaþlarýna güvenli baðlanma geliþtirmiþ olanlarýn duygusal farkýndalýklarýnýn daha yüksek olduðu, daha empatik ve daha sosyal davrandýklarý, ayrýca daha fazla olumlu duygu aktardýklarý bildirilmektedir (Laibe 2007). Baðlanma ile doðrudan aleksitimi arasýndaki iliþkiyi gösteren çalýþmalar da mevcuttur (Hexel 2003, Montebarocci ve ark 2004, Wearden ve ark. 2003). Örneðin, servikal distoni hastalarý ve normal bireylerin karþýlaþtýrýldýðý bir çalýþmada, hastalarýn daha yüksek aleksitimi puaný aldýklarý ve güvensiz baðlandýklarý bildirilmekte (Scheidt ve ark. 1999); alkol baðýmlýsý hastalarla yapýlan bir baþka çalýþmada ise kaçýnmacý baðlanma stilinin aleksitiminin en güçlü yordayýcýsý olduðu belirtilmektedir (Rick ve Vanheule 2006). Ayrýca Japon öðrencilerle yapýlan bir çalýþmada, deneklerin çocukluk dönemlerinde annelerinin ilgisini yetersiz olarak algýlamalarý ile aleksitimi arasýnda bir iliþki bulunmuþtur (Fukunishi ve ark. 1997). Sonuç olarak, güvensiz baðlanmanýn, duygularý öðrenmede baþarýsýzlýða neden olabileceði ve alaksitimik kiþilik için de zemin hazýrlýyor olabileceði düþünülmektedir (Kraemer ve Loader 1995). Ýlgili literatür gözden geçirildiðinde, baðlanma, psikolojik semptomlar ve aleksitimi arasýndaki iliþkileri gösteren çalýþmalara da rastlanmaktadýr (Erden 2005, Wearden ve ark. 2003, Wearden ve ark. 2005). Bu çalýþmalarda, aleksitimi ile güvensiz baðlanma ve psikolojik semptomlar arasýndaki pozitif iliþkilerden söz edilmekte; baþka bir deyiþle, aleksitimi puanlarý arttýkça, güvensiz baðlanma ve psikolojik semptom puanlarýnýn da arttýðý bildirilmektedir. Üniversite öðrencileri üzerinde yapýlan bir diðer çalýþma da hem kaçýnmacý hem de kaygýlý baðlanma tarzlarýnýn aleksitimi puanlarýný pozitif olarak yordadýðýný göstermiþtir (Meins ve ark. 2008). 106

3 Aleksitimi: Psikolojik Belirtiler ve Baðlanma Stilleri Tablo 1. Toronto aleksitimi ölçeðinden yüksek ve düþük puan alan gruplarýn kýsa semptom envanteri ve yakýn iliþkilerde yaþantýlar envanterinden aldýklarý puanlar açýsýndan karþýlaþtýrýlmasý Aleksitimi > 12 Aleksitimi < 6 (N=60) (N=72) x ss x ss t Kaçýnmacý baðlanma stili * Kaygýlý baðlanma stili * Kýsa Semptom Envanteri (Toplam Puan) * *p<.001 Kaygý * Depresyon * Olumsuz benlik * Somatizasyon * Öfke / Saldýrganlýk * Ülkemizde de Aleksitimi konusunda yapýlan çalýþmalarýn son 10 yýl içerisinde artýþ gösterdiði gözlenmektedir. Bu çalýþmalara bakýldýðýnda, özellikle irritabl barsak sendromu (Taymur ve ark. 2007), alopesi areata (Yazýcý ve ark. 2006), mastalji (Aksu ve Hacaoðlu 2004), obezite (Deveci ve ark. 2006), sosyal fobi (Solmaz ve ark. 2000) ve konversiyon bozukluðu (Çelikel ve Saatçioðlu 2002) gibi tanýlarý almýþ hastalar üzerinde yoðunlaþýldýðý görülmektedir. Bununla birlikte Toronto Aleksitimi Ölçeði üzerine yapýlmýþ olan çalýþmalar da mevcuttur (Dereboy 1990, Motan ve Gençöz 2007). Ancak, herhangi bir psikiyatrik taný almamýþ olan normal yetiþkinlerle yapýlan çalýþma çok azdýr ve özellikle de aleksitimi ile baðlanma tarzlarý arasýndaki iliþkilerin incelendiði bir çalýþmaya rastlanmamýþtýr. Bu noktadan hareketle bu çalýþmanýn amacý, normal bireylerdeki aleksitimik özellikler ile psikolojik belirtiler ve baðlanma tarzlarý arasýndaki iliþkileri belirlemektir. Bu amaç doðrultusunda; 1- aleksitimik özellikler gösteren ve göstermeyen bireylerde psikolojik semptomlar ve baðlanma tarzlarý açýsýndan bir farklýlýk var mýdýr?, 2- aleksitimik özellikleri yordayan deðiþkenler nelerdir?, 3- cinsiyet ve eðitim gibi sosyodemografik deðiþkenlerin etkisi mevcut mudur? gibi sorulara cevap bulmaya çalýþýlmýþtýr. GEREÇ VE YÖNTEM Çalýþmaya, Ankara ili sýnýrlarý içerisinde oturmakta olan 152 kadýn (%51) ve 148 erkek (%50) olmak üzere toplam 300 kiþi katýlmýþtýr. Yaþ aralýðý 18-40, yaþ ortalamasý 26.71'dir (ss=7.00). Bunlardan 120 kiþi (%40) evli olduðunu, 166 kiþi (%55) ise duygusal bir birlikteliðinin bulunduðunu ifade etmiþtir. Katýlýmcýlarýn %50'si üniversite öðrencisidir. Geriye kalan katýlýmcýlarýn %27'si üniversite, %15'i lise, %7.9'u ise ilkokul-ortaokul mezunudur. Üniversite öðrencileri Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coðrafya Fakültesi'nde okuyan öðrenciler arasýndan seçilmiþtir. Ýlköðretim ve lise mezunu olan diðer genç ve yetiþkinler ise sözü edilen bu öðrencilerin ve araþtýrmacýlarýn çevresinde bulunan kiþilerden (Örneðin: üniversitenin personeli, temizlik elemanlarý, bu kiþilerin eþ dost ve akrabalarý vb) oluþmaktadýr. Deðerlendirme aracý olarak aþaðýdaki ölçekler kullanýlmýþtýr: Toronto Aleksitimi Ölçeði (TAÖ). Bireylerdeki aleksitimik özellikleri belirleyebilmek amacýyla geliþtirilen 26 maddelik, beþ basamaklý likert tipi bir ölçektir (Taylor ve ark. 1985). Ölçeðin Türkiye'de geçerlik ve güvenirlik çalýþmasý Dereboy (1990) tarafýndan gerçekleþtirilmiþtir. Uyarlama çalýþmasýnda, ölçek evet/hayýr þeklinde iki seçenekli hale getirilmiþtir. Ölçeðin cronbach alfa iç tutarlýlýk katsayýsý.65'tir. Ölçekten alýnan puanlarýn yük- 107

4 Durak Batýgün A, Büyükþahin A. Tablo 2. Aleksitimi toplam puaný ile baðlanma stilleri ve psikolojik belirtiler arasýndaki korelasyonlar Aleksitimi Toplam Puaný YÝYE- Kaçýnmacý baðlanma stili.17* YÝYE- Kaygýlý Baðlanma stili.18* Kýsa Semptom Envanteri (Toplam Puan).35* Kaygý.31* Depresyon.30* Olumsuz benlik.33* Somatizasyon.35* Öfke/saldýrganlýk.26* *p<.001 selmesi, aleksitiminin de arttýðý anlamýna gelmektedir. Yakýn Ýliþkilerde Yaþantýlar Envanteri (YÝYE). Brennan ve ark. (1998) tarafýndan geliþtirilen, baðlanmada temel iki boyut olan yakýn iliþkilerde yaþanan kaygý ve baþkalarýndan kaçýnmayý ölçen 36 maddelik bir ölçektir. Ölçekteki her bir madde, Likert tipi 7 dereceli (1=hiç katýlmýyorum, 7= kesinlikle katýlýyorum) bir ölçek üzerinden deðerlendirilmektedir. Sümer (2006), ölçek üzerinde yapmýþ olduðu çalýþmalar sonucunda, "kaygý" ve "kaçýnma" olmak üzere iki boyut elde etmiþtir. Ölçeðin iç tutarlýlýk katsayýlarý, sýrasýyla 0.86 ve 0.90 olarak bulunmuþtur. Bu ölçek daha önce de Türkiye'de bazý araþtýrmacýlar tarafýndan da kullanýlmýþ (Karakurt 2001, Sümer ve Güngör 1999), geçerli ve güvenilir olduðuna iliþkin bilgiler elde edilmiþtir. Kýsa Semptom Envanteri (KSE). Derogatis (1992) tarafýndan geliþtirilmiþ, 53 maddeden oluþan ve 0-4 arasý puanlanan Likert tipi bir ölçektir. Türkiye uyarlamasý hem yetiþkin (Þahin ve Durak 1994) hem de ergen (Þahin ve ark. 2002) örneklemi üzerinde yapýlmýþ, yüksek geçerlik ve güvenirlik deðerleri elde edilmiþtir. Yapýlan faktör analizi sonucunda, kaygý, depresyon, olumsuz benlik, somatizasyon ve öfke/saldýrganlýk olmak üzere beþ faktör elde edilmiþtir. KSE'nin yetiþkin örnekleminden elde edilen iç tutarlýlýk katsayýlarý.75 ile.87; ergen örnekleminden elde edilen iç tutarlýlýk katsayýlarý ise.70 ile.88 arasýnda deðiþmektedir. Ölçekten alýnan yüksek puanlar bireylerdeki psikolojik semptomlarýn sýklýðýna iþaret etmektedir. Yukarýda tanýmlanan ölçekler, baþta demografik bilgi formu sabit kalmak üzere, sýra etkisini kontrol edebilmek amacýyla, deðiþik sýralarda dizilmiþtir. Uygulama, bireysel olarak ya da gençlerin bir kýsmýna okuduklarý fakülte içerisindeki sýnýflarda toplu olarak yapýlmýþtýr. Araþtýrmaya katýlan bireylere araþtýrmanýn amacý hakkýnda kýsa bir bilgi verilmiþ ve gönüllülük ilkesi temel alýnýþtýr. Verilerin analizi SPSS for Windows paket programý ile gerçekleþtirilmiþtir. BULGULAR I- Aleksitimik Olan ve Olmayan Gruplarýn Ölçeklerden Aldýklarý Puanlar Açýsýndan Karþýlaþtýrýlmasý Aleksitimik olan ve olmayan gruplarý, baðlanma stilleri ve psikolojik belirti göstermeleri açýsýndan karþýlaþtýrmak amacýyla, örneklem Aleksitimi toplam puaný açýsýndan ortalamanýn (x=9.04, ss=3.00) bir standart sapma üstü ve bir standart sapma altý olmak üzere iki gruba ayrýlmýþtýr. Bu ortalama puanýn bir standart sapma üstü 12, bir standart sapma altý ise 6'dýr. Böylece örneklem aleksitimik olan (aleksitimi >12, n= 60) ve aleksitimik olmayan (aleksitimi < 6, n= 72) olmak üzere ikiye ayrýlmýþtýr. Bu iki uç grup, "Yakýn Ýliþkilerde Yaþantýlar Envanteri" ve "Kýsa Semptom Envanteri"nden aldýklarý puanlar açýsýndan karþýlaþtýrýlmýþlardýr. Sonuçlar Tablo 1'de gösterilmiþtir. Tablo 1'de görüldüðü gibi, Aleksitimik olan 108

