TORKIYEDE NONİuS VE KARACABEY NONluS.AT lrklarinin BUGONKO DURUMU \VE MORFOLOJIK VAsıFLARı IOSTONOE, ARAŞTIRMALAR. i - I,Tarihi

Transkript

1 A. Ü. Veteriner FakiilJtesi ZOOteXıniKürsüsü,(IP.rof. Dıı. S. Bam) TORKIYEDE NONİuS VE KARACABEY NONluS.AT lrklarinin BUGONKO DURUMU \VE MORFOLOJIK VAsıFLARı IOSTONOE, ARAŞTIRMALAR i - I,Tarihi bilgi: Dr. Emin ARlTÜRK Nonius atı bilindiği veçlhile AIVl"upa sıcak kanlı at irkıarındandır. ZOrn, W (1948) Nonius atlarım eikonomik bir ırk olarak tavsif etmektedir. Namus ırkı, MacariıStanın meşhur haralarındanbiri olan MEZÖ- HEGYES,de Uflun süren, alkaıt metodik ve. sistemli bir 'çalışma neticesinde meıydana getirilmiştir. Bugünikü Nonius atı Nonius adını taşıyan Anglonorm an kanını havi orta ağırlrkta sıcak kanlı bir ıfral1s1lzaygınndan kök almıştır ve Batu, S. (1951), Zorn, W (1948) ve Difflotılı, P (1923) Fransada RosİER harasında dıoğmuş ve 1815 tarihinde Macaristana ithal edilmiş bulunan ayıguın asıl adının Nonius Semor oıduğunu kaydetmektedirler. Nonius Semıor Zom, W.nin ve Madroff, C (19?6)'un bildirdiklerine göre, Macaristanda öldüğtü zamangeride 79 ay;gır ve 137 ana kısrak bırakml!3tı. Burada Noniusların ırk özelliklerine g~meden, Anglo-norman atlan ha'kkında da k~sa 'bir bilgi vermeyi faydalı bulmatkıtay~z. Anglo-Norman atları Fran',Eanın en,önemli S'l(~a!kanlı at ırkıarına dahhdir. Mümbit Normand:'Ya bölgesinin hayvamdır. Normandiya ınşında da yıetiştirilir. Di~er ırklar~ ]islabında da kullanılmıştır.. Anglo-Norman denilen &lıca'kkanlı at ırkı i'ki tip göstermektedir:. A - I. Tip : Bu, boinek tipidir. Daha ziyade İngiliz ve Tınsçı kanı taşl!m'aldadır. Buna rağmen kuvvetli, derin ve.geniş yaptlı bir hayvandır. Batu, S. Napol'yıOn harplerinden sonra Normandiy,! atlarını islah etmek maksadiyle iıtlıal ~ilen Arıkan İng!1iz ve yanmkanlarının (Norfollk Tra- <töru) binek tipinin teşe,klkülünde amu 'Olduiklarını yazmaktadır. Zom, W'de binek tipine Fransada SELLE adının verilmiş olduğunu bndirmektedir. Yine aylli yazara göre 193'5 yrlında doğmuşolan,ve NATTY ORANGE adını taşıyan bir Angl'O-norman aygınnın,bu tipin bütün ö7jeliiğine malik olduğunu kaydetmektedir. B _ İkinci tip: Almanlann Oldenburgatına benzer. Faıkat Zom, W göre bunlar Oldenburg atlarına na.zaran daha az bir örnekliğe malik. 37

2 ~ ARıTÜRK tir. 193:5 yılında doğan Neron adlı aygır'da bu tipin tipik :bir örneği olara'k kabul edilmektedir. bd tipin ol~unda Fransız!Soğuk kanlı atlarıyla Safkan İngiliz atlarının rolü başta gelmektedir. Geniş yapılı, ade. feli, canlı ve dayamklı: olan bu tipte dda,go yiilksek ve kuvvetli olarak,teşekkül e,tmişt.r. Ziraat 've iş al-anı için miikemmıe'1bir nümune olmaktan ba~ka iy~ hir kat'<jisiyerhayva.n'~dırda. - Angl'O-norman atı. iyibir,topçu, süıvari, araba.ve ızitaat hayvanıdır. Tın<sı oldukça d'ü:21gündüt. Bu belirgin meziyet~er, Anglo-nornıan yetiştiriciliğinin devlet mmayesine a~uımasma sebep olmuştur. Batu, S. bu wkın bahisllwnusu ettiğimiz iyi tarafları yanında kusurlarında 'bulunduğunu bildirmelktedir. Bu kusurlar,!bedenin az derin bacaklarının da zayıf 've 'Omuzlaırındik 'yapılı oluşudur. Ağır tiplerinde ise bel çukurluğu ve ka:ba ıbir belden teşekküıliitı bulunur. Bu yüzden onarım için (asilleş.tirme) deva,mlı olarakarıkan. ingiliz,kanı ırulıanılmaktadır. Nonius Senior isdmli aygır yukarıda vasıflarını özetlediğinıiz bu ırktandır. Madroff, e. Nonius Senior'un 171 cm. yüksekliğe sahip 'olduğunu ve adi doru bir renğe malik ~ulunduğunu, hunun yanında fevkaliide bir ferdi kabilyet ve meziyetler taşıdığını, asıl kıymetinin sonradan anlaşıl'dığını rasör bir aygrr olduğunu bildirmelldedir. Ayrıca Madmff, e. Nonius Senior'un babasının Aygır orten ve bununıda sa1lkan İngiliz Marmatinden geldiğini, MORMATİNİN annesinin ise Norman kanlı bir bmik olduğunu kayde tm elktedir. Nonius Senior Macaristanın en. meşhur harası olan Mezöhegyes'te yılları arasında çalışmış ve birçok damııziık kısrakla birleştirilmiştir. Bu kısraklar arasında. Rus,Polonya, Türk, Berber, Türkistan, Arap, Lipiçya, Macar, İngiliz, İspanyol, Mecklenburg, Kladrop ve Holstein ırkından hayıvanlar vardır. Madroff, e. Sobret'e is~~naden Nonim; Senior'un aşma gücüne ait aşağıdaki bilgiyi vermektedir: Nonius Senior genç 'Yaşında bilhassa Fransada bulunduğu sıralatda damızlıık de.ğerini intikal ettirmede kusursuz, rasör bir karaktere sahip olduğunu gösterem!mişti. Esa'Een Nonius seruor doğduğu günlerde de harmonisiz ve güzelliği eksik ıbir taydı. Sonradan sevilen, tutunan ve ras:ör bir aygır olacağına güven beslenmemesine rağmen bir kerrede pralilk alanda denenmesi, düşünülmüştü. Bu yüzden pek erken yaşl~da damızlıktan uzaklaştınlmamıştı. Madroff, e Hara kayıjtlarına ıgöre Aygır Nonius senior'un 8 yıl kadar çok zayıf aşırnlar yaptığını, ıbeklenilen damızlik kudretini pek zayıf olara'k gö.ste'rdiğini ve bu yüzden damıızlıkian uza~laştırıldl'ğını bildirmektedir. Fakat dahasonraki çalışmalar için denemeye alınan Nonius Senior'un bu kerre,,fervkaliide yüksek ıbir damw;lık vasfına haiz olduğu, yiini ırkına has' bütün.özellikleri yavrujarına intikal,ettireıbilen rasör bir 38

