Enerji ve Doğal Kaynaklar Paneli

Transkript

1 Enerji ve Doğal Kaynaklar Paneli Enerji sektörüne bakış; gelişmeler, eğilimler ve hedefler Birincil enerji kaynakları arzı, dünya genelinde, ülkelerin GSMH larının yaklaşık %6-7 sini oluşturuyor. Dünya kurulu enerji arz sisteminin yatırım değeri 10 trilyon doların üstünde ve yenilenme süresi yaklaşık 30 yıldır. Enerji ticareti ve yatırımlarının yıllık değeri ise 1 trilyon doları aşıyor. Tüm sektörlere vazgeçilemez bir girdi sağlayan bu sektör, ekonomik gelişmelere paralel olarak büyümektedir. Günümüzde sektörün temel girdisini oluşturan fosil yakıtların yeryüzündeki heterojen dağılımları nedeniyle, enerji kaynaklarının dörtte birinden ve petrolün yarıdan fazlası uluslararası ticarete konu olmakta; bu kaynakların kesintisiz arzındaki sorunlar ve buna bağlı olarak yaşanan ani fiyat artışları, ulusal ve uluslararası güvenlik risklerini de beraberinde getirmektedir. Dolayısıyla enerji, hem dünya genelinde hem de ülkeler bazında, ekonomik büyüme için olduğu kadar barışın tesisi açısından da stratejik bir öneme sahip bulunuyor. Önümüzdeki 20 yıllık dönem itibariyle, dünya enerji sektöründeki olası gelişme ve değişimler şöyle özetlenebilir: Dünya genelinde hakim olan, ekonomik büyüme yoluyla refahın artırılıp yaygınlaştırılması yönündeki ihtiyaç ve kararlılık, dünya birincil enerji arzının %1.7 gibi, geçmiş 30 yıldakinden (%2.1) daha mütevazi bir ortalama yıllık büyüme hızıyla, 2023 yılına kadar %40'tan fazla artırılmasını gerektiriyor. Bu artışın %85'e yakınının fosil yakıtlar tarafından sağlanması gerekeceği yönündeki öngörüler; her ne kadar 'tükenecek' endişeleri yüzyılın sonuna ertelenmiş olsa da, enerji piyasalarının istikrarlı bir seyir izleyebilmesi açısından; başta petrol ve doğal gaz olmak üzere, bu yakıtların bilinen rezervlerinin genişletilmesi ve son kullanım verimliliklerinin yükseltilmesi ihtiyacını doğuruyor. İhracata konu olan ihtiyaç fazlası petrolün halen %50'sini sağlamakta olan OPEC in Orta Doğulu üyelerinin payının, dönem boyunca artarak %75'e çıkması gerekeceği yönündeki tahminler, bölgenin stratejik önemini ve istikrar ihtiyacını giderek artırıyor. Kuzey Denizi ve ABD'deki petrol üretimi azalır ve buna paralel olarak gelişmiş ülkelerin petrol ithalatı artarken, Çin gibi hızlı büyüyen ekonomilerin ithalat taleplerinin 2020 yılına kadar günde 10 milyon varil düzeylerine ulaşacak olması ihtimali, piyasalardaki rekabetin sertleşeceği ve uluslararası güvenlik risklerinin artacağı yönünde ciddi endişelere yol açıyor. Aynı dönem içinde doğal gaz üretiminin de yaklaşık ikiye katlanması bekleniyor; üretimin yaklaşık üçte birinin BDT 1 ülkelerinde olacağı, kalanın diğer bölgelere dağılacağı tahmin ediliyor. Bugünkü tüketim düzeyi temel alındığında 200 yılın üzerinde rezerv potansiyeline sahip olan kömürde ise bir sorun yaşanması beklenmiyor. 1 Eski Sovyetler Birliği ülkeleri

2 Petrol ve doğal gaz fiyatlarında 2010 lu yıllardan itibaren artış olacağı tahmin edilyor, kömür fiyatlarıyla ilgili bir değişiklik beklenmiyor. Enerji kaynaklarının çeşitlendirilmesi ve kullanımda olanların yedeklenmesi arayışı, uluslararası enerji bağımlılığının ve bu nedenle doğabilecek gerginliklerin azaltılması açısından da zorunlu görülüyor. Mevcut enerji arz sisteminin bakımı, onarımı, işletmesi ve hacminin büyütülmesi için gereken yatırımlar yılda 1 trilyon doları aşıyor ve bu durum; ilgili taahhüt, temin ve montaj sektörlerinde yoğun bir uluslararası pay alma yarışının yaşanacağına işaret ediyor. Yeni arz tesisi yatırımlarının büyük bir kısmının gelişmekte olan ülkelerde planlanıyor olması, gereken yatırımların finansmanı için gelişmiş ülkelerden bu ülkelere büyük miktarda kredi akışını gerektiriyor. Değişen koşulların ve politikaların tetikleyeceği sinyallere daha dinamik şekillerde yanıt verilebilmesi için, piyasaların kademeli olarak serbestleştirilmesi suretiyle, enerji sektöründeki mevcut ataletin azaltılması hedefleniyor. Çevrenin korunması çabaları da dünya genelinde artarak devam ediyor. CO 2 emisyonlarının yılda %2.1 artarak, 2030 yılında 1990 yılı seviyesinin iki katına ulaşacağı, AB de 1990 seviyesinden %18, ABD de ise %50 fazla olacağı; gelişmekte olan ülkelerin 1990 yılında %30 olan dünya CO 2 emisyonlarındaki payının da %50 leri aşacağı tahmin ediliyor 2. Böyle bir gelecek tablosu karşısında, hem ülkelerin hem de AB gibi blokların geliştirmekte oldukları politika ve stratejiler, toplumların refahı açısından stratejik bir girdi teşkil eden enerjinin, ihtiyaç duyulan miktarlarda ve ani artışlar göstermeyen karşılanabilir fiyatlarla sağlanmasını, temininde darboğazlar yaşanmamasını ve tüketiminin sürdürülebilir