TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLÂM ANSİKLOPEDİSİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Bağlarbaşı, Kısıklı Caddesi No : Üsküdar-İSTANBUL Tel : (4 hat)

Transkript

1 M jhsjj i El

2 TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLÂM ANSİKLOPEDİSİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Bağlarbaşı, Kısıklı Caddesi No : Üsküdar-İSTANBUL Tel : (4 hat)

3 CİLT 1 İstanbul

4 1988 Her hakkı mahfuzdur. Yazı ve fotoğraflar kaynak gösterilmeden kullanılamaz.

5 mmm [flflb TÜRKİYE DİYANET VAKFI ANSİKLOPEDİSİ Sahibi Türkiye Diyanet Vakfı Adına KEMAL GÜRAN İdare Meclisi Doç.Dr. BEKİR TOPALOĞLU Dr. TAYYAR ALTI KULAÇ Doç.Dr. İSMAİL ERÜNSAL Genel Müdür Y. Doç. Dr. Halis AYHAN Müşavere Heyeti Doç.Dr. M. YAŞAR KANDEMİR Doç.Dr. HAYREDDİN KARAMAN Dr. AHMET ÖZEL Doç.Dr. AHMET TOPALOĞLU Y.Doç.Dr. M. SAİM YEPREM

6 REDAKSİYON SORUMLUSU Sekreter Bibliyografya İmlâ Teknik Kontrol Doç.Dr. Ahmet TOPALOĞLU Dr.Metin YURDAGÜR Mehmet AYKAÇ Saffet KÖSE Recep USLU Hasan AKAY Dr. Mustafa ERKAN İsa KAYAALP Y.Doç.Dr. Mustafa ÖZKAN Y.Doç.Dr. Hasan AKSOY Azmi BİLGİN. Kasım KIRBIYIK KÜTÜPHANE ve DOKÜMANTASYON SORUMLUSU Doç. Dr. İsmail ERÜNSAL BİLGİ İŞLEM SORUMLUSU Y.Doç.Dr. M. Saim YEPREM YAYIN YÖNETMENİ VE SORUMLU YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ Ahmet YILMAZ Grafik M. Nazif GÜLER Görüntü Tesbiti Enis KARAKAYA Fotoğraf Selçuk UYGUN Dizgi Operatörleri Ender BOZTÜRK Nedim GÜNEY Süleyman ÖZEL Yılmaz SAMANCI Tashih Hilmi KURTULMUŞ Abdülkadir ŞENEL MADDE SİPARİŞ ve TAKİP Ayhan AYKUT

7 MERKEZ İLİM HEYETLERİ ÜYELERİ Y.Doç.Dr. Hasan AKSOY (Türk Dili ve Edebiyatı) Nureddin ALBAYRAK (Türk Dili ve Edebiyatı) Dr. Tayyar ALTIKULAÇ (Tefsir) Doç.Dr. Mehmet Akif AYDIN (Fıkıh) Nihat AZAMAT (Tasavvuf) Doç.Dr. Mustafa Lütfi BİLGE (İslâm Ülkeleri Coğrafyası) Doç.Dr. Orhan BİLGİN (Fars Dili ve Edebiyatı) Y.Doç.Dr. İdris BOSTAN (İslâm Ülkeleri Coğrafyası) Y.Doç.Dr. Mustafa ÇAĞRICI (İslâm Düşüncesi ve Ahlâk) Doç.Dr. İsmail Lütfi ÇAKAN (Hadis) Doç.Dr. İbrahim Kâfi DÖNMEZ (Fıkıh) Dr. Davut DURSUN (İslâm Ülkeleri Coğrafyası) Y.Doç.Dr. Feridun EMECEN (Türk Tarihi ve Medeniyeti) Sargon ERDEM (İslâm Sanatları) Doç.Dr. Mehmet ERKAL (Fıkıh) Dr. Mustafa ERKAN (Türk Dili ve Edebiyatı) Y.Doç.Dr. Muhammed EROĞLU (Tefsir) Özkan ERTUĞRUL (İslâm Sanatları) Doç.Dr. İsmail ERÜNSAL (Türk Dili ve Edebiyatı, İlimler Tarihi) Prof.Dr. Semavi EYİCE (İslâm Sanatları) Prof. Dr. Mustafa FAYDA (İslâm Tarihi ve Medeniyeti) Fuat GÜNEL (Arap Dili ve Edebiyatı) Y.Doç.Dr. İrfan GÜNDÜZ (Tasavvuf) Ahmet GÜRTAŞ (Arap Dili ve Edebiyatı) Doç.Dr. Yusuf HALAÇOĞLU (Türk Tarihi ve Medeniyeti) Y.Doç.Dr. Ömer Faruk HARMAN (Dinler Tarihi) Prof.Dr. Mehmet İPŞİRLİ (Türk Tarihi ve Medeniyeti) Cengiz KALLEK (Fıkıh) Doç.Dr. M. Yaşar KANDEMİR (Hadis) Doç.Dr. Hayreddin KARAMAN (Fıkıh) Doç.Dr. Mahmut KAYA (İslâm Düşüncesi ve Ahlâk) Dr. Hulusi KILIÇ (Arap Dili ve Edebiyatı) Rıza KURTULUŞ (İslâm Ülkeleri Coğrafyası) Doç.Dr. Günay KUT (Türk Dili ve Edebiyatı) Doç.Dr. Cevdet KÜÇÜK (Türk Tarihi ve Medeniyeti) Doç.Dr. Orhan O KAY (Türk Dili ve Edebiyatı) Dr. Mustafa ÖZ (Kelâm ve Mezhepler Tarihi) Y.Doç.Dr. Abdülkerim ÖZAYDIN (İslâm Tarihi ve Medeniyeti) Doç.Dr. Abdülkadir ÖZCAN (Türk Tarihi ve Medeniyeti) Y.Doç.Dr. Nuri ÖZCAN (Mûsiki) Dr. Ahmet ÖZEL (Fıkıh) Y.Doç.Dr. Mustafa ÖZKAN (Türk Dili ve Edebiyatı) Y.Doç.Dr. İlhan ŞAHİN (Türk Tarihi ve Medeniyeti) Prof.Dr. M. Nazif ŞAHİNOĞLU (Fars Dili ve Edebiyatı) Y.Doç.Dr. Muhittin SERİN (Hat) Prof.Dr. Hikmet TANYU (Dinler Tarihi) Doç.Dr. Ahmet TOPALOĞLU (Türk Dili ve Edebiyatı) Doç.Dr. Bekir TOPALOĞLU (Kelâm ve Mezhepler Tarihi) Prof.Dr. Metin TUNCEL (İslâm Ülkeleri Coğrafyası) Dr. Zülfikar TÜCCAR (Arap Dili ve Edebiyatı) Y.Doç.Dr. Abdullah UÇMAN (Türk Dili ve Edebiyatı) Doç.Dr. Süleyman ULUDAĞ (Tasavvuf) Y.Doç.Dr. Mustafa UZUN (Türk Dili ve Edebiyatı) Rahmi YARAN (Fıkıh) Dr. Yusuf Şevki YAVUZ (Kelâm ve Mezhepler Tarihi) Prof.Dr. Tahsin YAZICI (Fars Dili ve Edebiyatı) Y.Doç.Dr. M. Saim YEPREM (Kelâm ve Mezhepler Tarihi) Prof. Dr. Hakkı Dursun YILDIZ (İslâm Tarihi ve Medeniyeti) Y.Doç.Dr. Hasan Kâmil YILMAZ (Tasavvuf) Dr. Metin YURDAGÜR (Kelâm ve Mezhepler Tarihi)