3 TÜRKİYEDE NONİuS aygır olduığunu göstermişti. Nonius Semor'da yu'kanda kısaca sayılan yüksek damızlıikmeziyetlerinin bulunması, kendisinin yetiştirme i~lerin~' de daha çoık kullanılmasını hazırlamıştı. Madroff, C. Nonius ~kınm meydana gelmesinde çok büyük hizmeti ge~en NoniUls Senior'un yetiştirme,alanına hediye ettiği 79 aygır arasmdan en meşhurunun Nonius IX ol'duğunu bildirmektedir ve bunlar hakkında da aşağıdajki açıiklamalan yapmaktadır: Nonius IX'un kökeni 3 ayrı meşhur baba kan hattına uzanırki bunlar sıra'sıyla 1) Nonius, XXIX, 2) Nonius XXXI ve 3) Nonius XVI dır. 1. Nonius XXIX bir alu abalı yetiştirme mamulüdür de dağı.' muştu.22 yıl kadar yaşamıştı. Geride 198 aygır ve 186 kısrak bırakarak ölmüştü. Boyu 172 cm..olup yavrularıda sağlam bir }{emil).yapısıyla iyi bir yürüyüşe maliktl ıanası ise tngilirz kanı taşımakta idi. 2. Nonius XXXI, 1883 'de doğmuş 1893 de ölm~tıü. Buda kan' yakınlığı metoduyla ıj!leydana ge1ırndş'ti.anası yanmikan ingiliz xlıs~ak211 Jackson, babası Nonius XXIV dü. Donu!ke5,tanedoru idi. Boy 165 cm. di. Arkada 19 aygır ve birçolk kısrak,bırakmıştı. 3. ~onius XXXVI gelince: Bu, 1887 de doğmuş 1907 de ölmüştü. Bu atta yakın bn. ya~lığı metodunun U'ygulanmasıyla meydana gelmiş-. ti. Babas'l Nooiu:s IV, anası yarımkan Nonius 312 idi. Aygır kqyu doru olup 168 cm. yükseklikte idl Geridle,177 erkek ve 187 dişi yavru bırakmıştı. Madroff, C. Mezöhegyes harası Nonius aygırlarından Nonius XXIX'. un Nonius i i, Non:us XXXI'in Nonius IV Ne V i, Nonius XXXVI'nın ise Nonius 3 ve 35 i temsil ettiklerini bildinnektedir. Bu literatür bilgiden Naniuslarm 3 ayrı baba kan hattı.ile bunun mahsullerinin bilhassa ingiliz kanının mıilihimderecede tesiri altında kalml'ş o'ldll'ğu anlaşılmaktadır. Bu görüş Madroff, C. nin aşağıdaki bildirisiyle de teyit edilmektedir: Buna göre Nonins XXXIX'un babasının büyük anası ingiliz kamndandır. MeŞhur sailkan ingi,liz aygın REVOLVER'in kız karde,şi aynı zamanda Nonİll's XXXIV'nın anasının büyiiik babasıylada kız kard şti. Aygır Noniuls XXXI ise ana tarafından safkan ingiliz aygırı JacJcson'un kanım taşır. 'Demelkki, ingiliz kanı GİDRAN ve yarımkan ingiliz atı ye'uştiriciliğinde.olduğu gibi Nonius ırkının meydana gelmesinde de mühim derecede v~ başlıca,bir rol oynamıı.ştır. tthghiz'kanı yalıurl akrabah yetiştirme.metodu ile değerlendirilmemiş, aynı zamanda sonradan Noniusların onanlması işlerinde de yine geniş ölçü'de lml1anılrmştır. Madroff, C. Mezöheıgyeş harasında Noruus ırkının teşe'k,külünde dmllanı1an en mühim 'safkan ingiliz aıtlarımn REVOLVER, TAPIDE, VE- 39

4 A RI T tt 'R K ~, URMENY, LATOR,TARTOR, GYÖzTEs ve DURGAS olduğunu bil., dirmegdedir. '. Kar.aeabey 'Nonius latin, Ige'ince : ' Karacabeıy harasında kayıt defterleri üzerinde yaptığımıız İnce'le~ melere göre Karacaıooy Nonius atı adıyla anılan yanmkan at nümunesinin meydana getiriiımesi aşağıda'ki tarzda olmuiş'tur:harada ilmi, denilebilecek atçılı'k ça~c;ımalarma 1924 yılında!başlanmıştır. Harada tesis edilen bu atçılıık kolunun bir taraftan safkan ve yarımkan,arap, diğer taraftan ise meml~etin ihtiyaç duyduğu ağır, IoIlta ve hafif ıkoşum ve Zİraat hayvanı damızlığı yeıtiştinnelk amacıyla meşgulolduğumu görmekteyiz. Bu cümleden olarak Karacabey Nonius'u denen at nümunesinin meydana getirilme faaliyet ve gayretini ızikredebiliriz. Bu,maksatla ogiin, için harada mevcut yarımkan arap 've diğer kanşıjkkan1ı yerli at materyalı arasındanağır koşum ve ziraat hayvanı. meydana geltiıımede temel ve ~as ola.bilece'k en iri, kemikli ve cüsseii kısraklar, 1924 yılında Macaris-,tandan 'ithal ıedhm:'ş3 adet saf1kanınoniulsaygırına verilmiştir. 'liiinldyeye getirilen Nonius ayıgırtarı arasında en miithim ve müessir etkenin 19 doğumlu,büsıjke..nonius tarafından yapl1dığını kayıtlardan öğrenmekteyiz, BÜlSZke-Noniuıs';unana.sı.FUr'İ-Nonius, babası ise URMENY-N<}lliws'tu: ithal edilen Noniuıs ayıgırrlanyla ;b-eraber k.ıısra:klarda satın alınıiluştır. Böylece harada çok,kıüçük ölçüde 'dahi olsa' ibir safkan Nonius yetiştiriciliği de lkuru~muş olmakta'ydi. Bu, şüphesiz yetiştirmebalkıırundam çok faydalı 've LÜ!Zumlub;r harekettl yılında Macaristandan yapılan ~kısrak.ve a)'lgır ımübayaasından sonra mtlıhtelif,ltariıhlerde.yine aygır, ve krsraklar satın alınmı.ştır. Bunlarıkayıtlara ~öre aşağıdaki :çi~elgede topladık. 40 Muhtelift.ıufıhlerde 1satln'alınıan 'Nonius Jkı~rak,tre,aygırlıl'rı 5enp Kısrak adet Aygır *et.r.ak 1, '1927 2, 1928 ı ' 4 Çizelgeden 1937 yılına Ik~dar 11ürkiyeye Macariıstandan 10 baş fly-.

5 TttRKiYEDE NONİUs 17 ba~ 'kısrak i1!haledildiği, 1937 den buana 'kadar da!biç ibir Nonlus atm alınmadığı anlaşılmaktadır. Yukanda.1rusacabelirtt~ğimiz,gibi yarıımkan ve kanşıık ıkanlı-hara ısraiklanna safkan Noniuslar ;verilmiştir. Elde edilen Fıı F2 ve Fa geneasyonlarına yine safkan Nonius aygırlan (ithal edilen) verilmiş. Yani eriye doğru Ibir melezleme irca edilmiştir. Diğer 'taraftan da safkan ayır, elde etmek ve çevre şartlai"ını eşit kılmak amacıyla ve aynıca harada ık sık yabancı yetiştirıneye ll1lüta'caat etmemek için- Noniuslar saf olaakta yetiştirilmektedir... Bu,türlü çalışmalapdan elde edilen F'lenn fevkaiade!iyi evsafta ldukları ha:ra ıkayıtlanna geçmiştir. Har~da Nonius yeuş!iric:iiğine başlanıldığı tar~hten bugüne kadar lde edilen ve ayrıca damızlık Nonius populasyonuna ilave edilen Nonisların say;ılarıy.ı:llar,üzerinden aşağrda'ki çizelgede gösterilmiştir: Vıi Aygır Kısrak Tay , b II M ı Karacabey narasında Noniusyetiştirilmeye ıbaşlanıldl'ğıgünden bu. yana 'harada yetiştirilen ve damjzlığa katılan Karacabey NoniUlSsayilan a'şağıdaki çizelgede gösterilmiştir: 41

6 ARITÜRK Vıi Aygır Kısrak Tay i T ,, :1.1 I i Yukarıda da belirttiğimiz gibi Karacabey Nonlusların meydana getirilır.e.sinde haranın ilik kuruluşu suasında elde mevcut cüsseli, kalın kemikli ve koyu donlu :kli'iraklardan faydalanılmıştır. Bunlara devamlı i olarak Macaristandan.ithal edilen safkan Nonius aygırla.r verilmiştir. Yani yarımıkan Nl()nius, Karacabey harasının. kuruluşu sırasında elde mevcut yarımkan ve karışık kanılı bkat cüsseli. 'kalın.kemikli ve koyu renkli, kısraklanna devamlı olarak Macaristandan getirtilen Noniuıs aygırlarımn verilmesi suıretiyle (Karacabey yanımkan Nonius atı adı verilen tip) meydana getirilmiştir. Bu tip hakkında Hara tarafından 31 Kasllffi 1953 de yayınlanmış özel ~ir broşürde bunların NONIUSlar gibi konsolide bir tip' haline ıgeldiği ve a_rtıik.~~.ndi a~v~lar~n~a. ıbirleşti~meler yapıldığı takdi~de açılımaların olmadıgı, gomlmedıgı.bıldırılmektedır.