kalkınma kavramı çerçevesinde doğayla uyumlu şekilde başarılmasını hedeflemektedir. Bütün bu stratejilerin ana hatları aşağıda sıralanan dört madde altında toplanabilir: Enerji tasarrufu ve verimliliğinin artırılması ile artan enerji talebinin bir bölümünün karşılanması, dolayısıyla talepteki artış hızının yavaşlatılması Fosil yakıtların, gelişmiş ve geliştirilmekte olan daha temiz ve çevreyle uyumlu teknolojilerle değerlendirilmesi Yenilenebilir enerji kaynaklarına ağırlık verilmesi Halen üzerinde çalışılmakta olan kendiliğinden güvenli tasarımlar vb. teknolojik gelişmeler sonucunda, nükleer enerji ile ilgili toplumsal endişelerin giderilerek, enerji arz yelpazesinde belirli bir ağırlıkta yer almasının sağlanması Bu stratejilerin hayata geçirilmesi için enerji pazarlarının serbestleştirilmesi, tasarruf ve verimlilik ile ilgili standartların, düzenleme ve teşviklerin uygulamaya konulması, emisyonların sınırlandırılması ile ilgili mevzuatın hazırlanması gibi politikalar geliştirilmektedir. Ancak hedeflere ulaşmanın olmazsa olmaz koşulu teknolojik yenilikler ve gelişmelerdir. Tüm gelişmiş ülkeler, belirledikleri stratejiler çerçevesinde bir taraftan çok çeşitli politika araçları geliştirip uygulamaya sokarken, diğer yandan da enerji alanındaki ArGe ve teknoloji geliştirme faaliyetlerine hız vermektedirler. 2 World Energy, Technology and Climate Policy Outlook 2030 WETO-, European Commission, Directorate- General for Research Energy, /12

3 Avrupa Araştırma Alanı nın bir parçası olan enerji araştırmaları, Avrupa Birliği nin sürdürülebilir ve rekabetçi bir enerji sistemine sahip olmasını amaçlamaktadır. Sürdürülebilirliği sağlamak üzere kirletici emisyonların ve sera gazlarının azaltılması, yeni ve yenilenebilir enerji kaynakları kullanımının artırılarak enerji arzının çeşitlendirilmesi ve rekabetçi bir Avrupa sanayiinin yaratılması stratejik hedeflerdir. Geleceğin sürdürülebilir enerji arzının, kaynak olarak mutlaka kömür, petrol, gaz, nükleer, hidro, biyokütle, rüzgar ve güneş enerjisini ve enerji taşıyıcısı olarak da elektrik ve hidrojeni içereceği öngörülmektedir. Avrupa Birliği ni ABD ve Japonya ile rekabet edebilecek ArGe yetkinliğine ve ArGe sonuçlarını toplumsal-ekonomik faydaya dönüştürme yeteneğine kavuşturmak üzere yapılandırılmaya çalışılan Avrupa Araştırma Alanı nın uygulama aracı olan Altıncı Çerçeve Programı nda, enerji araştırmaları için birbirleriyle ilişkili dört ana teknolojik öncelik alanı belirlenmiştir: Yakıt pilleri ve uygulamaları Hidrojen gibi enerji taşıyıcı / depolayıcıları ile ilgili yeni teknolojiler Yenilenebilir enerji alanında yeni ve ileri teknolojik kavramlar Daha temiz fosil yakıt santralları ile birlikte kullanılarak, fosil yakıtlardan sıfıra yakın emisyonla enerji üretilmesini mümkün kılacak CO 2 ayırma ve tutma teknolojileri Ülkemizdeki durum Enerji doğal kaynakları Enerji doğal kaynakları açısından Türkiye fazla zengin bir ülke değildir. Petrol ve doğal gaz kaynakları çok sınırlıdır. Yeni petrol sahalarının bulunamaması ve mevcut sahaların eski olması nedeniyle, ham petrol üretimi sürekli olarak düşmekte olup, 2001 yılı üretimi 2000 yılına göre %7.2 azalarak 2.6 milyon ton düzeyinde gerçekleşmiştir. Doğal gaz üretimi, 1997 yılında Kuzey Marmara sahasının devreye girmesi ile önemli ölçüde artmış; ancak kullanılabilir rezervin giderek azalması nedeniyle üretim 2001 yılında %51 azalma göstermiştir. Yeni sahalar bulunmazsa, üretimin daha düşmesi beklenmektedir. Petrol ve doğal gaz rezervlerinin sınırlı olmasına karşılık, ülkemizde yaklaşık 8.3 milyar ton luk bir linyit rezervi bulunmaktadır. Ayrıca 560 milyon ton luk kısmı görünür olmak üzere 1.35 milyar ton taşkömürü rezervimiz mevcuttur. Taşkömürü üretimindeki en önemli sorun, doğal şartlar nedeniyle mevcut sahalarda karlı bir işletmecilik yapılamamasıdır. Dolayısıyla ülkede tüketilen taşkömürünün büyük bir kısmı ithal edilmektedir. Linyit rezervinin önemli bir kısmı düşük ısıl değere sahip olduğundan, üretilen linyitler ağırlıklı olarak termik santrallarda tüketilmektedir. Ancak linyitin toplam kurulu santral gücü içindeki payı, 1990 yılından itibaren sürekli bir düşüş göstererek %30 lardan, 2001 yılında %22.6 ya inmiştir. Bunun nedenleri arasında, partikül madde, NO x ve SO 2 emisyonları nedeniyle kritik seviyelere ulaşan kirlilik düzeylerinin kontol edilmesi gereği; faaliyette olan santralların emre amadelik zamanlarının dünya standartlarının çok altında olması; ilerde gündeme gelebilecek sera gazı emisyonlarının azaltılması yükümlülüğünden dolayı santral verimliliklerinin artırılması gereği ve ithal kömür ile doğal gazın yerli linyit pazarını tehdit etmesi sayılabilir. Ülkemizdeki linyitlerin uzun vadeli 3/12