8 SUNUŞ 1975 yılında kurulan Türkiye Diyanet Vakfı, on üç yıldan beri yüce milletimizin değerli desteği ile ülkemizin her köşesinde ve yurt dışında dinî, sosyal ve kültürel hizmetlerini aralıksız sürdürmektedir. Elinizdeki eser de bu vakfın Türk ve İslâm kültürüne yeni ve kapsamlı bir katkısıdır. Bilindiği gibi, bir telif türü olarak İslâm ansiklopedisi, müslümanların tarih boyunca din, ilim, felsefe, sanat ve kültür alanlarında meydana koydukları eserlerle, bu milletlerin gelip geçtikleri, yaşayıp vatan tuttukları yerlere ait tarih, coğrafya ve etnografya bilgilerini ihtiva eden öz ve sağlam bilgilerin toplandığı bir eserdir yılları arasında Avrupalılar tarafından İngilizce, Fransızca ve Almanca olarak yayımlanan İslâm Ansiklopedisi de bu alanda meydana getirilmiş bir eserdir. Ancak bu ansiklopedide genel olarak İslâmiyâta ve İslâm âleminin önemli bir unsuru olan Türk dünyasına ait bilgiler çok defa kısa, bazan noksan, bazan da yanlış verilmiştir. Bu sebeple Türkiye Diyanet Vakfı tarafından hazırlatılan İslâm Ansiklopedis/'nde müslüman milletlerin ilim, fikir, sanat, din ve kültür varlıkları doğru ve yeterli bir biçimde ele alınmış, Türk-İslâm medeniyetine ve bu medeniyetin oluşmasında büyük katkıları bulunan Türk ilim, fikir, edebiyat, sanat, din ve devlet adamlarına gereği gibi yer verilmiştir. Başka bir deyişle bu eser, İslâm ansiklopedisi telif türüne sadık kalmakla birlikte Türk-İslâm medeniyeti ağırlıklı, nesilden nesile intikal edecek kalıcı bir belge ve kaynak niteliğindedir. Bu hedefi gerçekleştirmek üzere, maddenin yazılmasından baskıya gireceği noktaya kadar uzanan çizgide, çeşitli kontrol ve incelemelere tâbi tutulmuştur. Bu eser tamamlandığı zaman, İslâmî konularda, özellikle Türk-İslâm medeniyeti alanında doğru ve güvenilir bilgi edinmek isteyen Türk okuyucusu, ilmî ölçülere göre yazılmış, öteden beri eksikliğini hissettiği kaynak bir esere kavuşmuş olacaktır. Diğer taraftan bu eser, tarih boyunca İslâmiyet'i farklı anlayıp yorumlayan grupların az çok üzerinde ittifak edebilecekleri ortak bir İslâmî anlayışın oluşmasına da hizmet edecektir. Eserin hazırlanmasında emeği geçen değerli üniversite mensuplarına, araştırmacı ve ilim adamlarına, idareci ve teknik kadroya, bugüne kadar yardım ve yakın ilgilerini eksik etmeyen hayır sahiplerine ve özellikle büyük manevî desteğini bizden hiçbir zaman esirgemeyen yüce milletimize şükranlarımızı arzeder, müslüman müellifler tarafından meydana getirilmiş olan bu büyük eseri aziz milletimize ve İslâm âlemine sunarken yüce Rabbimizin inayetini niyaz ederiz. Türkiye Diyanet Vakfı Mütevelli Heyeti

9 ONSOZ İslâm ilimleri ile İslâm kültür ve medeniyetinin aslî karakteri, dayandığı temel inanç ve düşünce, tarih içindeki yeri ve ağırlığı hakkında genel bir fikir sahibi olmak, bu alanda hazırlanan ilmî ve geniş kapsamlı bir ansiklopedinin hem değerini ve gerekliliğini, hem de gayesini anlamak bakımından faydalı olacaktır. İslâm'ın Allah'ın birliği, Hz. Muhammed'in peygamberliği ve müminlerin kardeşliği esaslarına dayalı olarak kurduğu sistem, kısa zamanda müslümanların çalışmalarına orijinal bir anlam kazandırarak insanlık tarihinde yeni bir bilgi, düşünce ve faaliyet ruhu doğurdu. Bu zinde ruh ile canlanan disiplinlerden Kur an ilimleri ve tefsirde Allah kelâmının en güzel bir şekilde okunmasına, ilâhî maksada uygun olarak yorumlanmasına çalışıldı; bunun için takip edilmesi gereken metotlar ortaya kondu. Hadis ilminde Sünnet'in doğru olarak tesbit edilmesi, nesilden nesile aktarılması, inanç, düşünce ve uygulama alanlarında istifadeye sunulması yolunda müslümanların yaptıkları çalışmalar benzeri görülmemiş bir gayret, titizlik ve vefa örneği oldu. İslâm fıkhı Allah kelâmından, Hz. Muhammed'in irşadından, sosyal hayatın gerçeklerinden ve aklın ışığından faydalanarak bir yandan mükemmel ve orijinal bir hukuk metodolojisi kurarken diğer yandan müslümanların Allah'a, birbirlerine, öteki insanlara, hatta canlı ve cansız varlıklara karşı görevlerini belirledi. Kelâm ilmi insanı tabiatın âdi varlık ve olaylarına kul olmaktan kurtararak inancın her türlü sapmalardan uzak, doğru ve sarsılmaz bir zemin üzerine oturtulmasını sağlamaya çalıştı. Gösterişe ve dünya tutkusuna karşı zâhidâne bir baş kaldırış olarak ortaya çıkan İslâm tasavvufu, ilâhî gerçekleri en yüksek seviyede kavramayı ve bu suretle "ma'rifetüllah'a ulaşmayı bütün gayelerin başına koydu; bunun için de insanın her şeyden önce kendisini tanıması, nefsiyle hesaplaşması, beşerî yönünü hiçliğe indirerek ruhî cephesiyle mümkün olan en ileri seviyede ilâhî âlemle münasebet kurmasının gerektiğini savundu. Tasavvufun bu fikrî ve pratik tezleri İslâm tarihinde bütün müslüman kitleler üzerinde derin izler meydana getirdi. İslâm felsefesi, tarihteki belli başlı düşünce sistemlerinden intikal eden fikrî değerlerden de faydalanmakla birlikte, İslâm'ın tevhid akîdesinden, peygamberlik nurundan ve her şeyin Allah'tan geldiği düşüncesinden hareketle varlık ve olayları, küllî bir bütünlük içinde açıklamaya çalıştı. Kur an-ı Kerîm'in, insanların kâinatı, ondaki ilâhî gerçekleri, tarihî olayları dikkatle gözlemeleri, incelemeleri, bunun için gerektiğinde ülkeden ülkeye dolaşarak araştırma yapmaları, bütün bu mesailerinden sonuçlar çıkarmaları yönündeki pek çok irşadı da müslümanlar üzerinde etkisini gösterdi ; bu suretle ilk yüzyıllardan itibaren matematik, astronomi, tıp, fizik, kimya, tarih, coğrafya gibi aklî, tecrübî ve sosyal ilimlerde başlatılan çalışmalar, müslümanları bütün dünyada bu ilimlerin temsilcisi durumuna getirdi. Bu arada Kur'an'ın rakipsiz bir edebiyat şaheseri olduğunu gören ve Hz. Peygamber'in "Allah güzeldir, güzeli sever" anlamındaki hadisini ilke edinen müslümanlar, hayatın bütün alanlarında düzen, incelik, uyum, güzellik gibi estetik unsurlar aramakla birlikte, özellikle edebiyat, şiir, mimarî, hat, süsleme, mûsiki gibi dallarda İslâm sanatını meydana getirdiler.