7 TÜRKİYEDE NONİuS Karacabey Noniusları 'sıcak kanlı:; ağır cüsseli atlar olup Ordu bik ve koşum işlerinde ve Ziraatın çeşitli topra'k. ve nakliye işlerine fev. Iade elverişli hayvanlardır. Hara kayıtlarına göre yemden istifade kaiyetleri de çok yülksekıtir. Çevre etıkenlerine ve hastahklara karşı 01- i ça dayan.ıklıdırlar.. Karacabey harasında safkan Noniws yetiştiriciliği'de az' sayıda yani çük çapta dahi olsa bile yapılmaktadır.,;fakat ıbunların sayılan yukaada \Söylediğimiz,gibi pek azdır. Esasen son yıllar zarfında damızlık gır ithal zorlukları,gerek saflkan, -gerek,se Karacabey Nonius yetiştir-. Ü!zerinde tesıirleriıni göstermeye başlamışt!r. Karacabey harasında bugün mevcut (1956) damızük Nonius ve Kaabey Noniusların miktarı aşağıya çıkarılmıştır: Aygır Kısrak Damızlığa ayrılan dişi tay 4 Tay mevcudu ,Bundan başka Karacabey harası köylü yetiştirmesiinde kullamlmak ere 1953 yılına kadar,aşağıida adları yazılı yerlere çizelgede gösterilen ktarlarda at tevzi etmiştir. rildiği yer ralar kalet Ay;gı;.rdepoları layet aygır depoları Nari Okulu V.S. 'ylü ~ ve 1955 dağıblan Safkan Er:leek Nonjus Dişi 41 ii. ınonjus ve Karacabey Nonius'un yayılışı: Ka'racabey Nonius Erkek Kısrak Tay Nonius yetiştiren memleketierin başında hiç şüphesiz Macaristan lmekted:r. Macaristandan,sonra Nonius'un ~n fazla tutunduğu memleetler TUNA memleketleridir. Birinci Dünya savaşıına kadar yukarıdada Ibelirtiğimiz gibi Nonius lınız Avusturya-Macaristan yani HABUSBURG İmparatorluğu dahilinde tiştirilmekte idi. -Fakat savaş sonu,başka memleketlerde de yetiştirilye başlanmıştır. Avusturya.Macaristan dl'şında,'bilhassa BALKAN memetlerinde çoik, Türkiye, kısmen Rusya, Polonyave Japonyada daha az yıda ye,tiştirilmeiktedir. Buna sebep Nonius at tipinin iyi bir iş ve binek erine elverişli bü.'ilyeve yapıya malik oluşudur. 43

8 ARITÜRK ~. Gerçe1cten Noniuslar!mr iş atnhr. Orta ve ağır ziraatın her tür ihtiyacına cevap verecek kitle ve iskelet (Kemik ve adele) yapllsına sa olduğu gıiıbi küçük enduıstri memleketleri ve bilhassa Ordu için aranu özellikleri de: gösterir. Nomusları ZOrn, W. ekonomiik bir at numune olarak tavsif etmektedir. ıbize göre de Nonius iş görme kaıbiliyeiinden başka :gösterdiği m kavemet, iklime uy.ma ve sert dış şartlarla hastalılklara karşı dayan kudret ve reaksiyonundan dolayı yulk.anda adı'ıu ettiğimiız memleketler sevilerek yetiştirrilmektedir. Karacabey Nonius, :safkan Nonius ırkı için yulkarıdabelirtilen g nel özelli'kierden başka daha iptidai, kötü ve greri mahalli bakım ve be leme şartlarımırza uyma kabd'1iyetine sahip olduğu söylenir. Bunları ye atları'illwdan alm.ı.ş olmasi!. tabüdir.. Ziraatımırzın oldukça ileri S viyede bulunduğu bölge ve vadilerde iri yapılı, ikemiku atlar. onarılmak sure'tiyle türlü ziraat işleri ve arab c~lıkta kullanılmaktadırlar. Mesela Eskişehiır ve, civarında olduğu gi Ayrıca Kayseri İline bağlı Pınarbaşı bölgesinde UZUNY AYLAatı adı v.iilen NoniUisla onarrıl1mljşatlar ve bunların mahısuller,i gerek Zİraat san sında gererkıse Ordu hizmetlerine elverişli oldulklanndan arasırambay edildiklerini rgörnıekteıyiz.. 1/1. Nonİus.ve Karracabey,Noniuslarının morfoloii1k özelliideri : bugüne kadar 'tesbitıedilen Ibeden ölçüleri: Genelolarak Nonius kemik yapısı kuvvetli, orta ağırlljkta sağla yapılı bir iş atıdır. Kıısraiklar ertkeiklerine nazaran de,ri ve kıllarda da fazla 'ıkoyu pigment ihtiva ederler. UmuımiyetIe donları açıık doru, ke tane dorudan yağıza!kadar değişir. ıbaş yapısı ekseriıya biraz uzun ve karbadır. Kulaklar ıbüyükçe ol İrtikazıarı iyidir. Küçük gözlü olanlar ;peık azdır. Gözler,canlı ve orta b yüklü!kterdir. Göz çukuıduğu ekseriya derincedir. Boyun yüksekten ba lantılı, ikısa ve, o'lduıkıça etlidir. OMa'go yfikse1<:ve uzun olup yeter der ce de emdir. Sıritın ~ida!goya geçişi 'çoğunlukla iyidir. Bel geniş kuvve fakat 'bjzjm yerli atlara rnazaran daha uzuncadır. Arada,balık sırtiı ol larda mürşahade edilir. Sağrı ile bel bölgesi ara51ndaki bağlantı çok i dir ve sağlaımdır. BÜlyüık:tip Nioniuslarda bazan kıısa sağrıyasartianı Göğü!S o.jdukça iyi teşelkkül etm~ş ve gelişmiştir. Geniştir. Omuzlar kuvvetli olup ön bacaklarıda ku'vvetli ve uzun<:adır. Diz ve tarsus oyna sağlam yapılıdlt. İndkler ikısa ve kuvvetlicedir. Tırnaıklarda sağlam', ku' vetli ve iyi gelişmjştir. Noniusların brüiyıülktip~eriıide uzun bacaoclılık çok müşaıhade ediu Fakat y;iirüiy1üşlerik;orrekt 've haciinlidir. 44

9 TÜRKİYEDE NONİUS Hfrlasa bu morfolojik özellikleriyle Noniuslar fevkal'ade bir ziraat, aba ve Ordu hayvaımdır. EkonomJ1ktir. Bü'Yi.iIktip daha çok l.,dünya vaşı,ndan sonra ziraatı entansi{ olan Orta Avrupa ve rtina memleketrinde ye~iştfr lmeıktedir. Küçük :tip ise faıkir,köylü ve küçü;k zirai işleteler içiın daha uygun olduğundan böyle mahal ve işletmelerde tutunuştur. Karacabey Noıniuslarma gelince: Karacabey NoniU!Slar da yukarıda Noniuslar için,kaydettiğim'z morolojik özelliklerinçoğunu gösterirler. Bunlarda yalntı hastalıklara karşı ayanma ve mukavemet daha fazla'dır. iptidai şartlara daha elverişlid:r. Baş yapıları kaıba ve uzuncadır. Kulaklar b'raz 'büyıülktür. Gözlerde ldukça büyük olup caınlıdır. BQ)"Un lkı:sa ve etlidir. Sırt ve bel uzundur. ırtın bele geç'i~i olduıkça i)1idir. Sağn ve,bel,bölgesi biiibirine sağlam larak baığhdır. KılSa sağnh hayvanlar seyrelk 'değildir. Göğüs geniş ve iyi eıfşmişh. Derindir. Omuzlar uzun, fakat dikçedj.r. Oynaklar sağlamdır. nci'kler sağlam, kuvvetli ve kısacadır. Tırna'klar da sağlam ve iyi gelişişt]r. Y'ürüyıü;şleri haaimli ve canlıdır. Kaba yem1erden faydalanıma kaihyetler:de iyidir. Bize göre buıgün~ü Karaca.bey Noniuslan hara kayıt ve hara neşiyatının aksine yukarıda ibelirtilen ırık karakterleri yönünden henüz ke. in ve kari bir k<mrohde tipe ulaşamamıştır. Vasl'flarda açılma ve zayıf- 'amalar müışahade edilmektedir. Beden.ölçüleri': Nonius yetiştiı1i'ciliği üzerinde elimize,geçen, literatüre göre Varition-Statstique metodu ile bugüned tk 'yalnız Tuna memleketleri Noniusannın incgl'endiğini görmekteyiz. Bu materyal Madroff, C. (1~36) tarafından araştınlmıştıt. Bundan başka Romanya, Bulgariistan, Çekoslavakya, Yunanistan ve Yuıgıoslavyada yetiştirildiğini,bldiğimiz Noniuslar üzerinde yapılmış ataştırma neticelerjni ihtiva eden bir neşriyata henüz rastlayamad~l\.. Esasen bugüjn.bu saydığumız memleketlerinçoğuda dernirp3rde gerilf,idir. Madroff, C. aşağıda adlarını hildirdiğimiz memleketler:n yetiştirme müesse'selerinde 323. hayvan incelemaştir. Bu memleketler şunlardıt: ~ _ Macaristan (Mezöhegyes harası) 2 _ ÇfıkoE,lavakya (T'Opekianıky harası), 3 _ Yugıc'slavya (Karcdjordjiwo harası) 4 - Romanya (Bondita 'Ve P.odurenie), 5 - Bulgaristan (Klementina ve Stara-Sagora) 45