5 Aleksitimi: Psikolojik Belirtiler ve Baðlanma Stilleri Tablo 3. Aleksitimi puanlarýný yordayan deðiþkenler (aþamalý hiyerarþik regresyon analizi sonuçlarý) Deðiþkenler (Regresyon denklemine R 2 R 2 deð. F deð. B Standart Hata Beta giriþ sýrasýna göre) I. Aþama (Demografik Deðiþkenler) Eðitim II. Aþama (Yakýn Ýliþkilerde Yaþantýlar Envanteri-YÝYE ) Kaygýlý baðlanma III. Aþama (Kýsa Semptom Envanteri-KSE) Kýsa Semptom Envanteri (Toplam puan) bireyler, olmayan bireylere göre kaygý, depresyon, olumsuz benlik, somatizasyon ve öfke/saldýrganlýk gibi psikolojik belirtileri daha fazla göstermektedirler. Benzer þekilde, gruplar baðlanma stilleri açýsýndan incelendiðinde, aleksitimik olanlarýn hem kaygýlý hem de kaçýnmacý baðlanma stillerinden anlamlý düzeyde daha yüksek puanlar aldýklarý gözlenmektedir II. Ölçekler Arasý Korelasyonlar ve Regresyon Analizi Aleksitimi toplam puaný ile baðlanma stilleri ve psikolojik belirtiler arasýndaki korelasyon katsayýlarý Tablo 2'de görülmektedir. Aleksitimi puanlarý ile Kaçýnmacý Baðlanma tarzý puanlarý arasýndaki korelasyon katsayýsý 0.17 (p<.001), Aleksitimi puanlarý ile Kaygýlý Baðlanma Tarzý puanlarý arasýndaki korelasyon katsayýsý ise 0.18 (p<.001) olarak saptanmýþtýr. Aleksitimi puaný ile Kýsa Semptom Envanteri toplam puaný ve alt ölçekleri arasýndaki korelasyon katsayýlarý ise, 0.26 (p<.001) ile.35 (p<.001) arasýnda deðiþmektedir. Çalýþmanýn amacý doðrultusunda, aleksitimi puanlarýný yordayan deðiþkenleri belirleyebilmek için aþamalý (stepwise) hiyerarþik regresyon analizi yapýlmýþtýr. Sonuçlar Tablo 3'de gösterilmiþtir. Deðiþkenler, aþamalý çözüm sonucuna göre denkleme giriþ sýrasýnda tabloda yer almaktadýr. Tablo 3'de görüldüðü gibi, denkleme ilk blokta, yaþ, eðitim ve cinsiyet ve iliþki türü (evli, flört) sosyodemografik deðiþkenler olarak girilmiþ; bunlar arasýndan yalnýzca "eðitim"in yordayýcý gücünün anlamlý olduðu görülmüþtür [F= 7.54; sd= 1-283; p<.01]. Daha sonra ikinci blok olarak YÝYE alt ölçekleri eklendiðinde, sadece "Kaygýlý Baðlanma Tarzý" denkleme girerek kendinden önceki eðitim deðiþkeni ile birlikte toplam varyansýn %6'sýný açýklamýþtýr [F= 9.16; sd=2-282; p<0.01)]. Son blokta ise "Kýsa Semptom Envanteri Toplam Puaný" eklenmiþtir. KSE toplam puanýnýn da denkleme girmesiyle birlikte [F= 17.51; sd=3-281; p<0.01], tüm bu deðiþkenlerin toplam varyansýn %16'sýný açýkladýklarý görülmektedir. III. Demografik Deðiþkenlere Yönelik Analizler Bu aþamada, Toronto Aleksitimi Ölçeði, Kýsa Semptom Envanteri ve Yakýn Ýliþkilerde Yaþantýlar Envanterinden alýnan puanlarýn cinsiyet ve eðitim deðiþkenlerine göre farklýlaþýp farklýlaþmadýðýna bakýlmýþtýr. Bu amaçla, tüm analizlerde yaþýn etkisi kontrol edilerek Cinsiyet (2) X Eðitim (2) baðýmsýz örneklem grubu desenine uygun çok deðiþkenli varyans analizi (MANCOVA) yapýlmýþtýr. Analiz sýrasýnda eðitim iki gruba ayrýlmýþtýr. Buna göre, "ilköðretim ve lise mezunu" olanlar bir grup, "üniversite öðrencisi ve mezunu" olanlar diðer bir grup olarak ele alýnmýþtýr. Yaþ ve eðitim temel etki- 109