10 Böylece, eski dünyanın bir zamanlar en ihtişamlı medeniyetlerinin yaşadığı ülkelerin yeni hâkimleri olan müslümanlar ilimde, tefekkürde, sanatta, siyasette, askerlikte ve hayatın diğer alanlarında kendi dönemlerinde dünyanın en parlak medeniyetini kurdular ; bu üstünlüklerini ilim ve tefekkürde en az 500 yıl kadar, diğer alanlardaysa daha uzun asırlar boyunca devam ettirdiler. Bu sıralarda koyu bir cehalet dönemi yaşamakta olan Ortaçağ Avrupası, batıda Endülüs ve Sicilya, doğuda Anadolu üzerinden İslâm kültür ve medeniyeti ile temas kurarak yüzlerce yıl sonra gerçekleştireceği rönesansın ilim ve tefekkürdeki kaynaklarını keşfetmiş oluyordu. Belki de ilk defa Güney İtalya'daki Salerno şehrinde bulunan tıp ökulunda Domnulus yahut Donnolo diye de tanınan Şabbetai adlı bir yahudinin X. yüzyılda Arapça'dan Latinceye aktardığı tıp metinleri ile başlayan Batı'nm İslâm kültüründen faydalanması olayı, özellikle XI. yüzyılda daha da yoğunluk kazanmış, Hârizmî, İbn Yûnus, Bettânî, İbn Heysem, Kindî, Zekeriyâ er-râzî, Fârâbî, İbn Sînâ, Gazzâlî, İbn Rüşd, İbn Bâcce, İbn Seb'în gibi önemli âlim ve filozofların eserlerinden yapılan tercümelerle 600 yıl kadar sürmüştür. 1600'lü yıllara kadar hıristiyan Avrupa'nın ilim dünyasında yetişmiş bilginler genellikle kendilerini belli bir İslâm âliminin takipçisi olarak kabul ediyordu. İslâm kültür ve medeniyetinin dayandığı düşünce yapısının en çarpıcı niteliği, insanın kendi iç dünyasında, hemciıîsiyle olan ilişkilerinde, insanla tabiat, insanla metafizik âlem ve nihayet insanla Allah arasında sevgi, barış, uzlaşma ve ahenk kurma, böylece küllî vahdete ulaşma idealidir. Bu sistemin temel düşüncesine göre varlığın zirvesinde, her türlü iyilik, güzellik ve mükemmelliğin kaynağı olan Allah vardır. Varlık (vücûd) ve iyi (hayır) bir realitenin iki tezahürüdür. Var olmayan iyi değil, iyi olmayan da var değildir. Kur'ân-ı Kerîm, eski kavimlerden söz ederken kötülüğün yıkılma ve yok olma sebebi olduğunu ısrarla tekrarlamıştır. Bu yüzden İslâm düşüncesine göre, var olmak ve iyi olmak, ilk insan ve ilk peygamberden beri insanlık tarihi boyunca süregelen ana hedeftir. İnançsızlık ve kötülük, insanlık tarihinde zaman zaman görülen ve varlığın normal seyrine aykırı olan sapmalardır. Peygamberlik müessesesi, Allah'ı bırakarak şu veya bu şekilde tabiattaki bayağı varlıklara tapmak yüzünden kötüleşen ve bir anlamda yok olan insaniyeti yeniden var eden ezelî ve ebedî ışıktır. Yeryüzünde bir defa daha sönmek üzere olan bu ışığın meşalesi son olarak Kur'an'la yeniden tutuşturulmuş, Hz. Muhammed'in ve Kur'an'da "en hayırlı topluluk" şeklinde yüceltilen ashâb-ı kirâm ile İslâm geleneğinde "selef-i sâlihîn" diye anılan müslüman ilim ve fikir adamlarının çabalarıyla hem müslüman toplumlara hem de insanlık camiasına yeni değerler, bereketli mahsuller sunulmuş, neticede muazzam bir medeniyet vücuda getirilmiştir. Bu medeniyetin oluşmasında, zenginleşmesinde ve yeni boyutlar kazanmasında, gerek siyasî gerekse başka yönlerden uzun süre İslâm dünyasının lideri durumunda olan Türk milletinin zengin ve şerefli bir payının bulunduğu da tarihî bir gerçektir. Ancak, zamanla müslümanların önce ilmî ve fikrî, daha sonra iktisadî ve siyasî alanlarda dirayet ve üstünlüklerinin zayıflamasından ve uzunca bir süre yaşanan durgunluk döneminden sonra müslüman milletler, kendi kültür ve değerler dünyasına karşı kayıtsız kalmışlardır; yaklaşık iki asırdan beri de Batı'daki ilmî ve teknolojik gelişmelerin tesiri ile yabancıya hayranlık ve onu taklit krizini yaşamaktadır. Bununla birlikte, özellikle son yıllarda müslüman milletler, bu olumsuz gelişmenin kendi bünyelerinde doğurduğu mânevî, siyasî ve içtimaî sarsıntılar yanında, Batı'da gözlenen benzer fakat daha geniş boyutlu problemlerin de etkisiyle, kendi tarihî ve kültürel değerlerini tanıma ve gelecek için bunlardan faydalanma ihtiyacını duymaya başlamışlardır. Bu suretle İslâm dini ve bu bereketli zemine dayalı kültür ve medeniyet, yoğun bir arayış içinde olan dünya ilim ve fikir camiasıyla birlikte müslümanlar için de aktüel bir inceleme konusu olmuştur İşte bu noktada İslâm'ın, İslâmî ilimler ile tarihî ve kültürel değerlerin, müslüman âlim, düşünür ve sanatçılarla diğer tarihî şahsiyetlerin ve bunların gerçekleştirmiş olduğu eserlerin, ada-

11 let ve dürüstlük ölçüleri içinde kalarak tanıtılması, elbette ki, herkesten önce müslüman ilim adamlarının tarihî bir görevidir. Öte yandan, sahip oldukları yer altı ve yer üstü zenginlikleri, diğer ticarî, ekonomik, jeopolitik vb. imkânları dolayısıyla, asırlar öncesinden başlayarak, Batı dünyası için sürekli bir ilgi, inceleme, takip ve en sonunda istifade konusu olan İslâm milletlerinin birbirlerinin önem ve değerlerinden habersiz kalmaları, her biri için acı sonuçlar doğuran ve doğuracak olan bir eksikliktir. Öyle görünüyor ki, bu eksikliğin giderilmesi için gerekli çabayı göstermek, öncelikle, bütün İslâm tarihinin yarısından fazla bir süre müslüman milletlerin idare veya himayesi görevini omuzlarında taşıma şerefini kazanmış olan Türk milletine düşmektedir. Ağırlığı ve sorumluluğu değeri kadar büyük olan bu görevin bir parçası da bütün yönleriyle İslâm'ı, ondan kaynaklanan ve belli başlılarına yukarıda işaret edilen ilimler ile tarih, kültür ve medeniyeti, İslâm coğrafyasını, burada yaşamış ve yaşayan müslüman milletleri ve bu arada Türk milletinin dününü bugününü gerektiği kadar geniş ve doğru bir şekilde tanıtacak kapsamlı bir eser hazırlayarak Türk insanının ve genelde müslümanlarla bunlara ilgi duyan diğer insanların istifadesine sunmaktır. İslâm ilimler tarihinde, geniş anlamıyla ansiklopedik mahiyette eser telif etme geleneğinin on üç asrı bulan uzun ve zengin bir geçmişi vardır. İlk eserler, daha çok ashap ve tabiîn ileri gelenleriyle hadis râvilerinin biyografileridir. İbn Sâib el-kelbî'nin (ö. 204/819) el-ensâb'ı, İbn Sa'd'ın et-tabakât'ı, Yahyâ b. Maîn'in Târîhu'r-ricâl'i bunların ilk örnekleridir. Fakihler, kıraat âlimleri, dilciler, edebiyatçılar, şairler, mutasavvıflar, kelâmcılar, filozoflar, tabipler, hattatlar ve daha başka ilim, sanat ve meslek erbabının biyografilerini ihtiva eden ansiklopedik eserlerin telifi aralıksız sürmüştür. Câhiz'in (ö. 255/869) Tabakâtul-muğanrıîrii, İbn Kuteybe'nin eş-şi V ue'ş-şu 'arası, Ebü'l-Abbas el-müberred'in Tabakâtü'n-nühât'ı, sayısı yüzleri bulan bu tür eserlerin en eskileridir. Şehirler, bölgeler, ülkeler, meslekler gibi tabii ve beşerî coğrafya türünden ansiklopedik eserlerin telif tarihi de hicrî III. yüzyıla kadar gider. Ya'kübî'nin (ö. 292/905) Kitâbul-Büldârı'ı, İstahrî'nin Şuuerü'l-ekâlîm'l, İbn Havkal'in el-mesâlik ue'l-memâlik'i bu türdeki ilk eserlerdir. Eş'arî'nin Makâlâtü'l-İslâmiyyîn'i, İslâm dünyasında o zamana kadar ortaya çıkan mezhepler konusunda en değerli ansiklopedik kaynaktır. Aynı mahiyetteki eserlerin telifine sonraki dönemlerde de devam edilmiştir. Ansiklopedik eserlerin en çok telif edildiği bir alan da felsefî ve ilmî disiplinlerin tasnif ve tanıtılmasıdır. Zekeriyyâ er-râzî'nin (ö. 313/925) el-hauî adlı tıp ansiklopedisi, Fârâbî'nin İhşâ'ul- 'ulûmu, İhvân-ı Safâ'nın Resâ 'il'i, İbn Sînâ'nın eş-şifa sı, bu alanların ölümsüz kaynaklarından birkaçıdır. Sayısı yukarıdakiler kadar çok olmasa bile terminoloji alanında da değerli eserler yazılmıştır. Kindî'den itibaren çeşitli ilim dallarında çoğu alfabetik sistemde hazırlanmış olan bu türdeki eserlerin en değerli örnekleri, Râgıb el-isfahanî'nin (ö. 502/1 108) el-müfredât fî ğarîbi'l- Kur'ariı, Kâşânî'nin Muştalahâtü'ş-şûfiyye si, Cürcânî'nin et-ta c rîfâ(\, Tehânevî'nin Keşşâfu ıştılâhâti'l-fünûnudur. Nihayet Kâtip Çelebî'nin Keşfü'z-zunûriu ve bunun zeyilleri gibi kitap tanıtımı yapan eserlerle güzel sanatların değişik dallarını tanıtan kitaplar, İslâm dünyasında gerçekleştirilmiş ansiklopedik eserlerin başka bir türünü teşkil eder. İslâm dünyası için tam anlamıyla ilim, tefekkür ve aydınlanma dönemi olan Ortaçağ, Batı'nın karanlık asırlarıdır. Ancak İslâm kültür ve medeniyetinin de tesiri ile bu karanlık dönemden yavaş yavaş sıyrılan Batı, Rönesans'la büyük hamleye geçmiş, bu gelişme, bilginin geniş kitlelere götürülmesinde büyük bir payı olan ansiklopedicilikte de tesirini göstermiştir. Fransa'da Diderot ile d'alembert'in yönetiminde yayımlanan, Voltaire, Montesquieu, Rousseau gibi ünlü düşünürlerle ilim ve teknik adamlarının da yazı kadrosunda yer aldığı ansiklopedi, şekil ve muhteva olarak modern ansiklopediciliğin ilk ve en önemli örneği sayılır. Batı'da XVII., XVIII. ve XIX. yüzyıllar ansiklopediciliğin altın çağıdır. Bu dönemde, bazılarının cilt sayısı yüzlerle ifade edilen pek çok ansiklopedi yayımlanmıştır.

