Oturum ba kanları. Hıfzı Topuz 1

Transkript

1 leti im kuram ve ara tırma dergisi Sayı 23 Yaz-Güz 2006, s Oturum ba kanları Hıfzı Topuz 1 Oturumu açı konu ması: Yanımda oturan iki konu macı; biliyorsunuz biri Dan Schiller. Dan Schiller in yıllardan beri yazılarını okurum. Babasını ben çok severdim. Gerçek bir bilim adamıydı. Yazılarını hiç kaçırmazdım. Le Monde Diplomatic te yazıları çıkardı. Ben onları hep kesip sakladım. Ölümüne çok üzüldüm. Dan ın da buraya gelmesine çok sevindim. Sayın Atabek le ilk kez kar ıla ıyoruz galiba. Onunla da tanı makla çok mutluyum. Bu toplantıda aranızda bulunan insanların birço uyla anılarım var bunların ba ında Dioması Bombote geliyor. UNESCO da beraber çalı tık. Afrika ya ilk 1960 da gittim. O yıllarda bir kırsal basın projesi ele alındı. Tahran da bir e itim konferansı toplanmı tı de galiba. O toplantıda yerel bölgesel projelerin olu turulmasına karar verildi. Bu projelerin amacı okul yazarlı ı geli tirmekti. Okuryazarlı ın e itim hizmetinde kullanılmasını sa lamaktı. Bunun için de neler yapılması lazımdı. Radyo yeni yeni geli iyordu Afrika da. Zaten eski radyocular sömürgecilerdi. Ülkeler ba ımsız olunca bütün radyo kadroları çekip gitti. Personel yoktu Afrika ülkelerinde. Basın. O da öyle. Birkaç yerel basın vardı ama ya Belçikalıların gazetesiydi ya Fransızların ya da ngilizlerin. Onlar da çekilince gazeteci kalmadı. Biz bir yandan UNESCO olarak o dönemde basını radyoyu geli tirmeye çalı tık, bir yandan da okuryazarlı ı. Yani ikisi beraber yürüdü. Onun için de e itsel radyo projeleri ortaya atıldı ve kırsal basın projeleri ortaya atıldı. Bunlar da yeni okuryazarlar için çıkartılacak gazetelerdi. Amacı uydu: Bir gazete çıkartılsın, ama bunu meslekten gazeteciler 1 Birinci gün ilk oturumda ba kanlık yapan Hıfzı Topuz un oturumu açı konu ması ve oturum sırasında yaptı ı açıklamalar.

2 258 Forum: Medya ve Etik çıkartmasınlar. Do rudan do ruya oradaki muhtar, köy ihtiyar heyeti, ba kanı, ö retmen, onlar çıkartsın ve okuma yazma bilenler de bu projeye katılsınlar. Sa lık memuru falan, böyle bir ey. Bu proje büyük yankı uyandırdı. Biz evvela bir Amerikalıyı gönderdik. Bu Amerikalı bültenler çıkartıyordu. O da herkesin anlayaca ı bir eyler de ildi. 2 Biz Afrika da sondaj gezisine çıktık. Onun sonunda da ilk projenin Mali de yapılmasına karar verdik. Yani, Bombote nin ülkesinde. Bir kasabada Bambaraja bir gazete çıkartmaya karar verdik. Dedi im gibi, gazeteyi kendileri çıkartıyorlardı. Bizim kasabalılara hiçbir katkımız yoktu. Ama biz oraya uzman gönderdik. Nasıl çıkartılacak gazete, neler yazılacak. Bu gazete o zaman Afrika da hadise oldu. Kara Afrika da basın alanında bir bomba gibi patladı bu gazete. Niye? Çünkü halk, oradaki köylüler kendi sorunlarını yazıyorlardı. Yani e itim sorunu, ilaç sorunu, tarım sorunu, sa lık sorunu. Bütün bunlar gündeme geliyordu. Halk kendisi yazıyordu bunları. Biri anlatıyor, biri yazıyor, böyle bir ey. Yönetim hükümete ba lı de il, tamamiyle ba ımsızdı. Yani hükümetin dı ında, bir gazete çıkıyor ve o gazeteyi halk çıkartıyor. Gazete da ıtılıyor, satılıyor. Bambaraca bir gazete. Gazetenin çıkması için büyük bir tören yapıldı. Ben de gittim açılı a. Bayram. Kafile halinde gazetenin çıkarıldı ı kasabaya gittik. Sekiz