6 Durak Batýgün A, Büyükþahin A. lerinin Wilks' Lambda deðerleri bazý baðýmlý deðiþkenler yönünden anlamlý farklar olduðuna iþaret etmektedir (Wilks' Lambda deðerleri sýrasýyla.93,.93; serbestlik dereceleri 291; F deðerleri sýrasýyla 5.52, 5.78 p<.001). Toronto Aleksitimi Ölçeði'nden alýnan toplam puanlar üzerinde eðitim [F(1,294)= 7.31, p<.01, eta 2 =.03] deðiþkeninin anlamlý bir etkisi olduðu gözlenmiþtir. Buna göre, ilköðretim-lise mezunu (x=9.91, S=2.71) olanlarýn aleksitimi puanýnýn, üniversite öðrencisi-mezunu (x=8.79, ss=3.05) olanlardan anlamlý düzeyde daha yüksek olduðu görülmektedir. Yakýn Ýliþkilerde Yaþantýlar Envanterin'den alýnan puanlar açýsýndan bakýldýðýnda ise Kaçýnmacý Baðlanma Stili alt ölçeði üzerinde eðitim [F(1,294)=18.46, p<.001, eta2=.06] temel etkisi görülmektedir. Ýlköðretimlise mezunu bireyler (x=4.31, ss=.76) üniversite öðrencisi-mezunu olanlardan (x=4.05, ss=.66) anlamlý düzeyde daha yüksek puanlar almýþlardýr. Yine benzer olarak, Kaygýlý Baðlanma Stili alt ölçeðinde de, eðitim [F(1,294)= 4.69, p<.05, eta 2 =.02] temel etkisi anlamlýdýr. Bu alt ölçekten de eðitim düzeyi ilköðretim-lise (x=4.01, S=1.12) olanlarýn üniversite öðrencisi-mezunlardan (x= 3.82, ss= 1.00) anlamlý olarak daha yüksek baðlanma puanlarý aldýklarý gözlenmektedir. Kýsa Semptom Envanteri'nden alýnan puanlar açýsýndan bakýldýðýnda ise herhangi bir temel ya da ortak etki görülmemiþtir. TARTIÞMA Aleksitimi ile ilgili çalýþmalar gözden geçirildiðinde cinsiyet, yaþ ve eðitim düzeyi gibi bazý sosyodemografik deðiþkenlerin önemi vurgulanmaktadýr. Bu çalýþmada yaþýn etkisi kontrol edilerek, cinsiyet ve eðitim deðiþkenleri açýsýndan farklýlýklara bakýlmýþtýr. Yapýlan çoklu covaryans analizi (MAN- COVA) sonuçlarýna göre, toplam aleksitimi puanlarý üzerinde yalnýzca eðitim deðiþkeninin anlamlý etkisi gözlenmiþtir. Ýlköðretim-lise mezunu olan bireyler, üniversite öðrencisi-mezunu olan bireylerden daha yüksek puanlar almýþlardýr. Baþka bir deyiþle, eðitim düzeyi düþük olan bireyler daha aleksitimik görünmektedirler. Hem yurt içinde (Evren ve ark. 2002, Yemez 1991) hem de yurt dýþýnda (Faryna ve ark. 1986, Kauhanen ve ark. 1993) yapýlan çalýþmalar, eðitim düzeyine iliþkin bu bulgumuzu destekler niteliktedir. Aleksitimi puanlarýna cinsiyet deðiþkeni açýsýndan bakýldýðýnda ise herhangi bir anlamlý farklýlýðýn bulunmadýðý görülmüþtür. Literatürde bu konuya iliþkin deðiþik bulgular söz konusudur. Bazý çalýþmalarda aleksitiminin erkeklerde daha fazla görüldüðü bildirilirken (Feiguine 1988, Mattila ve ark. 2007, Parker ve ark. 1993) bazý çalýþmalarda da, bizim bulgumuzda olduðu gibi, cinsiyetler arasý bir farklýlýðýn olmadýðý (Aslan ve Alparslan 2001, Krystal ve ark. 1986, Ünal 2005) belirtilmektedir. Hatýrlanacaðý gibi, Aleksitimi Ölçeði'nden alýnan puanlar açýsýndan ortalamanýn bir standart sapma üstü ve bir standart sapma altý olmak üzere iki grup elde edilmiþti. Bu iki uç grup, kaçýnmacý ve kaygýlý baðlanma alt ölçeklerinden aldýklarý puanlarýn yaný sýra Kýsa Semptom Envanteri toplam puaný ve alt ölçeklerinden aldýklarý puanlar açýsýndan da karþýlaþtýrýlmýþtýr. Sonuçlar, aleksitimik olan bireylerin daha fazla kaygýlý ve kaçýnmacý baðlanma tarzlarýna sahip olduklarýný ve daha fazla psikolojik semptom sergilediklerini göstermektedir. Aleksitimi ve psikopatoloji arasýndaki iliþkileri gösteren çalýþmalarýn yoðunluðu göz önünde bulundurulacak olursa, bu bulgu oldukça anlamlý görünmektedir. Hatýrlanacaðý gibi, aleksitimi baþlangýçta psikosomatik hastalardaki belirtileri tanýmlamak için kullanýlmaya baþlanan bir terim idi. Daha sonraki yýllarda aleksitiminin yalnýzca psikosomatik hastalara özgü bir özellik olmadýðý, diðer medikal psikiyatrik hastalýklar ile de yakýndan iliþkili olduðu belirtilmiþtir (Haviland ve ark. 2000). Hatta, aleksitiminin genel popülasyonda da yaygýn olduðu belirtilerek, yalnýzca patolojiye özgü bir yapý deðil, genel bir yapý olduðu öne sürülmekte; duygusal tarzdaki bireysel farklýlýklara odaklanan araþtýrmalarda ele alýnabilecek bir deðiþken olduðu üzerinde durulmaktadýr (Jacob ve Hautekeete 1999). Örneklemi "aleksitimik" ve "aleksitimik olmayan" þeklinde ikiye ayýrarak yapýlan ve çeþitli semptom tarama listelerinin kullanýldýðý bazý çalýþmalarda da, bizim bulgumuz ile paralel olarak, aleksitimik bireylerin psikolojik semptomlarýnýn anlamlý düzeyde yüksek olduðu bildirilmektedir (Evren ve ark. 2008, Rief ve ark. 1996). Benzer biçimde, aleksitimi ile baðlanma tarzlarý arasýndaki iliþkilerin araþtýrýldýðý çalýþmalar da bizim bulgularýmýzý destekler niteliktedir. Bazý araþtýrmacýlar 110