12 Buna karşılık Türkiye'de ve genel olarak İslâm dünyasında modern anlamda ansiklopedicilik teşebbüsleri ancak XIX. yüzyıl sonlarında başlamış, bunların bazıları daha başlangıç noktasında sönmüş, pek çoğu da tamamlanamamıştır. Tamamlanabilen birkaç eser ise sınırlı bir muhtevaya sahiptir. Bunların en önemlilerinden Mehmed Süreyya Bey'in 1308'de yayımlanan dört ciltlik Sicill-i Osmântsi, Osmanlı dönemiyle ilgili biyografik bir ansiklopedidir. Şemseddin Sâmi'nin yılları arasında basılan altı ciltlik Kâmûsü'l-a'lâm'ı tarih ve coğrafya ağırlıklı modern bir ansiklopedi sayılabilir. Bursalı Mehmed Tahir'in üç ciltlik Osmanlı Müellifleri de bu dönemin sonlarında tamamlanma şansına ulaşmış ansiklopedik yayınlardandır (1333/1915). Arap âleminde ise ilk ciddi teşebbüs Beyrut'ta görüldü. Butrus el-büstânî'nin Dâ?retü'l-ma c arif adıyla hazırlamaya başladığı ansiklopedinin yayımına 1876'da Beyrut'ta başlanmış, ayın harfinin ortalarına kadar olan XI. cildi 1900'de Mısır'da yayımlanmış, fakat devam ettirilememiştir. Mısırlı yazar Ferid Vecdî, Dâ'iretü'l-ma'ârif (Dâ^iretü ma arifi'l-karni'r-râbı c aşer/el- c işrîn) adlı on ciltlik ansiklopedisini tamamlayarak yılları arasında yayımlamayı başarmıştır. Hazırlık'çalışmaları 1956'da önce Suriye'de başlayan ve Mısır'da devam ederek ilk cildi 1966'da çıkan Mevsû'âtul-fıkhi'l-İslâmîile Kuveyt'te hazırlığına 1967'de başlanan ve ilk cildi 1980'de basılan el-meusü c âtü'l-fıkhiyye adlı fıkıh ansiklopedileri de henüz tamamlanmamıştır. Türkiye'de özellikle 1960'lardan itibaren ansiklopedi çalışmaları hızlı bir gelişme kaydetti. O günden bugüne gerek genel kültür, gerek özel alanlarda toplumun bütününe veya belli zümrelere hitap edecek tarzda olmak üzere çok çeşitli ansiklopedi yayımlandı. Ne var ki, Millî Eğitim Bakanlığının neşrettiği İslâm Ansiklopedisini hariç tutarsak, özel olarak İslâm dini, tarih, coğrafya, kültür ve medeniyetine dair tamamlanmış bir ansiklopedi yoktur. Ciddi ve ilmî ölçülerle yayımına başlanan İslâm-Türk Ansiklopedisinin ancak ABDÜLGANİ maddesine kadar iki cildi (1941, 1944), Dergâh Yayınevinin başlattığı İslâmî Bilgiler Ansiklopedisi'nin de BEDÎHİ maddesine kadar bir cildi (1981) yayımlanabilmiştir. Türk Ansiklopedisi, Meydan Larousse gibi tamamlanmış ve Ana Britannica, Büyük Larousse gibi yayımları sürmekte olan ansiklopediler, bir İslâm ansiklopedisinin özel konuları olabilecek birçok maddeyi almadıkları gibi, aldıkları maddeleri de ihtisas düzeyinde incelememişlerdir. Esasen genel kültür ansiklopedilerinden dine ve din ağırlıklı başka konulara dair ihtisas düzeyinde, tam ve doyurucu bilgiler beklemek yersiz olur. Ayrıca, son zamanlarda yayımlanmış bazı ansiklopedilerde teori olmaktan öteye gitmemiş veya ilmî ve fikrî değerini yitirmiş bazı görüşlere dayanılarak dini ilgilendiren konularda ciddiyet ve ilmî ölçülerden uzak değerlendirmeler yapıldığı görülmektedir. Batı'da yayımlanan genel kültür ansiklopedilerinin hemen hepsinde bazı önemli İslâmî maddeler de bulunur. Encyclopaedia of Religion and Ethics gibi diri ağırlıklı ansiklopedilerde ise İslâmiyât daha geniş bir şekilde işlenmiştir, Ancak bütün dünyâda İslâmî konulara dair yayımı tamamlanmış ilk ihtisas ansiklopedisi, müsteşrikler tarafından hazırlanan, Hollanda'nın Leiden şehrinde E. J. Brill müessesesince 1908'de Almanca, Fransızca ve İngilizce olarak yayımına başlanan ve 30 yılda tamamlanan İslâm ansiklopedisidir. Bu eser, Millî Eğitim Bakanlığı'nın kararı üzerine İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nde kurulan bir heyetin hazırlık çalışmalarından sonra 1940'tan itibaren Türkçe'ye çevrilerek yayımlanmaya başlanmış ve 1988'de tamamlanmıştır. İslâm Ansiklopedisi'nin 1933'te başlayan Arapça tercümesinin yayımı Mısır'da, bazı ikmaller ve yeni maddeler ilâvesiyle 1963'te başlayan Urduca tercümesinin yayımı da Pakistan'da sürmektedir. Eserin, İngilizce ve Fransızca yeni yayımı bazı değişiklik, ilâve ve düzeltmelerle halen devam etmektedir. İslâm kültür, medeniyet, tarih ve coğrafyası gibi konuları içine alan ve yayımına başlandığı günden beri önemli bir kaynak olarak istifade edilen İslâm Ansiklopedisi, bir

13 kısmına Türkçe tercümesinin "Mukaddime'sinde de işaret edilen bazı kusurlar taşımaktadır. Meselâ bazı maddeler ehliyetsiz kişilere yazdırıldığından ilmî değer taşımamaktadır. Ayrıca bazı önemsiz maddeler çok uzun tutulurken önemli bazı maddeler kısa geçilmiş, hatta ihmal edilemeyecek kadar mühim olan birçok kişi veya konu hiç alınmamıştır. Bunlara tercüme hataları, madde tekrarları, kendilerine gönderme (bk.) yapılmış birçok maddenin alınmamış olması gibi başka eksiklikler de eklenebilir. Müslüman okuyucular açısından önemli bir nokta da bu eserin öncelikle Batılı okuyucular için yazılmış olmasıdır. Bu yüzden gerek madde seçiminde, gerek seçilen maddelerde hangi noktalara ağırlık verilmesi gerektiği hususunda Batılı okuyucuların ilgi ve ihtiyaçları göz önüne alınmıştır. Buraya kadar işaret edilen eksiklikler, böylesine geniş ve çok yönlü muhtevaya sahip bir ansiklopedide büyük ölçüde kaçınılmaz görülebilir ve anlayışla karşılanabilir. Ansiklopedinin zaman zaman yayımlanan zeyillerinde ve yeni baskısında bunların hiç olmazsa bir kısmı giderilmiştir. Ancak, İslâm Ansiklopedisinin ilk baskısında sıkça görülen, yeni baskısında da büyük ölçüde sürdürülen bir tenkit konusuna mutlaka dikkat çekmek gerekmektedir. Din, milliyet ve Batıcılık taassubu, sömürgecilik zihniyeti ve -daha az hissedilse de- misyonerlik gayreti gibi ilmî objektifliğe temelden aykırı olan hissî, siyasî ve pragmatik bir yaklaşımla, ilgili birçok maddede İslâmiyet'in vahye dayalı bir din olmadığı, Kur'ân-ı Kerîm'in daha çok hıristiyan ve yahudi kaynaklarından faydalanılarak hazırlandığı, İslâm felsefesi, tasavvuf, İslâm hukuku gibi disiplinlerin hiçbir orijinal yanlarının bulunmadığı, bunların da aynı dinlerle eski Yunan ve İran kültürlerinin eseri olduğu görüşü hâkim kılınmak istenmiştir. İslâm Ansiklopedisi'nin Türkçe tercümesinin "Mukaddime'sinde, "yeni araştırmalar ile neşriyattan elde edilen neticelere göre tashih ve ikmal olunmağa muhtaç bazı maddelerin bulunduğundan söz edilerek tercüme sırasında "bilhassa bizi alâkadar eden maddelerin ıslah ve ikmal edilmesi" imkânının doğduğu belirtilmiş, ayrıca asıl nüshada ihmal edilmiş önemli maddelerin zeyillerle yayımlanacağı vaad edilmiştir. Şimdiye kadar herhangi bir zeyil yayımlanmamakla birlikte, az da olsa, bazı maddeler için ikmal ve tashihler konmuş, çoğu Türkiyatla ilgili bir kısım maddeler de yeniden yazdırılmıştır. Bununla birlikte Ansiklopedi'nin yukarıda işaret edilen yanlış yaklaşımını ortadan kaldırmak mümkün olmamıştır. Bütün bunlara rağmen İslâmî konulara dair günümüze kadar yayımlanmış en geniş, en zengin, büyük ölçüde ilmî ve istifadeye değer görülen İslâm Ansiklopedisi'nin Türkçe'ye kazandırılması bile, elli yıl süreyle bu yolda çalışanların minnet ve şükranla anılmalarını gerektiren bir hizmet ve başarıdır. Günümüze kadar Doğu'da ve Batı'da İslâm tarih, kültür ve medeniyetiyle ilgili olarak ansiklopedik mahiyette yapılan çalışmalar ve edinilen tecrübeler de göz önünde bulundurularak yeni bir İslâm ansiklopedisinin hazırlanması, şüphe yok ki bütün İslâm âlemi için uzun zamandır hissedilen bir zaruret haline gelmiştir. Bu ihtiyacı mevcut imkânlar çerçevesinde karşılamaya karar veren Türkiye Diyanet Vakfı, 1980 de başlattığı bir ön çalışmadan sonra, 1983'ün sonunda Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi müessesesini kurmuştur. Beş yıl kadar süren ikinci dönem çalışmaları sırasında ansiklopedinin ilmî ve idarî birimlerinin kuruluşu tamamlanmış, hazırlık çalışmaları büyük ölçüde bitirilmiş, çıkarılacak ansiklopedinin mahiyeti de tesbit edilmiştir. Buna göre, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi telif mahsulü bir eser olacak, madde listesi herhangi bir ansiklopediden kopya edilmeyip ana kaynakların taranması suretiyle yeniden düzenlenecek, konular ilmî ölçüler içinde kısa ve özlü bir şekilde işlenecek, maddelerin sonuna bilgilerin genişletilmesine ve kontrol edilmesine imkân sağlayacak bibliyografya ile müellif imzası konacak, diğer müslüman milletlerle ilgili maddeler de doyurucu bir şekilde işlenmekle birlikte Türk tarih, kültür ve medeniyetine ait maddelere özel bir ağırlık verilecektir. Bütün bunlardan başka İslâm Ansiklopedisi'nde yer alacak konuların İslâmî açıdan ve ilmî