on araba. Geçiyoruz köylerden. Biz oraya gitmeden evvel bir sene evvel galiba. Devlet ba kanı Keyta devrilmi ti. Yerine askeri bir rejim kuruldu. Ama Keyta oranın Ataürk ü. Böyle sevilen bir adam. Kafileyi görünce, ya a Keyta diye ba ırıyorlardı. Keyta hapiste zavallı. Her 2 Açıklama: 1960 ın sonlarında ABD nin, UNESCO yu da kullanarak Afrika da ve di er yerlerde ba lattı ı medya ile e itim programları ba arısızlı a u ramı tı. Çözüm arandı ve i levsel e itim programları ba latıldı. levsel kavramı ba arısızlık için bulunan anahtar kelimeydi: Ba arısız olunmu tu, çünkü verilen e itim halkın günlük ya amından kopuk, ya amında kullanmadı ı, ya amında i levsel olmayan e itimdi. lk heyecandan hemen sonra katılım ortadan kalkmı tı. Hıfzı Topuz un bahsetti i program bu i levsel okuryazarlık politikası kapsamı içinde istisna olan bir örnektir. Bu da, ABD nin, so uk sava la hızlandırdı ı, bütün dünyada modernle me, ulus kurma adı altında ekonomik pazara uygun olan bir siyasal yapı, yani ba ımlılık ve yeni-sömürgeler yaratma faaliyetinin bütünle ik bir parçasıydı. E er Hıfzı Topuz un dedi i gibi bu olay 1970 de olduysa, o zamanlarda UNESCO ABD nin dünya politikasında kullandı ı bir organdı, 1990 dan beri oldu u gibi.

3 Oturum Ba kanlarının Konu maları 259 gitti imiz yerde kurbanlar kestiler. Sonra o gazete ne oldu? On bin baskı yapıyordu. Dedi im gibi büyük yankı uyandırdı. Hükümet buna el koymak istedi. Kendisi çıkarmak istedi. Hükümet buna el koyunca, o zaman temeller koptu. Gazeteyi halk okumamaya ba ladı. Reddettiler gazeteyi okumayı. Gazete battı. Bu çok ilginç bir dönem. lginç bir deneyim. Bir gazete çıkıyor; UNESCO nun deste iyle halk gazetesi çıkıyor. Halk çalı ıyor. Devlet bakıyor ki bunun geni etkileri var. Orada yolsuzluk sorunları gündeme geliyor, toprak da ıtımı, gübre da ıtımı, sa lık sorunu. Bunlar yazılınca ho lanmadı hükümet. Kapatmaya kalktılar. Bu i böylece kapandı. Ama Kibaru, haberu Arapça, haber demek Bambaraca, bir ba langıç oldu, bir örnek oldu. Birçok yerde buna benzer eyler çıktı. Ama aynı temelleri var mıydı onların, sanmıyorum. Bunu örnek olarak gösteriyorum. Medya ile halkın ili kisi, devletin baskısının canlı bir örne iydi bu. O projeden sonra ben UNESCO dan ayrıldım. Dan Schiller in konu ması hakkında: Dan Schiller gayet ö retici bir konu ma yaptı. Bu konu manın metnini uzun yıllar dosyalarımızda saklayaca ız. Önemli bir belge olacak. Dan Schiller babasını aratmadı ını bir kez daha kanıtlamı oldu. Ümit Atabek in konu ması hakkında: Bilmedi im eyler ö rendim ve bunları not ettim. n allah çıktı ı zaman da saklarım. Korkmaz Alemdar 3 Oturumu açı konu ması: Dünyada ilginç geli meler oluyor. kinci Dünya Sava ı bitimi ku a ı bu geli melerin tarihini ya adı. Bu geli meler sona erdi. Yeni bir evreye girdik. Bu yeni evrede de çok öngörülemeyen, hatta sonuçları hiç kestirilemeyecek bazı konular da kar ımıza çıkmaya ba ladı. Sabahki oturumda Profesör Schiller bunun hangi boyutlara ula tı ını söyledi. Ümit Atabek, Türkiye yi ilgilendiren noktalarının altını çizdi. Yeni ileti im teknolojilerinin yarattı ı ortam, durum, bir yandan geli mi 3 Birinci gün ikinci oturumda ba kanlık yapan Korkmaz Alemdar ın oturumu açı konu ması ve oturum sırasında yaptı ı açıklamalar.