4 sürdürülebilir kullanımının sağlanması için bazı tedbirlerin alınması ve daha temiz yakma teknolojilerinin mutlaka devreye sokulması gerekmektedir. Türkiye nin 216 milyar kwh olan teknik olarak değerlendirilebilir hidrolik enerji potansiyelinin 126 milyar kwh i ekonomik olarak da değerlendirilebilir olup; bu potansiyelin halen % 35 inden yararlanılmaktadır yılında yapılan uzun dönem elektrik planlama çalışması sonuçlarına göre, 2020 yılında bu potansiyelin %90 ının değerlendirilmesi planlanmıştır. Ayrıca ülkemizin 19 milyar kwh lik değerlendirilebilecek küçük hidrolik enerji potansiyeli olduğu tahmin edilmektedir. Yenilenebilir enerji kaynakları: Jeotermal zenginliği açısından dünyada 7. sırada yer alan ülkemizdeki jeotermal kaynaklar, genellikle düşük ve orta entalpili olmaları nedeniyle daha çok ısıtma amaçlı kullanıma uygundur. Türkiye, jeotermal ısı kullanımında dünyada ilk 5 ülke arasında yer almaktadır. Toplam MWt olan jeotermal ısı potansiyelinin, 665 MWt luk kısmı konut, tesis ve sera ısıtmasında, kalanı kaplıcalarda olmak üzere toplam 992 MWt u doğrudan ısı üretiminde kullanılmaktadır, dolayısıyla değerlendirilmemiş önemli bir potansiyel mevcuttur. Ülkemizde sadece Kızıldere Santralı nda elektrik üretimi yapılmaktadır; ancak dünyada uygulanmakta olan ve 80 o C 170 o C sıcaklıktaki jeotermal akışkandan elektrik enerjisi üretimini verimli kılan ileri teknolojilerin ülkemizde de kullanılmasıyla elektrik üretiminin artırılması mümkündür. Türkiye coğrafi konumuyla güneş kuşağı içerisindedir ve ekonomik potansiyelin 25 Mtep/yıl olduğu tahmin edilmektedir. Türkiye, güneş toplayıcıları ile ısı üretiminde önde gelen ülkeler arasında yer almakta; ancak bu potansiyel henüz elektrik üretiminde kullanılmamaktadır. Türkiye nin rüzgar enerjisi açısından yaklaşık 400 milyar kwh/yıl brüt ve 120 milyar kwh/yıl teknik potansiyele sahip olduğu tahmin edilmekte; ancak bu rakamların kesinleşmesi için ayrıntılı rüzgar haritalarının tamamlanması gerekmektedir. Halen Çeşme, Çeşme-Alaçatı ve Çanakkale-Bozcaada da toplam 19MW kurulu güçte 3 adet rüzgar çiftliği bulunmaktadır. Türkiye de biyokütleden geleneksel yöntemlerle (odun, hayvan ve bitki artıklarının yakılması) enerji üretimi önemli bir orana sahiptir. Modern biyokütle çevrim teknolojileri yeni yeni ve küçük ölçekli olarak kullanılmaya başlamıştır. Avrupa da yeniden önem kazanmaya başlayan biyokütleden elektrik üretimi konusu ülkemiz için de potansiyel bir alan oluşturmaktadır. Ayrıca bugüne kadar yapılmış olan arama ve rezerv belirleme çalışmaları sonuçları, ülkemizde, ortalama tenörü %0.2 (ThO 2 ) olan yaklaşık 380,000 ton toryum cevheri ve ortalama tenörü sahalara göre %0.05 ila %0.1 (U 3 O 2 ) arasında değişen toplam yaklaşık 9129 ton uranyum rezervi olduğunu ortaya koymuştur. Enerji üretim ve tüketimi Türkiye nin toplam birincil enerji arzı, yılları arasında yıllık ortalama %4.4 lük bir artış hızıyla, 53 Mtep ten 76 Mtep e ulaşmıştır yılında talebin en büyük kısmını %40.7 ile petrol karşılamış, bunu %19.6 oranıyla doğal gaz ve %15.7 ile linyit izlemiştir. Nüfus artışı ve ekonomik büyüme eğilimleri göz önüne alındığında, toplam birincil enerji arzının 2010 yılında 154 Mtep e ulaşması beklenmektedir. 4/12

5 Başka bir açıdan bakıldığında, Türkiye dünya nüfusunda %1.1 lik, enerji tüketiminde ise %0.86 lık bir paya sahiptir. Dolayısıyla Türkiye, kişi başına dünya ortalamasının dörtte üçü kadar enerji tüketmekte ve bu açıdan Avrupa ülkeleri ve OECD ülkeleri arasında sonuncu sırada yer almaktadır. Ekonomik gelişmemiz açısından bu değerlerin artması beklenen ve istenen bir durumdur. Artan enerji tüketiminin nasıl karşılandığına bakacak olursak, birincil enerji üretimi aynı on yıllık dönem itibariyle neredeyse aynı kalmış; 1990 yılında 25.5 Mtep iken, 2001 yılında da Mtep olarak gerçekleşmiştir. Dolayısıyla, bu on yıllık dönemde, ülkenin ekonomik gelişmesine paralel olarak artan enerji ihtiyacı ithalat yoluyla karşılanmıştır. Üretim değerlerine daha yakından bakacak olursak, ülkemizde petrol ve doğal gaz üretimi sınırlı olup yerli üretim, çoğunluğu linyit olmak üzere kömür, hidro ve diğer yenilenebilir kaynaklardan yapılmıştır. Linyit üretimi 1999 yılında Mtep ile en yüksek değere ulaşmış, 2001 yılında Mtep e gerilemiştir; linyitin enerji üretimindeki payı yılları arasında yaklaşık %8 lik bir artış göstermiştir. Hidroelektrik dahil yenilenebilir enerjinin toplam enerji üretimi içindeki payı, yılları arasında yaklaşık %37 ile hemen hemen sabit kalmış; toplam enerji arzındaki payı ise %18.23 ten % a gerilemiştir. Enerji üretim ve tüketiminin 1990 ve 2001 yıllarında kaynaklar bazında dağılımı aşağıdaki tabloda daha ayrıntılı olarak verilmektedir Mtep Toplam Enerji Arzı 1990 % Pay 2001 Mtep 2001 % Pay 1990 Mtep Birincil Enerji Üretimi 1990 % Pay 2001 Mtep 2001 % Pay Petrol Linyit Taşkömürü Doğal gaz Hidro Ticari olmayan Diğer Toplam Özetle Türkiye enerji kaynakları açısından ithalatçı bir ülkedir yılında yaklaşık 31 Mtep ile toplam enerji arzının yaklaşık %58 ini oluşturan enerji ithalatı, 2001 yılında %70 lere (52.7 Mtep) ulaşmıştır. 5/12