7 Aleksitimi: Psikolojik Belirtiler ve Baðlanma Stilleri aleksitiminin çocukluk döneminde yaþanan psiþik travma ya da anne-çocuk iliþkisindeki karmaþadan (bozukluktan) kaynaklanabileceðini ileri sürmektedirler. Örneðin, Berenbaum ve James (1994), kendilerini fiziksel ve duygusal olarak güvensiz ve emniyetsiz bir aile ortamýnda algýlayan ve duygularýný ifade etme konusunda cesaretlendirilmeyen çocuklarýn, duygusal durumlarý ile baþarýlý bir biçimde nasýl baþa çýkabileceklerini öðrenemediklerini belirtmektedirler. Bu güçlük ve çevresinde duygularýný ifade edebilen rol modellerinin olmamasýnýn, kiþinin duygularýný aktarabilmesinde sýkýntý ve kararsýzlýk (ambivalence) yaratabileceðini öne sürmektedirler. Konuya iliþkin diðer çalýþmalar da, aleksitimik bireylerin kaçýnmacý türdeki güvensiz baðlanma tarzýný daha fazla sergilediklerini göstermektedir (Spitzer ve ark. 2005, Wearden ve ark. 2003). Regresyon analizleri sonucunda da, eðitim, kaygýlý baðlanma ve psikolojik belirtiler toplam puanýnýn, aleksitimiyi yordayan deðiþkenler olarak karþýmýza çýktýklarý görülmektedir. Literatürde de güvensiz baðlanma türlerinin aleksitiminin yordayýcýsý olduðuna iliþkin bulgular mevcuttur (Rick ve Vanheule 2006, Meins ve ark. 2008). Bizim çalýþmamýzda buna ek olarak, eðitim deðiþkeninin de aleksitimiyi yordamada katkýsýnýn göz ardý edilmemesi gerektiði ortaya çýkmýþtýr. Ölçekler arasý korelasyonlar da bu sonuçlarý destekler özelliktedir. Aleksitimi, güvensiz baðlanma stilleri ve psikolojik semptomlar arasýnda pozitif korelasyonlarýn mevcut olduðunu gösteren çalýþmalar bulunmaktadýr. Örneðin, bizim de kullandýðýmýz, "Yakýn Ýliþkilerde Baðlanma Ölçeði"nin kullanýldýðý bir çalýþmada, kaygýlý ve kaçýnmacý baðlanma stilleri ile psikolojik semptomlar arasýnda pozitif bir iliþkinin bulunduðu belirtilerek, kaçýnmacý baðlanma arttýkça aleksitiminin arttýðý vurgulanmaktadýr (Mallinckrodt ve Wei 2005). Düþük aleksitimi puanlarý ile güvenli baðlanma arasýndaki iliþkilerden de söz edilmektedir (Hexel 2003). Ancak, bizim araþtýrmamýzdaki sonuçlar deðerlendirilirken, denkleme giren eðitim ve kaygýlý baðlanma deðiþkenlerinin toplam varyansýn %6'sýný, Psikolojik semptom puanlarýnýn ise %10'unu açýkladýklarýný göz önünde bulundurmak gerekir. Bu düþük deðerler olasý ölçek sorunlarýndan kaynaklanýyor olabilir. Bunun yanýnda aleksitiminin özelliðinden de kaynaklanýyor olabileceði düþünülmektedir. Þöyle ki, aleksitiminin geliþiminde bizim ele almýþ olduðumuz deðiþkenlerden farklý olarak pek çok deðiþken etkili olabilir. Dolayýsýyla etkili olabilecek baþka deðiþkenlerin çalýþmada ele alýnmamýþ olmasý, regresyon sonuçlarýndaki varyansýn düþük olmasýný açýklayabilir. Bu nedenle yapýlacak olan daha sonraki çalýþmalarda bu noktanýn dikkate alýnmasýnda yarar olacaktýr. Tüm bulgular gözden geçirilecek olursa, "eðitim düzeyinin düþük olmasý" (ortaöðretim-lise), "kaygýlý baðlanma" ve "psikolojik belirtilerin yüksek olmasý" aleksitimik özelliklerin yordanmasýnda önemli deðiþkenler olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Daha önce de belirtildiði gibi, aleksitimi hem normal popülasyonda yaygýn olarak görülmekte hem de pek çok medikal ve psikiyatrik hastalýk ile yakýndan iliþkili olduðu vurgulanmaktadýr. Bu açýdan bakýldýðýnda, aleksitiminin iliþkili olduðu deðiþkenlerin belirlenmesi açýsýndan bu çalýþmanýn bulgularýnýn önemli olduðu söylenebilir. Ayrýca, bu bulgularýn, klinik psikoloji uygulamalarýnda da