14 ölçüler içinde incelenmesine özellikle dikkat edilecek, benzer kaynaklarda bu bakışa ve ilmî tarafsızlığa ters düşen değerlendirme ve yanlışların düzeltilmesine çalışılacaktır. Ancak, yüzlerce ayrı kalemden çıkan maddelerden oluşan bu kadar geniş bir eserde bütün maddelerin eksiklik ve hatadan kurtarılması ve hepsinin aynı ilmî kaliteye ulaştırılmasının mümkün olmayacağı tabiidir. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi bünyesinde, yapılacak çalışmaların olabildiği kadar geniş bir ilmî tabana yayılması ve ortaya çıkacak eserin ilmî bir hüviyet taşıması düşüncesiyle, İslâmî ilimlerin her biri için ayrı ilim heyetleri kurulmuştur. Alfabetik sırasıyla Arap Dili ve Edebiyatı, Dinler Tarihi, Fars Dili ve Edebiyatı, Fıkıh, Hadis, İlimler Tarihi, İslâm Düşüncesi ve Ahlâk, İslâm Sanatları (Hat, Mimarî, Mûsiki vb.), İslâm Tarihi ve Medeniyeti, İslâm Ülkeleri Coğrafyası, Kelâm ve Mezhepler Tarihi, Tasavvuf, Tefsir, Türk Dili ve Edebiyatı, Türk Tarihi ve Medeniyeti olmak üzere on beş birim halinde çalışan bu heyetler, kendi ilim dallarında çeşitli dillerde yazılmış eski ve yeni yaklaşık beş yüz kaynak eseri taramak suretiyle yirmi iki bin kadar madde ihtiva eden bir liste tesbit etmişlerdir. Maddeler İslâmî ilimlerle ilgili bütün terimler ile şahıs, yer, eser, İslâm devletleri, İslâm mezhepleri, tarikatlar, çeşitli müesseseler ve tarihî olay isimlerinden meydana gelmektedir. Taramalar sırasında, İslâmî ilimlerin her birinde terim olarak yerleştiği tesbit edilebilen hemen bütün kelimeler madde listesine alınmış, daha sonra bu liste birkaç defa incelenerek çeşitli elemeler yapılmıştır. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi sırf dinî bilgiler vermekle yetinmeyecektir. Bu ansiklopedi, bütün yönleriyle İslâm dinini, bu dinin ortaya çıkmasıyla İslâm dünyasında kurulan ve gelişen devletleri, ülkeleri, tarihî olayları, dinî; aklî ve tecrübî ilimleri, sanatları, bu alanlarda gelişmiş terminolojiyi, âlim, düşünür, sanatkâr, devlet adamı vb. tarihî şahsiyetleri,ve bunların belli başlı eserlerini mümkün olduğunca en güvenilir kaynaklara dayanarak tanıtmaya çalışacaktır. Ayrıca, birer inanç sistemi olmaları ve özellikle İslâm dini ile ilgileri bakımından öteki belli başlı dinler, müslüman olmamakla birlikte ilmî, fikrî ve siyasî bakımdan İslâm dini, kültür ve medeniyetiyle ilgisi bulunan, lehte veya aleyhte tesir bırakmış, eser yazmış olan kişiler de ansiklopedide tanıtılmak suretiyle araştırıcı ve okuyucuların bu husustaki bilgi edinme ihtiyacının güvenilir bir şekilde karşılanmasına gayret edilmiştir. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi ne yalnızca popüler bir eser, ne de sadece akademik çalışma yapanları ilgilendiren bir ihtisas ansiklopedisidir. Ansiklopedide sadakatle riayet edilmeye çalışılan temel ilke, bütün maddelerin güvenilir kaynaklara dayanması ve doğru bilgiler verilmesidir. Bu ilkeye uymak şartıyla bilgi ve kültür seviyeleri farklı insanların beklentileri, bilgi edinme ve aydınlanma ihtiyaçları göz önüne alınmış, bununla birlikte gerek madde muhtevaları, gerek bibliyografyalarla akademik seviyede araştırma yapan ilim adamlarının ihtiyaçlarına da cevap vermeye çalışılmıştır. Bu yönüyle ansiklopedi büyük ölçüde akademik araştırma mahsulüdür. Birçok maddede ulaşılması kolay olmayan kaynaklara baş vurulmuş, yeni bilgiler verilmiş, bazı maddelerde başka yerlerde geçen yanlış bilgilerin düzeltilmesine çalışılmıştır. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisinde yer alan bazı maddelerin benzeri ansiklopedilere nisbetle kısa olduğu görülecektir. Bunun sebebi lüzumsuz ve bıktırıcı ayrıntılara düşmekten kurtulma düşüncesidir. Şunu da belirtmek gerekir ki bir maddenin uzunluğu ile önemi arasında bağlantı kurmak her zaman isabetli olmaz. Nitekim çok önemli olduğu halde hakkında yeterince bilgi bulunmayan veya daha az önemli olmakla birlikte, pek çok kaynakta işlenmiş konular vardır ve bu durumun ansiklopedideki ilgili maddelerin hacimlerini etkilemesi kaçınılmazdır. Madde siparişinde sınırlı bir müellif kadrosuna bağlı kalınmamış, gerek yurt içinde, gerek yurt dışında kendilerine ulaşılabilen ilgili bütün ilim adamlarından müellif olarak

15 faydalanma yoluna gidilmiştir. Ansiklopedinin yazarlar kadrosu, esas itibariyle Türkiye üniversitelerinin ilgili bilim dallarına mensup uzmanlardır. Dolayısıyla bu ansiklopedi, ilmî bakımdan Türk üniversite camiasının eseri olacaktır. Bu sebeple ilk fasikülün yayımına kadar telif çalışmalarına katılan ve ileride katılacak olan yazarlar ilim heyetlerinin tabii üyeleri durumundadır. Merkez ilim heyetleri üyeleri listesinde yer alan isimler ise telif çalışmaları yanında, madde listesinin tesbiti, maddelerin müelliflere siparişi, takibi, redaksiyona tâbi tutulması gibi ansiklopedinin diğer işlerine katkıda bulunan ilim adamlarıdır. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, yayıma geçtiği dönemdeki durumuyla bir mektep özelliği taşımaktadır; şu anlamda ki, beş yıl kadar devam eden hazırlık çalışmaları sırasında, bütün kademelerdeki yetkili ve sorumlular ansiklopedicilik alanında hem kendilerini yetiştirmeye hem de diğer elemanların yetişmelerini sağlamaya gayret göstermişlerdir. Bu bakımdan İslâm Ansiklopedisi, Türkiye'de özellikle İslâmî ilimler sahasında çalışanlar arasında gerek bilgi gerek teknik ve uygulama bakımından ansiklopedicilikte uzmanlaşmış bir kadronun yetişmesini ve yaygınlaşmasını sağlama yönünde de hizmet vermiş bulunmaktadır. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi kendi alanında şimdiye kadar Türkiye'de ve İslâm dünyasında gerçekleştirilmiş en geniş kapsamlı ilmî bir eser niteliği taşıma, hayatın her alanında yoğun bir gelişme çabası içinde olan Türk toplumunun mânevî alanda da gelişmesini sürdürmesine katkıda bulunma gayesini gütmektedir. Ansiklopedinin zor fakat ulvî olan bu gayeye ulaşabilmesinin teminatı, her güçlüğe kolaylıklar ihsan eden Allah'ın yardımı, yurt içindeki ve yurt dışındaki ilim adamlarının himmet ve ilgileri, milletimizin teveccüh ve desteği, ansiklopedi mensuplarının devamlı azim ve gayretleridir.