6 Önümüzdeki fırsatlar ve tehditler Kömür rezervlerinin çokluğu, hidrolik kaynakların zenginliği, temiz ve yenilenebilir enerji potansiyelinin yüksekliği, yeni enerji teknolojilerinde yararlanılabilecek bor vb. stratejik kaynakların varlığı, enerji kaynakları açısından güçlü yanlarımızı oluşturmaktadır. Genç ve dinamik nüfus yapısı, yetişmiş insan gücü, girişimci sanayi yapısı ve enerji tasarruf potansiyelinin yüksekliği diğer güçlü yanlarımızdır. Buna karşılık finansman yetersizlikleri, bürokratik engeller ve hukuki altyapı eksiklikleri, kurumlar arasındaki eşgüdüm ve işbirliğinin zayıf olması, kararlı bir devlet politikasının olmayışı sonucu enerji planlarının uygulanmasındaki istikrarsızlıklar, toplumsal değerlerdeki bozulma, ArGe kültürünün zayıflığı ve bu alana yönelik kaynak ve teşviklerin yetersizliği, tarafsız ve uzman kurumların eksikliği, teknoloji üretim ve uygulamaları için gerekli ara elemanların eğitiminin yetersizliği gibi aslında ülkenin tüm sektörleri etkileyen önemli ve tümü ekonomik ve yapısal nitelikte olan zayıflıklar, enerji sektörünün de zayıf yanları olarak ortaya çıkmaktadır. Bu zayıf yanlara sektör özelinde, petrol ve doğalgaz rezervlerimizin azlığını da eklemek gerekir, ki bu yetersizlik, uygulanan hatalı politikaların da katkısıyla Türkiye yi enerji kaynakları açısından net ithalatçı bir ülke konumuna getirmiştir. Birincil enerji arzında ithalat oranının yüksekliği (2000 yılında %68) ve enerjide dışa bağımlılığın giderek artması, ülkemiz için ciddi bir tehdit unsuru olarak görülmektedir. Genelde ülkemizin geleceğini tehdit eden Türkiye nin yer aldığı coğrafyadaki olumsuz gelişmeler, dış müdahalelere açık olmamız, iç ekonomik ve siyasi istikrarsızlıklar, hızlı nüfus artışı, iç göç ve plansız kentleşme, toplumsal dengelerin ve iç huzurun inşasında yaşanan güçlükler, gelir dağılımında ve eğitimde dengesizlik, genç nüfusa yeterli eğitim verilememesi enerji sektörü için de tehdit oluşturmaktadır. Dünya enerji pazarlarındaki tekelleşme, enerji sektörünün önündeki diğer bir tehdittir. Bir tehdit unsuru olarak ortaya çıkan jeopolitik konumumuz, aynı zamanda fosil kaynaklara ve büyüyen pazarlara yakınlığı da kapsamakta ve Türkiye ye enerji köprüsü olma gibi bir fırsat da sunmaktadır. Ülkemizin önündeki diğer bir fırsat, yenilenebilir enerji teknolojilerinde yetkinleşerek bölgede öncü konuma yükselme imkanıdır. Enerji alanında yeni teknolojilerin belirmesi, bunları önceden görerek zamanında harekete geçme kaydıyla, Türkiye ye henüz yeni gelişmekte olan bu alanlara girme ve bir teknolojik üstünlük kazanma fırsatı verecektir. Ancak bu fırsatları değerlendirebilmek için, teknolojik önceliklerimizi bugünden belirleyerek, hazırlanacak kapsamlı ve koordineli programlarla bu alanlardaki teknolojik faaliyetlere ivme kazandırmak gerekmektedir. Avrupa Birliği genişleme sürecinde yer almak, mevcut teknoloji birikimi ve sanayi potansiyeli de bu çabalarımızı destekleyecek diğer önemli fırsatlardır. 6/12

7 Enerji vizyonu ve hedefler Panel, dünyadaki eğilimleri ve ülkemizin mevcut durumunu değerlendirerek, Türkiye nin enerji ve doğal kaynaklar alanındaki vizyonunu ve bu vizyonu gerçekleştirmeye yönelik hedefleri belirlemiştir. Enerji ve doğal kaynaklar alanındaki 2023 yılına yönelik vizyon; Dünyanın ileri gelen ülkeleri arasında yer alacak bir gelişmişlik ve gönenç düzeyini sağlamak üzere; serbest, şeffaf ve istikrarlı piyasa koşulları içinde ulusal kaynaklarına öncelik veren, bu kaynakların aranmasında ve istenen kaliteyle, güvenli ve ekonomik olarak üretiminde ileri teknolojileri kullanan ve geliştirebilen; gereksinim duyduğu enerjiyi, güvenli, güvenilir, ekonomik, verimli ve çevreye duyarlı teknolojilerle üreten, ileten, depolayan ve kullanan; uluslararası enerji pazarında yarışabilecek enerji teknolojileri geliştirebilen ve uluslararası enerji yatırımlarında etkin rol alabilen, bir Türkiye olarak belirlenmiştir. Bu vizyonu gerçekleştirecek sosyo-ekonomik hedefler de şöyle sıralanmıştır: Türkiye nin, AB üyeliğinin kazandırabileceği ivmeler bir yana, en azından kendi imkanlarıyla gerçekleştirebileceği azami, yılda ortalama %7 gibi bir büyüme hızıyla, şimdiki 200 milyar dolarlık GSYİH sını 2023 