4 260 Forum: Medya ve Etik ülkeleri yeniden yapılandırıyor; kullandıkları kavramları, örgütlenme biçimlerini, zaman zaman de erlerini yeniden ekillendiriyor. Ama ondan daha önemli bir biçimde de, Güney ülkesi denen yakın zamanlarda, ya da kavram karı ıklı ı her zaman var, geli mekte olan ülkeler lafı kullanılıyor ama i in özünde bu kavram da her zaman i e yarayan bir kavram, bu ülkelerde yarattı ı sonuç ve durum çok daha vahim. Somut örnek vermek gerekirse, kinci Dünya Sava ı biterken, ABD So uk Sava dönemi ba langıcında dünyanın geli mekte olan ülkelerine parasal yardım, teknoloji yardımı, insan gücü yardımı yaparken, bugün bunların tamamı sona erdi. ABD bütün bu ülkelerden yeni ileti im teknolojilerinin yardımıyla da kaynak transferinde bulunuyor. Bu yeni bir ili ki de il. Bu bilinmeyen bir durum da de il. Fakat bu ortaya çıkan durum sonuçları itibarıyla çok vahimdir. unun için vahim: geli mekte olan ülkelerde yeni teknolojilerin getirdikleri kavramlar ve durumlar anla ılamadan, onun üzerine in a edilen sorunlar çözülmeden, yepyeni sorunlar, yepyeni durumlar ve hatta e itsiz bir dünya sisteminin parçası olarak sömürünün devamını yaratan bir durum ortaya çıkıyor. Etik bunlardan bir tanesi. Etik tartı maları dünyada çok eski olmakla birlikte, aslında bugün konu tu umuz etik, özellikle medya eti inin en büyük örne ini ABD olu turuyor. Ombudsmanlık kurumunun medyada yangınla ması da oradandır; meslek ilkelerinin geli mesi de oradandır. Bütün bunların Türkiye gibi ülkelere yansıması da ne yazık ki içi bo kavramlar olarak gelmektedir; çünkü etik medya dünyasının geli iminin somut dengelerinin ortaya koydu u bir sonuçtur. Yoksa içi bo bir ahlak anlayı ını ifade etmez. Geli en ülkelerde bu dengeler, yani medya patronu, devlet ve gazeteci arasındaki ili ki uzun yıllar içinde kar ılıklı çıkarları dü ünerek korundu u için, etik anlayı ı da bunun sonucu olarak biçimlenmi tir. Ama bunlar ihraç edilmeye ba lanınca, bu kavramları ta ıyan teknolojiler kolaylıkla gelmekle birlikte, o teknolojinin ta ıdı ı içerik aynı kolaylıkla gelmemektedir. Bir küçük örnek. Gazete Osmanlı mparatorlu u na 19. yüzyılın ortasında gelmi tir. Çünkü Osmanlı mparatorlu u nda ya ayan azınlıkların ve Osmanlı mparatorlu u nda i yapan irketlerin haber ihtiyacını kar ılamak o dönemde gazete sayesinde gerçekle tirildi.