10 ARITÜRK Bunlardan 68 aygı,r ve 17;5 ıbaş,klsra:k küçük, yine bunlardan aygır ve baş :kısrak ise büyük tiptendir. Madr:o f, C.nin ıbildirdiği neeticeleri aşaği'daki çizelgelerde toıplad Küçük. 'tip Non~usıarınbeden ölçüle,ri(aygırj~l;f): Bölge 'adı M::!: m S n Cidago YÜıkseklıiği 158,62 ::!: 0, Sırt yüksekliği 148,81 ::!::: 0, Bel yüksekliği 152,13 ::!: Sağİ'ı yüksekliği 156,21 ::!: 0, Kuyruk ookumu yülksekliğii 148,43 -:!::: '5 54 Beden uzunluğu 162,06 :!: Göğüs uzunluğu 104,88 ::!: 0, Göğüıs derinliği 73,98 ::!: 0,34 2,48 54 Göğüs genişliği 44,15 ::!: 0, Sağrı uzunluğu 55,29 :!: 0,24 1,72 54 Sağrı genişliıği 53,15, ::!: 0, Ön inci,k (Macaristan) 19,91 ::!: Baş u:bunluğu 62,3;5 :!: 0, B~ genişhği 2315 ::!: Canlı ağı,rlıık 519, ::!: 0, Küçük tip Nonius Ikısrakla,rındla heden ölçüleri : Böl~e adı M='=rrt S Cid3!go yrii1kseıkliği Sırt yü'ksekliği Bel yülksekliği Sağn yüksekliği Kuyruk solkuımu yüksekliği Beden uzunluğu Göğüs uzunluğu Göğüs derinliği Göğüs gen'şliği "Sağrı uzunluğu i. Sağrı genişliği Baş uzu'nluğu Alm genişli.ği Canlı ağırhk ::!: ':!: 0, , ::!: 0.2' ::!: ::!: ='= ::!: 0, :!: ::!: ,3.05 ::!: ::!: ' ,

11 TÜRKİYEDE NOmUS,BÜYÜK Tip NONiuSLARIN BEDEN ÖLÇÜLERI (A = Aygır, K = 'kısrakları göstermektedir) Bölge ıadı, M ::!: m S n Cidago yüksekliği " " Sırt yüksekliği " " Sağn yioo;ekliği " Kuyruk sokumu yüksekliği " Beden " Göğüs " Göğüs derinliği " " Göğüıs genişliği " " Göğüs çevresi, " " Sağrı uzunluğu " " Sağrı genişliği " " ön i~cik, çevresi " " Baş wzun1uğu " " Alın genişliği " " Canlı ağırlık " uzunluğu uzunluğu " iv. 'Te'tkik ettiğim~ A. Üi5.61 = 0.76 K ::t: 0.49 A '5 ::t: 0.53 K ı A. 162.::t: 0.55 K ::!: A K ::t: 0.41 f\ '5::t: 0.66 K ::!:: 0,44 A ::!: 0.35 K ı A ::t: 0.36 K ı A :i:: 0.47 K :i: 0.30 A ::t: 0.90 K i A.. ' ı K ::t: 0.24 A. 55.1'5 ::t: 0.29 'K. ' ı A ::t: 0.08 K..88 ::!: 0.63 A ı- 0.41: K ı A ::!: 0.17 K ı A K.,519. -ı knmiel"yalve metod: Bugüne kadar Karacabey Nonius atlan üzerinde Varıation-Statistique metoduna istinat eden bir araştırma yapılmam~ştır. Atçılık literatül'ü!illüzdeki ibu eksikliği gddermek maksadi'yle 1956 yılında Karacabey ha- -Tasıİlda Karacabey NO'Ilius atları üzerinde araştırma yaptııle Mümkün mer

12 ARITÜRK tebe çok sayıda at muayene etmeye çalı'ştı~{. Karacabey Nonius itipli a lardan 1952 doğurmlular dabil 41 at merinde ölçüleriımizi teslbit edebildi Ölçüleri alır'ken hayvanları seçime tabi tu tm ad:lk. Aldığımıa; net celeri yukarıda fb';idirdiğimiz yabancı literatür neticeleriyle muikayese ed rek hayvanların ıbeden bölgeleıjni değerlendirm~e çahştık.. Ölçüler 'Ve ölçü bölgeleri Duerst, U, J. (1922)'lün ıbildirdiği nolkt lardan 1) Lydtın tesviyeli ölçübastonu, 2) Ölçü şeridi ve 3) Ölçü perge ile alınarak te slbiıt edilmiştir.. Alınan ö1çülerin Variahon-StatMique metodu ile kıymetlendirilım si Kronaeber, C (1924)'nin hilditldiği tar'zda incelenmiştir. Ölçüleri d ğerlenditirken 'mutlak!kıymetlerden başka nispi-,değerlerinden de fayd lanılmıştır. Ölçiller yalnız hayvan yetiştir:ciliği alanında önem 'taşımaz. A zamanda insan hcldmliğinde de günden güne önem ika.zanma1kıtadır. B, nokta Alminas, K (1939) tarafından da ıbelirtilmektedir. Tet!C1k ettiğimi'ı Karacabey Non:uslarmda,bulduğumuz ölçü net' celerini aşağıda;ki çizelgede veriyoruz. KaraCIiIbey NorUus atlarında beden ölçüleri: Bölge adı M+m S Cidag:o y;ülksekji.ği 1.44 :i:: Sut yüksekuği :i:: Sağrı yıü1ksekliği :i:: Kuyruk wumu yüksekliğii :i:: Beden uzunluğu 1.53 :i:: Göğüs derinliği :i:: Göğiiıs,genişliği Omurz uçları aras!! ; Harkafa genişliği :i:: Havsala genişliği :i:: Havsala uzunluğu :i:: Cidago uzunluğu ; Baş uzunluğu ; _ 3, Alın uzunluğu :i:: 0, Alın genişliği :i:: İç göz açı'ları arası :i:: Dış göz açıları arası ::t Kulaıklar arası :i:: 0.1ı ,16 Ganaş derinliği :i:: Ganaş arası :i:: ,

13 TÜRKİYEDE NONİuS.ırt uzunluğu ::!: oyun uzunluğu ı ,-79 edenin ön ik~smı uzunluğu ::!: edeniiı orta ikısım uzunluğu ::!: edenin art Insım uzuınluğu ::!: ,56 uyrukuzunluğu ::!: 0.39 ' öğüs çevresi ::!: ulaik uzunluğu ::!: n incik çevresi.83 ::!:' rt incik çevresi ::!: Canlı ağıtlık Ba.9kül,bozuk olduğundan tels!bitedileme'tii. n = 42 Beden ölçü'1erinin mukayesesine geçmeden evvel,bulduğumuz neticeleri Uzunyayla atlarıyiada karşılaştırabil!ı:ne:k İ'çin E. Arıtürk (1956) -tarafından,bahiskonusu atlara 'ait ölçü rakamlanndanda faydalandık. Bunları aşağıdaki çizeıgede veriyoruz. Uzunyayla atlan bugünkü halile E. Arıtürk'e göre Nanius kanı kanşmışhayvandır. Halk tarafından da severek yetiştirilmektedir. E. Arıtü~k Ta~afından Uzunyayla atlarında tesbit edilen beden nıahiyeterinin.değerleri (1956) : M::!: m V ~. Mi,n. n Baş uzunluğu :t: , Dış göz açıları arası :t: İç göz t " Alın uzunluğu ::!: Ganaş derinliği :t: Kulak uzunluğu ::!: ' L. Cidago yüıksekliği :t: Sır,t yüksekliği t Sağrı yüik.sekliği r Kuyruk solkumu yüıksekliği Göğüs derinliği ::!: Göğüs genişliği ::!: Ön göğüıs,genişliği 27.3 ::!: Harkafa genişliği ::!: Sağrı ıgenişliği 35.3'62 ::!:: Beden uzunluğu :t: Boyun uzunluğu ::!: '5, 91 Cidago uzunluğu ::!:

14 ARITtl'RK Sırt uzunluğu Sağrı uxunluğu :::t: Kuyru:k uzunluğu ' Göğüs çevresi :::t: '55 17' Ön.incilk çevresi ,9.633, Art inclijkjçevresi.724 :::t: , V. Bede,n ö'çülerinin mukayesesi: Cidago yuksekliği: Çizelgelerin ıtetkikinden ~bu obö'1genin Karacabey Nonius atlarında ortalama olarak sm, Macaristan Nonİuıslarından büyük tiplerin ayıgırlarında sm, kıısraklannda ise :!: 0.49 sm, 'küçük tipin aygırlarında 1,58.62.:t 0.55 sm,!losralklarında ;!; 0.29 sm kadar olduğu anlaşılmaktadır. Aynı zamanda 'bu ölçü, Uzunyayla atlarında ise 14' sm dir. Bu değerlerden ikaraca'bey Noniusların, büyük,tip Noniwslann aygırlarından ortalama alarak,s..!7 sm, kısraklarmdan 4.67 ısm kısa, falkat küçük Nonİusların aygırlarından 2.16 sm, kısraklarından ise 1.82 sm daha yülksek yapıh olduğunu görmekteyirl. Uzunyayla atlan Kara,ca'bey Nouiuslara nazaran 14,57 ~m!kadar daha az cidagü yıüksekliğine ma lijktirler. Bu ise müjıim ibir farkıtır. Demekıki, Karacabey Nümus atları, cida'gü yıijkseldiği bakımından küçük tip Nonius ve Uzunya'yla atlanndançük daha büylu, büyüjk tip Nüniuslardan ise daha: kısadı'r. Bu duruma göre K!b. Nüniusların daha çok büyük tip Noniuslara,benzemelkte olduğu~'u!belirteibiliriz. ıbu ırlkların, a~nı yetiş:tiııme (ıhududları) dahilinde olup olmadrklan, başka bir deyimle cildagıü yüks'eikliği bakımından görıülen farkların biıometri:k bir kıymet ifade ediyormu k'ünusu ın = v'm\+m~~ tiürmüliü'yle kon~ diff ral edilebilmektedir. ıbu formül bize tesbit edilen raıkamlar vasıtasıyla yetiştirmelerin a)'iililvariation sıraları içinde olup olmadllklarını öğretir. Bu ihale göre, K1b. Nüniuslarla büıyük tipin!kı;s.raklarınin. aynı yetiştirme hududları içinde!bulunmad~klannı, fakat küçük tipin krsraklarıyla aynı vari~ alün sıraları dahilinde olduklafılill, Uzunyayla atlan ile iıse yine aynı yetiştiııme. hududlarına malik olmadıklarını anlamaktayız. Demekıki, Kara- ~abey Nonlusların lbiiıyü1ktip noniuslara cidago yiiıksekliği balkımından yaklaşabilmesi veyahut aynı seviyeye ulaşabilmesi için K:b. Nüıııiuslan üzerinde çoık durulması gerekmektedir. Aynı ke)'lfiyet Uzunyayla atları içinde hahiskünusudur. Yani Uzunyayla at yetiştiıımesinde c:dago yiiıks-ekliğini!kjb. Noniuslar serviyesiıne eriştirehi'lmelk için damızhı{ aygır :.seçimine ve 50

15 TÜRKİYEDE NONİuS yların hiılhassa gençliklerind~ki!bakırm ve!beslemelerlne önem vermek ap etmektedir. Bu yol Kb. No~usla,r içinde takiip olunmalıdır. Cidago yıiilinçekliğinigöster<iği variabilite ölqüisüibaıkımından tetkik ttiğimizzaman ~ Karacabey Noni'uslarının::t 1 S arası,nda % 36.5 ispetinde!bulunduğu~u görme,k,teyiz. Bu normal dağıll!şa naza,ran çok dü- '.k bir orandır (Normal dağılış oranı % dir). 'Deme!kkirob. Nani. slar cidago yüksekliğinin variab~lite bakımından da lhenülzibir tecanıüs'e alik değillerdir. Karacabey Nıoniuslarla 'kıüıçük tip Noniuslar aynı yetiştirme huudlanna malik otdu'klarından e'ğer yetiştirme de aynı 'maksat ve' aynı konomiık gaye takip ediliyıorsa, o zaman!her iki yeıtiştiııme arasında daızlıık de'ğiştirjehileceğini ıbe'1i.rtmeliyiiz. SIr1t yüksekliği: Çizelgelerin tetkilkinden sırt yüksekliği ıpaık.ımından KIb. Nonius atarımn 'büyük tip nonius aygırlarmdan,ortalama olaraık 3.'515sm, kısrak. arından 3.15 em daha k1jsaolduğu, faıkat Uzunyayla atlarından 12. sm, üçük Up nomuslann aygırlarından 3.09 sm, kısraiklarından ise 4.04 sm aha yıüks Jkolduğu anlaşılmaktadır. Sırt yıüksekliğini değerlendirmede ddago yüksekliğiyle olan farının bilinmesine ihtiyaç,vardır. Her iki ölçü arasındaki fark Uzunyayla tlannda E. Arıttıiirlk'e göre ortalama olarak 6.56 sm,pir. Bu ddago, yülk. e'kliğjnin % 4.49 na eşi'ttir. /Bu fark Ka,racabey noniuslarda 8:54 sm dir e ddago yiiiksekliğinin % 5.3'2 ne muadildir. Aynı fai1k büyük tip nonfus y.gırlarmda ~ortalama değerlerjne göre tarafımlz'dan hesaplandı SIJLL lup cidag'o yüfkıseklğinin % 6:1 ne eşittir, K.ıısraklarmda ~se ibunlar sıra. ryla 9.06 sm ve % 5.40 dır. Küçük Upin kısraklarında SHt yıüksekliği ciago Y'ükselkliği1nden10.40 sm daha az olup, cidago yıülksekliğinin ise %.58 ne eşittir. \ Demekki, Karacaıbey!Ioniusıarla Uzunyayla atlarında cida,gonun endi y:ükselkliği' bakımından aralarında pek hariz bir fark yoktur.. Faıkat iğerle'rile arasıında mülhim denecek derecede fark mewcuttur. SAGRI VÜKSEKLiGi: Çize~gelerin tetkiıkinden,~b. Noniusların gösterdiği sağrı yükselkliw ile diğer ırklar arasında bıüıyük farkların 'bulunduğunu görmeıkteyiz. Bu "l'oü KaraCaibey Noniuslarda Ortalama.olarak li!)i8.32 ::t 0.65 S'm dir. Ka. acahey Noniu!.':ıların sa,ğnları hüyqilk nonius ayıg1rlanndan sm, kıs'- a-klarından 3.48 sm daıha ık~sadır. Yani K!b. Noni,uslar büyük tip'e nazaran aha az sağn ıyiikseikliğine maliktirler. Buna karşılık Kıb. Noniuslar iküe 51

16 ARITÜRK çük N~niusların aygırlanndan ortalama 2.11!Sm, Kısra1klann 3.05 sıı:ı Uzunyayla atlarından ise 12,99 sm daha yükseiktir. i Sağrı hakkında daha kesinbilgi edinebilmek için sağrı yüksek ğiyle kuy.ruk sokumu yüksekliğinin karşılıklı mukayesesine ihtiyaç vardı Karacabey Noniuslarda genelolarak sağrı yüksekliği, kuyru1ksokumu yü sekliğinden ortalama olarak 8.95 sım daha fazladır. Bu fark Uzunyayla a larında ise 8.52 sm kadardır. Küçüık tip nonius i1msraklannda sağrı ku ruk sokumu yüksekliğillden 9.22 sm daha yükseıktir~'demeldd; bu ırkla da sağn yüksekliği, kuyruk sokumu yülksekliğinden hemen hemen ay ortalama yüjkseklik farıkına sahip gibidirler. Başka bir deyimle Karacabe noniuslarda müşahade. ettiğimiz sağrı meylini (düşülklük),uzuınyayla a larıylatuna memleketleri yetiştirmesi noniustarda da müşahade oluna bilir. Şimdi hayvanlar arasında Tavşan bacaıklılığın bulunup bulunmad ğını araştıralım. Bu" bilhassa sağn yüksekliğiyle, cidago yükseikliği kar şılaştınldığı zaman. anlaşılmaktadır. ÇizeLgeodekideğerlerden K!b. Noniuslarda sağn yükseikliği, cidag yüksekliğinin % 98,55 (ortalama değerlerinden hesaplanmıştır.) dır. B nispet, Antürk, E. go"re,uzunyayla atlannda % , küç" noiluslarda % ve büyük' tip noniuslarda ise % 97.9~ dur. L Demekki, sağrı yüıksekliği.incelenen ve karşuaştırma için ele alı nan H~larda cidago yüksekliğinden azdır. Bu bize sü.ıiide vasati ölçme bakımından bvşan bacaklılığın olmadığelll gösterir.. E. Arıtürk Uzunyayla atlan arasında % niısq?etinde,(17 hay vap) artları yüksek hayvan bulunduğunu bjdirmektedir. Karaca'bey noniuslarında tavşanbaca:klılığın mevcut olup olmadı ğını eldeki materyalin teke,r teker muayene edilmesi ile daıha açık olara anlaşılmaktadır. Buna göre: Sağrı yük. cıdago yüksekliği Sağrı YÜJksekUği % Cidago yük Karacaıbey Nonius atları arasında cida'gıosu sağrljsına eşit % 12. nispetinde, cidagosu sağrısından 1 ısm fazla % 24.0,1 sıneksik % 4.8 hay van vardır. Bunlar genel mevcudun % 40.8 ni teşkil eder.cidagosu' sağrı sından 2-4 sm daha yüksek % 31.2, tersine sağrlsı cidagosundan 2-4 sm yüksek yani tavşan ıbaca,klıy,ahut artları yü1ksek % 9.6 rllispetinde hayvan mevcuttur. 52