yılına kadar dört misline katlayarak 800 milyar dolara ve böylelikle, o zamanki 90 milyonluk nüfusu için kişi başına gelir düzeyini 8900$ a çıkarmak, buna paralel olarak 80 Mtep düzeyindeki 2001 yılı toplam enerji arzını, enerji verimliliğini %25 artırmak ve ekonomisinin enerji yoğunluğunu düşürmek kaydıyla, 320 Mtep e ve böylelikle o zamanki 90 milyonluk nüfus için kişi başına enerji tüketimini 3.5 tep e (Güney Kore, Avusturya 1999) çıkarmak, 127 TWS düzeyindeki 2001 yılı elektrik arzını, ekonomisinin elektrik arzı yoğunluğunu düşürmek kaydıyla, 480 TWS a ve kurulu gücünü de 2001 yılındaki 28 GW lık düzeyinden, bu üretim düzeyinin gerektirdiği asgari 100 GW a, böylelikle o zamanki 90 milyonluk nüfus için kişi başına elektrik tüketimini 5300 kwh/y a (Güney Kore, İrlanda 1999) çıkarmak, oluşan arz kompozisyonunu; ülkenin her tarafından erişilebilir, yüksek emre amadeliğe sahip, fiyatça tahammül edilebilir bir etkinlikle sunmak, enerji arzı döngüsündeki arama, çıkarma, üretim, taşıma, tüketim vb. tüm faaliyetlerde çevreyi (hava, toprak, su vb.) korumak; yerel, bölgesel veya küresel çevre kirliliğine katkı artışını sınırlamak; bu konudaki AB adaylığı/üyeliği çerçevesindeki AB mevzuatını ve uluslararası sözleşmeleri dikkate alan ve fakat ekonomik, çevresel ve stratejik ulusal çıkarları da kollayan mevzuatları hazırlamak, enerji güvenilirliği açısından dışa bağımlılığı kabul edilebilir düzeylerde tutmak amacıyla; arama, çıkarma ve kullanım açısından yerli kaynaklara öncelik tanımak, her durumda artması kaçınılmaz görünen enerji ithalatında; ithal bileşenlerini, birbirlerinin yerini alabilen kaynaklar ve coğrafyalar arasında, ekonomik açıdan mümkün olabildiğince dağıtmak suretiyle, başta doğal gazınki olmak üzere, temin güvenliği risklerini kabul edilebilir düzeylerde tutmak, 7/12

8 Avrasya enerji koridoru tasarımını gerçekleştirmek suretiyle temin güvenliğini artırmak, temin güvenliğini artırmaya ek olarak, ithalat faturasını da daha rahat karşılayabilmek için; yurt dışındaki arama ve üretim faaliyetleriyle bütünleşmeye yönelik girişim ve ortaklıklar geliştirmek suretiyle, uluslararası enerji piyasalarında aktif rol almak, ulusal ve uluslararası içerikli enerji ArGe konularına daha fazla kaynak ayırmak, jeopolitik sorunlar, kartelleşme, enerji fiyatlarının aşırı derecede yükselmesi, doğal afetler ve çevresel baskılar gibi enerji güvenliğini tehdit eden risk konularını belirleyerek enerji senaryoları oluşturmak ve bu olası sorunlara yönelik eylem planlarını hazırlamak (risk yönetimi). Enerji sektöründeki teknolojik öncelikler Enerji ve Doğal Kaynaklar Paneli, önce yukarıda yer alan vizyon ve hedeflere erişmeyi sağlayacak teknolojik faaliyetleri ve bunların dayandığı teknoloji alanlarını geniş kapsamlı olarak belirlemiştir. Panel, bu teknolojik faaliyetler arasından Türkiye için stratejik öncelikte olanları saptarken, söz konusu alanlardaki bilimsel ve teknolojik gelişmelerin, ülkemizin bilim, teknoloji ve yenilik düzeyine yapacağı katkılarla ulusal katma değerin, uluslararası pazarlardaki rekabet gücümüzün ve yaşam kalitemizin artmasına en çok katkıda bulunacak, aynı zamanda çevrenin korunmasını ve enerji verimliliğinin en üst düzeye çıkartılmasını sağlayabilecek olma niteliklerini temel almıştır. Bu çerçevede yapılan değerlendirmelerde iki temel husus göz önüne alınmıştır. Bunlardan birincisi, ülkemizin özlenen refah düzeyine erişmesi sürecinde artması kaçınılmaz olan enerji talebinin karşılanmasında, öz kaynaklarımızdan azami ölçüde yararlanılmasıdır. Enerji üretiminde ülkemiz kaynaklarına öncelik tanınması, enerjideki dışa bağımlılığın kabul edilebilir düzeylere çekilmesini sağlayarak, enerji güvenilirliğimizi artıracaktır. Bu öncelik, kuşkusuz ki sürdürülebilirlik ilkeleri çerçevesinde çevresel riskleri azaltacak şekilde hayata geçirilmelidir. İkinci temel husus ise, ülkemize bugünün ve geleceğin pazarlarında rekabet üstünlüğü sağlayacak daha temiz ve ileri teknoloji alanlarında yetkinlik kazanılmasıdır. Tüm bu ilkeler bağlamında yapılan değerlendirmelerle Panel tarafından belirlenen ve neden öncelikli görüldükleri aşağıda açıklanacak olan 13 öncelikli teknolojik faaliyet konusu şunlardır: 1. Ülkemiz linyitlerinden elektrik enerjisi üretimi 2. Ulaşım araçlarında kullanılacak yakıt pilleri üretimi 3. Rüzgar enerjisinden elektrik üretimi 4. Güç üretim tesislerinde kullanılacak yakıt pilleri üretimi 5. Hidrojen yakma teknolojilerinin geliştirilmesi 6. Güneş enerjisi kullanılarak elektrik üretimi 7. Enerjinin depolanması 8. Hidrolik kaynaklardan elektrik üretimi 9. Nükleer enerji üretimi 10. Güç sistemleri kontrolü 8/12