16

17 İMLÂ ESASLARI Türkçe'nin bugünkü imlâsı herkesin benimseyeceği bir çözüme henüz kavuşturulmadığından, ansiklopedide uygulanacak imlâ kuralları üzerinde ayrıca çalışmalar yapılmış ve esasları aşağıda belirtilen bu kuralların kendi içinde tutarlı bir şekilde uygulanmasına gayret gösterilmiştir. A. Özel İsimler. Şahıs adları, coğrafî isimler, kitap, dergi ve makale adları yanında din, mezhep, tarikat adları ile ırk, dil, lehçe adları, tarihî olaylar, kurum ve yapı adları, idarî birlikler özel isim kabul edilmiştir. Arapça, Farsça asıllı özel isimlerin okunuşunda müsteşrik telaffuzundan özellikle kaçınılmış ve Türkçe söyleyiş esas alınmıştır. İslâm âlemi ve 1928 harf inkılâbına kadar geçen dönemlerdeki Türk dünyası ile ilgili Arapça ve Farsça asıllı kelimeler, madde başında Arap harfleriyle de yazılmıştır. Arapça ve Farsça asıllı olmayan kelimelerle Türkçe kurallara göre yapılmış birleşik kelimeler yalnız Latin harfleriyle gösterilmiştir. Şahıs Adları. Şahıs adlarının yazılışında Türkçe söyleyiş esas alınmakla birlikte, harf devriminden önceki ve sonraki döneme ait isimlerde birbirinden farklı yollar takip edilmiştir. Buna göre Türk dünyasının harf devriminden önceki dönemlerine ve İslâm dünyasına ait özel isimlerde şu esaslar uygulanmıştır: 1) Genel olarak açık hecelerdeki uzunluklar gösterilmiştir (Â/f, Süyûtî). Kapalı hecelerdeki uzunluklar ise daha çok terkiplerde belirtilmiştir (Necmeddin Necmeddîrı-i Kübrâ). 2) Kaf ve gayından sonra gelen seslinin uzatılması için çizgi kullanılmıştır (Kasım, Muttaki, Gâlib, Gürîler. Hece sonundaki gayınlar ise " ğ " harfi ile gösterilmiştir (Suğrâ, Asbağ). 3) Hece sonundaki ayın ve hemzelerle bir sessizden sonra hece başında bulunan ayın ve hemzeler özel işaretlerle gösterilmiştir (Ya'kub, Mes'ud; Lü'lu, Me'mun, Neş'et). Kelime sonundaki ayınlar da umumiyetle gösterilmiş, hemzeler ise gösterilmemiştir (Abdünnâfi', Ferrâ, Sebe). 4) "b, c, d" sesleri hece ve kelime sonlarında korunmuş, harf devriminden sonraki dönemde ise sert ünsüzlerle (p, ç, t) yazılmıştır. Bu bakımdan ansiklopedide Yâkub/ Yakup, Behîc/Behiç, Mehmed/Mehmet gibi ikili yazılışlara rastlanacaktır. 5) "Din" ile yapılan birleşik isimlerde "d" korunmakla birlikte Türkçe'de de kullanılanlarda Türkçe söyleyiş esas alınmıştır (Celâleddirı, Fahreddin). Türkçe'de kullanılmamış bazı isimler ise aslına uygun bir şekilde yazılmıştır (Adudüddin, İmâdüddirı).

18 6) "İbn", kendisinden sonraki kelimeye bitiştirilmediği zaman "İbn" şeklinde yazılmış ve kelimenin i'rabına tesir ettirilmemiştir (İbn Abdürabbih, İbn Abdülber). Bitiştirildiği takdirde ise kelime sonundaki hareke Türk söyleyişine ; göre okunmuştur (İbnü'l- Esîr, İbnü'n-Nedîm, İbnü'r-Rûmî, İbnü's-Salâh). "İbn" kelimesinin kısaltılmışı olan "b." de_^endisinden sonraki kelimenin i'rabına tesir ettirilmemiştir" {Abdullah b. Abdülmuttalib, Abdullah b. Ebû Bekir). Arap asıllı olan şahıs adlarıyla ilgili maddelerde sunuş cümlesinden önce bir "isim zinciri" verilmiştir. Burada aslî imlâya ve kısmen Arap telaffuzuna uyulmuş, ayrıca i'rab gösterilmiştir (Abdullah b. Ebî Bekr, Osman b. Abdillâh). 7) "Abd" ile başlayan birleşik isimler -Abdullah ve Abdurrahman hariç- "ü" ile yazılmıştır (Abdülmuttalib, Abdürrahim, Abdilssamed). 8) "Ebû", kendisinden sonraki kelimeye bitiştirilmemişse "û" ile (Ebû Süfyân, Ebû übeyde), bitiştirilmiş ise "ü" ile yazılmıştır (Ebü'l-Fazl, Ebüssuûd, Ebüzziyâ). 9) Şahıs adlarında isim zinciri dışında- "b."den sonra gelen, yani isim olarak kullanılan harf-i ta'rifli kelimelerin başındaki "el-" yazılmamış (Abdullah b. Mübarek, Atıyye b. Esued), sıfatlarda ve nisbelerde ise korunmuştur (Abdullah el-harrâz, Abdullah b. Salih el-mısrî). 10) Sonu çift sessizle biten (şeddeli olan) özel isimlerde son sessiz yazılmamış, ancak bir ek alması halinde gösterilmiştir (Abdullah b. Ced, Abdullah b. Cedd'in...). Yer Adları. İki kelimeden meydana gelen yer adları genellikle-bitişik yazılmıştır (Aynicâlût, Beytülharam, Bilâdülcerîd, Benderabbas, Cebelidühan, Kocamustafapaşa, Bahçesaray). Yer adlarının yazılışında İslâmî kaynaklar ve Türk telaffuzu esas alınmıştır. Bilhassa Endülüs ve Afrika'ya ait yer adlarında Batılılarca kabul edilen ve genellikle asıl olan şekil, İslâmî şeklin yanına parantez içinde, maddede ilk geçtiği yerde gösterilmiş, daha sonra ise tekrarlanmamıştır: Ammûriyye (Amorion), İşbîliye (Sevilla), Suueyre (Mogador). Anadolu'daki yer adlarında ise bugünkü isimler yazılmış, parantez içinde yer yer asılları da gösterilmiştir: Aydın (Sobıca), Niğde (Antigu). Kitap Adları. Türkçe kitap, dergi, makale adlarındaki kelimelerin ilk harfi büyük yazılmıştır (Mukayeseli İslâm Hukuku, Türkiyat Mecmuası, "Meşhur İslâm Seyyahı Abdürreşid İbrâhim Efendi"). Arapça kaideye göre düzenlenen (Arapça veya Türkçe) kitap isimlerinde yalnız ilk kelime büyük harfle başlatılmıştır (Üsdü'l-ğâbe, Kâmûsü'l-a'lâm). Ancak kitap adı içinde özel isim varsa belirtilmiştir (Şerhu'l-Mevâkıf, Şılatü't-Târîhi't-Taberî, Zeylü Mir- ^âti'z-zamân). "Kitâb" kelimesi ile başlayan Arapça eserlerde ikinci kelimenin ilk harfi de büyük yazılmıştır (Kitâbü'l-Harâc, Kitâbü't-Teuhîd). Farsça kaideye göre yapılan (Farsça veya Türkçe) kitap isimlerinde ise her kelime büyük harfle başlatılmıştır (Gülzâr-ı Savâb, Burhân-ı Kâtı). İngilizce, Fransızca, Almanca vb. eser adları bu dillerin imlâ kurallarına göre yazılmıştır: Catalogue of Persian Manuscripts in the British Museum, Catalogue des manuscripts turcs, Denkmaeler Persischer Baukunst. Arap ve Fars dili ile yazılmış kitap, dergi ve makale adlarında transkripsiyon alfabesi uygulanmış, ancak uzatma işareti olarak aksan ( ") kullanılmıştır. Ayrıca