5 Oturum Ba kanlarının Konu maları 261 Gazeteyi Osmanlı aydınları çok sevmi ve benimsemi tir. 19. yüzyılın ortasından 20. yüzyılın ba ına kadar gazetemiz vardır, fakat 19. yüzyılda batı dünyasında egemen olan basın özgürlü ü anlayı ı hala yerle ememi tir. Araçların gelmesi kolay, o araçların ta ıdı ı içeri in yansıması kolay de il. Yeni ileti im teknolojilerinin kullanılması çok kolay. Ola anüstü olanaklar ta ıyor. Çok çekici. Genç ku aklara çok cazip geliyor ve kullanmaları da yaygın. Bütün uluslararası kurulu lar bu teknolojileri destekliyor. Birle mi Milletler destekliyor. ki ileti im zirvesini örgütledi. Cenevre de ve Tunus da. Bu zirvelerin iki önemli mesajı varsa, bir tanesi: internet kullanımını yaygınla tırın. kincisi: kamunun elindeki bütün bilgi ve verileri internet ortamına koyun, herkes yararlansın. Buna kar ılık, internet yönetimi konusunda söylenenlerin gerçekle mesi çok zordur. Çünkü internet yönetimini tarafsız ve ba ımsız bir örgüte bırakmayı önermektedir insanlar. Bu mümkün de il. Birle mi Milletler ve UNESCO teknolojinin giri ini te vik ediyor, destekliyor; ama teknolojinin beraberinde getirmesi gerekti i kar ılıklı saygıyı, i birli ini, ticarette kabul edilebilir dengelerin sa lanması kavramlarını bir kenara itiyor. Uluslararası örgütler etik konusunu çok destekliyor; ama eti in yaptırımı yok. Etik bir meslek alanındaki kuralların o meslekteki insanlar tarafından kabul edilmesini ve kullanılmasını anlatan bütündür. Yaptırımını bulamazsınız. Yaptırımı olmayan alanları destekliyoruz. Ama asıl önemli konularda, toplumsal yapıları ilgilendiren konularda, yön verici, insanların tümünü aydınlatıcı ve i birli ini kabul edilebilir bir biçime getiren düzenlemeyi sa lamak maalesef mümkün de il. Böylesine bir ya am içindeyiz. Böylesine belirsizlikleri yo un olan bir ortamdayız. Buradaki etik tartı malarının da, bir boyutunu yakalamaya çalı ırsak her halde dinleyenler de memnun olacak, çünkü Bombote az önce güzel eyler anlatıldı, etikten söz etmek pek mümkün olmadı dedi. Çünkü bizim planlamamız uydu: çerçeveyi anlamak, de erlendirmek, sonra da onun içindeki ayrıntılara girmek. Vincent Mosco nun konu masından sonra: Özellikle UNESCO politikalarına gönderme yapıyorum. UNESCO gibi köklü ve saygın bir kuruma bazı konularda görü anlatmak zor. Fakat imdi elimde Profesör Mosco dan çok güzel bir alıntı var. Etik tek ba ına, e er bugünkü anla ıldı ı ekilde anla ılıyorsa, çok naif bir konu

6 262 Forum: Medya ve Etik dedi. Bunun biraz daha anlamlı kılacak, bunu biraz daha uygulanabilir ve gerçekten yararlı kılacak önlemlerin de aslında sadece bu toplantıda de il, çok daha geni uluslararası platformlarda da konu ulması lazım. Gerçekleri göz ardı ederek, yani gazetecilerin kötü muameleye u ramasını yok sayarak, ya da onları sıradan bir adli olay gibi de erlendirerek, yeni ileti im teknolojilerinin yaygınla masını tek ve en önemli konu olarak