9 11. Elektronik cihazlarda kullanılacak yakıt pilleri üretimi 12. Sanayideki proseslerde enerji tasarrufu sağlayan teknolojilerin kullanılması 13. Yapıların enerji gereksinimlerinin azaltılması ve ihtiyacın yenilenebilir kaynaklardan sağlanması Ülkemizin enerji kaynakları temininde güvenilirliği, enerji ihtiyacımızı karşılamada yerli kaynakların kullanım oranının artırılmasını gerekli kılmaktadır. Dünyadaki gelişmeler, önümüzdeki yıllık dönemde fosil yakıtların hakimiyetinin devam edeceğini göstermektedir. Ülkemizin petrol ve doğal gaz kaynakları çok sınırlı olup, değerlendirebileceğimiz tek fosil yakıt kaynağı kömürdür. Dolayısıyla bu kaynaktan yararlanılması ülkemiz açısından öncelikli görülmektedir. Mevcut kömür kaynaklarımız içinde, 8,3 milyar tonluk rezerv ile linyit ağırlıktadır. Ancak partikül madde ve kükürt oranı yüksek olan yerli linyitlerin bugün santrallarımızda kullandığımız konvansiyonel yakma teknolojileriyle yakılması, hem çevre kirliliğine hem de enerji dönüşüm verimliliğinin düşük olmasına neden olmakta; bu da diğer ithal kaynaklarla rekabet edememesine yol açmaktadır. Yerli kömürlerin uzun vadeli kullanımını mümkün kılacak daha temiz ve verimli yakma teknolojilerinin kullanılmasının bir zorunluluk arzetmesi nedeniyle, dünyada mevcut ya da geliştirilmekte olan bu tür teknolojilerin, yürütülecek ArGe faaliyetleriyle yerli linyitlerin kullanımına yönelik olarak uygulanması birinci öncelikte görülmüştür. Bugüne kadar yapılmış olan çalışmalar, akışkan yatakta yakma teknolojisinin ülkemiz linyitleri açısından en uygun yakma teknolojisi olduğunu ortaya koymuştur. Akışkan yatak teknolojilerinin kullanılması yanma verimini yükseltmekte; ayrıca yüksek kükürt içerikli linyitin yanmasıyla oluşan kükürt emisyonlarının yanma odasında tutulmasını sağlayarak, konvansiyonel santrallarda kullanılması zorunlu olan baca gazı desülfürizasyon ünitelerine gereksinimi ortadan kaldırmaktadır. Diğer taraftan ülkemiz biyokütle potansiyelinden de yararlanmak üzere, linyitlerin biyokütle ile birlikte yakılabileceği yanma teknolojilerinin geliştirilmesi, önemle üzerinde durulması gereken bir diğer konudur. Yüksek verim ve birim enerji başına düşük emisyon sağlamak üzere, yerli linyitlerin kalitesine uygun entegre gazlaştırma kombine çevrim teknolojileri nin ve kritiküstü (süperkritik, ultrakritik) çevrim teknolojileri nin geliştirilmesi de keza, dünyada da geliştirilme sürecinde olan ileri teknoloji alternatifleri olarak öne çıkmaktadır. Yeni gelişmekte olan bir teknoloji alanı olan yakıt pillerinin, şu anda yüksek olan maliyet engelini aştıklarında, yüksek verimleri ve düşük kirletici emisyonları gibi avantajlarıyla yapı, sanayi ve ulaştırma sektörlerinde bugün kullanılmakta olan yakma sistemlerinin yerini alacakları öngörülmektedir. Bir kaç watt tan megawatt düzeylerine kadar güç üretebilen ve sabit veya mobil uygulamaları olan yakıt pillerinde farklı yakıtlar kullanılabilmektedir. Avrupa Birliği nin ve birçok ülkenin öncelikli gördüğü bu alanda teknoloji geliştirme ve iyileştirme faaliyetleri, özellikle de ulaşım araçlarında kullanılacak yakıt pillerinin geliştirilmesi ülkemize çok büyük bir rekabet üstünlüğü getirecektir. Avrupa Birliği geleceğin enerji sistemlerini, elektriği ve hidrojeni başlıca enerji taşıyıcısı olarak kullanan; depolama, iletim ve dağıtımda kalite, verimlilik, güvenilirlik ve güvenliğin üst seviyelerde sağlandığı etkileşimli dağıtılmış sistemler olarak tanımlamaktadır. Bu sistemler içinde hidrojene, 9/12

10 ulaşım araçlarında doğrudan kullanılmasından, konvansiyonel gaz türbinlerinde ya da yakıt pillerinde yakılmasıyla elektrik enerjisi üretimine kadar farklı roller biçilmektedir. Hidrojen kullanımının emisyonların azaltılmasına katkısının yanı sıra, konvansiyonel fosil yakıt sistemlerinden yenilenebilir enerji sistemlerine geçişte de önemli roller üstlenmesi mümkün görülmektedir. Şöyle ki, kısa vadede doğal gaz ve kömür gibi fosil yakıtlardan reformer teknolojileriyle ya da biyokütlenin gazlaştırılmasıyla veya metanolden elde edilecek hidrojenin enerji sistemlerinde kullanılmasına başlanmasından ve gerekli altyapının oluşturulmasından sonra, geliştirilecek yeni elektrolitik proseslerle su ve yenilenebilir kaynaklardan hidrojen eldesi gibi farklı hidrojen üretim teknolojileri de kullanıma girebilecek; bu da ideal hedef olan sıfır emisyonlu enerji üretimini mümkün kılacaktır. Hidrojeni yakıt olarak kullanan yakıt pilleri üretilmesi, iki önemli teknoloji alanının arakesitini oluşturmaktadır. Ancak hidrojen yakıtlı pillerin özellikle ulaşım araçlarında kullanılması, hidrojen depolama teknolojilerindeki gelişmelere bağlıdır. Hidrojenin sodyum bor hidrür, metal hidrürler, karbon nanotüpler ve zeolitlerde depolanarak taşınabilmesi için teknoloji geliştirme çalışmaları devam etmektedir. Bunlardan hidrojenin sodyum bor hidrürde depolanması teknolojileri, zengin bor rezervlerine sahip olan ülkemiz için de önemli bir fırsat alanı olarak görülmektedir. Yenilenebilir enerji kaynaklarından azami ölçüde yararlanılması, hem dışa bağımlılığın azaltılması, hem de çevresel açıdan önem taşımaktadır. Bu kapsamda, hidrolik kaynaklarımızın değerlendirilmesi açısından gerçekleştirilmesi gereken teknolojik aşama, küçük hidroelektrik santral teknolojilerinin geliştirilmesidir. 