17 TÜRKİYEDE NONİUs Kuyr~k sok.umıu yüksekliği: Bu ölçü, Kb. Non;uslarda çize~gelerin,tet~dıkinden de,görüleceği gibi üyük Noniusların aygır' ve kısraklarından 4.01,sm daha az, fakat küçük ipin kısrak ;ye aygırlarına ba,kıncada ortalama olarak 1.38 sm kadar daa yüksek olduğugörülmekte'dir. Uzunyayla atlarından ise, sm daa yüksektir. Ortalama kuyruk sokumu yüiksekliği Karaçabey nonius atarında sm dir. Demekki, Karacabey noniuslarda ikuyruk SOIkumu yüksekliği uzunayla atlarından daha fazla, küçüık noniuslarla aynı, fakat büyük noniusardim ise oldukça kısa yapıhdır. Kııracabey Noniuslannda sağrı yüksek 'ği He ıkuyruk s<ıikumu arasında 'IIlutlak olarak '8.95 sm fark vardır ki, usağrı düşüklüğünün durumunu anlatına bakrınından önem taşııınaktaır. Bu iki ölçü arasındaki fark, Uzunyaylaatlarında 'Ortalama olarak.53 sm, küçük noniuslarda 7.78 sm ve ıbüyük noniuslarda ise 8.80 sm. Bu değerlere göre, sağrı 'düşü!k'lüğıü en fazla ~b, Noniuslarındadır. unu büyük t.p Noniuslar ta'kip etmektedir. En a,z düşük sağrı 'küçüikü tip oniuslardadır. Sonra Uzunyayla -atlarmda olduğunu görmekteyiz. Sağn dü.şü1k}üğü 'baılnmından Uzunyayla a,tlarıyla Karacabey noniusları arasrndayaptığdmız mukayesede aralarındapek,önemli far'kların bulunmadığını görmekteyiz. O halde, her iki yetiştirmemizde de sağrı düşüklüğü aynı derecededi'r denilebilir. Baş!Uzunluğu:' Karacabey NoniUıS atlarında baş uzunluğu 'ortalama olarak sm dir. Bu, büyük tip noniusların baş uzunluğundan ortalama olarak 2.48 sm kısadır. Buna karşılık 'küçük tip noniuslardan 3.92 sm. Uzunyayla atlarından ise'.8.ıo sım daha uzundur. Görülüyarıki, en uzun baş büyü.k nonius tiplerindedir. Bunu sırasıyla Karaca;bey noniuslar, küçülk: tip noniuslar ve Uzunyayla atları takip ederler. Baş uzunluğunun cidago yiliksekliğine göre oranı Rib. Noniuslarda % dir. Büyük tip noniusll'!-rın aygırlarında % (ortalama değerlerinden hesaplandı), kısraklannda % 40.52, küçük tip aygırlarda % 39.30, kısra1darında ise % 38.5,5 dir. Bu, Uzunyayla atlarında ise E. Arıtürk'e göre %39.45 :t: 0,305 dir. Bu duruma göre de en fazla baş uzunluğuna büy,ük tip noniuslar maliktir. Bunları b:zim Karacabeyler takip eder. En kısa başta Uzunyayla atlarındadır. KiülÇÜktip norıiuslar baş uzunluğu baıkımından Karacabeylerden sonra gelmektedir. 53

18 ARITtiRK KaTacabey nonilıs atlarında baş uzunluğunun (os occipitalis-cida başlangıcı arası) boyun.uzunluğuna,göre or am % dir. B durum bize Kb. Noniuslartda boyun uzunluğunun kısa yapılı, ters'ne b uzunluğunun daha uzun. yapılı o'lduğulilu,gös'termeıktedir. E. Arıtürk b durumun Uzunyayla atlan içinde bahielkionuosuolduğunu ıbildil'lmektedır.. Gözlerin: dış ;'3çllan arasında, Jahn gen1ştiği: Karacalbey nonius atlarında gözlerin d1lş açıları arasındaki alın g nişliği Uzunyayla atlarmdan ortl!l~'ffia o'larak 331 sım -daha fazla genişti Yani Kb. Non'usların alın genişlikleri lbiraz daha fazladır. Dış göz açıları arasındaki alın genişliğiyle iç göz açıları aras~ıınd ki alın.,e-enişliği farkına ;gelince: Bu fark, Kb. Nonluslarda 6.17 sm k dardır. Uzunyayla atlarında ise 4.49' sm dir. Demekki, başın buruna do ru olan daral,ması Kb. Noniuslarda Uzunyayla atlarına nazaran daıha fa ladır ve bu belirgindir. Arın U%Unru~u: Alın uzunluğuna ait mutlak -değerler diğer ölçülerde olduğu gi çi7ej,e-elerde gösterilmiştir. Bunlara göre Kb. Non'uslarda alın uzunlu w ortalama olarak ::!:: 0.26 sm dir. Bu, E. Arıtürk'ün Uzunyayla atla icin te~bit ettiği dep'erden 2.40 sm da,ha kısadır. Yani Uzunyayla atla Kb. Noniuslardan dıı.ha uzun bir alın yaprsı göstermektedirler. Alın uzunluğununbaş uzunluğuna nispeti ortalama de,ğerlerine g' re U7Unyayla atlannda % Karacabey Noniu:slarda ise % di, Deme'Fıki alın uzunluğu Karacabey noniuslarda Uzunyayla atlarına naı ran cok kı~adır. Başka bir deyimle Karacabey noniuslarda burun uzu luğu Uzunyayla atlarından çok daha fazladır. G~naş derinliği: Bu ölçünün te sbi.ti bir taraftan hayvanların yemden faydalanm kabiliyetlerini, diğer taraftan bu ıhöi,gen:in gelişme derecesini tayin etme balrı.mından önemlidir. Bu derinlik Karacabey nonius atlannda ,34 sm. dir. Bu ise Uzunyayla atlarının malik olduğu ganaş derinliği den ortal?ma olarak 1.97 sım 'kadar da-ha azdır. Buna göre Karacabeyle UzunY2ylalzra bakınca biraz deha na,i'in yaıpılı gö2lükü'rler. Duerst, U, J. (1922) az ye.mle beslenen şal'katlarının hem zayı ve hemde alt çenelerinin (,e-anaş) daha az ge1işm'ş olduğunu söyler. B görüs ve müşahade içine Kib. Noninsların da sokula.bileceğini sanmakt yıız. Cünkü müşahade olunan ganas derinliği ımuıkayese euiğim:z diğe nonfııs ve yarımkan nonius ırkıanna nazaran daha iyi teşekkül etmemişti 54 Baş yap)ls1nın zarif olup (narin) olmadığının anla.şılmasında gana

19 TÜRKİYEDE NONİuS derinliğitıin baş u~unluğul)'la olan oranını araştırma'k lazfmdır. Bu oran Klb. NoniulS atlannda % 34.58, Uzunyayla atlannda Arıtürk, E.göre % '<lur. Bu ni~ıpet al)'nı yazara göre artkan araplarda % 9.9, yerli atlarımlzda ise % 38,15 dir. Buoranlara göre en zarif 'başin Kıb. Nonius atlarında bulunduğunu söyleyeıbiliriz. ;Bunları yerli 'Ve arıkan arap atları takip etmektedir. Kulak uzunluğu: Kulak uzunluğuna ait mutlak değerler çizelgede gösterilmiştir. Kulağın uzun veya ikısa oluşu, daha çok kulak uzunluğunun baş uzunluğuna olan nieipi değerleırindt'n anlaşllm2,ktadır. Bu man Kb. Noniuslarda % Uzunyaylaatlarında ise % 29.9 dut. Bu değerlere bakarak kulak uzunluğunun gerek Kb. Noniuslarda olsun gerekse Uzunyayla atlarında olsun birbirinin hemen aynı, yani aynı uzunlukta olduklarını belirtebilirlı. Göğüs ~enişliği : Bu ölçü çizelgede adları yazılı at ırkıarı arasında mutlak değerleri bakımından farklar göstermektedir. Bu duruma göre en az geni.şlik Uzunyayla atlarındadı.,r. Kb. Noniuslardan ortalama olarak sm daha az bir gen'ş1iğe sahipt~r. En geniş göğüshi büyük tip Doniusların aygırl arı dır. Buda, bizim Karacabeylerden 1.3,5 ~m kadar fazladır. Büryıiiıktİpin kıs: raklarıyla küçük fpin aygırları göğüs genişliği bakımından Karacaıbeylerle hemen hemen aynıdırlar. Küçük tipin kısrakları ise Kb. Noniu:slardan ortalama olaratk 1.68 sm daha az genişliktedir. Karacabey nonius atlarında bu ölçünün variasyon genişliği sm arasında değişmeiktedir. Göğüs gen'şliğinin göğüs de,rinliğine olan nisbeti 'büyük tip nonius aygırlarınd_a % {ortalama değerlerine bakarak hesaplandı), kısraıklarında % 57.49, Uzunyayla atlarında % ve i.n~elediğimi,z Karaca-!bey materyalinde %.6 dır. Küçük tipin aygırlarında % 59,6, kısra,klannda ise % 58,3 kadardtr. Duerst, U. J. {1922) aynı nispetin ağır ırklarıda %. 61, orta yarımkanlarda % 57, hafif ırkıarda % 53 olduğunu bildirmek.tedlr. Buna göre bizim Karaca,bey 'noniuslar gö,ğüs genişl;ği yönünden <ığır ırkıar, Uzunyayla atları hafif ırkıar, büyük ve küçük tip noniuslar ise Karacabey noniuslar g'bi ağır atjar gurubuna giımıeıktedirler. Göğüs geniş-liğ'inin harkafa geni'şliğine olan nispetine gelince: Hu nispet göğüs şeklinin durumunu te9b't etmek bakımından önem taşır. Bu oran, Uzunyayla atlarında % 76.86, Karacabey noniuslarda % 79,8 dir. Demekıki, Kh. N<Jnius atlarında Uzunyayla atlarına nazaran daha fazla bir daralma vardır. 55