algılayan bir dünyada, ku kusuz etik anla ıldı ı biçimde de il, yeni bir içerik kazandırılarak tartı ılması gereken bir konudur. Hıfzı Topuz un konu masından sonra: Hıfzı Topuz benim kafamı karı tırdı. Çünkü anlatmaya çalı tı ım sorunun temel sıkıntısı da burada yılından bu yana Türk gazetecileri etik ilkeleri konu uyorlar, yerle tirmeye çalı ıyorlar. Yapamadılar de tekrar ba ladılar. Etik gazetecileri birle tirmesi gerekirken, Türk gazetecilerini böldü, parçaladı. Her biri ayrı etik ilkesi getirmeye çalı tı. Bunların hiç biri yerle medi. Gelenler kabul de görmedi. Tam tersine anla mazlık ve sürtü me nedeni oldu. imdi Hıfzı Topuz eti i silelim diyor. Türk halkı gözlem evine sözcük olarak da çok alı ık de il. Dürbünle uzaya bakmak, uzayın derinliklerini ke fetmek gibi bir gelene i de yok. imdi bunu ne amaçla nereye bakarak kullanacak diye de kafası karı acak. Sanıyorum o zaman önümüzdeki on yıl da gözlem evini konu aca ız, ama sayın Mosco nun söyledi i o özelli i hem UNESCO ya hatırlataca ız hem de kendimize galiba. Bu bize özgü bir arayı niteli i sanıyorum hep devam edecek. Refik Erduran 4 Bugünkü konumuz biraz daha kapsamlı. Etik sorunlarının nasıl a ılaca ını konu maya ba layaca ız. Etik sorunlarının ne oldu unu yeterince saptayabildik mi bilmiyorum. Oldukça derin ve karı ık bir konu oldu u için dün bir hayli u ra ıldı, bugün de u ra maya devam edece iz. imdi, medya endüstrisi deyimi var. Çok uygun bir deyim gerçekten. Endüstri durumunu almı. O halde, bütün dünyada ve 4 kinci gün ilk oturumda ba kanlık yapan Refik Erduran ın açı konu ması ve oturum sırasında yaptı ı açıklamalar

7 Oturum Ba kanlarının Konu maları 263 Türkiye de bu duruma geldi. Endüstri dediniz mi i in içine ön planda para gelir. Para her eye egemen mi de il mi? Zaten eti in en önemli sorusu ve sorunu ilk ba ta burada çıkıyor. Somutla tırmak için durumu, size bir örnek vereyim. Kısaca, yıllar önce her gün ben Milliyet e yazı yazarken, Bulgaristan Dı i leri Bakanlı ı beni gazeteci sıfatıyla davet etti. Gittim oraya. oförlü bir otomobil verdiler. Bir mihmandar verdiler. stedi inle konu abilirsin, istedi in yere gidebilirsin dediler. Öyle de yaptık. Birçok insanla görü tüm orada. Biriyle çok yakın dost olduk. Çok sempatik bir zat. O günün ko ullarında bile çok açık sözlüydü. Kendi ülkesindeki ve Sovyet blo undaki bürokratik durumlardan yakınıyordu. Açık açık konu uyordu. Pek kafadardık. Sonradan ö rendim ki adam oradaki istihbarat eflerinden biriymi. Dost olduk. Dünyanın orasında burasında kar ıla tıkça konu tuk. Berlin duvarı yıkıldıktan ve Bulgaristan daki rejim de i tikten sonra bir kopukluk oldu aramızda. Uzun yıllar kendisini hiç görmedim. Geçen senenin eylülünde telefonda kar ıma çıktı. stanbul a gelmi. Ben bir kitap yazdım, onu okumanı isterim dedi. Tamam dedim. Bulu tuk. Verdi i kitabı okudum. Gayet ilginç bir kitap hakikaten. Bu dönemin iç yüzünü bir istihbaratçı gözüyle