1MW ve üzerindeki güç düzeylerinde ve ticari olarak yarışabilir rüzgar santrallarının geliştirilmesi ile rüzgar türbini / güneş pili hibrid santrallarının kırsal yörelerde ve mobil kullanımlarda yaygınlaştırılması, rüzgar enerjisinden yararlanılmasına yönelik teknolojik faaliyetlerdir. Diğer bir yenilenebilir kaynak olan güneş enerjisi bugün ülkemizde su ısıtılması amacıyla oldukça yaygın olarak kullanılmaktadır. Dönüşüm verimleri daha yüksek olan güneş-ısı dönüşüm teknolojilerinin geliştirilerek, kullanımlarının daha verimli ve yaygın hale getirilmesi hedeflenmelidir. Dönüşüm verimliliği yüksek ve ticari olarak yarışabilir fotovoltaik pillerin geliştirilmesiyle, yerel ve mobil uygulamalarda güneş enerjisinden elektrik enerjisi üretimi de teknolojik hedefler arasındadır. Yeni nükleer santralların kurulması konusunda dünyada bir durgunluk dönemi yaşanıyorsa da sera gazı emisyonlarının azaltılması hedefi doğrultusunda temiz bir enerji kaynağı olan nükleer enerjinin, geliştirilecek yeni ve güvenli teknolojilerle gelecekteki enerji üretim yelpazesinde belirli bir ağırlığa sahip olacağı öngörüleri çerçevesinde, gelişmiş ülkelerin çoğu nükleer enerji teknolojileri alanındaki çalışmalarını sürdürmektedirler. Bu çalışmaların önümüzdeki 20 yıllık dönemde bir sonuca ulaşması, üzerinde çalışılmakta olan yenilikçi ve yapısı itibariyle kendinden güvenli reaktör tasarımlarının olgunlaşarak uygulamaya geçmesini sağlayabilir. Bu alanda yaşanacak gelişmeler, nükleer enerjiyi ileride ülkemizin güvenle kullanabileceği bir teknoloji haline getirebilir. Dolayısıyla bu yöndeki çalışmaların dışında kalmak yerine, ülkemizin de nükleer enerji alanında yetenek kazanması ve yeni teknolojilerinin geliştirilmesi çalışmalarında kendine bir yer bulması doğru bir yaklaşım olacaktır. 10/12

11 Diğer bir öncelikli teknolojik faaliyet konusu enerjinin depolanmasıdır. Enerji depolama teknolojileri, rüzgar ve güneş gibi sürekli olarak yararlanma imkanı olmayan yenilenebilir kaynaklardan bu kaynakların mevcut olduğu zamanlarda üretilecek enerjinin depolanarak, kaynakların kesintiye uğradığı zamanlarda kullanılmasına olanak sağlayacak; böylece yenilenebilir enerjinin güvenilirliğini artırarak, kullanımını cazip hale getirecektir. Ayrıca enerji depolama sistemlerinin, iletim ve dağıtım şebekelerinde güç sistemleri kontol teknolojileriyle birlikte kullanımı, şebeke güvenilirliğini artıracak ve şebekeden alınan elektrik enerjisinin kalitesini iyileştirecektir. Dünyada mevcut ve/veya gelişmekte olan elektrik enerjisi depolama sistemleri arasında özgül enerjisi yüksek Li-iyon pilleri ve NiMH pilleri teknolojileri, süper kapasitörler (elektrik enerjisini elektronik yolla depolar) ve süperiletkenlikli manyetik enerji depolama sistemleri (MDS) ülkemizin de yetkinlik kazanması gereken teknoloji alanlarıdır. Enerji verimliliğinin artırılması, enerji üretimindeki verimliliğinin artırılmasının yanı sıra enerjinin iletimi, dağtımı ve nihai tüketimindeki verimliliği artırmaya ve elde edilen birim ürün veya hizmet için kullanılan enerjiyi azaltmaya yönelik teknolojik gelişmeleri kapsamaktadır. Enerjinin, özellikle elektrik enerjisinin üretim, iletim ve dağıtımı için uzman sistemlerin (yapay zeka esaslı vb.) ve bu sistemlerin kontrolünü sağlayacak yazılım teknolojilerinin geliştirilmesi, iletim ve dağıtımdaki enerji kayıplarını en aza indirerek verimlilik artışı sağlamanın yanında, enerji şebekelerinin güvenliğini ve iletilen enerjinin kalitesini artıracaktır. Ayrıca doğru akım elektrik enerjisi nin iletim (özellikle uzun mesafelerde) ve dağıtımına yönelik teknolojilerin geliştirilerek kullanılması da öncelikler arasındadır. Dünyada mevcut olan bu teknolojilerin yaygın kullanımını sağlamak üzere, ülkemiz koşullarına uyarlamaya yönelik yenilik ve iyileştirmelerin yapılmasının yanı sıra; henüz gelişme aşamasında olup, ülkemizin üzerinde yetkinleşmesi zorunlu görülen yeni teknoloji alanları da mevcuttur. Yüksek Tc li süperiletken teknolojileri bu grupta öne çıkmaktadır. Bu teknoloji kullanılarak üretilecek elektrik kabloları, elektrik enerjisi