20 ARı'İ'tl'RK Mu!lak ve relafif değerler bak~mından gö_ğüısgenişliğinin, ön g gus genişliğiyle olan durumunu incelediğimiı zaman Karacabey nonius larda göğüs genişliğinin mutlak ıolarak 11 sım omuz uçları atası,genişii ğinden fazla, nispi değerlerine göre yani Ö'llgöğii;s,genişliği,,göğiiısgeniş liğinin % 75,:5 ne eşit olduğunu görmeıkteyiz.,bu ölçüler Uzunyaylalard sırasıyla 6.96 sm :ve % 79.6 dır. ıbuna göre Karaca!~y noniuslarda göğüsten omuz uçlarına olan daralma Uzunyayla atlatına nazaran daha azdır. Pelvis (Ha:~'kafa) genişliği: Bu ölçünün mutlalk _.değerleride çizelgede gösterilrmiştir. Pelvis genişliği Kb. Noniuslarda Uzunyayla atlarına nazaran daha,fazladır. Yani harkafa Uzunyayla atlarında daha dar yaıpıhdır. Duerst, U. J. pelvis genişi:ği çdk geniş olacak olursa ardlann dengelerinin daha düzg.ün olacağım ve böyle 'bir g~:mişliğirtağır çekirm işleri için uygun, fakat sürat için daha az faydalı olacağını ikaydeder. Alnıinas, K. (1939) geniş pelvi's'in sürat i'çin, faydalı olmadığım Duerst, U.,J. bildirdiği gibi kasbul edilebileceğini bhdil'mektedir. Kb. Nionius atlarındabulduğumuz ra,kamlara göre harkafa indeksi % 35.1 dir. Arıtürk, E. Uzunyayla atlarında bu indeksin % olduğunu tesbit etmiştir. Demelkki, Kb. Noniuslar Uzunyayla atlarmdan ortalama olarak % 8.38 daha fazla geniış bir yap~ya maliktir. Sağ rı (HavS\1'a) ge,niş.liği: Sağn genişliği :mukayese ettiğimiz at ıi1kları arasında çok değiş.iktir. Kb. Noniusların, büyü\]{tip Nonius aygırlarından ortalama olarak 4.59 sm, kısraklarından 5.24 sm, küçük tip aygırlarından 2.59 sm, kısraıklarından ise 3.74 sm daha az geniş, fakat Uzunyayla atlarından sm daha fazla :bir genişliğe sah:p olduğunu ınüjşahade etmekteyiz. Buna göre, Kb. Noniuslarda sağrı büyükve küçülknoniu.slardan daha az, Uzunyayla atlarından ise daha fazla geniştir. Sağrı genişliği, pelm genişliğine bakınca Karacabey noniuslarda ortalama 5.83 sm paha az dar olduğu görülmektedir. Bu fark Uzunyayla atlarında 9.27 sm dir. DemeMd, bu ırkıarda sağrımn arkaya doğru daralması değişiktir. Karacabey noniuslarda daralma Uzunyayla atlarına nazaran daha azdır. Yani Uzunyayla atları daha dü.şüikçesağrı yaıpısına sahiptir. Vücut uzul1iluğu: ;Beden uzunluğuna ait değerler çi;zelgede toplanmıştır. 'Bu değerlere göre en uzun beden büyük ve küçük tip noniusla,rdadır. Bunları Kb. 56

21 TÜRKİYEDE NONİUS 'Noniuslar takip eeder.. Uzunyayla atlarında beden uzunluğu en kllsadır. Vücut uzunluğunun mutla'k kıymetleri baıkımından Kb. Noniuslar ortalama olarak büyilik Up noniuıs aygırlarından sm, mraklanndan sım, kiiıçük tip aygırlarından 1.53 sm, kısralklarından ise 0.72 sm daha az kısadır. Buna karşıirk Uzunyayla atlarından sm daha uzun yapılıdır. ~emekkj, Kib. Noniuslar Uzunyayla atlarından uzun, büyük tip noniuslardan,kıisa, fakat ıküçük ti:ple aralarında pek ehemmiyetli bir fark y~tur. Beden uzunluğunun,dda,go yülksekliğine olan nispeti kb. Nanius atlarında ortalama değerlerine göre % 100,05 dir. Aynı nispet büyük tipin aygırlarında % 103,46, kısraklarında % , küçük tipi n aygır1arında % 102,16, kısraklarında % 101,67 dir. Bu nispet Uzunyayla atlarında ise % 102,93 dür., Bu değerlenlen I,{b. Nonius atlarında beden uzunluğunun cidago yüksekliğine eşit olduğu, bunu çok az bir.farkla küçük noniusların takip etfkleri, yani 'kıüçük uoniuslarında Kb. Noniusları gi'bi eşit bir durum gösterdiklerini öğrenmekteyiz. Büyülk tip noninslarda ise beden uzunluğu cida.gıo yriiıksekliğinden fazladır. Uzunyayla atlarında bu duruım tersinedir. Yani cidago yüksekuği beden uzunluğundan fazladır. Rakamlara bakınca Uzunyayla atlarının da :küçük tiıp nomuslara benzediği görülür. Boyu", uzunluğu (Os occip.talis-cidago başlangıcı a"clsı): Boyun uzunluğu çizelgede gösterilen değerlere görek1b. Noniuslarda Uzunyayla atlarından 1'5,13 sm, daha 'kısadır. Boyun uzunluğunun cidago yüh:ekuğine olan nispeti Uzunyayla atlarında % 54.90, Karacabey noniuslarda ise % 40,48 dir. Bu değerlere görede Kb. noniuslarının boyun uzunluklan Uzunyayla atlarmdan dajha kısa olduğunu müşahade etmekteyiz. Sağ!". uzunlu9u: 'ÇSzelg ceild değerlerden en uzun sağrıh hayvanların büyük tip.nonius atları olduğunugörürüz. Bunları küçük tiplerle Karacabey noniuslar takip etırektedir. En 'kısa sağn ise Uzunyayla atlarındadır. Bu duruma göre büyuk tip noniusların aygırları 5.63 sm, kısrakları ise 4.73 sm "Far2c2rey noııiuslarrndan daha uzun sağrı yapısına maliktirler. Bu fark,.küçük,tip aygırlarda 3.02, sm. kısraklarda ise 1.92 sm dir. Yani bunlarda. "Karacabey no ni us atlarından daha uzun sağrılıdır. Kb. Nonius atları da sağn uzunluğu bakımından Uzunyayla atlarından ortalama,olarak 5.69 sm daha uzun yapılıdır.. Karacabey nonlusla,r}a Uzunyayla atlannın 'Sağrı uzunlukları aynı, yetiştirme hudutları içinde oluıp olmadıkları kontrol edilmiş ve bunların 57