anlatıyor. Neler olmu, neler bitmi. O kesiminde dünyanın en ilginç gelen tarafı tabi bana A ca olayı oldu. Biliyorsunuz A ca papayı vurdu unda bunu Bulgarlar yaptırdı diye bir teori vardı. Bulgarların gerisinde belki Sovyetler vardır deniyordu. Adam kitabın büyük bir bölümünü buna ayırmı. Onu okudum. Serde gazetecilik oldu u için, hem de Abdi pekçi ekolünden gelen bir gazeteci oldu um için, tek yanlı söylenen eyler kabul edilmez, mutlaka a zamanın tabiriyle check, double check yöntemi vardır. Ara tırdım bir çok eyleri. Bu adamın adı Dimo Stankof. Bu adamın söyledikleri ne dereceye kadar do ru baktım. Google ı hatmettik. Verdi i isimlerin her birine bakarak. Ortaya müthi bir tablo çıktı. Adamın ele aldı ı konunun kapsamının çok daha dı ında, geni, batı medyasında bu A ca olayı nasıl i lenmi, ne olmu. Kesin bir biçimde hiç tartı maya yer bırakmayacak bir kesinlikle görülüyor. Batının en saygın yayın organları dahil olmak üzere, New York Times gibi, bazı medya mensupları para almı lar bir yerlerden; yazdıkları ey do ru mudur yanlı mıdır demeden gündeme

8 264 Forum: Medya ve Etik getirilmi, bütün dünyaya yayılmı bir isim ön plana çıkıyor. Clare Sterling diye bir hanım var. Daha önce bu hanım ben bu i e baktım inceledim, Bulgarların bu i le hiçbir ilgisi yoktur derken, birden bire yüz seksen derece dönerek bu i i Bulgarlar yaptı diye bütün dünyayı dola mı, Türkiye ye de gelmi ve kitaplar yazmı. O kitaplardan alınan alıntılar da kanıt sayılarak i lene i lene o teori yerle mi. Durum bu. Onun için bu çirkin tabloyu hesaba katarak, onun üstüne giderek etik konularının dü ünülmesi, tartı ılması ve çözüm aranması çok yerinde bir ey, UNESCO nun buna e ilmesi de çok uygun oldu bence. Bugün dört de erlik konu macımız var. Onların bu konudaki katkıları çok yararlı olacak. Rober Beckett ın konu masından sonra: Toplantıya geç ba ladık. Mr Beckett eti in zamanın kullanımıyla ili kili oldu unu söyledi. Bu sabaha geç ba ladık, dolayısıyla etikli olmadık. rfan Erdo an 5 Marcello Foa nın spin doktorları hakkındaki oldukça ele tirel sunumundan sonra: Zavallı spin doktorları! Gerçek ta lama keçileri! Haklı mıyım? Burada kendini savunacak hiçbir spin doktoru var mı? Bence, bir önemli noktayı kaçırıyoruz: Hepimiz burada de i en ölçüde spin doktoruyuz. Bir ey daha: Tango yapmak için iki ki i gerekir. Bir tarafta gazeteciler var. Di er tarafta spin doktorları. E er gazeteciler tembelse, e er gazeteciler paketlenmi hazır haberi seviyorlarsa, e er spin doktorlarıyla ortakla a çıkar ili kileri içindeyseler, onlardan farklı ne bekleyebiliriz ki? Mehmet Yüksel in eti in yasal boyutuyla ilgili konu masından sonra: Adaletin gözü kördür. Merak etti im daima uydu: Neden gözü kör? Gerçekleri kasıtlı olarak sakladı ı, söylemedi i, yansıtmadı ı için mi? Bunları yaptı ını görmemek için mi? 5 kinci gün ikinci oturumda ba kanlık yapan rfan Erdo an ın oturum sırasında yaptı ı açıklamalar.