yararlý olabileceði düþünülmektedir. Þöyle ki; terapiye baþvuran hastalarýn psikolojik semptomlarý deðerlendirilirken, bu hastalarýn aleksitimik özellikleri olabileceði ve bu özelliklerin de düþük eðitim düzeyi ve güvensiz baðlanma ile iliþkisinin göz önünde bulundurulmasý, hem uygulanacak olan terapi türünün hem de terapide kullanýlacak tekniklerin belirlenmesinde yararlý olabilir. Çalýþmanýn kýsýtlýlýklarý da mevcuttur. Öncelikle, yalnýzca kendini bildirim (self-report) türü ölçekler uygulanmýþtýr. Kiþinin beyanýna dayalý ölçümlerin kiþinin savunucu yaklaþýmlara açýk olmasý gibi nedenlerle baðlanma tarz ya da boyutlarýný nesnel olarak temsil edemediði belirtilmektedir (Mikulincer ve Shaver 2007). Benzer bir durum aleksitimi ölçekleri için de geçerlidir. Aleksitiminin özellikleri göz önünde bulundurulacak olursa (kendini yansýtmada güçlük, duygularýn ifadesinde zorlanma vb), elde edilen verilerin geçerliðinin kesin olamayacaðý belirgindir. Kuþkusuz bu nokta, aleksitimik özelliklerin ve baðlanma tarzlarýnýn kendini bildirim türü ölçekler ile saptanmaya çalýþýldýðý tüm çalýþmalar için geçerlidir. Dolayýsýyla, bu ölçümlerin, "görüþme" vb. türden diðer deðerlendirme teknikleri ile de desteklenmesinin yararlý olacaðý 111

8 Durak Batýgün A, Büyükþahin A. söylenebilir. Ýkinci olarak; örneklemi oluþturan bireyler rastgele örnekleme yöntemiyle seçilmemiþtir. Dolayýsý ile temsil yeteneði mevcut deðildir. Ayrýca örneklemin büyük bir bölümü (%77) üniversite öðrencisi ve mezunlarýndan oluþmaktadýr. Ýlköðretim ve lise düzeyindeki bireylerin sayýsý yetersizdir. Bu nedenle, eðitim deðiþkenine iliþkin analizler yapýlýrken, gruplar "ilköðretim-lise" ve "üniversite öðrencisi-mezunu" olmak üzere iki gruba ayrýlmýþtýr. Oysa gruplarý ilköðretim, lise ve üniversite olmak üzere üçe ayýrarak analizlere tabi tutmak, kuþkusuz eðitim deðiþkeninin etkisi konusunda bize daha ayrýntýlý ve güvenilir bilgiler saðlayabilirdi. Son olarak; çalýþmada yalnýzca normal popülasyon ile çalýþýlmýþ, psikiyatrik hastalýk tanýsý almýþ bireylerden ölçümler alýnamamýþtýr. Taný almýþ hastalar ile normal bireylerden oluþan bir örneklem üzerinden yapýlan karþýlaþtýrmalý bir çalýþma, baðlanma tarzlarý ile psikolojik semptomlar ve aleksitimi arasýndaki iliþkiler anlamýnda daha doyurucu bilgiler saðlayacaktýr. Bulgular deðerlendirilirken sözü edilen bu kýsýtlýlýklarýn göz önünde bulundurulmasý ve genelleme yapýlmamasý doðru bir yaklaþým olacaktýr. Bundan sonra yapýlacak olan çalýþmalarýn bu bilgiler ýþýðýnda düzenlenebileceðini düþünmekteyiz. Yazýþma adresi: Dr. Ayþegül Durak Batýgün, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coðrafya Fakültesi Psikoloji Bölümü, Ankara, KAYNAKLAR Ainsworth MDS, Bleher MC, Waters E ve ark. (1978) Patterns of attachment: A psychological study of the strange stiuation. Hillsdale, NJ, Erlbaum. Aksu G, Hocaoðlu Ç (2004) Mastalji yakýnmasýyla radyolojik incelemeye alýnan bir grup hastada aleksitimi, anksiyete, kaygý ve depresyon düzeylerinin araþtýrýlmasý. Klinik Psikiyatri, 7: Aslan SH, Alparslan ZN (2001) Bir grup üniversite öðrencisinde cinsiyet rollerine göre aleksitimik özelliklerin incelenmesi, 3P Dergisi, 9: Bartholomew K, Horowitz LM (1991) Attachment styles among young adults: A test of four-category model. J Pers Soc Psychol, 61(2): Bengi S (1996) Aleksitimi, Çukurova Üniversitesi Eðitim Fakültesi Dergisi, 2(14): Berenbaum H, James T (1994) Correlates and retrospectively reported antecedents of alexityhmia. Psychosom Med, 56: Blanchard BE, Arena JG, Pallmeyer JP (1981) Psychosometrik properties of a scale to measure Alexithymia. Psychother Psychosom, 35: Bowlby J (1973) Attachment and loss: Separation: Anxiety and anger. 2. Cilt, New York, Basic Books. Bowlby J (1969) Attachment and loss: Attachment. 