19 burada da Türk telaffuzu esas kabul edilmiştir (el-behcetü'ş-şuğrâ, Ahbâru Dımaşk, Ahlâk ı Manşûrî). k'udâtı B. Cins isimleri. Arapça ve Farsça'dan dilimize geçen kelimelerdeki uzun seslilerin yazıda gösterilip gösterilmemesi konusu, imlâmızın önemli meselelerinden biridir. Ansiklopedide bu husus, kelimelerin yaygınlık derecesine göre ele alınmış olup uzatma işareti mümkün olduğu kadar az kullanılmıştır. Buna göre uzatma işareti: a) Yazılışları aynı, okunuş ve anlamları farklı olan kelimelerde (adet-âdet, alem-âlem); b) Uzatma ve inceltmenin bir arada bulunduğu durumlarda (ahlâk, dergâh): c) Hece sonundaki ayın sesinin Türkçe'de söylenmemesinden, dolayı ortaya çıkan "telâfi uzunluğu'nu belirtmek için (âmâ, mâkul) kullanılmıştır. Ancak bu işaret terimlerde, yaygınlık kazanmamış Arapça, Farsça kelimelerde ve nisbet ekinde daha çok kullanılmıştır. Terim niteliği taşıyan veya kullanılışları yaygınlaşmamış olan kelimelerdeki ayın ve hemze sesleri yazıda özel işaretlerle gösterilmiştir (icaz, İtizar, izan, ba's, te'uil, re'sen). Arapça ve Farsça asıllı kelimelerin sonunda bulunan "b, c, d" sesleri, Türkçe'de genellikle sertleşerek "p, ç, t" seslerine dönüşür (tıp, ihraç, cilt). Ancak az kullanılan veya terim niteliğinde olan kelimelerin bu aslî sesleri imlâda korunmuştur (âdâb, bâc, şehid). Birleşik kelimeler genel olarak ayrı yazılmıştır. Ancak her iki kelimesi de gerçek anlamları dışında kullanılmış olan birleşik isimlerle mevsim, yön ve çağ adları, "ev" kelimesiyle yapılan yapı ve kurum adları, rütbe isimleri, "baş" kelimesiyle meydana getirilen birleşik isimler, ayrı yazılması herkesçe yadırganacak olan birleşik isimler bitişik yazılmıştır. Arapça'dan dilimize geçen tek heceli isimlerle yapılan birleşik fiiller de (arzetmek, terketmek) bitişik yazılmıştır. C. Tarihler. Ansiklopedide günümüz okuyucusunun takvim anlayışı göz önünde bulundurularak tarihler milâdî takvime göre, hicrî tarih esas alınmak suretiyle, şu esaslar çerçevesinde gösterilmiştir: 1) Madde başında yalnız vefat tarihi yazılmış, bu tarih Türkler'le ilgili maddelerde 1800, İslâm dünyasının diğer ülkeleriyle ilgili olanlarında 1900 yılından önce hicrî/milâdî şeklinde gösterilmiştir. Bu dönemlerden sonraki maddelerde ise doğum ve ölüm tarihleri yalnız milâdî olarak birlikte yazılmıştır. 2) Madde içinde ilk tarih hicrî/milâdî şeklinde yazılmış, devamında ise yalnız milâdî tarih kullanılmıştır. Ancak madde içinde önemli bazı olaylarda, maddenin sonlarına doğru ve ayrıca tarih düşürmelerde hicrî tarih de verilmiştir. Hicrî tarihin iki milâdî yıla tekabül ettiği durumlarda milâdî tarihe ait her iki yıl gösterilmiştir (904/ ). 3) Daha çok hicrî takvimle bilinen konularda hicrî tarihlere daha çok yer verilmiş, İslâm dünyasıyla yakından ilgili olmayan maddelerde ise bu tarihin gösterilmesine gerek görülmemiştir. 4) Devlet başkanlarının (kral, imparator, han, sultan, padişah, emîr, cumhurbaşkanı vb.) hükümdarlık yılları, sunuş cümlesinin sonunda parantez içinde milâdî tarihle gösterilmiştir.

20 MADDE BAŞLIKLARI 1. Şahıslar tanındıkları isim, nisbe, künye, lakap veya soyadıyla madde başı alınmış, gerektiğinde bu unsurların birinden diğerine atıf yapılmıştır. Soyadları olduğu halde daha çok adlarıyla tanınmış olanlar, tanındıkları isimle alınmış, ayrıca soyadlarından da gönderme yapılmıştır. 2. Arka arkaya gelen ve şekil bakımından aynı olan maddelerin sonuna birer "ayırıcı" eklenmiştir: ABDULLAH b. AMR b. ÂS ABDULLAH EFENDİ, Tatarcık İSFAHANI, Ebû fsâ ABDULLAH b. AMR b. HARÂM ABDULLAH EFENDİ, Yenişehirli İSFAHANI, Râgıb 3. Aynilik veya benzerliğin söz konusu olmadığı durumlarda da mümkün oldukça maddelerin sonuna bir "tanıtıcı" ilâve edilmiştir: ABDULLAH PAŞA, Kölemen; ADALI, Şeyh Mustafa. 4. Eş sesli olan özel isimler, bazı istisnalar dışında, ayrı ayrı madde başı alınmıştır. Aynı köke dayanan, ancak farklı ilimlerden gelen eş sesli terimler ise tek madde olarak alınmış, ilgili olduğu bilim dalları madde içinde işaretle belirtilmiştir. 5. Kabile adlarında "Benî" kelimesi sıralamaya katılmadan madde başı ikinci kelimeye göre alınmış, ardından da "Benî" eklenerek tam adı yazılmıştır: KURAYZA (Benî Kurayza). 6. Çeşitli kurumlarla milletler arası kuruluş adları Türkçe'de yaygın olan şekilleriyle alınmış, daha az bilinenlerin ise orijinal adları tercih edilmiştir. 7. Alfabetik sıralama harf esasına göre değil, kelime esasına göre yapılmıştır. Birleşik isim ve lakaplar dışında madde başlarında geçen harf-i ta'riflerle "b." kısaltması ve "bint" kelimesi sıralamaya dahil edilmemiştir. Farsça terkiplerdeki izâfet kesresi de sıralamada dikkate alınmamıştır. BİBLİYOGRAFYA 1. Bibliyografyada ve metin içinde geçen kitap ve dergi adları italik dizilmiş, makale adları ve bölüm başlıkları ise tırnak içinde yazılmıştır. 2. Klasik kaynakların ofset baskılarından faydalanılması halinde, bunun hangi orijinal baskıdan yapıldığı (... den ofset) şeklinde gösterilmiştir. 3. Üzerinde baskı tarihi bulunmayan eserlerde "ts." kısaltmasından sonra yayınevleri parantez içinde yazılmıştır. 4. Kaynaklar kronolojik sıraya göre : a) Klasik kaynaklar b) Yeni araştırma ve incelemeler (kitaplar/makaleler) c) Ansiklopedi maddeleri şeklinde sıralanmıştır. 5. Süreli yayınlar ve çok kullanılan kitaplarla ilgili kısaltma listesi her cildin başında yer alacaktır.