22 A-RITttRK aynı variasyon sıraları daıh.ilinde bulunmadı!kları gör!:umıü!ştür.'buna ba karak Uzunyayla atları üzerinde dikkatle çahşıldığı takdirde şağrı uzunluğunun daha da artırılabileceğini ıbelirtebilim. Göğüs ~del"inliği : -Kara~a!bey noniuslarda gogus deriruiiğinin küçü!k tip noniuslaırla hemen hemen aynı.derinlikte o~dukları bu ölçünün, çizelgelerdeki mutlak değerlerinden anlaşıl1maktadtr. Kara~abey Noniuslar Uzunyayla atlanna nazaran ortalama <ılaralk9.27 sm daha derin, fakat Jbüyüık noniuslarda~ i~e 3.80 sım daha az derin göğüislüdür. Göğüs der:n1iğinin cidag10yüıksekliğine göre oranı 'büyük tip nonius aygırlarında % 46.93, kısraklarında % 47.22,kiiıçük tipin aygırlarında % 46.51, ktsxalklarında % ve Uzunyaylla atlarında % dur. Kb. Noniuslarda bu oran % dir. Bu değerlerden,göğiiıs derinliğinin yine en az Uzunyayla atlarında, en fazlada büjy.jijk tip noniusların kısxaklarında olduğu görülmektedir. Kıb. N<ınius, 'büyük tip'n aygırları ve küçük Deniuflar aşağı yuikarı aynı rela'tif değerlere maliktiiler. Yani cidago yüksekliğine göre aynı göğüs derinliğini gösterirler. mcelediğimi2 Karacabey noniuslarla ımukayese et.tiğimiz at1ar arasında göğüs derinliğinin cidago yüksekliğine nispeti % 50 olan hiçbir hayvan yoktur. % 50 nispetini gö 1İerenhayvanlar derin göğüslü ve normal proportion'lu olarak kabul edilif'ler. Bu nispetin küçülmesi hayvanlan yüksek bacaklı yapar. Yüksek bacaklılık isehayvanları yalnız çirkn göstermez, aynıeamanda mukavemetlerini de azaltır. Uzunbacaklı hayvanların i damızlık olarak kullanılmamasını Disselhorst,L. (1940) şiddetle tavsiye etımekt dir. Bu duruma göre, çizelgelerdeki ırklardan yalıntz uzunyayla atlarının uzun baca1klı1jğa meyil ettiği aniaşılımaktadır. Göğüs der:nh~i :bakımından Kb. NoniuslaIila Uzunyayla atı dediğimiz bugünkü n{)njus kanlı atların,aynı variasyon sıraları gös'terip göstermedikleri. araştırılmış ve,bunların aynı yetiştirme hududlanna. malik olmadıkları görülmüştür. Demekki uzunyayla atları içindamızlık seçimi f;ırasında derjn göğülslü olanları tercih etımelidir. Zira bu ölcüüzerinde dik:katle çalışıldığıı takdirde,artırılahileceği vasatı yanlışın hesaplanması suretile anlaşılmış bulunmaktadır. ÖN INCIK ÇEVRESi: Ç"zelgedeki ön inc,ik çevresine ait mutlak değerlerden Kb. Noniuslarda ön incik çevresinin büıyiiıktip nonius kısraklarındaki kadar oldugunu -görmekteyiz. KüçıU&tip nomiuslarla uzunyayla atlarında ön İncik çevresi daha az İncelik.gOOterir. İncelediğimiz ve mukayese ettiğ;miz bu ırklar 58

23 TÜRKİYEDE NONİuS arasında en ince incik Uzunyayla atlanndadılf. Kb. NQniuslar bunlardan ortalama (llarak 2.09 mn daha 'kalındır. En kalın inciik.ise,büyük tp noniuslann aygırlarındadır. ART INCIK ÇEVRESi: i Art incik çe'vresi K1b.Nonius atlarında uzunyayla atlarına nazaran 2.07 sm daha ka,lın yapıhdlr. İncik çevresi bakımından Klb. Noniuslarla Uzunyayla atlarının aynı yetiştirme!hududlarına malik oluıp olmadıkları kontrol edildikte bunla,rın aynı yeıtiştil'me hud~dlan dahilinde bulunmadıkları.anlaşıhnak,tadır. Demekki, uzunyayla ıpopulasyıonuı üzerinde art incik çevresi bakımından fazla durulacak olursa _bunların ınciklerinin biraz daha kahnlaşacağı anlaşılma'ktadır. Kb. Noniuslaı~," canlı,ağırlıkları:. Harada çalıştığulliz sırada baskülün bozukluğundan maalesef tesbit edemedik. ' Vi. ;'Neticeler: 1 - Karacabey Nıoniwsatı, Karacabey Harasında 1924 yılında Maearistandan ithal edil'1lljş sa~an Nonius aygırları ile harada mevcut yerli ve yarımkan iri cüs'seli,.~tleli, daya~ıklı ve kanaatkar 'klsrakların birleştirilrr.esi net cesinde.meydana getirilıniştir. Bu atların iptidai baıkım ve besleme şartlarına uyma kaib~lyetinin, bir kısmını da yerli atlarımıroan aldıkları eliphesizdir. 2 - Karacabey Nonius yetiştinmesi için 1937 yılından bugüne kadar lıan~ya da'irıziıık olaralı, orijinal nonius aygırları ithal edilmemiştir. Bundan~ötürü elde mevcut Kb. Nonius materyalının bilhassa aygırlarında genel görünüş kareıkkter ve ıbazı.:oolge yapılarının zayı:flamağa yüz tuttuğu müşah::de olunmaktadır. Harada 'eğer Kb. Nonius yetiştirmesine devam olunacak~a orijinal Nonius aygır ithaline şiddetle ihtiyaç bulunduğunu belirtmek isteriz. 3 - Harada küçük ölçüde safkan da yetiştir:lı}:ıektedir. Bunun temelhıi JIlacaiEtcndm ithal edhen aygır ve kısraklar teşkil etmiştir. Maksat 2r::cabey!\cnius atları için gere;kli olandamızlık erkek hayvanları,kendi iklim,ve bakım şartlarımız altında yetiştirmektir. Fakat bugün bunıarın mi.ktarı çelk azalmıştır. Bundan dolayı e,lde mevcut Karacabey PopUl2~yonunu islah etmede orijinal ayglor1aralüzum görülmektedir. Bugünkü Karacail:ıey nonjmlarda genetik açılmalar (bilhassa boy, göğüs derin-. 1iği, sağn v.s.) ve kütle azalması müşahade edhmeiktedir ve harada tip ~asına dayanan yetiştirmenin Avrupada olduğu gibi {büyük ve küçük,tip olarak) yapılmadığıni görmekteiz. 59

24 ARITÜRK 4 - Harada. yetiştirilen hayvanlar cidago yülkseklirğinin mutlak de~ ğerleri bakımmdan,büyüknoniuslara,nazaran ortalama olarak 5 mı kadar!küçük, küçük. tip noniustan ise 2 ~m 'kaldar dahayiilksektirler. Uzunyayla atlar~naı görede 16 sm kadar fazla Y!ikse1dik,göstermektedirler. Karacaber nonius atları arasında tip esasına,göre bir tecanusün bulunmadığını kaydetmeik ıgerelktir. Ardığımız ölçülere göre ;Kıb. Nonius atlarının ddago yıülksekliği 'dalha çok,mgüik tip noniuslara yaklaştığını söyley ibiliriz.. Sırt yük seıkliği ile ddagıo yüksekliği arasındiı Kb. Noniuslarda 11-9 sm, Uzunyay~a atlarında ise 2-10,mn ıkadar.fark.vardır. 5- Sağrı yüksekliği hüyük tip noniuslarldaın daıha kı.sa, fajkat kü- ÇÜJktiplerden fa.zıladır. Karacaıbey nonius ıve diğer mukayese ettiğimiz ırklar da sôğrı :meyu aşağı yukarı ~ynıdit. Sağrı yü~!kliğini cidago yülksekliğiyle karşılaştırdığı'ffi'ızda bütün tiplerde saığrı yüksekliğin.in cidago yüksekliğinden az ol'duğunu görmekteyiz. Bu bize sürfide ortalama değer ba'kımından tavşan bacaklılığın bulunmadığını ıgösterir. Halbuki E. Arıtürk hayvanların teker teker muayenesın-<1e u,zunyayla atları aralsında % nisıpetinde tavşan bacak.!ılığın bulunduğunu bhdir:mektedir. Karacabey Noniuslar da teker,teker gözden geç.irild:lkte % 9.6 nispetinde tavşan Iba:caklılık,gösterdikleri tespit eanmiştir.. Karac.abey noniuslarda kııyruık sokumu yüksekliği, Uzunyayla atlarır.dm fö21c:dır. F,katbüy'Ü1k tip uouius:1ardan azdır. Küçük tip noniuslaria aynı yüksekliktedirier. Kuyrok soocumu yükseildiğ.iyle sağrı yüksekliğinin :karşıiaştırılma.sı neticesinde en fazla sağrı düşükluğülnün Kb. Noniuslarda olduğu görülmektedir. Antürk, E. göre Uzunyayla atlan da du- 'ŞUk sağnhdır lar. 6 - Karacölbety llıqniuslarda baş uzunluğu, ;büyük tip noniuslara nazarain az, küıç'ürk.tip ve Uzunyayla atlanndan ise,fazladır. Ayrıca Kb. ncniuslarında ha.ş uzunluğunun gerçekten fazla.fakat boyuın uzunluğunun ise az olduğunu müşahıade etmekteyiz. Uzunyayla atları için aynı durumun baltis' ik<ınusu olduğu.nu E. Antiirk ka'ydetmektcldir. Kb. NonimsIarda alın uzunluğu, Uzunyayla,at1anna nazaran azdır. Karacabeylerin burunları daha uzun, fakat alınları kısadır. 7 - Göğüs genişliği, Karaca'bey uoniııslarda Uzunyayla atlarından fazla, Tuna {memleketleri noniuslarından,ise..:., daha azdır. Dlierst'in 'bildirdiği n:spi değerlere göre -bizim K'b. Noniusılar ağır ırklar,gurubuna gir~ mektedir. ~yrıca göğüs genişliğinin,harkafa ile ıolan durumu bakımın- 1!~mFaıaca,bey n<ınjus atfarı U~nyayla atlanndan daha.fazla öne doğru daralma göslterımelktedirler. Karacaıbeyler 'göğiiısten omuz uçlarına doğru Uzunyayla atlarına nazaran daha az 'oor daralma gösterirler. 00