1. Cilt, New York, Basic Books. Brennan KA, Clarck CL, Shaver PR (1998) Self-report measurement of adult attachment: An integrative overview Attachment Theory and Close Relationships, JA Simpson, WS Rholes (Ed), Newyork, Guilford Pres, s Cassidy J (1994) Emotion regulation: Influences of attachment relationships. Monogr Soc Res Child Dev, 59: Çelikel FÇ, Saatçioðlu Ö (2002) Konversiyon bozukluðunda aleksitiminin depresyon ve anksiyete etkisi. Klinik Psikiyatri, 5: Dereboy ÝF (1990) Aleksitimi öz bildirim ölçeklerinin psikometrik özellikleri üzerine bir çalýþma. Ankara: H.Ü. Týp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalý Yayýnlanmamýþ Uzmanlýk Tezi. Derogatis LR (1992) The Brief Symptom Inventory-BSI administration, scoring and precedures manual-ii. USA, Clinical Pschometric Research Inc. Deveci A, Demet MM, Özmen B ve ark. (2006) Obezitede tedaviye yanýt ve aleksitimi. Klinik Psikiyatri, 9: Erden D (2005) Farklý yetiþme koþullarýnýn aleksitimi, depresyon ve psikiyatrik belirtilerle iliþkisi. Klinik Psikiyatri, 8: Evren C, Can S, Evren B ve ark. (2002) Yatarak tedavi gören erkek alkol baðýmlýlarýnda aleksitiminin depresyon, anksiyete ve erektil iþlev bozukluðu ile iliþkisi: Kontrollü bir çalýþma. Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, 12: Evren C, Dalbuak E, Çakmak D (2008) Alexithymia and personality in relation to dimension of psychopathology in male alcohol -dependent inpatients. Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, 18:1-8. Faryna A, Rodenhauser P, Torem M (1986) Development of an Analog Alexithymia Scale. Psychother Psychosom, 45: Feiguine RJ, Jones NF, Kassel PA (1988) Distrubition of alexithymic charecteristics within an adult outpatient population, Psychother Psychosom, 50: Fukunishi I, Kawamura N, Ishikawa N (1997) Mothers' low care in the development of alexithymia: a preliminary study in Japanese college students. Psychol Rep, 80: Haviland MG, Warren WL, Riggs ML (2000) An observer scale to measure alexithymia, Psychosomatics, 41:

9 Aleksitimi: Psikolojik Belirtiler ve Baðlanma Stilleri Hazan C, Shaver PR (1987) Romantic love conceptualized as an attachment process. J Pers Soc Psychol, 52: Hexel M (2003) Alexithymia and attachment style in relation to locus of control. Personality and Individual Differences, 35: Jacob S, Hautekeete M (1999) Alexithymia in associated with a low self estimated affective intensity. Personality and Individual Differences, 27: Karakurt G (2001) The impact of adult attachment styles on romantic jealousy. Unpublished Master Thesis, M.E.T.U, Ankara. Kauhanen J, Kaplan GA, Julkunen J ve ark. (1993) Social factors in alexithymia. Compr Psychiatry, 34: Kooiman CG (1998) The status of alexithymia as a risk factor in medically unexplained physical symptoms. Compr Psychiatry, 39: Kraemer S, Loader P (1995) Passing through life: alexithymia and attachment disorders. J Psychosom Res, 39: Krystal JH, Giller EL, Cichetti DV (1986) Assessment of alexithymia in posttraumatic stress disorder and somatic illness- Introduction of a reliable measure. Psychosom Med, 48: Laible D (2007) Attachment with parents and pers in late adolescence: Links with emotional competence and social behavior. Pers Individ Dif, 43: Lesser IM (1981) A rewiew of the Alexithymia concept. Psychosom Med, 43(6): Lumley MA, Stettner L, Wehmer F (1996) How are alexithymia and physical illness linked? A review and critique of pathways. J Psychosom Res, 41: Madenci E, Herken H, Keven S ve ark. (2007) Fibromiyalji sendromlu hastalarda aleksitimi. Türkiye Klinikleri, 27: Mallinckrodt B, Wei M (2005) Attachment, social competencies, social support, and psychological distress. J Couns Psychol, 52: Mattila AK, Ahola K, Honkonen T ve ark. (2007) Alexithymia and occupational burnout are strongly associated in working population. J Psychosom Res, 62(6): Meins E, Harris-Waller J, Lloyd A (2008) Understanding