iletimindeki kayıpları çok aza indirmektedir. Ayrıca, yüksek Tc li süperiletkenlerin jeneratör, transformatör ve motorlarda kullanılması, bu cihazların kapasitelerini yaklaşık iki katına kadar artırarak hacimlerinin küçülmesini ve enerji kayıplarının en aza indirilmesini sağlayarak, sanayi uygulamalarında da önemli ölçüde enerji tasarrufuna yol açacaktır. Diğer taraftan rüzgar ve güneş pili sistemleriyle elektrik şebekesi arayüzünü oluşturacak güç elektroniği sistemlerinin geliştirilmesi, gelecekte enerji portföyündeki paylarının artması hedeflenen yenilenebilir kaynaklardan elde edilecek elektrik enerjisinin mevcut şebekelere aktarımını sağlayacak bir teknoloji alanı olarak önem taşımaktadır. Enerjinin tasarrufu ve üretilen birim ürün veya hizmet için kullanılan enerjinin en aza indirilmesi olarak tanımlayabileceğimiz tüketimde verimlilik, ülkemiz enerji politikalarının sürdürülebilirliği açısından büyük önem arzetmektedir ve binalardan sanayie ve ulaşıma kadar ekonominin tüm sektörlerini yakından ilgilendirmektedir. Bu alandaki teknolojik gelişmeler ve bunların hayata geçirilmesinin yaratacağı kazanımlar enerji sektörü ile sınırlı olmayıp; bir yandan hızla artan enerji talebinin belirli oranlarda azalmasını sağlarken, diğer yandan diğer sektörlerin mal ve hizmet üretim maliyetlerini de 11/12

12 düşürecektir. Çok geniş bir yelpazeyi kapsayan bu alanda, özellikle petrokimya, kimya, gıda gibi sektörlerde uygulama bulan proses entegrasyonu ve proses yoğunlaştırması teknolojileri, distilasyon ve buharlaştırma gibi yüksek enerjili sanayi süreçlerine alternatif oluşturan membran, ters ozmos, dondurma-çözme kristalizasyonu gibi teknolojilerin yanı sıra; yüksek verimli ısı değiştiriciler, reküperatörlü brulörler, yüksek performanslı ısı pompaları gibi teknoloji alanları da öncelikli olarak görülmektedir. Diğer taraftan dünya gündemindeki sıfır enerjili bina ları hayata geçirme yolunda, binaların enerji gereksinimlerinin yenilenebilir kaynaklardan sağlanmasını mümkün kılacak binayla bütünleşik yapı eleman ve malzemeleri nin; bina ısı kayıplarını azaltacak yeni ve daha etkin yalıtım malzemelerinin; aydınlatma harcamalarını en aza indirecek cam ve optik elyafların ve daha verimli aydınlatma cihazlarının geliştirilip maliyetlerinin düşürülmesini sağlayacak teknolojik faaliyetlerle ArGe çalışmaları da önceliklidir ve ülkemize yurt dışında yeni pazar olanakları yaratmaya adaydır. Tüm bu öncelikli teknolojik faaliyet konularının hayata geçirilmesi, ilgili ürün ve hizmetlerin sunulabilmesi için yetkinlik kazanılması gereken başlıca teknoloji alanları da Panel tarafından saptanmıştır. Öncelikli teknolojik faaliyet konuları ve bunların dayandığı teknoloji alanları, ülkemizin önümüzdeki 20 yıllık dönemde adım adım elde etmesi gereken teknolojik yetenekleri sıralamaktadır. Bu yeteneklerle ilgili bugünkü durumumuz, erişilmesi hedeflenen yeteneklerin nasıl bir takvimle ve hangi aşamalardan geçerek elde edilebileceği ve bu yolda hangi politika araçlarından yararlanılması gerektiği, her bir öncelikli teknolojik faaliyet konusu için hazırlanan yol haritalarında gösterilmiştir. Öncelikli teknolojik faaliyet konularında öngörülen aşamalar için yetenek geliştirme takvimi aşağıda verilen özet yol haritasında toplu olarak görülmektedir; ayrıntılı yol haritaları ise ekte yer almaktadır. Sonuç olarak Enerji ve Doğal Kaynaklar Paneli tarafından saptanmış olan bu teknolojik öncelikler sıralamasının, araştırma ve teknoloji geliştirme çalışmalarına yönelik olduğunu; bu alanlarda yapılacak ArGe ve teknoloji geliştirme çalışmaları sonucunda Türkiye nin, en geç 2023 yılında teknolojide öncü ülkelerden biri konumuna gelmesini ve böylece kendi iç pazarına hakim olurken dünya enerji teknolojileri pazarında da söz sahibi olmasını hedeflediğini bir kez daha belirtmekte yarar görülmektedir. Dolayısıyla, bu çalışma ile belirlenen öncelikli teknolojik faaliyet konularının, ülkemiz enerji politikalarıyla uyumlu olması gereğini göz ardı etmemekle birlikte, daha geniş kapsamlı olan enerji politikaları ile ilgili bir öncelik sıralaması olarak da değerlendirilmemesi gerekir. Panel, tüm bu teknolojik öncelikleri, bugünün verileri ve 20 yıllık bir perspektif için olası gördüğü değişim ve eğilimlerin ışığında tanımlamaya çalışmıştır. Ancak, doğal olarak, tüm bu saptamalar yıllar itibariyle sürekli olarak yenilenmeye ve geliştirilmeye açık ve muhtaçtır. Bu nedenle, Enerji ve Doğal Kaynaklar Paneli, gerek enerji alanındaki gerekse diğer alanlara yönelik teknoloji geliştirme ve ArGe politikalarının esnek ve sürekli değerlendirilerek yenilenmeye açık bir sisteme bağlanması gereğini önemle vurgulamaktadır. 12/12