21 GENEL KISALTMALAR a.e. Aynı eser a.g.e. Adı geçen eser Alm. Almanca a.mlf. Aynı müellif Ar. Arapça aş.bk. Aşağıya bakınız AÜ Ankara Üniversitesi a.y. Aynı yer AY Arapça yazmalar b. Bin, İbn BA Başbakanlık Arşivi bibi. Bibliyografya bk. Bakınız bl. Bölüm bs. Basım, baskı, tab' c. Cilt d. Doğum, doğumu der. Derleyen, derleme. DİA Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA) Merkezde yazılan maddeler için kullanılmıştır DTCF Dil-Tarih ve Coğrafya Fakültesi Ens. Enstitü Evr. Evrak (Arşiv) Far. Farsça fas. Fasikül Fr. Fransızca FY Farsça Yazmalar Gr. Grekçe h. Hicrî hak. Hakkında haz. Hazırlayan hş. Hicrî-şemsî Hz. Hazreti İbr. İbranice İng. İngilizce İÜ istanbul Üniversitesi k. Kitap Kar. Karton (Arşiv) krş. Karşılaştırınız Ktp. Kütüphane, kütüphanesi Lat. Latince m. Milâdî md. Madde m.ö. Milâttan önce m.s. Milâttan sonra MS Manuscript nr. Numara nşr. Neşreden (Tahkik eden) Or. Oriental Osm. Osmanlıca ö. Ölümü, ölüm tarihi P- Paragraf Rus. Rusça s. Sayfa salt. Saltanat yılları str. Satır sy. Sayı St. Saint T Türkçe TDK Türk Dil Kurumu T.H. Tahrir Heyeti trc. Tercüme, tercüme eden ts. tarihsiz TTK Türk Tarih Kurumu tür.yer. Türlü yerde, birçok yerde TY Türkçe yazmalar vb. Ve benzeri vd. Ve devamı v.dğr. Ve diğerleri, diğer naşir veya naşirler vr. Varak vs. Vesaire y- Yıl yk.bk. Yukarıya bakınız Yun. Yunanca Zrf. Zarf (Arşiv)... baskısından ofset baskı BİBLİYOGRAFYA KISALTMALARI AASt. Asian and African Studies, Haifa. Abdülhay el-hasenî, Nüzhetü'l-havâtır Nüzhetü'l-havâtır ve behcetü'l-mesâmi' ve' n-nevâzır (nşr. Ebü'l-Hasan Ali en- Nedvî), l-viii, Haydarâbâd / Abdülkâdir el-bağdâdî, Hizânetü 'l-edeb Abdülkâdir b. Ömer el-bağdâdî. Hizânetü'l-edeb ve lübbü lübâbi Lisâni'l- c Arab (nşr. Abdüsselâm M. Hârûn), 1X11, Kahire ABr. Ana Britannica, Al Ars Islamica, Ar.O İstanbul New York. Archiu Orientalni, Prague. Ar.Ott. Archivum Ottomanicum ; The Hague. As.Af. Asian Affairs, London. As itan e Tekkeleri Âsitâne-i Aliyye ue Bilâd-ı Selâse'de Kâin El'ân Mevcûd ve Muhterik Olmuş Tekkelerin İsim ve Şöhretleri ue Mukabele-i ŞerTfe Günleri Beyân Olunur, İstanbul ACİİFD Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara. Ayvansarâyî, Hadikatü '/- ceoâ-mi' Hüseyin Ayvansarâyî. Hadîkatü'l-cevâmi', l-ll, İstanbul BA Başbakanlık Arşivi, istanbul. Babinger(Üçok) Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri (trc. Coşkun Üçok), Ankara BeyhakI, es-sünenü'lkübrâ Ahmed b. Hüseyn el-beyhakî, es-sürıenü'l-kübrâ, I-X, Haydarâbâd B/E Bulletin de l'lnstitut d'egyptien, Kahire. Brockelmann, GAL C. Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur, l-ll, Leiden Brockelmann, GAL (Ar.) Târîhu'l-edebi l-'arabî, l-vi, Kahire Brockelmann, GAL Suppl. C. Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur Suppiementband, l-iii, Leiden Brovvne, Persian Literatüre E. Browne. A History of Persian Literatüre under Tartar Dominion, Cambridge BSOAS Bulletin of the School of Oriental and African Studies, London. CAJ Central Asiatic Journal, Wiesbaden. Cevheri, Şıhâh İsmail el-cevherî, eş-şıhâh -Tâcü'l-luğa ve sıhahu 7- 'Arabiyye-, Kahire / CT Cultura Turcica, Ankara. DB Dictionary of the Bible, Edinburg DCR A Dictionary of Comparative Religion, London DEFM Darülfünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası, istanbul.

22 Deohatü'l-meşâyih maa zeyl Ahmed Rifat Efendi, Devhatü'Tmeşâyih maa zeyl, istanbul, ts. DİFM Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası, istanbul. Dioânü lugati't-türk Kaşgarlı Mahmud, Dîvânü lugati't-türk (nşr. Kilisli Muallim Rifat). İstanbul Dîvânü lugati't-türk Tercümesi Kaşgarlı Mahmud, Dîvânü lugati't-türk (trc. Besim Atalay), l-iv, Ankara DM Dâ 'iretü 'l-ma 'arifi Bu tru s el-bustânî'nin eseri l-xi), Beyrut DMF Dâ 'ire-i Ma ' ârif-i Fârisî, Tahran DMİ Dâ 'iretü 'l-ma 'ârifi 'l- Islâmiyye, Kahire 1933 DR Dictionnaire des Religions, Paris DSB Dictionary of Scientific Biography, New York DTC Dictionnaire de Theologie Catholique, Paris DTCF D Ankara Ünluersitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Ankara. El 2 Suppl. (Fr.) Encyclopedie de l'lslam Supplement, Leiden 1980 El 2 Suppl. (İng.) The Encyclopaedia of İslam Supplement, Leiden 1980 E/r. Encyclopaedia Iranica, London EMDC Encyclopedie de la Musique et Dictionnaire du Conser uatoire, l-xi,paris ERE Encyclopaedia of Religion and Ethics, 1-XII1, Edinburg EUn. Encyclopaedia l-xx, Paris (Jniversalis, Fatin, Tezkire Fatin Dâvûd, Tezkire-i Hâti metü'l-eş'âr, istanbul Evliya Çelebi, Seyahatname Seyahatnâme, l-vi, İstanbul ; Vll-X, İstanbul Fîrûzâbâdî, el-kâmüsü'lmuhît FTrûzâbâdT Ebü't-Tâhir. el- Kâmüsü'l-muhît, Beyrut 1406/1986. FME Ahmed Ateş. İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler, İstanbul GDAAD Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, İstanbul..Hammer (Atâ Bey) Joseph von Hammer, Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye Târihi (trc. Mehmed Atâ), l-x, İstanbul Harîrîzâde, Tibyân Harîrîzâde Kemâleddin, Tibyânü vesâ'ili'l-hakâ'ik fi beyânl selâsili't-tarâ'ik, l-lll, Süleymaniye Ktp., Fatih, nr Hasan el-mustafavî, et- Tahkik fî kelimâti'l-kur- 3 âni'l-kerîm et-tahklk fî kelimâti'l-kur- 'âni'l-kerîm, Tahran Hediyyetü'l- c arifin Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü'l- 'ârifîn esmâ'ü'lmü'ellifîn ve âsârü'l-muşannifîn, 1 (nşr. Kilisli Muallim Rifat-İbnülemin Mahmud Kemâl); ll (nşr. İbnülemin Mahmud Kemâl-Avni Aktuçl, İstanbul Tahran 1387/1967. HH Hatt-ı Humâyun (BA). hi Hamdard Islamicus, Karachi. İBLA Revue de l'lnstitut des Bt. les Lettres Arabes, Tunis. IC Islamic Culture, Haydarâbâd. IDB The Interpreter's Dictionary of the Bible, New York IS Islamic Studies, Karachi. İbnülemin, Son Asır Türk Şairleri İbnülemin Mahmud Kemâl, Son Asır Türk Şairleri, İstanbul İFM İstanbul Üniversitesi iktisat Fakültesi Mecmuası, İstanbul. Ilmiyye Salnamesi İlmiyye Salnâmesi, İstanbul İst. A İstanbul Ansiklopedisi, l-xi, İstanbul İTA İslâm-Türk Ansiklopedisi, l-ll, İstanbul İTED İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, İstanbul. Izâhu'l-meknûn Bağdatlı İsmail Paşa, Izâhu'l-meknûn fi'z-zeyl c a- lâ Keş fi'z-z unun 'an esâmi'l-kütüb ve'l-fünün (nşr. Kilisli Rifat Bilge-Şerefeddin Yaltkaya), 1-11, İstanbul Tahran 1387/ JA Journal Asiatiçue, Paris. JAfr.H Journal of Af rican History, Cambridge. JAK Jahrbuch der Asiatischen Kunst, Leipzig. EAm. The Encyclopaedia Americana, l-xxx, New York EBr. Encyclopaedia Britannica, I-XX1II, Chicago EF Encyclopedie de la Fol, Paris El' The Encyclopaedia of İslam Ifirst editionl, l-v, Leiden El 2 (Fr.) Encyclopedie de l'lslam inouvelle editionl, Leiden El 2 (İng.) The Encyclopaedia of İslam (new editionl, Leiden 1960 G. Flügel, Keşfü'z-zunün lndex Kaşf al-zunûn Lexicon Bibliographicum et Encyclopaedicum l-vii (nşr.vetre), Londori Gibb, HOP H.A.R. Gibb, A History ofthe Ottoman Poetry, l-vi, London Gövsa, Türk Meşhurları İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, İstanbul, ts. GSE Great Soviet Encyclopedia, l-xxxii, New York Hâkim, el-müstedrek Hâkim en-ntsâbûrî, el- Müstedrek c ale's-sahîhayn, I-IV, Haydarâbâd ' ISIS An International Revieıv Devoted to the History of Science and Its Cultural Influences, Pennsylvania. İA İslâm Ansiklopedisi, I-XI11, İstanbul İBA İslâmi Bilgiler Ansiklopedisi, I, İstanbul İbn Hacer, Tehzîbü't- Tehzîb İbn Hacer el-askalânf, Tehzîbü't- Tehzîb, l-xii, Haydarâbâd / İbnülemin, Hoş Sadâ İbnülemin Mahmud Kemâl İnal, Hoş Sadâ, İstanbul JE The Jewis Encyclopedia, New York JESHO Journal of the Economic and Social History of the Orient, Leiden. JNES Journal of Hear Eastern Studies, Chicago. JPHS Journal of the Pakistan Historical Society, Karachi.. JRAS Journal of the Royal Asiatic Society, Bengal. JSS Journal of Semitic Studies, Manchester.