alexithymia: Associations with peer attachment style and mindmindedness. Pers Individ Dif, 45: Mikulincer M, Shaver PR (2007) Attachment patterns in adulthood: Structure, dynamics, and change. New York, Guilford Pres. Montebarocci O, Codispoti M, Baldora B ve ark. (2004) Adult attachment and alexithymia. Pers Individ Dif, 36: Motan Ý, Gençöz T (2007) Aleksitimi boyutlarýnýn depresyon ve anksiyete belirtileri ile iliþkileri. Türk Psikiyatri Dergisi, 18: Parker G (1982) Parental representations and affective disorder: examination for an hereditary link. Br J Med Psychol, 55: Parker JDA, Bagby RM, Taylor GK (1993) Factorial validity of the 20 item Toronto Alexithymia Scale. European Journal of Personality, 7: Parker JDA, Taylor GJ, Bagby RM (1989) The alexithymia construct: Relationship with sociodemographic variables and intelligence, Compr Psychiatry, 30: Rick AD, Vanheule S (2006) The relationship between perceived parenting, adult attachment style and alexithymia in alcoholic inpatients. Addict Behav, 31: Rief W, Heuser J, Fichter MM (1996) What does the Toronto Alexithymia Scale TAS-R measure? J Clin Psychol, 52: Rothbard JC, Shaver PR (1994) Continuity of attachment across the life span. Attachment in adults. Clinical and developmental perspectives, MB Sperling, WH Berman (Ed), New York, London, The Guilford Press. Sayar K, Gulec H, Topbas M (2004) Alexithymia and anger in patients with fibromyalgia. Clin Rheumatol, 23: Scheidt, CE, Waller E, Schnock C ve ark.(1999) Alexithymia and attachment representation in idiopathic spasmodic torticollis. J Nerv Ment Dis, 181: Sifneos PE (1988) Alexithymia and its relationship to hemispheric specialization affect and creativity. Psychiatr Clin North Am, 11(3): Solmaz M, Sayar K, Özer ÖA ve ark. (2000) Sosyal fobi hastalarýnda aleksitimi, umutsuzluk ve depresyon: Kontrollü bir çalýþma. Klinik Psikiyatri, 3: Spitzer C, Siebel JU, Barnow S ve ark. (2005) Alexithymia and interpersonal problems, Psychother Psychosom, 74: Sümer N (2006) Yetiþkin baðlanma ölçeklerinin kategoriler ve boyutlar düzeyinde karþýlaþtýrýlmasý. Türk Psikoloji Dergisi, 21(57):1-22. Sümer N, Güngör D (1999) Yetiþkin baðlanma stilleri ölçeklerinin Türk örneklemi üzerinde psikometrik deðerlendirmesi ve kültürlerarasý bir karþýlaþtýrma. Türk Psikoloji Dergisi, 14 (43): Þahin NH, Durak A (1994) Kýsa Semptom Envanteri: Türk gençleri için uyarlanmasý. Türk Psikoloji Dergisi, 9 (31): Þahin NH, Batýgün AD, Uðurtaþ S (2002) Kýsa Semptom Envanteri(KSE): Ergenler için kullanýmýnýn geçerlik, güvenirlik ve faktör yapýsý. Türk Psikiyatri Dergisi, 13: Taylor GJ, Bagby RM, Parker JD (1991) Alexithymia construct, a potential paradigm for psychosomatic medicine. The Academy of Psychosomatic Medicine, 32( 2): Taylor GJ, Ryan D, Bagby M (1985) Toward the development of a new self-report Alexthymia Scale. Psychother Psychosom, 43: Taymur Ý, Özen NE, Boratav C ve ark. (2007) Ýrritabl barsak sendromlu hastalarýn aleksitimi, mizaç, karakter özellikleri ve psikiyatrik taný açýsýndan deðerlendirilmesi. Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, 17: Ünal G (2004) Bir grup üniversiteli gençte çekingenlik, aleksitimi ve benlik saygýsýnýn deðerlendirilmesi Klinik Psikiyatri, 7: Wearden AJ, Lamberton N, Crook N ve ark. (2005) Adult attachment, alexithymia, and symptom reporting an extension to the four category model of attachment. J Psychosom Res, 58:

10 Durak Batýgün A, Büyükþahin A. Wearden AJ, Cook L, Vaughan-Jones J (2003) Adult attachment, alexithymia, symptom reporting, and health-related coping. J Psychosom Res, 55: Yazýcý AC, Baþterzi A, Totacar Þ ve ark. (2006) Alopesi areata ve aleksitimi. Türk Psikiyatri Dergisi, 17(2): Yemez B (1991) Aleksitimi ile Demografik Özellikler Arasýnda Ýliþki Araþtýrýlmasý. XXVII. Ulusal Psikiyatri Kongresi, Özet Kitabý, Antalya, s